3 hafta

3. HAFTA

TÜRK DİLİ I

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

Konu Başlıkları I.

Yeryüzündeki Diller

1. Dilin Türleri 1. Ortak Dil Olarak Türkçe 2. Konuşma ve Yazı Dili II. Türk Dilinin Tarihi Gelişimi – I Varsayılan Dönemler İzlenebilen Dönemler

2 Türk Dili I

III. Sümerce ve Türkçe İlişkileri

Temel Kavramlar Bu bölümde; dilin türlerinden ortak dil, konuşma dili ve yazı dili üzerinde durulacaktır.

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

3 Türk Dili I

Yeryüzündeki Diller Dilin Türleri Bu bölümde dilin türlerinden ortak dil, konuşma dili ve yazı dili üzerinde durulacaktır.

Ortak Dil Olarak Türkçe Bir ülkenin değişik bölgelerinde yaşayan insanlar sahip oldukları dili aynı şekilde kullanmazlar. Dili kullanırlarken o dilin imkânlarının tamamından yararlanmazlar.

Bölge, sosyal tabaka, nesil, cinsiyet gibi nedenlere bağlı olarak dili farklı biçimlerde kullanabilmektedirler. Ancak bu farklılıklar o ülkenin basın, yayın ve televizyon gibi iletişim araçlarına yansımaz, o ülkede konuşulan lehçe ya da ağızlar arasında en yaygın konumda olan dil kullanılır, buna ortak dil denilmektedir.

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

4 Türk Dili I “Bir ülkede konuşulan lehçe ve ağızlar içinde yaygınlaşarak hâkim duruma geçen, ortak yazı ve edebiyat dili olarak kullanılan dil. Türkiye Türkçesinin ortak dili İstanbul ağzı üzerine kurulmuştur.” (Gramer Terimleri Sözlüğü) Ortak dil, bir dilsel toplulukta bölgeler üstü anlaşma dili olarak benimsenen dildir ve bu dil hem yazı dilini hem konuşma dilini kapsar. Tüm devlet kuruluşları, kurumlar ve kitle iletişimi araçları ortak dilin en sık kullanıldığı alanlardır. Ortak dilin, aynı dili konuşan insanlar arasında bütünleştirici bir işlevi vardır.

Ortak dil, genellikle bir ülkenin yönetim, kültür ve siyaset merkezi olan yörenin konuşma dili üzerine şekillenmiştir. Türkiye için bu merkez İstanbul’dur ve Türkiye Türkçesinde ortak dil İstanbul ağzı üzerine şekillenmiştir.

Konuşma Dili ve Yazı Dili Dilin iki yönü vardır: 1. İnsanların sesli olarak görüştükleri, yani konuştukları zaman kullandıkları konuşma dili, 2. Yazıda kullanılan, yani insanların söylemek istediklerini yazıya geçirdikleri zaman kullandıkları yazı dili.

Konuşma dili, günlük hayatta kullanılan dildir, bölgelere bağlı olarak farklılıklar gösterir. Bu farklılıklar genel olarak kelimeleri söyleyiş ve bazı ses ve şekil ayrılıkları etrafında toplanır. Bir dilsel toplulukta ülkenin çeşitli bölge ve şehirlerinde ayrı konuşma dilleri olabilir. Bu şekilde, bir dilin çeşitli lehçeleri, şiveleri ve ağızları olabilir.

Yazı dili ise, yazıda kullanılan dildir. Yazı dili medeniyet dilidir, medeniyeti, kültürü, edebiyatı olan milletlerin yazı dilleri olmuştur. Bir dilin çok fazla şive ve ağzı olduğu halde, bir tek yazı dili bulunur.

Konuşma dili ile yazı dili arasında farklılıklar bulunur :

1. Konuşma dili, günlük hayatta insanların karşı karşıya geldikleri zaman kullandıkları doğal bir dildir. Konuşma dili, bir dil alanı içinde farklılıklar gösterebilir. Fakat aynı dil alanında tek bir yazı dili vardır. Konuşma dilindeki bölge ya da bir milletin boylarından kaynaklanan farklılıklar yazı dilinde gösterilmez.

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

5 Türk Dili I 2. Yazı dili konuşma diline oranla yapay bir dildir. Hiçbir yerde konuşulduğu gibi yazılmaz.

Her yazı dili o ülkedeki bir konuşma diline, ortak dile dayanır, diğer

konuşma dilleriyle de beslenip gelişimini sürdürür.

3. Yazı dili, konuşma dilinden daha kurallıdır. Konuşma dilindeki söyleyiş farklılıkları genelleşip kural haline gelmedikçe yazı dilinde kullanılmaz.

4. Yazı dili bir medeniyet dilidir. Bir ülkedeki bütün eserlerde kullanılan kültür ve edebiyat dili olduğu için edebî dil de denilmektedir. Türk yazı dilinin en eski eserleri Orhun Yazıtları’dır. (Editör Ceyhun Vedat Uygur ve diğerleri, Üniversiteler İçin Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, s.17.)

Konuşma dili ve yazı dili örnekleri: Bartın yöresine ait bir konuşma metni: Maniler: “Gidiyon eliyizden Gurtulan diliyizden Yeşil baş ördek olsam Su içmem golüyüzden.

Evleri dav dibinde Suları bav dibinde Yar yolladım asgere Hangı çovuşuy elinde.

Armuduy dalı yeşil Algıyı başıya devşür Çöp çatan melakesi Beni yarime düşür.

Deyiziy dibi derin Yeşil seccade seriy Ben bıkdım ayrılıkdan UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

6 Türk Dili I Beni yarime veriy.”

(Zeynep Korkmaz, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, s. 159-161.)

Yazı dili için örnekler: “Seneler var ki kuşlar gelmiyor. Daha doğrusu ben göremiyorum. Güzün o güzel günlerini penceremden görür görmez, Konstantin Efendi’nin bulunabileceği sırtları hesaplayarak yollara çıkıyorum. Bir kuş cıvıltısı duysam kanım donuyor, yüreğim atmıyor. Halbuki sonbahar kocayemişleri, beyaz esmer bulutları, yakmayan güneşi, durgun maviliği, bol yeşili ile kuşlarla beraber olunca, insana sulh, şiir, şair, edebiyat, resim, musiki, mesut insanlarla dolu anlaşmış, sevişmiş, açsız, hırsız bir dünya düşündürüyor…” (Sait Faik Abasıyanık, Son Kuşlar) “Yaş otuz beş! Yolun yarısı eder.

Dante gibi ortasındayız ömrün.

Delikanlı çağımızdaki cevher, Yalvarmak yakarmak nafile bugün, Gözünün yaşına bakmadan gider. Şakaklarıma kar mı yağdı ne var?

Benim mi Allahım bu çizgili yüz?

Ya gözler altındaki mor halkalar?

Neden böyle düşman görünürsünüz, Yılar yılı dost bildiğim aynalar?

Zamanla nasıl değişiyor insan!

Hangi resmime baksam ben değilim.

Nerde o günler, o şevk, o heyecan?

Bu güler yüzlü adam ben değilim; Yalandır kaygısız olduğum yalan. …”

(Cahit Sıtkı Tarancı, Otuz Beş Yaş)

II. Türk Dilinin Tarihi Gelişimi – I Varsayılan Dönemler Ana Altay Dil Birliği UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

7 Türk Dili I

Ön Türkçe (İlk Türkçe, Pre Turkic)

İzlenebilen Dönemler Ana Türkçe Dönemi (MÖ 3200- MS VI. yy) Eski Türkçe Dönemi (VII. Yy- XII. yy) Orta Türkçe Dönemi (XIII. Yy- XVI. yy) Yeni Türkçe Dönemi (XVII. Yy- XIX. yy) Çağdaş Türk Lehçeleri Dönemi (XX. Yüzyıldan bugüne kadar devam eden dönem)

III. Sümerce ve Türkçe İlişkileri Sümerce İnsanlık tarihinin şu anda bilinen en eski yazılı dilidir.

Milattan önce üç bin yıllarında güney Mezopotamya’da yüksek kültürleri ile yaşamış olan Sümerler, üçüncü bin yılın sonlarına doğru da tarihî ufuklarımızdan kaybolmuşlardır.

