2 hafta (1)

2. HAFTA

TÜRK DİLİ II

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

Konu Başlıkları

3. Yüklemin Türüne Göre Cümleler 1. Fiil Cümlesi 2. İsim Cümlesi 4. Yüklemin Yerine Göre Cümleler 1. Kurallı Cümle 2. Devrik Cümle 2. Cümle Tahlilleri

2 Türk Dili II

Temel Kavramlar Bu bölümde; bir cümlenin kategorilerinin incelenmesi, Türkçe bir cümlenin nasıl tahlil edilmesi gerektiği konularına değinilecektir.

Yüklemin Türüne Göre Cümleler Cümleler yapısında bulunan yükleme göre ikiye ayrılır.

Fiil Cümlesi Yüklemi çekimli bir fiil veya fiil grubu olan cümlelerdir. Her türlü iş, oluş, hareket fiil cümleleriyle karşılandığı için Türkçede fiil cümleleri isim cümlelerine nazaran daha çok kullanılır. Ör: Genç kızın içine birden hüzün çöktü.

Katlara dar bir merdivenden çıktık. İsim Cümlesi

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

3 Türk Dili II Yüklemi ek fiille çekimlenmiş (ek fiil bazen düşebilir) bir isim veya isim grubundan oluşan cümlelerdir. Türkçede en çok kullanılan isim cümlesi “var”, “yok” isimlerinin yüklem olduğu cümlelerdir. Ör:

Saatlerdir otobüsteyim, otobüs boş ve neşesiz.

Bugün sende tuhaf bir durgunluk var.

Oraya vardığım zaman kimsecikler yoktu.

Yüklemin Yerine Göre Cümleler Yüklemin cümle içindeki yerine göre iki çeşit cümle vardır: Kurallı Cümle Yüklemi sonda bulunan cümle kurallı cümledir. Türkçe cümle yapısına uygun olan bu dizilişte vurgulanmak istenen öğe yükleme yaklaştırılır. Ör:

Ara sıra parmaklarıyla alnındaki terleri siliyordu.

Bu güler yüzlü adam sanki ben değilim.

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

4 Türk Dili II Devrik Cümle Yüklemi sonda olmayan cümlelerdir. Bu tarz cümlelere genellikle şiir dilinde rastlanır.

Ayrıca atasözlerinde ve günlük konuşmalarda da devrik cümle yapısının çok sık kullanıldığı görülür. Ör:

Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilal.

Gülme komşuna, gelir başına.

Cümle Tahlilleri “Nihâyetsiz mor bir kubbeyi andıran dumanlı gökten / fâniliğin geçmiş saatlerini hatırlatır gamlı guguk sesleri / aksediyordu.” (Ömer Seyfettin, Seçme Hikâyeler, 207) Bu cümle:    

Yapısına göre, basit bir cümledir.

Yüklemin türüne göre, fiil cümlesidir.

Yüklemin yerine göre, kurallı cümledir.

Anlamına göre, olumlu cümledir.

Cümlenin öğeleri:  Yüklem: aksediyordu  Özne: fâniliğin geçmiş saatlerini hatırlatır gamlı guguk sesleri  Dolaylı tümleç: nihâyetsiz mor bir kubbeyi andıran dumanlı gökten

“İstanbul’da çok zaman yaşamış, yaşadıkça birçok semtleri sevmiş, sevdikçe onları zamanın derinliğine doğru, enine boyuna öğrenmiş bir insan, yaşı ilerledikçe, öğrendikleriyle o kadar dolar / ki / bu şehrin sonu gelmez güzellikleri olduğuna inanır.”

(Yahya Kemal, Aziz İstanbul, 76) Bu metin “ki” edatıyla bağlanmış iki cümleden oluşmaktadır.

I. Cümle: ”İstanbul’da çok zaman yaşamış, yaşadıkça birçok semtleri sevmiş, sevdikçe onları zamanın derinliğine doğru, enine boyuna öğrenmiş bir insan, yaşı ilerledikçe, öğrendikleriyle o kadar dolar. ” Bu cümle: UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

5 Türk Dili II    

Yapısına göre, basit bir cümledir.

Yüklemin türüne göre, fiil cümlesidir.

Yüklemin yerine göre, kurallı cümledir.

Anlamına göre, olumlu cümledir.

Cümlenin öğeleri:  Yüklem: dolar.  Özne: İstanbul’da çok zaman yaşamış, yaşadıkça birçok semtleri sevmiş, sevdikçe onları zamanın derinliğine doğru, enine boyuna öğrenmiş bir insan  Zarf tümleci: yaşı ilerledikce  Zarf tümleci: öğrendikleriyle  Zarf tümleci: o kadar II. Cümle: Bu şehrin sonu gelmez güzellikleri olduğuna / inanır.

Bu cümle:    

Yapısına göre, basit bir cümledir.

Yüklemin türüne göre, fiil cümlesidir.

Yüklemin yerine göre, kurallı cümledir.

Anlamına göre, olumlu cümledir.

Cümlenin öğeleri:  Yüklem: inanır  Özne: O (gizli özne)  Dolaylı Tümleç: Bu şehrin sonu gelmez güzellikleri olduğuna “Ölümün zaferinin yanı başında / imkânsız bir kışın kasıp kavurduğu bir bahçede / buzların kilidi çözülür çözülmez başlayan o acaip baharlar gibi / yavaş yavaş / hayatın türküsü yükseliyordu.”

