Inleiding i. Dood De inhaalslag: meer doden dan levenden online Het bericht kwam op 13 maart 2016 van de bbc. Op de website van de Britse televisiezender verscheen op de typisch nuchtere, droge toon van de Engelsen de volgende voorspelling: Binnenkort zullen er op Facebook meer doden dan levenden staan. Het sociale netwerk bij uitstek begint op een digitaal kerkhof te lijken, dat voortdurend en onstuitbaar groeit. ‘Meer doden dan levenden’ en ‘een digitaal kerkhof ’. Dat zijn stevige, niet bepaald geruststellende woorden om met journalistieke nadruk te beschrijven wat er in de nabije toekomst terecht zal komen van Facebook en de andere sociale netwerken. Het opvallendste prikbord dat er bestaat, die plek die geen echte plek is en die wordt bezocht door het grootste deel van de digitale stadsbewoners, die in staat is de grenzen van landen en continenten te overschrijden (met een bevolking van meer dan 1,65 miljard gebruikers in 2016) en die dag in, dag uit als vanzelf verbindingen maakt tussen het leven, vriendschappen, uitingen van ongefilterde gedachten, vind-ik-leuks, vreugde, communicatie, haat, reclameboodschappen, selfies en sociale contacten: dit ‘virtuele Las Vegas’ zou zich volgens de bbc dus steeds meer transformeren tot een plek des doods. Onverbiddelijk. Zozeer dat sommige mensen de uitdrukking ‘digitale dood’ hebben 7
bedacht: een soort dood die toegevoegd zou moeten worden aan het begrip ‘fysieke dood’ dat we allemaal kennen. Zo zouden we, om maar een paar definities af te bakenen, te maken hebben met drie soorten fenomenen die verbonden zijn met de informatiesamenleving: 1) de fysieke dood zoals we die kennen, 2) de digitale dood, oftewel de dood van het digitale aspect of van de aanwezigheid van het menselijk wezen in een informaticadienst of op een sociaal netwerk, en 3) de effecten van de fysieke dood op de digitale goederen. Drie aspecten die we goed uit elkaar moeten houden maar die elkaar, zoals we straks zullen zien, vaak op vernieuwende en interessante wijze kruisen. Meteen na de aankondiging van de bbc volgden cijfers, trends en statistische gegevens elkaar in allerijl op, alsof het mogelijk was om de aanwezigheid – en vooral het heengaan – van mensen in de digitale omgeving nauwkeurig te meten. Sommige onderzoekers hebben berekend dat al ruim dertig miljoen van die online profielen toebehoren aan mensen die overleden zijn; volgens hen gaat dit zo door in een tempo van achtduizend digitale doden per dag. Bijna een miljoen van die doden zullen inwoners van de Verenigde Staten zijn, het land van oorsprong van de belangrijkste moderne sociale netwerken. En dat niet alleen: in 2065 – of uiterlijk 2095 – zal de gevreesde inhaalslag een feit zijn en zullen er meer accounts van dode dan van levende gebruikers zijn. Ook in Italië verliezen sommige mensen zich in voorspellingen die, zoals we wel kunnen stellen, nergens toe leiden: er zouden jaarlijks 240.000 digitale doden geregistreerd worden, met een trend van 650 prikborden per dag die aan hun lot worden overgelaten op een totaal van zo’n 24 miljoen Italiaanse gebruikers. 8
Zelfs als we die cijfers heel voorzichtig en iets minder doemdenkend interpreteren, valt niet te ontkennen dat het fenomeen van de zogenaamde ‘digitale dood’, en vooral van het omgaan met de erfenis daarvan, hét onderwerp is waar het om draait voor onderzoekers van de belangrijkste fenomenen in de informatiesamenleving. Het lijkt misschien of dat onderwerp vooral van toepassing is op een bepaalde sector en dat het makkelijk af te handelen is of zelfs slechts marginale betekenis heeft. Het zijn immers eigenlijk maar gegevens en profielen die erom wedijveren hun menselijke baasjes te overleven. Maar welbeschouwd hebben we het over een omgeving die betrekking heeft op uiterst belangrijke sociale, technologische, historische, religieuze en filosofische thema’s, en gloort er aan de horizon een nieuw idee om met de dood om te gaan, dat is aangepast aan het digitale tijdperk en aan de talloze virtuele identiteiten – of elektronische lichamen – van het individu. Bovendien gaat het hier om