Zoals Het Hoorde Huishouden van grootmoeders tijd tot nu Onze grootouders hadden over het algemeen andere normen in het huishouden dan die wij onszelf nu stellen. Vroeger werd men bijvoorbeeld geacht de tafel te dekken met een perfect gestreken tafelkleed, nu volstaan plastic placemats. Per generatie veranderen normen en waarden en daarmee ook hoe men over het huishouden denkt.
Nederlandse vrouwen stonden in de jaren ’50 wereldwijd bekent om hun poetsdrift. Een huisvrouw leerde huishouden van haar moeder of in dienst bij een andere vrouw thuis die er al langere tijd bekend mee was. Het was noodzaak om alle klussen zo snel en zo goed mogelijk uit te voeren. Voor de middag moest alles aan kant, want dan was het tijd voor andere zaken zoals bijvoorbeeld het runnen van een boerderij of het opvoeden van de kinderen. In de jaren ’50 was de traditionele rolverdeling nog sterk aanwezig. “Vrouwen horen achter het fornuis.” Vindt Dries Roelvink, zanger en man van de oude stempel, nog steeds. De man moest centen verdienen door hard te werken en wanneer hij dan thuis kwam na een lange, vermoeiende dag, moest het huis netjes zijn en het eten op tafel staan. Het eten werd keurig opgediend in schalen op een tafelkleed waarvan de vouwen duidelijk zichtbaar waren. Pannen op tafel was uit den boze, die mochten alleen op het fornuis. De Nederlandse overheid vond het zeer belangrijk om haar burgers in het gareel te houden. ‘De maakbaarheid van de mens’ was een idee waar de overheid in die tijd veel potentie in zag. Met behulp van video’s over huishoudregels en huishoudscholen probeerden zij een betere en beschaafde samenleving te creëren. In een uittreksel uit een leerboek van de katholieke huishoudschool voor vrouwen, gepubliceerd in 1960, wordt op een, voor een moderne vrouw, bijna onwerkelijke wijze vertelt wat de vrouw voor haar man moet doen en laten. Een kleine greep normen uit die publicatie: Wanneer uw echtgenoot thuiskomt, vermijd dan alle lawaai van wasmachine, droogkast of stofzuiger. Probeer de kinderen tot kalmte te manen. Wees gelukkig hem te zien, onthaal hem met een warme glimlach en toon hem uw oprechte verlangen om hem te behagen. Denk eraan om zijn ontbijt op voorhand klaar te maken. Het ontbijt van uw echtgenoot is essentieel om op een positieve manier de confrontatie met de buitenwereld aan te gaan. Niet gek dus dat de huisvrouwen toen zo gefocust waren op tijd. Er moest per dag altijd een strakke planning worden gemaakt om alles op tijd af te krijgen. Alsof het nog niet strak genoeg was, maakten sommige vrouwen gebruik van een wekker om de tijd zo nauwkeurig mogelijk bij te houden. Iedere dag was een bepaalde handeling toebedeelt die alle huisvrouwen in die tijd zoveel mogelijk nastreefden:
Maandag wasdag. Dinsdag strijk- en versteldag. Woensdag gehaktdag (want dan was het gehakt goedkoper). Op die dag moesten de keuken, het toilet en de badkamer schoongemaakt worden. Donderdag moesten de bedden verschoont en slaapkamers gepoetst. Vrijdag moesten de woonkamer en de gang schoongemaakt worden en de ramen gezeemd. Zaterdag klusjesdag. Klussen zoals harken en boodschappen doen moesten op die dag worden gedaan en ook het eten voor zondag moest worden voorbereid, want zondag was rust- en kerkdag. Zo zagen alle weken van het jaar eruit, als een vast patroon. Maar waarom niet woensdag wasdag en dinsdag versteldag? Dat kwam door de hoge mate van sociale controle. In de vroege 19e eeuw deden de vrouwen de was nog op straat. Op die manier konden de vrouwen elkaar helpen en vele handen maken tenslotte licht werk. Om die reden was het handiger wanneer alle vrouwen hun was op één specifieke dag deden. En dat is er in gebleven tot begin jaren ’60. Je werd geacht op maandag je was te doen, deed je dat niet, dan werd je bestempeld met de term ‘asociaal’. Dat wat