www.zamanpress.com
یادی نەوشیروان مستەفا
خاوەن ئیمتیاز کۆمپانیای وشە
سەرنووسەر سیروان رەشید
دیزاین ڕەوا بورهان
نووسینگەی هەولێر گوندی ئیتاڵی یەک خانووی ژمارە ()633 0750 444 7109
12الپەڕە
تایبەت بە سێهەمین ساڵیادی کۆچی نەوشیروان مستەفا
ناونیشان سلێمانی -گەڕەکی ئاشتی شەقامی سۆران ()132 خانووی ژمارە ()20 07740881458
ژمارە (تایبەت) سێشەممە 2020/5/19
گەنجینە و نووسراودانە گواڵوییەکە
نزیکەی 40هەزار خوێنەر سودمەند بوون لە ئەرشیفەکەی پاش مردنی نەوشیروان مستەفا، بەشی زۆری کتێب و نووسراودان و دەستنووسە‌دانسقەکانی،وەک‌میراتێکی فەرهەنگی‌پارێزران‌و‌لە‌نووسراودانێکی گەورەدا ،بەناوی نووسراودانی وشە لە گردی زەرگەتە خرانە بەردەست، بۆ ئەوەی خوێنەواران و نووسەران و خوێندکارانی‌زانکۆ‌و‌توێژەران‌سود‌لە نووسراودانکەی‌وەرگرن.
نووسراودانەکەی کاک نەوشیروان، بریتین لە ژمارەیەکی زۆر ،کتێبە کۆن و گەوهەرەکانی شیعری شاعیرانی کالسیکی کوردی و مێژووی کورد لە دوو سەد ساڵی ڕابردوودا ،ئەمە جگە لە‌ژمارە‌جیاوازەکانی‌ڕۆژنامە‌و‌گۆڤارە کوردییەکان لە سەدەی بیستدا ،لەگەڵ کۆمەڵێ دەستنووس و نامەی گرنگ و بابەتی‌نووسەران‌و‌ڕۆژهەاڵتناسان.
لە سوچێکی نووسراودانەکەدا، پەیکەرێکی “برۆنس”ی کاک نەوشیروان و‌ئەو‌کورسییەی‌نووسراودانکەی‌دانراوە، وەک یادگارییەکی ڕۆژانی نووسین و خوێندنەوەی‌لە‌کتێبخانە‌تایبەتییەکەیدا. گەنجینە‌و‌نووسراودانە‌گواڵوییەکەی کاک نەوشیروان ،ئێستا بەناوی نووسراودانی‌وشە،بووەتە‌هەمبانەیەکی زانیاریی‌بۆ‌خوێنەواران‌و‌گەنجانی‌واڵت.
جەماوەر ئەحمەد بەرپرسی نووسراودانی‌وشە،لەبارەی‌ژمارەی‌کتێب و ئەرشیفە مێژووییەکەی نەوشیروان مستەفا‌دەڵێت:ژمارەی‌ئەو‌کتێبانەی بە‌کتێبخانەکەمانی‌بەخشیووە،نزیکەی 25هەزار کتێب و ڕۆژنامە و گۆڤار و باڵوکراوەی مێژووییە .لەو ژمارەیە نزیکەی 17هەزاریان کتێبی گرنگ و دانسقەن700،ژمارەیان‌گۆڤار‌و‌ڕۆژنامە
کۆنە‌کوردیی‌و‌عەرەبییەکانە،جگە‌لە کۆمەڵێ وێنەی مێژوویی و ئەرشیفی کۆنی‌کوردیی. سەبارەت‌بە‌سودمەندانی‌خوێنەران‌لە کتێبەکانی،جەماوەر‌دەڵێت(:لە2010 تا‌ئێستا‌نزیکەی40هەزار‌خویندکار‌و خوێنەر و نووسەر ،سودمەند بوون لە کتێب و ڕۆژنامە و ئەرشیفەکەی کاک نەوشیروان)
