ALEKSANDROWSKA I 16 I GAZETA nr 59, luty 2012
www.kujawy.media.pl
Historia
Historia młyna parowego Aleksandrów Kujawski to niewielkie miasto z niewielkim przemysłem. Większość istniejących obecnie przedsiębiorstw powstało po wojnie, jednak Aleksandrów może się poszczycić znacznie starszymi tradycjami. Przed jej wybuchem w mieście znajdowały się dwie cegielnie, mleczarnia, niewielki tartak, elektrownia oraz młyn parowy, będący najstarszym obiektem przemysłowym. Młyn powstał w 1898 roku. Jego pierwszym właścicielem był Jan Hermanowski, który prowadził zakład do 1910 roku. Prócz smykałki do interesów, posiadał również zmysł społeczny. Między innymi z jego inicjatywy powołano w 1906 roku w Aleksandrowie pogranicznym zapomogową kasę pogrzebową. Nowoczesny zakład zaopatrzony był w maszynę parową napędzającą duże, kamienne żarna. W tym czasie młyn przynosił dochód roczny w wysokości dochodzącej nawet do 95.000 rubli rocznie. W 1908 roku właściciel młyna zatrudniał dziewięciu robotników. W 1910 roku nowym właścicielem zakładu był już Henryk Nower. Zatrudniał on od 25 do 30 pracowników, których pracę nadzorował kierownik techniczny Maksymilian Szlachciński. Tak duży wzrost zatrudnienia mógł być spowodowany wielozmianowością pracy lub powiększeniem placówki. W 1910 roku kapitał zakładowy wynosił 100.000 rubli, natomiast roczną produkcję młyna, zaopatrzonego w silnik parowy o mocy 100 koni mechanicznych, szacowano na 400.000 rubli rocznie. W 1911 roku Herman Nower zbankrutował i wskutek zajęcia nieruchomości przez komornika, młyn parowy przestał produkować. Dopiero w 1913 roku młyn zakupił niejaki Gutman, dzięki któremu udało się wprowadzić wiele innowacji, zakupując nowoczesne maszyny oraz usprawniając transport zboża poprzez wybrukowanie drogi do młyna i fragmentu ulicy Kupieckiej (dzisiejsza Wojska Polskiego). Po wybuchu I wojny światowej młyn funkcjonował w dalszym ciągu. Wydaje się prawdopodobnym, że produkował głównie na potrzeby Aleksandrowa, gdyż prócz stałych mieszkańców, odbiorcami mąki była stacjonująca tu licznie armia niemiecka, posiadająca w osadzie szpital wojskowy i obóz sanitarny. W tym czasie posiadaczami
jawskiego i okolic. Dla dużej liczby przetrzymywanych tu osób aleksandrowski młyn stał się ostatnim przystankiem w życiu. Pamiątką po tych wydarzeniach jest odsłonięty w 2009 roku pomnik, znajdujący się przy ulicy Wojska Polskiego.
młyna została spółka „Gutowski & Przedecki”, reprezentowana przez Hersza Przedeckiego i Gutowskiego (istnieje możliwość, iż Gutman i Gutowski to ta sama osoba). Obaj pochodzili zapewne z Włocławka i posiadali już doświadczenie w prowadzeniu podobnej placówki. Przez wiele lat, pod szyldem „H. Przedecki i S-ka” oraz jako „firma p. Gutowskiego” dzierżawili (razem bądź osobno) młyn wodny i parowy będący własnością Aleksandra Juliana Haacka, leżący w podwłocławskiej miejscowości Słodowo. W okresie I wojny światowej zarząd Generalnego Gubernatorstwa ograniczał ilość działających w powiatach nieszawskim i włocławskim, młynów i wiatraków, poczynając od 1 grudnia 1915 roku. Podczas przeprowadzonej kontroli, w grudniu 1915 roku, inspektor Szulc stwierdził, iż młyn parowy w Aleksandrowie pogranicznym posiada prawo mielenia zboża. Różne nazwy Po zakończeniu I wojny światowej młyn znajdował się nadal w posiadaniu firmy „Gutowski i Przedecki”. W 1920 roku doszło jednak do pożaru zakładu, przez co produkcja stanęła na trzy lata. Dopiero 3 