iedereen deed, daar moest je je vooral aan aanpassen. Gelukkig word je tegenwoordig niet meer om die reden asociaal genoemd. Er heerst niet langer de druk die sociale controle met zich mee brengt. Althans die sociale druk ligt niet langer bij het huishouden, maar heeft zich verplaatst naar ‘carrière maken’. Anno 2013 is het voor het merendeel van de samenleving belangrijker om een goed inkomen te hebben, dan om je huishouden op orde te hebben. Mede met dank aan emancipatie bestaan de meeste gezinnen nu uit tweeverdieners, waardoor een schoon en opgeruimd huis niet langer op de eerste plaats staat. Naast de sociale controle zijn er ook nog andere factoren die invloed hebben gehad op de verschillen van huishouden in de jaren ’50 en huishouden nu, zoals: technologische ontwikkelingen, inkomen, karakter, de grootte van het gezin, de grootte van het woonoppervlak, of je in een dorp of stad woont en de hoeveelheid (vrije)tijd. Technologische ontwikkelingen Misschien zal je denken: “Wat hadden die vrouwen het vroeger makkelijk, zij hoefden alleen maar het huishouden te doen en de kinderen op te voeden. Tegenwoordig moeten wij het huishouden doen, de kinderen opvoeden én hebben daarnaast nog een full-time baan.” Maar daarbij moeten we niet vergeten dat men vroeger nog niet de luxe had van een vaatwasmachine, droger of wasmachine. Alle huishoudelijke taken moesten met de hand uitgevoerd worden en waren tijdrovend werk. Om maandag de was te kunnen doen, werden op zondagavond al de nodige voorbereidingen getroffen. Het was een grote opluchting voor de Nederlandse huisvrouw toen de eerste wasmachine op de markt kwam. “Ik weet nog wel dat iemand bij ons in het dorp zes wasmachines had gekocht en die vervoerde hij op een fietskar. Dan kon je bijvoorbeeld voor een uur zo’n wasmachine huren, totdat je er zelf een kocht natuurlijk.” Aldus Tinie Veenstra, al 47 jaar woonachtig in Veenhuizen een voormalige strafkolonie. “Ik denk dat we door die machines allemaal een stuk makkelijker zijn geworden. Ik zou het niet graag terug draaien. Nee echt niet. Ik vind het ideaal zoals het nu is”
Tinie heeft nog vijf jaar meegemaakt dat de ‘verpleegden’, zoals de gevangenen in die tijd werden genoemd, klussen kwamen doen. Zo kwam de tuinman elke week langs, water werd gebracht, de ramenlapper kwam voor twee kwartjes, dakgoten en schoorstenen werden schoongemaakt en wanneer iemand nieuw behang wilde werd er door hen behangen. Dat kwam omdat zij in een dienstwoning woont. Mensen van buiten Veenhuizen waren vaak jaloers op hen, want zij moesten al die hulp zelf inschakelen. Maar sinds 1970 leven er geen ‘verpleegden’ meer in Veenhuizen. Inkomen De luxe die Tinie had in de tijd dat de verpleegden voor twee kwartjes haar ramen kwamen lappen, is helaas voorbij. Wil je nu iemand die je helpt om de last van het huishouden te verlichten, dan zal men daar toch wat meer geld voor moeten neerleggen. Inherent aan het maken van carrière is natuurlijk het behalen van een zo hoog mogelijk inkomen. Geld maakt niet gelukkig, maar maakt het leven vaak wel een stuk gemakkelijker. Mensen met voldoende inkomen voor een hulp in de huishouding denken vaak lichter over opruimen en schoonmaken, dat wordt tenslotte voor hen gedaan. Karakter Het ligt in je karakter of je je afzet van de normen van je ouders of niet. Over het algemeen nemen we een hele berg normen over die onze ouders ons hebben bijgebracht over huishouden. Slechts een enkeling gooit het roer volledig om. Judith, nog maar net inwoonster van Veenhuizen, is hier een mooi voorbeeld van. “Het was bij ons thuis heel strak geregeld. Dat vond ik erg vervelend. Mijn moeder zei altijd; ‘kind doe nou eens normaal’, en toen zei ik; ‘wat is dat dan?’ Normen, daar heb ik nooit zo veel mee gehad, ik weet wel hoe het allemaal werkt, maar ik denk daar verder nooit over na.” De grootte van het gezin Naar cijfers van het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek) lag in de jaren ’50 de gemiddelde huishoudengrootte nog op 3,93 personen per adres, tegenwoordig is dat cijfer gedaald naar ongeveer 2,2. Tegenwoordig komen echt grote gezinnen dus nog maar nauwelijks voor, maar de grootte van een gezin maakt nog steeds wel degelijk uit voor hoe er wordt omgegaan met huishouden. Hoe groter het gezin, hoe meer werk en des te meer handen zijn er nodig om het werk te klaren. Ria Egging, instructeur bij de afdeling Zorg en Welzijn op het SUMMA College in Eindhoven, komt uit een gezin van veertien kinderen. “En dat is een kwestie van aanpakken in het huishouden. Aanpakken wil zeggen dat je alles ziet op huishoudelijk gebied. Alles meteen opruimen, want dat heb je van thuis uit meegekregen. Als er zoveel mensen zijn, dan kan niet iedereen alles maar laten liggen, want dan wordt het een chaos.” Alle kinderen moesten mee helpen in hun huishouden. Haar ouders hadden een lijst met wie wat moest doen en dat werd om de zoveel tijd gecontroleerd. “Mijn moeder deed niks. Die was alleen maar aan het regelen. Maar daardoor had ze voor iedereen altijd tijd.” Bij een kleiner gezin kwam het voor dat kinderen niet eens door hadden dat er schoongemaakt werd. “Ik zie mijn moeder niet zo schoonmaken dat deed ze waarschijnlijk als wij naar school waren.” Aldus Een 38-jarige bewoonster van Veenhuizen. Zij hoefde dan ook niet mee te helpen in het huishouden. “Nou ja afwas doen of zo maar verder ook niet echt.”
De grootte van het woonoppervlak Als we kijken naar studentenkamers, piepkleine appartementen in hartje centrum, dan zal men sneller een onpraktische indeling van de ruimte aantreffen dan wanneer men kijkt naar een ‘normale’ huur- of koopwoning. “Bewaar uw spullen waar u ze gebruikt,” was een belangrijke leus in de jaren ’50. Maar voor iemand met weinig ruimte is het soms onmogelijk om spullen te bewaren daar waar hij of zij ze gebruikt. Wonen in dorp of stad Het klinkt misschien cliché, maar daarom niet minder waar: In een dorp is er meer sociale controle dan in een stad. Aan de ene kant is dat heel prettig, want als er iets is kun je altijd bij je buur terecht. Maar (onbewust) brengt het ook een lichte druk met zich mee. “Ik ben zelf opgegroeid in een dorp, dus ik weet een beetje hoe het werkt.” Aldus Martine van den Berg, bewoner van Veenhuizen met onregelmatige werktijden en moeder van twee jonge kinderen. “Er is altijd een beetje sociale controle. Je kijkt altijd even hoe de tuin er bij staat en of de gordijnen open zijn. Dat is gewoon zo en dan kan iemand zeggen dat hij of zij het niet doet, maar dat is wel zo.” De hoeveelheid (vrije)tijd Zoals gezegd heeft Martine onregelmatige werktijden. Nog maar weinig mensen kunnen rekenen op een baan van negen tot vijf en op een vrouw die met eten en een schoon huis wacht op haar man. Dus meer mensen zullen moeten geloven aan de aanpak van Martine: “Ik word geen fulltime huismoeder dus we zullen hier met alle hens aan dek het aan kant moeten houden.” Dus: Wat zijn de verschillen in normen van huishouden in de jaren ‘50 en huishouden van nu in Nederland en in Veenhuizen in het bijzonder? Het huishouden van nu is persoonlijker geworden, ook in Veenhuizen, ondanks haar geschiedenis als strafkolonie. Ieder heeft zijn of haar eigen stijl ontwikkeld in huishouden, afhankelijk van inkomen, werk, karakter en de samenstelling van het gezien. We leggen anderen niet langer regels op, maar maken ze zelf, als gevolg van de tijd waarin wij nu leven. En daaruit kunnen we opmaken dat onze samenleving individualistischer is geworden. Om deze reden is het bestuderen van huishouden een interessante manier om onze samenleving te begrijpen, maar ook een manier om ons cultureel erfgoed te eren.