كورد‌‌و‌‌پارلهمان ...پیاچونهوهیهك‌‌به‌‌رابردودا نه‌وشیروان‌مسته‌فا‌ئه‌مین كورد به درێژایی تهمهنی دهوڵهتی نهبوه لهبهر ئه‌وه‌یه پارله‌مانی تایبهتی خۆیشی نهبوه.ئه‌و‌ده‌وڵه‌تانه‌ش‌كه‌‌كوردیان‌تیا‌ژیاوه هه‌مویان‌ده‌سه‌اڵتی‌ساده‌‌و‌ناوه‌ندی‌بون،واته به‌‌زمانی‌قانونی‌ده‌ستوری‌ساده(بسیط)و به‌‌بیانوی‌مه‌ركه‌زییه‌وه‌‌ده‌رفه‌ت‌و‌ماوه‌ی‌ژیانی فیدرالی‌و‌المه‌ركه‌زییا ن‌‌به‌‌‌كور‌د‌‌نه‌داوه. پێش جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانیی ،كورد له ناو قه‌ڵه‌مڕه‌وی عوسمانی و ئێران دا ژیاوه، دوای‌ئه‌و‌جه‌نگه‌ش‌به‌‌سه‌ر‌چه‌ند‌ده‌وڵه‌تێكی تردا دابهش كرا .پارلهمان له ئه‌وروپادا رابوردویه‌كی مێژویی دورودرێژی ههیه كه گۆڕان‌و‌گه‌شه‌كردنی‌زۆری‌به‌‌خۆیه‌وه‌‌دیوه، بهاڵم ره‌وتی گهشهكردنی ژیانی پارله‌مانی‌‌‌له رۆژهه‌اڵت ی‌‌ناوه‌ڕاست‌‌‌دا‌‌‌رێگایه‌كی‌‌‌تری‌‌‌گرتۆته بهر. له ساڵی 1877دا یه‌كه‌مین ده‌ستور له ناوچه‌كه‌دا‌له‌‌ژێر‌گوشاری‌ده‌وڵه‌تانی‌ئه‌وروپی دا به ره‌نج و كۆششی رۆشنبیرانی عوسمانی باڵو‌كرایه‌وه.هه‌ر‌له‌و‌ساڵه‌ش‌دا‌به‌‌پێی‌ئه‌و ده‌ستوره له ئه‌سته‌مول دا یه‌كه‌مین پارلهمان كۆ‌بوه‌وه‌‌كه‌‌كوردیشی‌تێدا‌به‌شدار‌بو.بهاڵم ئه‌م‌پارله‌مانه‌‌زۆری‌نه‌خایاند‌چونكه‌‌سوڵتان عه‌بدولحه‌مید به بیانوی هه‌ڵگیرسانی جه‌نگی روسی‌ـ‌عوسمانی1878ه‌وه‌‌هه‌ڵی‌وه‌شانده‌وه و،ئیتر‌ده‌ستوره‌كه‌شی‌له‌‌كار‌خست،تا‌ساڵی 1908كه ئه‌فسه‌رانی و ته‌ره‌قی” ئینقیالبیان كرد‌و‌جارێكی‌تر‌به‌‌زۆر‌ئه‌و‌ده‌ستوره‌یان‌به سه‌ر‌سوڵتان‌عه‌بدولحه‌میدا‌سه‌پانده‌وه. كۆمه‌ڵه‌ی ئیتیحاد و ته‌ره‌قی بهڵێنی
یه‌كسانی و ئازادی و عه‌داله‌تیان به ههمو نه‌ته‌وه‌‌و‌دین‌و‌مه‌زه‌به‌‌جیاوازه‌كان‌دابو،بهاڵم دوای سه‌ركه‌وتن به‌ڵێنه‌كه‌یان نه‌برده سهر، بگره‌‌رێگای‌به‌‌تورك‌كردنی‌ئه‌و‌گه‌النه‌ی‌كه تورك‌نه‌بون‌و‌ئازاردانی‌ئه‌و‌گه‌النه‌شیان‌گرته به‌ر‌كه‌‌موسوڵمان‌نه‌بون،له‌و‌‌پارله‌مانه‌دا‌‌تورك كه‌‌‌ئه‌وسا‌‌له‌‌‌نیوه‌‌‌كه‌متری‌‌دانیشتوانی‌‌ده‌وڵه‌تی عوسمانییان‌‌‌پێك‌‌ئه‌هێنا‌‌زوربه‌ی‌‌شوێنیان‌‌بۆ خۆیان‌‌ته‌رخان‌كرد‌بو. له ئێرانیش بزوتنهوهی مه‌شروته ،كه ساڵی 1905روی دا ،ده‌ستوری به سهر موزه‌فه‌ره‌دین شادا سه‌پاند كه ئه‌نجامه‌كه‌ی ئهوه بو “مه‌جلیسی شورای میللی” دامه‌زرا، له‌و‌مه‌جلیسه‌دا‌چه‌ندین‌كورد‌به‌‌نوێنه‌رایه‌تی ناوچه‌كانیان‌به‌شدار‌بون.
دوای جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی مستهفا كه‌مال له ئه‌رزرومه‌وه ،واته له كوردستانهوه كه‌وته‌وه‌‌خۆرێكخستن،هه‌ر‌له‌وێشه‌وه“میثاقی میللی”نوسی‌و‌به‌ردی‌بناغه‌ی‌بۆ‌پارله‌مانی تورك دانا به ناوی “تورك بیوك میللی مه‌جلیسی” كه لهم پارله‌مانه‌دا چهندین كورد به‌شدارییه‌كی‌چاالكانه‌یان‌تیا‌كرد. شیخ مهحمودی حهفید دوای به دیل گیرانی‌كه‌‌هێشتا‌له‌‌مه‌نفا‌بو،شه‌ڕی‌پارتیزانی پێشمهرگهكانی جاف و هه‌مه‌وه‌ند و جه‌باری و‌پشده‌ر‌ئینگلیزیان‌ناچار‌كرد‌كه‌‌له‌‌شاری سلێمانی و ههندێ ناوچهی ده‌وروبه‌ری بكشێنه‌وه ،گه‌وره‌پیاوانی سلێمانی كه ئهم هه‌واڵه‌یان‌بیست‌به‌‌زویی“مه‌جلیسی‌میللی” واته “ئهنجومهنی نیشتمانی” یان دامه‌زراند
كه بۆ به‌رێوه‌بردنی كاروباری سلیمانی بو، تا‌شێخی‌نه‌مر‌گه‌ڕایه‌وه‌‌سلیمانی‌و“كابینه” ی حكومهتی كوردستانی پێك هێنا ههر ئهو ئه‌نجومه‌نه كاروباری سلێمانی به‌رێكوپێكی به‌ڕێوه‌‌ئه‌برد. له یه‌كه‌مین “مه‌جلیسی ته‌ئسیسی” عیراقیش‌دا‌دیسان‌چه‌ندین‌كورد‌به‌شدار‌بون. پاشانیش‌كورد‌له‌‌هه‌ردو‌مه‌جلیسی“ئوممه”و “ئه‌عیان”ی‌عیراق‌دا‌به‌شدار‌بون‌تا‌شۆڕشی 14ی‌ته‌موزی1958كه‌‌ئیتر‌كۆتایی‌به‌‌ژیانی پارله‌مانی‌له‌‌عیراق‌دا‌هێنا. لێره‌دا‌‌‌د‌و‌‌سه‌رن ج‌‌ئه‌كه‌وێته‌‌‌به‌رچاو: .1له‌‌ناو‌هه‌مو‌ئه‌و‌پارله‌مانانه‌دا‌كورد‌وه‌كو هاوواڵتی‌ئه‌و‌ده‌وڵه‌تانه‌‌به‌شداری‌كردوه،نهك وهك نوێنهری كورد ،چونكه مافی نهتهوهیی كورد له ده‌ستوری هیچكام لهو دهوڵهتانهدا وهك نهتهوهیهكی جیاواز دانی پێدا نه‌نراوه. بۆ‌یه‌كه‌م‌جار‌له‌‌دوای‌شۆڕشی‌ساڵی1958 له‌‌ده‌ستوری‌كاتی‌عیراق‌‌و‌‌‌له‌‌‌ماده‌ی‌‌‌سێهه‌می ك‌‌شه‌ریكه‌‌به‌ش‌‌‌له‌‌‌نیشتمان د‌ا‌‌ناوی‌‌‌كورد‌‌‌وه د‌ا‌‌هاتوه. .2له هیچكام له ناو ئهو پارله‌مانانه‌دا نوێنه‌ره كورده‌كان نه‌یانتوانیوه “كیتله‌یه‌كی پارله‌مانی” یهكگرتو بۆ داكۆكی كردن له مافی كورد پێك بهێنن ،تهنیا یهكجار نهبێ له‌‌پارله‌مانی‌عیراق‌دا‌له‌‌ساڵی1929دا‌كه یادداشتێكی هاوبهش به سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌ن پێشكه‌ش كرا ،وهك ئه‌نجامیش‌‌‌یادداشته‌كه ره‌فز‌‌‌كرا‌‌‌و‌‌‌خۆیشیان‌‌‌به‌‌‌‌جیابونه‌وه‌خواز‌‌‌له قه‌ڵه‌م‌‌‌دران،دوای‌‌‌ئه‌وه‌‌‌‌هیچكام‌‌‌له‌‌‌‌نائیبه تێبینی:ئه‌م‌نوسینه‌‌له‌‌ژماره()106ی1 ی6ی:1992ی“کوردستانی‌نوێ”دا‌باڵو كورده‌كان‌‌‌ئه‌‌و‌‌كاره‌یان‌‌‌دوباره‌‌‌نه‌كرده‌وه. له ساڵهكانی په‌نجاوه به درێژایی سااڵنی کراوه‌ته‌وه
جه‌نگی سارد ریژیمه‌كانی عیراق ،ئێران، توركیا،سوریا‌گه‌له‌كانی‌خۆیان‌به‌‌بێ‌جیاوازی دین و نهتهوه له مه‌نگه‌نه دابو .كورد له هه‌مویان‌زیاتر‌ئه‌چه‌وسێنرایه‌وه‌‌و‌مافیشی‌لێ زه‌وت كرابو ،چونكه وایان ئه‌دایه قه‌ڵه‌م كه كورده‌كان دڵسۆز نین و گومان لێكراون .بۆ به‌شداری كردنی ناو پارله‌مانیش تهنیا ئهوه ده‌كرایه‌‌سه‌نگی‌مه‌حه‌ك‌كه‌‌چه‌نده‌‌ئه‌و‌كه‌سانه دڵسۆزن بۆ شا یان بۆ سه‌ركۆمار ،نوێنه‌ره كورده‌كانیش لهو شوێنانه‌دا ئهگهر بهرامبهر گهالنی دی “سه‌لبی” بوبن ،ئهوا بهرامبهر كوردی‌نه‌ته‌وه‌ی‌خۆیان،واته‌‌كورد“سه‌لبیتر” بون. ته‌جروبه‌كانی‌پارله‌مانیی‌عیراق‌له‌‌سه‌رده‌می بهعس دا ،چ هی “مه‌جلیسی ته‌شریعی” ناوچهی ئۆتۆنۆمی (له ساڵی 1974ه‌وه تا ئێستا)و‌دوایی‌تریش‌هی“مه‌جلیسی‌وه‌ته‌نی” (له1980ه‌وه‌‌تا‌ئێستا)له‌‌كوردستان‌دا‌نه‌ك هیچ ته‌قلیدێكی باشی نه‌چه‌سپاندوه ،بهڵكو له‌وه‌ش‌دا‌شوێنه‌واری“ئه‌خالقیه‌ت”ی‌به‌عسی به‌‌زه‌قی‌به‌‌جێ‌ماوه.بۆیه‌‌چۆن‌ئه‌بێ‌پالن و‌نه‌خشه‌‌بۆ‌ئاواكردنه‌وه‌ی‌دێهاته‌‌روخاوه‌كانی كوردستان و هێنانه‌وه سهر رێگا و چاكردنی ره‌وشته جوانه تێكدراوه‌كانی كورد دابنرێ، ئهبێ پالنیش بۆ سڕینه‌وه‌ی ئهو شوێنه‌واری ئه‌خالقیه‌ته‌ی‌به‌عس‌له‌‌پروسه‌ی‌هه‌ڵبژاردن‌و ژیانی‌پارله‌مانی ی‌‌كوردستان‌‌‌دا‌‌‌ب ۆ‌‌هه‌ڵبژارد ن‌و پارلهمان ی‌‌داهاتومان‌‌‌دابنرێ.