stycznia 1923 roku zawiązała się we Włocławku spółka, która przystąpiła do odbudowy młyna parowego w Aleksandrowie. W skład nowej spółki weszli: Sucher Gutowski, Wolf Gutowski, Nuta Gutowski, Hersz i Majer Żychlin vel Żychlińscy, Chil Majer Czarny oraz Hersz Przedecki, kupcy z Włocławka. Prace nad odbudową młyna trwały przez niemal rok, ażeby 11 grudnia 1923 roku ponownie wznowić produkcję. Do 1934 roku młyn znajdował się w posiadaniu wspomnianej spółki. W źródłach pojawia się ona jednak pod różnymi nazwami, tak więc począwszy od roku 1926 spotykamy firmy: „Przedecki i Żychliński”, „Żychliński, Gutowski i S-ka” czy „Żychliński i S-ka”. Taki stan rzeczy związany był zapewne z wycofywaniem się i odkupywaniem udziałów od dotychczasowych wspólników. Spółka włocławskich kupców zakończyła działalność w 1934 roku. Dopiero w początku 1936
Samopomoc Chłopska aż do likwidacji
Młyn parowy. Zdjęcie ze zbiorów Małgorzaty Cylke roku młyn znalazł nowych nabywców. Na mocy umów prywatnych, zawartych w dniach 15 lipca i 14 sierpnia 1936 roku, zawiązano nową spółkę, która wznowiła produkcję. Spółka przyjęła nazwę „Aleksandrowski młyn parowy Jerzy Atłas i Syn, spółka jawna”, a w jej składzie znaleźli się: Jerzy (Józef) vel Joszek Atłas, Mieczysław vel Menasze Atłas i Icchok-Wolf Kuperminc. Po kilkumiesięcznych pracach remontowych zakład uruchomiono na początku sierpnia 1936 roku, a jego moc przemiałową obliczono na około 400 korców zboża dziennie (pojemność ok. 51.200 litrów). Młyn parowy, prócz skupu zboża i jego przemiału, zajmował się również handlem innymi nasionami oraz ziemiopłodami. Właściciele młyna udostępniali również możliwość wymiany. Produkcja przeznaczona była głównie na eksport. W niecały rok po ponownym uruchomieniu zakładu, około 25-osobowa załoga doprowadziła do wybuchu strajku. Praca została wstrzymana od 12 do 15 marca 1937 roku, a robotnicy zażądali podwyżki. Postulowano o zwiększenie płacy z 30 do 40 groszy za godzinę pracy. Trzydniowy strajk doprowadził do wypracowania kompromisu. Właściciel zgodził się na podniesienie dniówki z 3 do 3,20 zł. oraz bonifikaty w naturze, wynoszącej 2 kg mąki, wydawanej każdemu pracownikowi co tydzień. Z powyższych informacji wynika, że dzień pracy w młynie trwał 10 godzin, a już po podwyżce robotnicy zarabiali miesięcznie około 86 złoty. Biorąc pod uwagę ceny detaliczne produktów pierwszej potrzeby (chleb 1 kg – 0,30 zł, masło – 3,96 zł. kilogram wieprzowiny – 1,48 zł), można zauważyć, że płaca robotników była marna. Młyn parowy funkcjonował do kwietnia 1939 roku, kiedy to policja aresztowała Jerzego vel Joszka i Mieczysława vel Menasze Atłasów oraz ich pracownika Moszka Baumgarta, kiedy chcieli podpalić
młyn w celu wyłudzenia wysokiego odszkodowania. Sprawa trafiła na wokandę Sądu Okręgowego we Włocławku, gdzie oskarżeni zostali skazani: Joszek Atłas na 5 lat więzienia i 10.000 zł grzywny, zaś Moszek Baumgart na 3 lata więzienia i 100 zł grzywny. Obrońcy oskarżonych wnieśli odwołanie do Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, który zmniejszył wymiar kary oskarżonym: Jerzemu Atłasowi z 5 do 3 lat, a Moszkowi Baumgartowi z 3 do 2 lat pozbawienia wolności. Kary grzywny Sąd Apelacyjny pozostawił w wymiarze zasądzonym przez I instancję. Trzy młyny wiatrowe Przed wybuchem II wojny światowej w Aleksandrowie Kujawskim działało kilka młynów wiatrowych oraz młyn motorowy. Opierając się na mapach topograficznych, można wskazać lokalizację trzech młynów wiatrowych. Dwa znajdowały się w sąsiedztwie dawnego cmentarza żydowskiego, trzeci na gruntach wsi Rożno-Parcele. Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku, źródła rejestrują nazwiska dwóch posiadaczy młynów. Właścicielem młyna motorowego był Majer Hersz Przepiórka. Pod rokiem 1933 mowa również o Izraelu Gutszteinie, w którego młynie dopuszczono się kradzieży mąki. We wrześniu 1939 roku młyn parowy zajęli Niemcy. Uruchomili w nim szwalnię mundurów, zatrudniającą około 60 pracowników. Maszyny do szycia zarekwirowano miejscowej Szkole Rzemiosł oraz zamieszkałej w Aleksandrowie Kujawskim ludności pochodzenia żydowskiego. Nie wiadomo jednak, w którym roku zaczęto tu szyć odzież dla wojska, gdyż jeszcze w 1943 roku Niemcy, prowadząc wycenę i inwentaryzację budynku, posługują się określeniem Atlasmühle in Alexandrowo. Szwalnia działała do początku 1945 roku, kiedy to Niemcy ewakuowali zakład w związku ze zbliżającymi się oddziałami wojsk radzieckich. Po ucieczce Niemców z miasta, budynek młyna po raz kolejny zmienił swe przeznaczenie. Powstająca w mieście milicja obywatelska zaadaptowała obiekt na cele więzienia dla ludność pochodzenia niemieckiego z Aleksandrowa Ku-
W okresie PRL dawny młyn parowy zaadaptowano na siedzibę Powiatowego Związku Gminnych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” (PZGS). Obszerny budynek wykorzystywano jako magazyny i przestrzeń produkcyjną (parter i pierwsze piętro) oraz pomieszczenia administracyjne (drugie piętro). Z czasem wokół dwupiętrowego, ceglanego budynku wyrosły mniejsze pomieszczenia magazynowe oraz budynek mieszczący siedzibę kierownictwa PZGS-u. W skład PZGS-u wchodziły również jednostki od niego zależne. Były to Zakład Usług Remontowo-Budowlanych, leżący w sąsiedztwie budynku dawnego młyna oraz rzeźnia królików, znajdująca się w Ciechocinku. Związek posiadał również obszerne zaplecze magazynowe, zlokalizowane na Halinowie, w skład którego wchodziły m.in. Magazyny Paliw Samochodowych. W opisywanym okresie w budynkach młyna parowego znajdowała się rozlewnia wód mineralnych i piwa oraz pakowalnia cukru, kasz i ryżu. W mniejszych pomieszczeniach magazynowych składowano artykuły spożywcze oraz inne produkty przemysłowe, redystrybuowane do sieci sklepów w całym powiecie. Wraz z reorganizacją systemu administracyjnego w 1976 roku, kiedy to zlikwidowano powiaty i powołano do życia nowe województwa (w tym województwo włocławskie), zmieniono strukturę zarządzania spółdzielni „Samopomoc Chłopska”. Dotychczasowy PZGS w Aleksandrowie Kujawskim został podporządkowany centrali we Włocławku, przyjmując nazwę Wojewódzki Związek Gminnych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska, oddział handlowy w Aleksandrowie Kujawskim”. Po raz kolejny nazwę zmieniono w obliczu przemian systemowych w Polsce po 1989 roku. Zakład przyjął wtedy miano „KujawskoDobrzyńskiej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” we Włocławku, oddział w Aleksandrowie Kujawskim”. W początku lat 90. zakład przeszedł w stan upadłości. Większość pracowników zwolniono, a nieliczni już zatrudnieni przenieśli się do budynków na Halinowie. Ostatecznie spółdzielnię zlikwidowano w połowie lat 90. Od tego czasu opustoszały budynek młyna stopniowo popadał w ruinę. Ostatecznie został rozebrany w 2003 roku, a teren przezeń zajmowany, podzielono na szereg działek budowlanych.
Piotr Miernik miernik.piotr@wp.pl