(A. Hamdi Tanpınar, Beş Şehir, 26)

Bu cümle:  Yapısına göre, basit bir cümledir.  Yüklemin türüne göre, fiil cümlesidir.  Yüklemin yerine göre, kurallı cümledir.  Anlamına göre, olumlu cümledir.

Cümlenin öğeleri:  Yüklem: yükseliyordu  Özne: hayatın türküsü UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

6 Türk Dili II    

Zarf tümleci: yavaş yavaş Zarf tümleci: buzların kilidi çözülür çözülmez başlayan o acaip bahar gibi Dolaylı tümleç: imkânsız bir kışın kasıp kavurduğu bir bahçede Dolaylı tümleç: Ölümün zaferinin yanı başında “Serpilmeye başladı bir yağmur ince ince, Son yokuş noktasında düzlüğe çevrilince, Nihayetsiz bir ova ağarttı benzimizi, Yollar bir şerit gibi ufka bağladı bizi.”

(F. Nafiz Çamlıbel, Han Duvarları, 4)

Bu şiir üç cümleden oluşmaktadır: I. Cümle: “Serpilmeye başladı bir yağmur ince ince,” (Bir yağmur / ince ince / serpilmeye başladı.)

Bu cümle:    

Yapısına göre, basit bir cümledir.

Yüklemin türüne göre, fiil cümlesidir.

Yüklemin yerine göre, devrik cümledir.

Anlamına göre, olumlu cümledir.

Cümlenin öğeleri:  Yüklem: serpilmeye başladı  Özne: bir yağmur  Zarf tümleci: ince ince II. Cümle: “Son yokuş noktasında düzlüğe çevrilince Nihayetsiz bir ova ağarttı benzimizi” (Son yokuş noktasından / düzlüğe çevrilince / nihayetsiz bir ova / benzimizi / ağarttı.)

Bu cümle:  Yapısına göre, basit bir cümledir.

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

7 Türk Dili II   

Yüklemin türüne göre, fiil cümlesidir.

Yüklemin yerine göre, devrik cümledir.

Anlamına gör, olumlu cümledir.

Cümlenin öğeleri:  Yüklem: ağarttı  Özne: nihayetsiz bir ova  Belirtili nesne: benzimizi  Zarf tümleci: son yokuş noktasından düzlüğe çevrilince III. Cümle: “Yollar bir şerit gibi ufka bağladı bizi” (Yollar / bir şerit gibi / bizi / ufka bağladı.)

Bu cümle:    

Yapısına göre, basit bir cümledir.

Yüklemin türüne göre, fiil cümlesidir.

Yüklemin yerine göre, devrik cümledir.

Anlamına göre, olumlu cümledir.

Cümlenin öğeleri:  Yüklem: bağladı  Özne: yollar  Belirtili nesne: bizi  Zarf tümleci: bir şerit gibi  Dolaylı Tümleç: ufka

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

8 Türk Dili II “Yûnus Emre, yeni vatan coğrafyasının topraktan yükselen bütün güzel seslerini Türk halk diliyle birleştirmiş, Anadolu Türkçesine o çağlara kadar hiçbir Türkçede görülmemiş bir musiki işlemiştir.”

(N. Sami Banarlı, Türkçenin Sırları, 86) Bu parça iki sıralı cümleden oluşan sıralı bir cümledir.

I. Cümle: Yûnus Emre, / yeni vatan coğrafyasının topraktan yükselen bütün güzel seslerini / Türk halk diliyle / birleştirmiş(tir.)

Bu cümle:    

Yapısına göre, basit bir cümledir.

Yüklemin türüne göre, fiil cümlesidir.

Yüklemin yerine göre, kurallı cümledir.

Anlamına göre, olumlu cümledir.

Cümlenin öğeleri:  Yüklem: birleştirmiş(tir)  Özne: Yûnus Emre  Belirtili nesne: yeni vatan coğrafyasının topraktan yükselen bütün güzel seslerini  Zarf tümleci: Türk halk diliyle

II. Cümle: “Anadolu Türkçesine / o çağlara kadar hiçbir Türkçede görülmemiş bir musiki / işlemiştir.“ Bu cümle:    

Yapısına göre, basit bir cümledir.

Yüklemin türüne göre, fiil cümlesidir.

Yüklemin yerine göre, kurallı cümledir.

Anlamına göre, olumlu cümledir.

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

9 Türk Dili II

Cümlenin öğeleri:  Yüklem: işlemiştir  Özne: O (gizli özne)  Belirtili nesne: o çağlara kadar hiçbir Türkçede görülmemiş bir musiki  Dolaylı tümleç: Anadolu Türkçesine

Kaynakça  Leyla Karahan, Türkçede Söz Dizimi Cümle Tahlilleri, Arkadaş Yayınları, 6. Baskı, Ankara, 1999.  Editör Ceyhun Vedat Uygur, Üniversiteler İçin Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Kriter Yayınevi, İstanbul, 2007.  Ertuğrul Yaman, Üniversiteler İçin Örnekli-Uygulamalı Türk Dili ve Kompozisyon, Gazi Kitabevi, 2. Baskı, Ankara, 2000.

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi