Wystawa Zakopane - biografia

ZAKOPANE Biografia

Panorama Tatr Stanisław Staszic, 1815 r.

Z

akopane’s history is short, but rich with extraordinary characters, interesting events and important ideas. This exhibition is concerned with those aspects of the past which made this

an important place on Poland’s social and cultural map. It is generally agreed that the event which initiated the transformation of this poor, little-known highlander village into a health resort, sum-

K

mer resort, centre of tourism and sports, and a fashionable place, was the appearance in Zakoparótka jest zakopiańska historia, ale bogata niezwykłymi postaciami, ciekawymi wydarzeniami,

ne of Dr. Tytus Chałubiński. This outstanding Warsaw physician, scientist, social activist, prominent

istotnymi ideami. Mówimy o tym wymiarze przeszłości doliny pod Tatrami, w którym staje

representative of the intellectual elite, in the years 1873-1889 worked extremely effectively for the

się ona ważnym miejscem na społecznej i kulturalnej mapie Polski. W zgodnej opinii wydarzeniem

promotion of the Tatras, the natural environment and the culture of the people who inhabited this

inicjującym przemianę biednej, mało komu znanej góralskiej wsi w uzdrowisko, letnisko, centrum

mountainous area.

turystyki, sportu, w modne miejsce, było pojawienie się w Zakopanem doktora Tytusa Chałubińskiego. Ten wybitny warszawski lekarz, naukowiec, społecznik, prominentny przedstawiciel elit intelektualnych w latach 1873–1889 działał niezwykle efektywnie na rzecz promocji Tatr, tatrzańskiej przyrody, kultury ludu zamieszkującego te górskie okolice.

Ś

T

he milieu represented by Chałubiński searched for ways out of the problems that Polish society at the end of the nineteenth century were struggling against: the partitions, the quashed

uprisings, and the incoming industrial revolution and its consequences. In the Tatras and at the foot of the Polish Tatra Mountains, Poles saw the opportunity to work for the spiritual and physical

rodowisko, które Chałubiński symbolizuje, szukało dróg wyjścia z problemów, z którymi bo-

health of national society. This included social progress, changes in class relations, the renewal of

rykało się rozbite zaborami, powstańczymi klęskami, nadchodzącą rewolucją przemysłową

Polish culture and various activities aimed at achieving independence. In less than half a century,

i jej następstwami polskie społeczeństwo końca XIX wieku. W Tatrach i pod Tatrami zobaczyło

Zakopane grew into a Polish „magic mountain” - the centre of the fight against tuberculosis, and

możliwość pracy na rzecz duchowego i fizycznego zdrowia Polaków, społecznego postępu, zmiany

also the Polish „Athens”, where the greatest Polish artists and scientists of those times met, discus-

klasowych relacji, polskiej kultury i różnorakich aktywności służących odzyskaniu niepodległości.

sed and created. At the same time it was also known as the Polish „Piedmont”, where conspiratorial

Nie minęło pół wieku i Zakopane urosło do rangi polskiej „czarodziejskiej góry” – centrum walki

politics took place and where structures designed to bring back independence were built. It was

z gruźlicą; polskich „Aten” – bo tu spotykali się, dyskutowali, tworzyli najwybitniejsi artyści i uczeni

also the cradle of skiing, climbing, and efforts to protect nature.

tamtego czasu; polskiego „Piemontu” gdzie się politykowało, konspirowało, budowało struktury mające doprowadzić do niepodległości. I jeszcze kolebki narciarstwa, wspinania, wysiłków na rzecz ochrony Natury.

T

T

his stellar time ended with the short duration of the Republic of Zakopane, the first entity independent of the occupying powers on former Polish lands, headed by the great writer Stefan

Żeromski, the conscience of the nation. In the newly free country, Zakopane was the place where

en gwiezdny czas zakończył krótki epizod Rzeczpospolitej Zakopiańskiej, pierwszego niepodle-

the elite arrived to recuperate, relax, have fun and play sports. The jocularly termed „navel of the

głego od zaborców bytu na terenach dawnej Polski, na którego czele stał wielki pisarz Stefan

world” was a famous and fashionable spa resort of the Second Republic with colourful highlanders

Żeromski, sumienie narodu. W wolnym kraju było Zakopane miejscem, gdzie przybywały elity by

and eccentric inhabitants, mountaineers, skiers, and famous bars on Krupówki street. During the

się leczyć, wypoczywać, bawić, uprawiać sport. Ludycznym „pępkiem świata”, słynnym i modnym

Second World War, the German occupation did not destroy the town’s material fabric, but changed

kurortem II Rzeczpospolitej z barwnym góralskim ludem, ekscentrycznymi mieszkańcami, taterni-

its society. Zakopane’s Jews were eliminated and the urban elite were scattered and destroyed.

kami, narciarzami, słynnymi knajpami przy Krupówkach. II wojna światowa, niemiecka okupacja nie zniszczyła materialnej tkanki miasta, ale odmieniła jego społeczeństwo. Zginęli zakopiańscy Żydzi, zniszczone i rozproszone zostały miejskie elity.

T

T

he population and the feel of the place changed when Poland was under communist rule during the People’s Republic of Poland, which lasted from 1945 to 1989. Zakopane became a

major centre of tourism serving millions of visitors. It retained its status as a very particular place

rwający od 1945 do 1989 PRL, zmienił pod Giewontem mieszkańców i oblicze miejsca. Zakopa-

where life was easier and the atmosphere a little freer. The arts, sports, highlander culture, holiday

ne zostało wielkim przedsiębiorstwem turystycznym obsługującym miliony gości. Zachowało

life continued to build the legend of Zakopane. The Third Republic, which commenced with the na-

jednak statut miejsca szczególnego, gdzie żyło się inaczej i swobodniej oddychało. Sztuka, sport,

tional elections held on 4 June 1989, was a time of further development of the town and expanding

góralszczyzna, wakacyjne życie nawet wówczas budowały zakopiańską legendę. III Rzeczpospolita

tourism but also a time of questioning the limits of such growth and other possible directions of

rozpoczynająca się wyborami 4 czerwca 1989 roku, to czas wielkiej rozbudowy miasta, ogromnego

development.

ruchu turystycznego, także czas pytań o granice takiego wzrostu i możliwe inne kierunki rozwoju.

Z

akopane stoi dziś wobec wielkich wyzwań, a zarazem wobec tych samych pytań, które stały u jego początków. O relacje do Natury, do tradycji, o źródło dobrostanu: duchowego, fizyczne-

go, osobistego i społecznego. O sens zakopiańskiego bycia w kulturze. Stare kwestie na nowy czas.

Z

akopane today still faces great challenges, and at the same time faces the same questions that were around right at the beginning. The relationship with nature and tradition, about the

source of well-being: spiritual, physical, personal and social. About Zakopane’s role in national culture. Old questions in a new era.

POCZĄTKI ZAKOPANEGO THE ORIGINS OF ZAKOPANE

P

oczątki Zakopanego – jak to zwykle bywa – giną w pomroce dziejów. Zapisy o nieistniejących dokumentach mieszają się z legendami i mitami. Najstarszy ponoć przywilej osadniczy Stefana Ba-

torego z 1578 roku nie zachował się i jest znany jedynie z późniejszych odpisów. Pierwsza zachowana pisemna wzmianka o Zakopanem pochodzi z roku 1605 i została zamieszczona w kronice parafialnej Czarnego Dunajca. Zakopane było wówczas niewielką osadą złożoną z kilku domów. W owym czasie w Tatry zapuszczali się tylko poszukiwacze skarbów, zbójnicy, pasterze ze stadami owiec oraz górnicy. Na początku XIX wieku właścicielem huty żelaza w Kuźnicach został Jan Homolacs, którego dwór stał się przystanią dla pierwszych przybyszów – podróżników i uczonych.

T

he beginnings of Zakopane - as usual - are lost in the mists of time. References to non-existent documents mingle with legends and myths. The oldest is reportedly the settle-

ment privilege awarded by King Stefan Báthory in 1578 which has not survived and is known only from later copies. The first preserved written record of Zakopane comes from 1605 and was placed in the Czarny Dunajec parish records. Zakopane was then a small settlement consisting of just a few houses. At that time, only treasure hunters, outlaws, shepherds with flocks of sheep, and miners ventured into the Tatras. At the beginning of the nineteenth century, the owner of the ironworks in Kuźnice was Jan Homolacs. His manor house become a haven for the first visitors - travelers and scholars.

Widok na Giewont. Walery Eljasz Radzikowski, 1903 r.

POCZĄTEK „NOWEGO” ZAKOPANEGO THE BEGINNINGS OF THE „NEW” ZAKOPANE

T

rzy ostatnie dekady XIX wieku to czas rzeczywistego początku współczesnego Zakopanego. Zakończył swą działalność ośrodek hutniczy w Kuźnicach, a dzięki niestrudzonej pracy doktora

Tytusa Chałubińskiego począł się podtatrzański „przemysł turystyczny” związany z ochroną zdrowia i wypoczynkiem. Z każdym rokiem przybywało kuracjuszy i letników. Centrum miejscowości przesunęło się z Kuźnic do Nawsia, połączenia ulic Kościeliskiej, Nowotarskiej i nowo powstałych Krupówek. Znakomity opis tego okresu i jego legendowych postaci dał Stanisław Witkiewicz w Na przełęczy nazywanej „ewangelią tatrzańską”. Góralską furką niespiesznie, dwa dni się do tego Zakopanego jechało. W 1899 kolej żelazna dotarła pod Tatry. Przybył XX wiek, a z nim gwałtowne zmiany.

T

he last three decades of the nineteenth century were the actual beginnings of modern Zakopane. The iron foundry ceased operations in Kuźnice, and thanks to the tireless work of Dr. Tytus

Chałubiński, the „tourist industry”, which was concerned with health-care and recreation, emerged at the foot of the Polish Tatra mountains. Every year, more and more patients and holidaymakers came. The town centre moved from Kuźnice to Nawies, joining Kościeliska and Nowotarska streets and the newly created Krupowki street. Stanisław Witkiewicz wrote an excellent description of this period and its legendary characters in his travelogue Na przełęczy [On the mountain pass] which became known as “the gospel of the Tatras”. At that time it took two days to travel by horse and cart from Kraków to Zakopane, the gateway to the Tatras. In 1899, the railway reached the Tatras.

Rapid changes came with the arrival of the twentieth century.

Kuźnice, Walery Rzewuski, 1859 r.

Klemensówka, 1900 r.

Przed Sanatorium PCK

SANATORIA SANATORIUMS

W

1886 roku Zakopane otrzymało status Stacji Klimatycznej. To początek okresu w którym miasto stało się ośrodkiem leczenia gruźlicy i uzdrowiskiem. Wraz z rozprze-

strzenianiem się epidemii powstawało coraz więcej sanatoriów. Na ich lokalizację wskazywa-

I

Sanatorium Dłuskich, Walery Eljasz Radzikowski, 1903 r.

n 1886, Zakopane was given health resort status. This is the beginning of the period in which the settlement became a centre for the treatment of tuberculosis and also a health resort. With the spread

of the tuberculosis epidemic more and more sanatoriums were built. They were primarily located on

ło się przede wszystkim Gubałówkę i Antałówkę. Przez niemal sto lat leczący się gruźlicy byli

Gubalówka and Antałówka. For almost one hundred years the treatment of tuberculosis was a part of

częścią codzienności Zakopanego.

everyday life in Zakopane.

POLSKIE ATENY THE POLISH ATHENS

W

kulturze polskiej przełomu XIX i XX wieku Zakopane miało znaczenie szczególne. W tym najbardziej wolnym miejscu podzielonej zaborami Rzeczpospolitej spotykali się artyści, uczeni,

działacze społeczni i polityczni. Leczyli się, odpoczywali, wędrowali po Tatrach i dyskutowali, tworzyli i konspirowali. Piłsudski i Dmowski, Sienkiewicz i Żeromski, Dłuski i Zamoyski – wszyscy, którzy zna-

czyli cokolwiek w duchowym życiu Polski tutaj bywali, sławiąc i tworząc aurę niezwykłego miejsca.

Dzięki niej mała góralska wieś urosła do rangi „polskich Aten”. To jej duchowy szczyt, gwiezdny czas.

I

n Polish culture, the late nineteenth and early twentieth centuries in Zakopane was of particular importance. In the freest place in partitioned Poland, artists, scientists, social and political activists

met. They took cures, rested, roamed the Tatras, discussed, created and conspired. The statesmen Piłsudski and Dmowski, writers Sienkiewicz and Żeromski, the doctor Dłuski and aristocrat Zamoyski - anyone who meant anything in the spiritual life of the Poles frequented this place, praising and creating the aura of this extraordinary place. Thanks to them, this small highlander village grew to the status of the „Polish Athens”. This was the moment when Zakopane achieved its spiritual peak, a stellar time.

Józef Piłsudski

Ignacy Paderewski

Helena Modrzejewska

Stanisław Witkiewicz

Henryk Sienkiewicz

Kazimierz Przerwa Tetmajer

W drodze do Morskiego Oka, Walery Eljasz Radzikowski, 1904 r.

STYL ZAKOPIAŃSKI THE ZAKOPANE STYLE

W

przestrzeni sztuki najważniejszym zjawiskiem dla Zakopanego jest styl zakopiański. To dobra marka odróżniająca miasto od setek kurortów europejskich.

W Zakopanem willi i domów spełniających wszystkie kryteria stylu jest zaledwie

Willa Koliba

Willa pod Jedlami

kilkadziesiąt, ale obiektów wzorowanych na tych idealnych – wielokrotnie więcej.

Stanisław Witkiewicz, ojciec stylu zakopiańskiego, stworzył nową jakość, a także zaprojektował przyszłość architektury w Zakopanem.

I

n the field of art, the most important phenomenon to Zakopane is the Zakopane style. It is a distinctive “brand” that distinguishes the place from hundreds of

other European resorts. In Zakopane, there are only a few dozen villas and houses remaining that meet all the criteria of the style, but there are many more objects designed in the style. Stanisław Witkiewicz, the father of the Zakopane style, created something new and of high quality, and also greatly influenced the future direction of architecture in Zakopane.projektował przyszłość architektury w Zakopanem.

Willa Zofiówka

Muzeum Tatrzańskie

Stefan Żeromski w Zakopanem

R ZECZPOSPOLITA ZAKOPIAŃSK A THE REPUBLIC OF ZAKOPANE

13

p aździernika 1918 roku zgromadzeni w kinie Sokół zakopiańczycy przyjęli deklarację niepodległości od władz w Wiedniu, a 30 października ogłoszone zostało powstanie Rzeczpospolitej

Zakopiańskiej. Na prezydenta pierwszej wolnej formy polskiej państwowości w XX wieku wybrano Stefana Żeromskiego. Tak o tym pisał: „Powierzono mi niemal dyktaturę nad Zakopanem i przyległy-

mi dolinami. Sprawowałem ten niezapomniany śmieszny i wzniosły urząd przez jedenaście dni, gdy mama Austria waliła się w gruzy. Zaprzysięgłem uroczyście wojsko, policję, szpiclów, gminę, pocztę, telegraf na wierność nowemu Państwu, a nawet prowadziłem wojnę o odzyskanie wsi Głodówka i Sucha Góra od inwazji czeskiej. Miło wspominam te moje przewagi wojenne i dyktatorskie, gdyż zawierają morze wesołości”. 16 listopada władzę objęła Polska Komisja Likwidacyjna. Rada Narodowa w Zakopanem rozwiązała się i Rzeczpospolita Zakopiańska zakończyła swą misję.

O

n October 13, 1918, the people of Zakopane gathered in the Sokół cinema and adopted a declaration of independence from the authorities in Vienna. On October 30, the creation of the

Republic of Zakopane was announced. The writer Stefan Żeromski was chosen as the President of the first free entity of the Polish state in the twentieth century. This is what he wrote about it: „I was entrusted a dictatorship over Zakopane and adjacent valleys. I held this comic and sublime office for eleven days when mother Austria was being pounded to pieces. I took solemn vows from the military, the police, informers, the local government, the post office, of loyalty to the new Polish state; I even waged war to regain the villages of Głodówka and Sucha Góra from the Czech invasion. I have fond memories of these military and dictatorial victories, which contain a great deal of humour”.

On November 16, power was taken by the Polish Committee of Liquidation. The National Council in Zakopane was disbanded and the Republic of Zakopane had completed his mission.

30 października 1918 r. Zakopane, dzisiejszy Plac Niepodległości

I WOJNA ŚWIATOWA THE FIRST WORLD WAR

S

traszna zawierucha I wojny światowej nie dotknęła wprost uzdrowiska pod Giewontem. Przez jej pierwsze lata była to oaza spokoju i względnego dostatku, przystań

dla wielu uciekinierów z ogarniętych wojną obszarów. Jednak za zasłoną zwyczajności trwała intensywna działalność polityczna i konspiracja wojskowa prowadzona przez Strzelca, skautów, POW. Wielu zakopiańczyków wyruszyło wraz z Legionami Piłsudskiego na front. Latem 1915 roku niepodległościowe Zakopane pożegnało na Pęksowym Brzyzku Stanisława Witkiewicza, jednego ze swych twórców. Przy grobie stanęli legioniści, a brygadier Piłsudski przesłał nań wieniec. Tak symbolicznie wraz z wojną zamknął się wzniosły okres zakopiańskiej historii.

Legiony w Zakopanem. Dzisiejsza ulica T. Kościuszki

T

he terrible turmoil of the First World War did not directly touch Zakopane. During the first years it was an oasis of peace and relative prosperity, a haven for many

refugees from war-torn areas. However, behind the veil of ordinariness, intense political activity and conspiratorial underground military preparations were being carried out by the paramilitary organisation “Strzelec”, scouts, and the secret military organization POW. Many of Zakopane’s civilians departed with Piłsudski’s legions to the front. In the summer of 1915, Stanisław Witkiewicz, one of the town’s creators, was laid to rest in the Pęksowy Brzyzek cemetery by patriots of Zakopane. Members of the legions saluted his coffin and Brigadier Piłsudski sent him a wreath. So, in this symbolic way, with the war, the sublime period of the history of Zakopane was brought to a close.

Legionista Andrzej Strug, 1914 r.

PĘPEK ŚWIATA THE „NAVEL OF THE WORLD”

Kornel Makuszyński

W

II Rzeczpospolitej Zakopane było modnym kurortem, centrum sportów zimowych, turystyki i taternictwa i ważnym ośrodkiem walki z gruźlicą. Pod Tatry przyciągał barwny góralski folklor, znane kawiarnie, restauracje, dan-

cingi. Kwitło życie kulturalne i towarzyskie, a jego ozdobą byli niezwykli zakopiańczycy, z demonicznym Witkacym na

W domu Tadeusza i Stefana Zwolińskich, 28 października 1930 r.

I

n the Second Republic, Zakopane was a fashionable resort, a centre of winter sports, tourism and mountaineering, and an important centre in the treatment of tuberculosis. The Tatras attracted colourful folklore, famous cafés, restaurants and dance halls. Its cultural and social life flourished and an additional

attraction were the unusual Zakopane residents, with the demonic playwright and artist “Witkacy” at the head. Zakopane, which was officially recognised as

czele. Miasto (od 1933 roku) rosło i modernizowało się, a jego międzynarodową rangę potwierdziły dwukrotnie (1929 i

a town in 1933, grew and modernized. Its international renown was confirmed when it twice (in 1929 and 1939) hosted the FIS Nordic World Ski Championships.

1939 rok) zorganizowane Mistrzostwa Świata FIS. Rozwydrzone w użyciu życia było tamto miasto, które Rafał Malczewski

This town which the artist Rafał Malczewski, also its sensitive chronicler, named „the navel of the world” was living it up to excess. Of course, this “place in the

jego czuły kronikarz nazwał „pępkiem świata”. Oczywiście jedna to tylko strona „słonecznego gniazda”, a po drugiej była

sun” had its other side - the hard daily work done by the highlanders, outsiders, the Zakopane residents, the Jews - owing to which members of the elite were

ciężka codzienna praca górali, ceprów, zakopiańczyków, Żydów, dzięki którym elity się bawiły, a miasto rozkwitło. Dwa-

able to have fun, and the town flourished. These were twenty years of vibrant, multifaceted and intense life. Zakopane’s legendary time.

dzieścia lat bujnego, wielokształtnego, intensywnego życia. Legendarny zakopiański czas.

Herzlich Willkommen - brama wjazdowa do Zakopanego w 1943 r., Henryk Jost

Wojsko niemieckie opuszcza Zakopane, styczeń 1945 r.

II WOJNA ŚWIATOWA THE SECOND WORLD WAR

1

września 1939 roku wojska niemieckie zajęły Zakopane. Miasto stało się strefą zamkniętą, zaprojektowaną jako lecznica i kurort dla żołnierzy niemieckich. Wielu mieszkańców zmuszono do wyjazdu. Przemianie Zakopanego miała służyć Ordnungsektion Zakopane – nie-

O

n September 1, 1939, German troops entered Zakopane. The city became a restricted zone and was designated a sanatorium and health resort for German soldiers. Many residents were forced to leave. This transformation of Zakopane was to be brought about by the Ordnungsektion of Zakopane, that

miecka jednostka porządkująca architekturę i urbanistykę miasta. W latach 1940–1942 przeprojektowano kilka ulic, wyburzono dziesiątki

is the German unit which was to supervise the architecture and urban planning of the town. In the years 1940-1942 a few streets were redesigned, dozens of

domów, zniszczono miejsca związane z żydowską obecnością. W Zakopanem idea kolaboracji z okupantem – Goralenvolk odnalazł zwolen-

homes were demolished, places associated with the Jewish presence were destroyed. In Zakopane, the idea of collaboration with the occupying forces found

ników. Jednocześnie wielu Zakopiańczyków zdecydowało się wstąpić do ruchu oporu jako kurierzy tatrzańscy. Po II wojnie światowej liczba

its followers among the ‘Goralenvolk’, organisation of some highlanders the Nazi Germans categorized as superior ethnically to other Poles. In contrast, at the

ludności w Zakopanem spadła o dwadzieścia procent. Zginęło ponad cztery tysiące mieszkańców.

same time, many of Zakopane’s civilians decided to join the resistance movement and act as Tatra couriers. Zakopane’s population fell by twenty percent as a result of the Second World War. More than four thousand inhabitants lost their lives.

POWOJENNA PR ZEMIANA MIASTA THE POST-WAR TRANSFORMATION OF THE TOWN

D

ruga połowa XX wieku to czas architektonicznej zmiany w Zakopanem. Lata pięćdziesiąte są kontynuacją regionalizmu z kilkoma bardzo udanymi budynkami jak:

„Dom Turysty” czy schroniska górskie na Hali Ornak, w dolinie Pięciu Stawów Polskich i na Polanie Chochołowskiej. Mistrzostwa świata FIS w 1962 roku otwierają okres mo-

dernizacji miasta. Powstają osiedla mieszkaniowe, nowe dwupasmowe ulice, wielkie hotele i obiekty sportowe. To największa i wciąż nieopowiedziana wizerunkowa zmiana w historii Zakopanego.

T

Dworzec PKS

Sam-bar przy ulicy Krupówki, Władysław Werner

W Kuźnicach, Władysław Werner

Empik w Domu Turysty, Władysław Werne

he second half of the twentieth century was a time of architectural changes in Zakopane. The 1950s were a continuation of regionalism style with several highly

regarded buildings such as Dom Turysty [Tourist House] or mountain shelters such as the one on Hala Ornak, in the Valley of the Five Polish Lakes and Chochołowska valley.

The FIS Nordic World Ski Championships held in Zakopane in 1962 led to a period of modernization and resulted in new housing estates, two-lane streets, large hotels and sports facilities. It was the largest and still untold image-change in the history of Zakopane.

Antoni Kenar fot. Zbigniew Kamykowski

Antoni Rząsa fot. Krystyna Gorazdowska

Tadeusz Brzozowski, fot. Krystyna Gorazdowska

Władysław Hasior, fot. Wł. Werner

KULTUR A W PRL CULTURE UNDER COMMUNIST RULE

L

ata PRLu obfitowały w ważne wydarzenia kulturalne w Zakopanem. Miasto cieszy się nieco większą swobodą niż reszta kraju. Działalność rozpoczyna kilka festiwali: Jazz Camping na Kalatówkach, Festiwal Folkloru Ziem Górskich,

Salon Marcowy, Dni Muzyki Karola Szymanowskiego. Na kulturalnej mapie Zakopanego pojawiają się nowe muzea:

T

he years of the People’s Republic of Poland, during which the country fell under communist rule, were full of important cultural events in Zakopane. The town enjoyed a bit more freedom than the rest of the country, and in the second half of the twentieth century many annual cultural festivals such as Jazz Camping on Kalatówki, the International Festival

of Mountain Folklore, the March Salon, the Karol Szymanowski Music Days were established. New museums were opened such as: Atma villa (home of the composer Karol Szymanow-

„Atma”, „Harenda” i „Opolanka”. Ważnymi zakopiańskimi figurami są artyści: Antoni Kenar, Władysław Hasior, Tade-

ski), Harenda villa (home of the poet Jan Kasprowicz) and Opolanka (home of a writer Kornel Makuszyński) . Numerous artists became Zakopane figures such as the sculptors Antoni

usz Brzozowski, Antoni Rząsa. W trudnej polskiej politycznej codzienności, pod Tatrami nadal można było odetchnąć,

Kenar, Władysław Hasior and Antoni Rząsa, and the painter Tadeusz Brzozowski. In the difficult political realties of everyday life in Poland, one could still breathe and escape for just

schronić się na chwilę.

a moment in Zakopane and in the Tatra Mountains.

GÓR ALE HIGHLANDERS

G

órale - podtatrzański lud - byli w Zakopanem od zawsze. Ich kultura - język, obyczajowość, architektura, strój, muzyka i taniec - naznaczyły nasze miasto równie

mocno jak krajobraz i klimat. Bez Sabały i dr Chramca, Klimka Bachledy i Bartusia Obrochty, Wojciecha Brzegi i Włodzimierza Wnuka, bez góralskich przewodników, ratowników, kurierów, artystek i artystów, narciarek i narciarzy, bez pięknych, dzielnych i zaradnych bab, bez chłopów, co nie boją się żadnego bajania i żadnej roboty nie byłoby zakopiańskiej legendy, niezwykłej barwy i aury miejsca. Nie da się zakopiańskiej historii bez nich pomyśleć i napisać. Żaden projekt przyszłości bez odwołania do tej wielkiej i wciąż witalnej tradycji nie może być złożony.

T

he local highlanders have been in Zakopane since the very beginning. Their culture language, customs, architecture, costume, music and dance – has marked our town

as much as the landscape and climate. Without the bard Sabała and Dr. Chramiec, the mountain guide and rescuer Klimek Bachleda, the guide and musician Bartuś Obrochta, the sculptor Wojciech Brzega and the writer Włodzimierz Wnuk, without the highlander guides, mountain rescuers, couriers, artists, skiers, without the beautiful, brave and resourceful country women, without the smallholders, without the men who are ready for storytelling and work, there would be no Zakopane legend, nor the special unusual colour and aura of the place. It is impossible to write or think of Zakopane’s history without them. The future cannot be perceived without this great and still vital tradition.

Górale na Hali Gąsienicowej, Zbigniew Kamykowski

Kandydaci komitetu obywatelskiego „Solidarność” do Sejmu i Senatu podczas wiecu pod domem towarowym „Granit”.

Maj 1989 r., Apoloniusz Rajwa

W YBORY 1989 THE 1989 ELECTIONS

W

e wrześniu 1980 roku w Zakopanem, tak jak w całej Polsce, żywiołowo powstawały Komisje Zakładowe NSZZ „Solidarność”. Krótki karnawał „Solidarności” pozwolił społeczeństwu doświadczyć wolności i pod-

miotowości. 13 grudnia 1981 roku władza wypowiedziała społeczeństwu wojnę. Działaczy opozycji internowano, nastało kilka ponurych lat stanu wojennego. Wybory 4 czerwca 1989 roku były momentem przełomowym – Polska odzyskała niepodległość. Z Zakopanego i Podhala z ramienia Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” zostali wybrani: Stanisław Żurowski i Władysław Skalski do Sejmu, a Zofia Kuratowska i Krzysztof Pawłowski do Senatu.

W skali lokalnej zmianę przyniosły wolne wybory samorządowe w maju 1990 roku. Burmistrzem Zakopanego został wówczas Maciej Krokowski.

I

n September 1980 in Zakopane, just as in the rest of Poland, the “Solidarity” trade union spontaneously came into being. The short period of „Solidarity” allowed the public to experience freedom and self determination.

On December 13, 1981, the government declared war on society. Opposition activists were interned, and several grim years of martial law followed. The national elections on June 4, 1989 was a turning point - Poland regained its independence. On behalf of the Citizens’ Committee of „Solidarity” the following were elected from Zakopane and the Podhale region: Stanisław Żurowski and Władysław Skalski to the Sejm, and Zofia Kuratowska and Krzysztof Pawlowski to the Senate. At the local scale, change was brought about by the free local government elections held in May 1990, in which Maciej Krokowski was elected mayor of Zakopane.

Płot dyskusyjny na Krupówkach, 1981 r., Wojciech Niedziałek

PAPIEŻ W ZAKOPANEM THE POPE IN ZAKOPANE

J

an Paweł II jako papież odwiedził Podhale i Tatry trzykrotnie. Podczas pierwszej pielgrzymki do ojczyzny w czerwcu 1979 roku odprawił mszę świętą na lotnisku w Nowym

Targu. Cztery lata później w czerwcu 1983 roku, podczas stanu wojennego, spotkał się w schronisku na Polanie Chochołowskiej z przywódcą zdelegalizowanej „Solidarności” Lechem Wałęsą. Trzeci raz odwiedził Podhale w 1997 roku, kiedy to mieszkał w Zakopanem od 4 do 7 czerwca. Poza obowiązkami duszpasterskimi był to częściowo pobyt prywatny – sentymentalna podróż papieża do miejsc związanych z jego posługą jako księdza i biskupa krakowskiego i tych, w których odpoczywał chodząc po górach i jeżdżąc na nartach.

P

ope John Paul II visited the Podhale region and the Tatra Mountains three times. During his first pilgrimage to Poland in June 1979 he celebrated Mass at the airport in Nowy

Targ. Four years later, in June 1983, during martial law, he met the leader of the outlawed „Solidarity” Lech Wałęsa at the mountain shelter in Chochołowska valley. His third time to the Podhale region was in 1997, when he stayed in Zakopane from June 4 to 7. Besides his pastoral duties, it was also partly a private stay – a sentimental journey taken by the Pope to places connected with his ministry as a priest and bishop of Kraków, and those places in which he relaxed by walking in the mountains and skiing.

Jan Paweł II, fot. Paweł Murzyn

Skoki dziś, fot. Anna Karpiel-Semberecka

SPORT SPORT

Z

akopane od dziesięcioleci nazywane „zimową stolicą Polski” kojarzy się przede wszystkim z narciarstwem i jest jedną z kolebek tego sportu w Polsce. Organizacja dużych imprez sportowych: zawodów

Pucharu Świata w skokach narciarskich, Zimowej Uniwersjady w latach 1993 i 2001 oraz licznych zawodów w innych dyscyplinach zimowych jest kontynuacją tej tradycji. Z Zakopanem związani są na rozmaite sposoby najwybitniejsi reprezentanci Polski w narciarstwie ostatnich lat: Justyna Kowalczyk, Adam Małysz i Kamil Stoch. Do Zakopanego i na Podhale przyjeżdżają co roku tysiące amatorów narciarstwa. W Tatrach rozwija się turystyka narciarska i skialpinizm, a u ich podnóży coraz popularniejsze staje się narciarstwo biegowe.

Z

akopane was, for decades, known as “the winter capital of Poland” and is associated above all with skiing, as the place where skiing emerged in Poland. The organization of major sporting events such

as the FIS World Ski Championships held in 1929, 1939 and 1962, and also as an annual stop on the World Cup ski jumping circuit, the Winter Universiade in 1993 and 2001, and a number of competitions in other winter sport disciplines is a continuation of this tradition. The most eminent representatives of Polish skiing in recent years - Justyna Kowalczyk, Adam Małysz and Kamil Stoch - are connected to Zakopane in many ways. Every year, thousands of amateur skiers come to Zakopane and the Podhale region. In the Tatras, ski-touring and ski-alpinism are developing, whilst at their foot cross-country skiing is becoming increasingly popular.

Nosal, zdjecie ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego

Panorama Zakopanego, fot. Paweł Murzyn

WSPÓŁCZESNE ZAKOPANE CONTEMPORARY ZAKOPANE

Z

akopane jest nadal miastem kultury, choć nie pełni już roli jaką miało przed stu laty. Rośnie liczba festiwali poświęconych wszelkim dziedzinom sztuki. Prym wiodą festiwale muzyczne – Muzyka na Szczytach, Wiosna Jazzowa i Jazz Camping Kalatówki, Spotkania z Filmem Górskim, Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich,

Przegląd Filmów o Sztuce, festiwal „Inspirowane górami”, nowy festiwal literacki i wiele innych. Działają Teatr Witkacego, Tatrzańska Orkiestra Klimatyczna, muzea i galerie z Muzeum Tatrzańskim na czele. Niestety ginie w oczach zabytkowa tkanka miasta. Rozbierane są stare, zabytkowe budynki, a na ich miejsce powstają pozbawione charakteru apartamentowce. Jaka będzie przyszłość miasta pod Giewontem?

Z

akopane is still a town of culture, though it does not fully hold the role that it had a hundred years ago. There are a growing number of festivals dedicated to all areas of the arts, such as the Music on the Heights, Spring Jazz and Jazz Camping Kalatówki, the Meetings with Mountains Film Festival, the International Festival of Mountain

Folklore, the Review of Films on Art, the „Inspired by the mountains” festival, and a new literary festival among others. There are also many cultural organisations and institutions active in the town including the Witkacy Theatre, the Tatra Climate Chamber Orchestra, various museums and galleries, with the Tatra Museum at the helm. Unfortunately, the historical fabric of the town is disappearing before our eyes. Old, historic buildings are demolished, and in their place characterless apartment buildings are being created. What will be the future of this town at the foot of the Polish Tatra Mountains?

K ALENDARIUM 1605

„ZAKOPANE” ZAPISANE W KRONICE PARAFIALNEJ PARAFII W CZARNYM DUNAJCU | „Zakopane” is first mentioned in the Czarny Dunajec parish records

1909

POWSTAJE TATRZAŃSKIE OCHOTNICZE POGOTOWIE RATUNKOWE | the

1806

JAN WINCENTY HOMOLACS KUPUJE KOPALNIE RUDY ŻELAZA W TATRACH I HUTĘ W KUŹNICACH | Jan Wincenty Homolacs buys iron-ore mines in the Tatras and the

1918

RZECZPOSPOLITA ZAKOPIAŃSKA | the Republic of Zakopane is established

iron foundry in Kuźnice

1929 1824

EMANUEL HOMOLACS KUPUJE SEKCJE BIAŁCZAŃSKĄ I ZAKOPIAŃSKĄ DAWNYCH KRÓLEWSZCZYZN | Emanuel Homolacs buys Białka and estates, which were

former royal lands

1848 1873 1874 1876 1888 1889

1891 1893 1899 1901

1902

W ZAKOPANEM POWSTAJE PARAFIA, PROBOSZCZEM ZOSTAJE KS. JÓZEF STOLARCZYK | the parish of Zakopane is formed, the first parish priest is Father Józef Stolarczyk EPIDEMIA CHOLERY, WIZYTA DOKTORA TYTUSA CHAŁUBIŃ-SKIEGO

|

cholera epidemic, Doctor Tytus Chałubiński visits Zakopane

POWSTAJE TOWARZYSTWO TATRZAŃSKIE | the Tatra Society is formed ZAŁOŻENIE SZKOŁY PRZEMYSŁU DRZEWNEGO

| the School of Woodcrafts is

established

1933 1936 1938 1939 1939

1942

1950

Stanisław Witkiewicz publishes the travelogue On the Mountain Pass

POWSTAJE WILLA KOLIBA - PIERWSZY BUDYNEK W STYLU ZAKOPIAŃSKIM

1955

| Koliba villa - the first building in the Zakopane style – is built

PRZYJAZD DO ZAKOPANEGO PIERWSZEGO POCIĄGU

| the first train arrives in

1958

Zakopane

POSTAWIENIE KRZYŻA NA GIEWONCIE | a huge iron cross is erected on the summit of Giewont, the mountain that towers over the settlement

WYGRANA GALICJI W PROCESIE Z WĘGRAMI O MORSKIE OKO | in a boundary dispute between Galicia and Hungary over property rights to Morskie Oko lake, the Court of Conciliation in Graz rules in favour of the Polish side

1972

held in Zakopane

ZAKOPANE OTRZYMUJE PRAWA MIEJSKIE | Zakopane receives town rights OTWARCIE KOLEI LINOWEJ NA KASPROWY WIERCH | the cable car to Kasprowy

| the funicular

1959

1962

WOJCIECH FORTUNA ZDOBYWA ZŁOTY MEDAL NA OLIMPIADZIE W SAPPORO | Wojciech Fortuna wins the gold medal at the Winter Olympics in Sapporo,

OTWARCIE MUZEUM KAROLA SZYMANOWSKIEGO W WILLI „ATMA”

|

the Karol Szymanowski museum at “Atma” villa opens

1983

SPOTKANIE PAPIEŻA JANA PAWŁA II Z LECHEM WAŁĘSĄ NA CHOCHOŁOWSKIEJ | Pope John Paul II meets Lech Wałęsa in Chochołowska valley

1985

POWSTANIE TEATRU WITKACEGO | the Witkacy Theatre is created

1988

POGRZEB RZEKOMYCH SZCZĄTKÓW WITKACEGO NA STARYM CMENTARZU | the burial of the alleged remains of Witkacy is held at the Old Cemetery

Wierch is opened

OTWARCIE KOLEI LINOWO-TERENOWEJ NA GUBAŁÓWKĘ

causes extensive damage to the Tatra region

Japan

| FIS World Ski Championships

railway to Gubałówka is opened

MISTRZOSTWA ŚWIATA FIS W NARCIARSTWIE PO RAZ DRUGI | FIS World Ski Championships are held in Zakopane for the second time

WYBUCH DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ, HOŁD WAWELSKI GORALEN-

1989

UKAZUJE SIĘ PIERWSZY NUMER „TYGODNIKA PODHALAŃSKIEGO”

1990

PIERWSZE PO WOJNIE WOLNE WYBORY SAMORZĄDOWE | the first post-

the first issue of the local weekly „Tygodnik Podhalański” is published

VOLKU | the Second World War breaks out; “Goralenvolk” pledge loyalty to the Nazis OSTATECZNA WYWÓZKA DO OBOZÓW ZAGŁADY ŻYDÓW Z TERENU PODHALA

war free local elections are held

| the final deportation of Jews from the Podhale region to concentration and

extermination camps

becomes the proprietor of Zakopane

STANISŁAW WITKIEWICZ PUBLIKUJE NA PRZEŁĘCZY |

MISTRZOSTWA ŚWIATA FIS W NARCIARSTWIE

1968

1976

POWSTANIE MUZEUM TATRZAŃSKIEGO | the Tatra Museum is created WŁADYSŁAW ZAMOYSKI KUPUJE DOBRA ZAKOPIAŃSKIE | Władysław Zamoyski

Tatra Voluntary Rescue Team (TOPR) is established

KATASTROFALNY WIATR HALNY W TATRACH | catastrophic “Halny” foehn wind

UTWORZENIE MUZEUM JANA KASPROWICZA NA HARENDZIE

| the Jan

Kasprowicz museum at Harenda is created

POWSTAJE TATRZAŃSKI PARK NARODOWY

1993

ZIMOWA UNIWERSJAD | Winter Universiade takes place

1994

KATASTROFA ŚMIGŁOWCA TOPR W DOLINIE OLCZYSKIEJ | a Tatra Voluntary

| the Polish Tatra National Park is

founded

Rescue Team (TOPR) helicopter crashes in Olczyska valley

WIZYTA PAPIEŻA JANA PAWŁA II – MSZA POD WIELKĄ KROKWIĄ

| Pope

1997

John Paul II visits the region - mass is held at the main ski jump stadium

2007

ODDANIE ZMODERNIZOWANEJ KOLEI LINOWEJ NA KASPROWY WIERCH

2013

WIELKI WIATR HALNY NA BOŻE NARODZENIE | strong “Halny” foehn wind blow

PIERWSZY SALON MARCOWY W GALERII BWA | the first “March Salon” is held at BWA, the town’s public art gallery

PIERWSZY JAZZ CAMPING NA KALATÓWKACH

| the first “Jazz Camping on

Kalatówki”

MISTRZOSTWA ŚWIATA FIS W NARCIARSTWIE KLASYCZNYM | World Ski Championships are held in Zakopane for the third time

| reopening of the modernized cable car on Kasprowy Wierch

FIS Nordic

on Christmas Eve causing extensive tree damage