een sector die in staat is praktische problemen en technologische vraagstukken met betrekking tot hacking, informaticabeveiliging en juridische conflicten op te lossen die nu al heel actueel zijn. Uitgaande van het simpele en enigszins banale idee van het lot van een profiel op sociale netwerken, zullen we zien dat er heel belangrijke vragen kunnen worden gesteld om essentiële lijnen van de moderne geschiedenis en de steeds complexere relatie tussen technologie en de mens te kunnen schetsen. Remo Bodei vermeldt in zijn essay ‘Limite’ dat er in ‘alle beschavingen, religies en opvattingen op de wereld strategieën en rituelen zijn ontwikkeld om op de een of andere manier betekenis aan de dood toe te kennen of deze te 9
negeren, uit te bannen of te verdrijven’. Dus nu is het de vraag waarom dat ook niet zou gelden voor de technologische beschaving (of liever gezegd de huidige samenleving, die zo gericht is op hyperconnectiviteit, online activiteiten en sociale netwerken), en dan op steeds revolutionairdere wijze. Om met de filosoof te spreken: ‘De ervaring die ieder van ons met de dood heeft, is uiteraard altijd die met andermans dood, waardoor het gevoel van ongeloof over de eigen dood over het algemeen versterkt wordt.’ Als dat zo is, zou ik daaraan toe willen voegen dat de omgeving van de sociale netwerken – die op revolutionaire wijze en met een heel vernieuwende aanpak de begrippen ‘andermans’ en ‘eigen’, narcisme en gemeenschapszin, alledaagsheid en grote thema’s heeft verenigd – wel beschouwd kan worden als een van de beste analyseterreinen om te proberen de huidige technologische veranderingen te begrijpen door die te koppelen aan de grote thema’s uit de geschiedenis van de mensheid. Als het, zoals Bodei zegt, een uitgemaakte zaak is dat er ‘extreme situaties zijn waarin we niet kunnen ingrijpen, zoals de laatste, onoverkomelijke muur die individuen en samenlevingen omsluit en beïnvloedt: de dood, een geheime afspraak waarvan we weten dat die eraan komt, maar niet wanneer’, dan kan er naar mijn mening niettemin worden nagedacht over de mogelijkheden om in te grijpen door middel van technologie, niet zozeer met betrekking tot de dood zelf of de kwaliteit of verlenging van het leven (onderwerpen die door deskundigen al zijn uitgekauwd en die vooral heel belangrijk zijn voor wetenschappers in de bio-ethiek), maar meer met het oog op de manier waarop technologieën veranderingen teweegbrengen in reacties, angsten, hoop, vragen, de manier waarop we ons gedragen en, in laatste instantie, de sociale conventies en juridische 10
grondbegrippen waar we al duizenden jaren aan gewend zijn. Tegelijkertijd blijkt ‘Death’ het trefwoord te zijn dat in 2016 het vaakst door Wikipedia is bijgewerkt (dat is het al sinds 2007, toen het de trefwoorden ‘George W. Bush’ en ‘Creatonism’ overtrof in het aantal updates), gevolgd door, zoals te voorspellen was, het lemma ‘Donald Trump’. Het lot van digitale data en alter ego’s Voor ons onderzoek lijkt het me allereerst voor de hand liggend dat we, om een zo helder mogelijk beeld te krijgen, moeten begrijpen wat er na de dood gebeurt met onze digitale gegevens. Daarbij moeten we ook aandacht besteden aan het lot van al onze digitale personen/identiteiten, virtuele alter ego’s en elektronische entiteiten die in de loop van de jaren van online activiteiten vorm hebben gekregen, en vooral aan de vraag wie erover kunnen beschikken en uiteindelijk beslissingen kunnen nemen over wat er met onze goederen moet gebeuren. Naar aanleiding van dit eerste punt borrelen er spontaan heel wat vragen op. Blijft de uiteenlopende inhoud van profielen op sociale netwerken, blogs en e-mailaccounts bijvoorbeeld voor altijd voor iedereen zichtbaar en zullen ze dus eeuwig voortbestaan, ook na de fysieke dood van de gebruiker? En blijven ze dan eeuwig vaststaan of voor eeuwig in beweging? Met andere woorden: worden ze bevroren op het exacte moment van de dood van de gebruiker, alsof ze in steen gebeiteld zijn, of kunnen ze voortdurend worden bijgewerkt door familie of vrienden en dus in zekere zin in leven blijven? 11