Sümerce ile başka diller arasında akrabalık ve kaynak birliği üzerine pek çok çalışma yapılmış olmasına rağmen, şimdiye kadar bunların hiçbiri ispat edilebilmiş değildir. Önceleri Akatça ile bu dilin akrabalığı düşünülmüş, daha sonra Akatçanın Sami dillerine mensup olduğu anlaşılınca, bu fikir kendiliğinden unutulmuştur. Sümerce ile, (birbirinden tamamen farklı olan) Mısır, Çin, Etrüsk, Ural-Altay, Sami gibi dillerin akrabalığını savunan görüşler de inandırıcı tanıklar ortaya koyamamıştır.

Sümerce - Türk dili ai = ay dingir = tengri UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

8 Türk Dili I

ab = eb/ev Osman Nedim Tuna, “Sümer ve Türk Dillerinin Tarihî İlgisi ve Türk Dilinin Yaşı Meselesi” adlı kitabında Sümerce ve Türkçe arasındaki ilişkiyi karşılaştırmalı olarak incelemiştir.

Kitapta Sümerce ve Türkçenin söz varlıkları karşılaştırılmış ve Sümercede 166 Türkçe kelime tespit etmiştir. Bunların bir kısmı şu şekildedir: Sümerc Karaçay e Türkçesi az az baba ata gaba gabara daim dayım me men mu Bu, ol ne ne Ru ur Er er Tu TuvTud tuvdu Ed öt Çar çarh guruvaş karavaş uş üç üd ot Uzuk uzun Tuş tüşEşik Eşik Aur avur Jau Jav/cav Jen Jer/cer Egeç egeç Or or Kal kalKız kız

Türkiye Türkçesi Az Baba (ata) Yünlü yelek Doyum, doyma Ben Bu, o Ne Vur Er, asker Doğdoğdu geç çark Kadın köle üç Od, ateş uzun Düş-, aşağı inmek Eşik ,kapı ağır Yağ Yer kızkardeş Orak çalmak KalKız UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

9 Türk Dili I

Kuş Uat Jarık Jaz Jün Jol Jır Jarım

kuş uvatJarık/carık Jaz/cazJün/cün Jol/col Jır/cır Jarım/carım

Çolpan çolpan Çibin İrik Kur koru küre Kadau Kan San ikki Buz Üz Süz Ez Ör ul

çibin İrk/irik kur koru küre kadav kan san eki buz üz süz öz öl ul

Kuş Ufala-, kırAydınlık, ışık YazYün Yol Türkü, şarkı (Ir) Yarım Çoban (Sabah) yıldızı Sinek (cibin-lik) 5 yaşındaki koç KurKoruKüreSürme kilit Kan Sayı İki Boz Kopar Süz Öz, kendi Öl Oğul

Kaynakça  Ahmet Bican Ercilasun, Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2007  Ali Akar, Türk Dili Tarihi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2006.

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

10 Türk Dili I

 Doğan Aksan, Türkçenin Gücü, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2008.  Editör Ceyhun Vedat Uygur, Yaşar Öztürk, Şerif Kutludağ, Şenel Çalışkan, Aliye Tokmakoğlu, Üniversiteler İçin Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Kriter Yayınevi, İstanbul, 2008.  Ertuğrul Yaman, Mehmet Köstekçi, Üniversiteler İçin ÖrnekliUygulamalı Türk Dili ve Kompozisyon, Gazi Kitabevi, Ankara, 2000. 

Kemal Ateş, Türk Dili, Ankara, 1999.

 Muamer Gürbüz,

Sebahattin Yaşar, Sebahaddin Sarı, Sebahattin

Aslan, A.Halim Bilici, Bekir Sevinç, Turhan Salcı, Türk Dili ve Kompozisyon (Ders Notları), Ekin Kitabevi, Ankara, 2005.  Zeynep Korkmaz, Ahmet B. Ercilasun, Tuncer Gülensoy, İsmail Parlatır, Hamza Zülfikar, Necat Birinci, Türk Dili ve Kompozisyon, Ekin Kitabevi, Ankara, 2005  Muharrem

Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul,

1999. 

Süer Eker, Çağdaş Türk Dili, Grafiker Yayınları, Ankara, 2003.

Talat Tekin, Mehmet Ölmez, Türk Dilleri Giriş, Yıldız Dil ve Edebiyat 2 , İstanbul, 2003.

UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi