6 hafta

6. HAFTA

TÜRK DİLİ

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

Konu Başlıkları

TDL102 2 Türk Dili

1. Anlatım Bozuklukları 1. Anlam Bakımından Anlatım Bozuklukları 1.

Tekrarlar ve Gereksiz Sözcük Kullanımı

2.

Sözcüklerin

Birbirleriyle

Karıştırılması

(Anlamı

Karıştırılan Sözcükler) 3.

Yanlış Anlamda Kullanılan Kelimeler

4.

Yerinde Kullanılmayan Sözcük veya Öğeler

5.

Anlamca Çelişen Sözcüklerin Kullanılması

6.

Deyim ve Atasözlerinin Yanlış Kullanımı

7.

Yardımcı Eylemlerin Gereksiz ve Yanlış Kullanımı

8.

Mantık Hataları

9.

Zamir

Eksikliğinden

Kaynaklanan

Anlatım

Bozuklukları

Temel Kavramlar Bu bölümde; anlatım bozuklukları içerisinden anlam bakımından anlatım bozuklukları konusuna değinilecektir.

Anlatım Bozukluğu Anlatım bozukluğu duygu ve düşüncelerin sözlü ve yazılı olarak bazı nedenlerden dolayı açık ve doğru şekilde anlatılamamasıdır. Anlatım bozukluğu cümle ve cümleyi UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

TDL102 3 Türk Dili oluşturan sözcük gruplarıyla ilişkilidir. Her cümle belli bir düşünceyi, duyguyu ifade etmek için kurulur. Bu cümlelerin, ifade edeceği anlamı açık ve anlaşılır bir biçimde anlatması gerekir. Bu özelliği göstermeyen cümleler anlatım bakımından bozuktur.

Anlatım bozukluklarını iki ana başlığa ayırabiliriz: 1. Anlam Bakımından Anlatım Bozuklukları 2. Yapı Bakımından Anlatım Bozuklukları

Anlam Bakımından Anlatım Bozuklukları Tekrarlar ve Gereksiz Sözcük Kullanımı Cümlede gereksiz sözcük kullanımı anlatımı bozar. Anı anlamı içeren sözcüklerin bir arada kullanılması, Türkçedeki bir sözcüğün yabancı asıllı eşanlamlısının aynı cümlede kullanılması bu tip anlatım bozukluklarının en önemli sebepleri arasındadır. Ör: Dayımla yıllardır, sürekli karşılıklı mektuplaşırız.

Cümlesinde mektuplaşma işinin zaten karşılıklı yapılmasından dolayı “karşılıklı” sözcüğü gereksiz kullanılmış ve anlatım bozukluğu doğmuştur. Ör: İnsanların her hareketini eleştirip, tenkit etmek yanlıştır.

Cümlesinde eleştirmek ve tenkit etmek aynı anlama gelen sözcüklerdir. Bu yüzden ikisinin bir arada kullanılması anlatım bozukluğuna yol açmıştır. Ör: Geçmişteki anılardan bir demet sundu.

Cümlesinde “anılar” sözcüğü gereksiz kullanılmıştır. Çünkü anı zaten geçmişte olur.

Bu yüzden cümlede anlatım bozukluğu oluşmuştur.

Sözcüklerin Birbirleriyle Karıştırılması (Anlamı Karıştırılan Sözcükler) Ses ve biçimce birbirine yakın sözcüklerin birbirleriyle karıştırılmasından dolayı yapılan anlatım bozukluğudur. Karıştırılan sözcüklerden bazıları şunlardır; yanaşmak/yaklaşmak, uygunluk/ uyum, ayrıntı/ ayrım, öğretim/ öğrenim, karşın/ karşılık, çekimser/ çekinmek, mahsur/ mahzur, özgü/ özgün, tanıştırmak/ tanıtmak, etken/ etkin, yayımlamak/ yayınlamak, geçiş/ geçit… Ör: Çocukların birbirleriyle uygunluk içinde oynamaları umut verici bir durum.

Bu cümlede “uygunluk” sözcüğü yerine “uyum” sözcüğünün kullanılması gerekmektedir. Ör: Başvuruda adaylardan son öğretim durumlarını belirten belge isteniyor.

Bu cümlede “öğretim” sözcüğü yerine öğrenim sözcüğü kullanılmalıdır. Ör: Yazılarında kendine özgün, akıcı bir üslup kullanmamasına kaşı çok satanlar listesine girmeyi başardı.

Cümlesinde “karşı” sözcüğünün yerine “rağmen” sözcüğü kullanılmalıdır.

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

TDL102 4 Türk Dili Yanlış Anlamda Kullanılan Kelimeler Sözcükler anlamına uygun şekilde kullanılmadığında ya da yanlış anlama gelecek şekilde kullanıldığında ortaya anlatım bozukluğu çıkar. Ör: Bence sizin bu yarışı kaybetme şansınız hiç yok.

Bu cümlede “şans” sözcüğü yanlış kullanılmıştır. “İhtimal” veya “olasılık” sözcüklerinden birisi kullanılmalıdır. Ör: Bu işi babamın sayesinde kaybettim.

Cümlesinde “sayesinde” sözcüğü yerine “yüzünden” sözcüğü kullanılmalıdır. Ör: Öğretmen tırnakları büyük olanları derse almayacağını söyledi.

Cümlesinde “büyük” sözcüğü yerine “uzun” sözcüğü kullanılmalıdır.

Yerinde Kullanılmayan Sözcük veya Öğeler Bir cümlede sözcük veya öğelerin uygun yerde kullanılmaması anlatımı bozar. Ör: Yeni arabamı almıştım ki kaza yaptım.

Cümlesinde “yeni” sözcüğünün yeri anlatımda bozukluğa yol açmıştır. Doğru şekli “Arabamı yeni almıştım ki kaza yaptım.” olmalıdır. Ör: Her sokakta kalan hayvanı eve almamalıyız.

Cümlesinde “her” sözcüğü yanlış yerde kullanılmıştır. Cümlenin doğru şekli “Sokakta kalan her hayvanı eve almamalıyız” şeklinde olmalıdır. Ör: Meyveler çok sıcakta kaldıklarından dolayı çürümüştü.

Cümlesinde “çok” sözcüğü yanlış yerde kullanılmıştır.

Anlamca Çelişen Sözcüklerin Kullanılması Cümlede anlamca çelişen sözcüklerin bir arada kullanılması anlatımı bozar. Genellikle bu tür anlatım bozuklukları ihtimal-kesinlik çelişkisinden doğar. Ör: Herhalde bu olaydan kesinlikle haberdar olmak isteyecektir.

Cümlede hem herhalde (ihtimal) hem de kesinlikle (kesinlik) sözcüklerinin bir arada kullanılması çelişki oluşturmuş ve anlatım bozukluğuna yol açmıştır. Ör: Şüphesiz o ödev bugüne kadar bitmiş olmalı.

Neredeyse tam beş yıldır görüşmüyoruz.

Tam olarak benim gelmem aşağı yukarı 10 dakikayı bulur.

Deyim ve Atasözlerinin Yanlış Kullanımı Deyimler ve atasözleri kalıplaşmış ifadelerdir. Bunlara sözcük eklenmez veya bunlardan sözcük çıkarılmaz. Kullanılan deyim ve atasözünün cümleye uygun olması gerekir. Aksi takdirde anlatım bozukluğu meydana gelir.

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

TDL102 5 Türk Dili Ör: Çocuk korkudan etekleri zil çalar gibi koşuyordu.

Cümlesinde “etekleri zil çalmak” deyimi kullanılan bağlama uymamaktadır. Ör: Annesinin aldığı hediyeyi görünce paçaları tutuştu.

Cümlesinde “paçaları tutuşmak” deyimi cümlenin anlamına uymamaktadır ve bu yüzden anlatımda bozukluğa yol açmıştır. Ör: Ben gelince yüzünden dökülen bin parça oldu.

Cümlesinde “dökülen” sözcüğünün yerine “düşen” sözcüğü kullanılmalıydı.

Yardımcı Eylemlerin Gereksiz ve Yanlış Kullanımı Türkçede doğrudan fiil olarak çekimlenebilecek bir kelimenin yardımcı fiil olarak çekimlenmesi ve yanlış yardımcı fiilin kullanılmasından kaynaklanan anlatım bozukluklarıdır.

Sıkça Yapılan Yanlış Kullanımlar: sinir ol- (sinirlenmek), hasta ol- (hastalanmak), gecikme yap- (gecikmek), bekleme yap(beklemek), amaç yap- (amaçlamak), etki et- (etkilemek), ayar yap- (ayarlamak), şüphe et- (şüphelenmek), kuşku et- (kuşkulanmak), umut et- (umutlanmak), uyarı yap(uyarmak)… Ör: Gösteride çok fazla heyecan yapmış olsa da performansı iyiydi.

Cümlesinde “heyecan yapmak” yerine “heyecanlanmak” ifadesi kullanılmalıydı. Ör: Gereksiz yere ondan kuşku etmeyelim. (kuşkulanmayalım) Bu işyerine gereksiz yere başvuru yapma. (başvurma) Trafik polisi yoğun trafikte sıkışmış ambulanstaki kadını kurtarmak için gereksiz bekleme yapmayalım diye anons geçti. (beklemeyelim) Not: Bazen kelimelerin bağlandığı ortak fiiller de anlatımda bozukluğa sebep olur. Ör: Bu olay bize yarar mı sağladı zarar mı belli değil.

Cümlesinde “yarar” ve “zarar” sözcükleri sağladı fiiline bağlanmıştır ve anlamda bir bozukluk meydana gelmiştir.

Mantık Hataları Doğru bir ifadenin aynı zamanda da temek mantık kurallarına da uygun olması gerekir. Mantık hatasının bulunması anlatım bozukluğuna yol açar. Ör: Bırakın bir çocuğa bakmayı kreş bile açamaz.

Cümlesinde çocuk bakmak kreş açmaktan daha zor gibi anlamlandırıldığı için cümle anlatım açısından yanlıştır. Doğru şekli “Bırakın kreş açmayı bir çocuğa bile bakamaz” olmalıdır. Ör: Seninle değil şu odaya gitmek şehir turuna bile çıkılmaz.

Cümlesinin mantık açısından doğru şekli “Seninle değil şehir turuna çıkmak şu odaya bile gidilmez” olmalıdır.

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

TDL102 6 Türk Dili Zamir Eksikliğinden Kaynaklanan Anlatım Bozuklukları Bazı cümlelerde iyelik zamiri kullanılmadığında bir anlam kargaşası ortaya çıkar. Eğer cümlenin başına hem senin hem de onun zamirleri getirilebiliyorsa o cümlede anlatım bozukluğu vardır. Bu belirsizliği gidermek için cümlenin uygun yerine iyelik zamiri eklenmelidir. Ör: Gideceğini kimse önceden bilmediği için herkes çok şaşırdı. (Kimin gideceği?)

Bana ne getireceğini bilmiyorum. (Kimin getireceği?)

Ne yaptığını bana anlat. (Kimin ne yaptığı?)

Not: Bazen bu belirsizlik noktalama işaretleri ile giderilebilir. Ör: O sınavı geçemedi. (O, sınavı geçemedi.)

Hırsız adamı döverek öldürmüş. (Hırsız, adamı döverek öldürmüş.)

Doktor kadına seslendi. (Doktor, kadına seslendi.)

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

TDL102 7 Türk Dili

Kaynakça  Ceyhun Vedat Uygur, Yaşar Öztürk, Şerif Kutludağ, Şenel Çalışkan, Aliye Tokmakoğlu, Üniversiteler İçin Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Kriter Yayınları, İstanbul, 2008.  Türk Dili ve Kompozisyon, Ekin Kitabevi, Ankara 2005.  Murat Durmuş, Üniversiteler İçin Türk Dili El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara 2009.  Nurettin Demir-Emine Yılmaz, Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 2009.

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi