Redakcja: Renata Gromuł Opracowanie graficzne: Małgorzata Hinz Projekt okładki: Sandra Dudek Zdjęcie na okładce: Maciej Barański Dzieci na okładce: Michał Stopiński, Zuzia Parafianowicz, Kinga Świniarska, Tomek Okraszewski, Natalia Dąbrowska, Emilia Dzierzgowska, Filip Falkowski, Jaś Bembnista (Grupa I Biedronki, Przedszkole Nr 57 „Tęczowe” w Gdańsku)
© Copyright by Wydawnictwo Harmonia, 2010
Redakcja i Biuro Handlowe: 80-283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00 e-mail: harmonia@harmonia.edu.pl Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.harmonia.edu.pl
Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała publikacja, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowywana ani reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwarzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody Wydawnictwa Harmonia.
ISBN 978-83-7134-473-2 Gdańsk 2012 – Wydanie II
Co to jest orientacja w schemacie ciała i dlaczego jest taka ważna? Orientacja w schemacie ciała (somatognozja) jest umiejętnością niezbędną każdemu człowiekowi. Rozwija się stopniowo, krok po kroku. Na przykład dziecko najpierw uświadamia sobie, że ma dwie ręce, później przekonuje się, że posiada dłonie i palce, dopiero potem doświadcza istnienia każdego palca z osobna. Poziom orientacji w schemacie ciała – jak każdej innej umiejętności – zależy od predyspozycji danej osoby i od ilości odpowiednich, kształtujących tę orientację doświadczeń. Im lepszą orientacją w schemacie ciała dysponuje dziecko, a następnie człowiek dorosły, tym skuteczniej i łatwiej radzi sobie z wieloma zadaniami – najpierw w przedszkolu i szkole, a potem w życiu dorosłym. Aby móc w pełni skorzystać z wyjaśnienia nauczyciela, który mówi, że „wschód na mapie jest zawsze po prawej stronie, a zachód po lewej”, trzeba przecież wiedzieć, że „po prawej” to znaczy tam, gdzie wskazuje wyciągnięta w bok prawa ręka. Przede wszystkim jednak trzeba być pewnym, którą rękę nazywa się prawą. Niektóre dzieci przyswajają wiedzę i umiejętności dotyczące schematu ciała bez trudu i nie wiadomo kiedy. Być może dlatego znajomość stron ciała i kierunków wydaje się często czymś oczywistym. Wydaje się – ale nie jest. Oprócz dzieci, którym opanowanie orientacji w schemacie ciała przychodzi bez wysiłku, są takie, które z różnych przyczyn mają z tym kłopot. Trudności dotyczące orientacji w schemacie 3
ciała dotykają nie tylko wielu dzieci w wieku szkolnym, ale także dorosłych, ponieważ nie wyrasta się z tych kłopotów – one pozostają, komplikując pozornie proste sytuacje. Któż nie słyszał anegdotek o uczestnikach kursów na prawo jazdy, którzy włączają lewy kierunkowskaz, gdy instruktor zapowiada skręt w prawo? A gdy w obcym mieście pytamy o drogę, pamiętajmy, że wyjaśnienie: „Musi pani pójść w prawo” może oznaczać coś wręcz przeciwnego. My, nauczyciele i rodzice, doceniajmy ważność dobrze ukształtowanej orientacji w schemacie ciała i w przestrzeni. Pamiętajmy, że można ją rozwijać i że powinno się to robić jak najwcześniej, systematycznie i na wiele różnych sposobów. Jednym z nich są wierszyki z gestami. Dla kogo są wierszyki z gestami? Wierszyki te przeznaczone są przede wszystkim dla dzieci w wieku przedszkolnym. Z pewnością przydadzą się również w pracy z uczniami klasy pierwszej lub starszymi, mającymi parcjalne deficyty rozwojowe lub innego rodzaju specjalne potrzeby edukacyjne. Jakim celom służą wierszyki? Głównym zadaniem zabaw z wierszykami jest kształcenie orientacji w schemacie ciała, czyli umiejętności wskazywania i nazywania poszczególnych części ciała oraz rozróżniania jego stron: lewej i prawej. Dzieci powtarzając wierszyki i ilustrując ich treść gestami, rozwijają również pamięć słuchową 4
i koordynację ruchowo-słuchową. W zabawach z wierszykami dotyczącymi dłoni maluchy ćwiczą sprawność wszystkich palców. Ponadto podczas zabaw z wierszykami rozwijają słownictwo, doskonalą koncentrację uwagi i… bawią się! Jak można ułatwiać dzieciom zapamiętanie stron ciała i właściwe wskazywanie ich w czasie ćwiczeń? Nauczyciele przedszkola stosują różne sposoby. Jednym z częściej spotykanych jest zakładanie na nadgarstek dziecka kolorowej, frotowej gumki. Dziecko nie tylko może na nią spoglądać, ale także czuje na nadgarstku lekki ucisk. Wiadomo zaś, że najskuteczniejsze są różne formy uczenia się wielozmysłowego. W podobny sposób można oznaczyć również nóżkę dziecka, oczywiście po tej samej stronie ciała. Zamiast kolorowej gumki niektórzy nauczyciele stawiają na zewnętrznej stronie dłoni przedszkolaka pieczątkę czy kolorową kropkę. Należy jednak pamiętać, aby oznaczyć tylko jedną stronę ciała oraz żeby w czasie kolejnych zajęć oznakować tę samą rękę i nogę. Tylko pod tym warunkiem sposób może okazać się skuteczny, w przeciwnym razie frotki, pieczątki albo kropki w niczym nie pomogą, bo dziecko nie będzie mogło skojarzyć ich raz na zawsze z prawą (lub lewą) stroną ciała. Dawno temu, „będąc młodą nauczycielką” (parafrazując znane powiedzenie z popularnej audycji radiowej), kierując się wyłącznie intuicją, skutecznie pomogłam pewnemu Krzysiowi (dziś panu Krzysztofowi) w zapamiętaniu, która jego ręka jest prawa. Na wewnętrznej stronie prawej dłoni napisałam mu długopisem literę P. Po kilkunastu dniach Krzysio podszedł do mnie i powiedział: „A wie pani, że ja już zawsze wiem, która to 5
prawa ręka? Bo ja tak czuję to, co mi pani napisała”. Literka dawno się zmyła, ale jej ślad – dzięki odczuciu specyficznego dotyku i ruchu końcówki długopisu – pozostał w pamięci chłopca. Niekiedy stosuję ten sposób, czasem skutecznie, a czasem nie, ponieważ każde dziecko uczy się nieco inaczej. Jedne z dzieci bardziej korzystają z doznań ruchowych, inne – wzrokowych lub słuchowych. Łączenie różnych sposobów uczenia jest zwykle najskuteczniejsze. O czym jeszcze warto pamiętać, ucząc dzieci orientacji w schemacie ciała? Aby uczenie było skuteczne, musi być prowadzone systematycznie i często. Zadania powinny być zgodne z aktualnymi możliwościami dziecka – nie za trudne, ale i nie za łatwe. Oczekiwanych efektów nie przyniesie nauka rozróżniania i nazywania stron ciała, jeśli polecenia typu: „Pokaż lewą rękę”, „Podskocz na prawej nodze” dziecko będzie wykonywało na chybił trafił, ponieważ wcześniej nie opanowało dobrze umiejętności wskazywania i nazywania części ciała po jednej, na przykład po prawej, stronie jego osi pionowej. Jeśli przedszkolak lub uczeń wie już na pewno, która ręka jest prawa, jeśli bez wahania wskazuje prawą nogę, prawe ucho, oko, ramię i kolano, to znacznie łatwiej opanuje ciąg dalszy niełatwej wiedzy o schemacie własnego ciała. Przecież wszystko to, co nie jest prawe – jest lewe! Warto jeszcze przypomnieć, że dla przedszkolaków – a nawet niektórych młodszych uczniów – wcale nie jest oczywistością, że noga, która jest po tej samej stronie ciała, co prawa ręka, też jest prawa. Maluchy muszą tę wiedzę zdobyć w toku ćwiczeń, najlepiej prowadzonych w formie zabawy. W zabawach 6
tego typu ważne jest ustawienie dzieci, pozycja, jaką zajmują względem innych osób. Jeśli zabawa nie dotyczy nazywania stron ciała, wówczas dzieci mogą stać w kole, w dwóch szeregach ustawionych naprzeciw siebie lub w inny sposób, który wybierze nauczyciel. Jeśli jednak celem zabawy jest nauczenie dzieci wskazywania na przykład prawej ręki i nogi, dzieci powinny stać (siedzieć), twarzą zwrócone w tę samą stronę (maluchy mogą być też zwrócone w różnych kierunkach, ale wtedy powinny znajdować się w większych odległościach od siebie). Zapobiegnie to naśladowaniu kolegów i wykonywaniu ćwiczeń w sposób lustrzany. Nauczyciel powinien nieustannie czuwać nad tym, aby wszelkie zadania były przez dzieci wykonywane poprawnie, w przeciwnym razie nie będą pożyteczne. Zabawa, żart, ruch, rym i rytm uprzyjemnią i ułatwią naukę każdemu dziecku, a nauczycielowi – pracę. Dlatego między innymi powstał ten zbiór wierszyków. Jak uporządkowano wierszyki z gestami? Wierszyki kształcące orientację w schemacie ciała podzielono na trzy zasadnicze grupy. W pierwszej z nich są rymowanki, które uczą wskazywania głowy, twarzy i jej części, a także innych, „dużych” części ciała. W drugiej grupie są wierszyki o dłoniach i palcach. Zarówno w pierwszej, jak i w drugiej części zastosowano podział, zgodnie z którym dzieci najpierw uczą się wskazywać części ciała bez nazywania stron lewa – prawa. Następnie dowiadują się, którą stronę ciała nazywamy prawą, potem – którą lewą, a dopiero na końcu wskazują prawe i lewe części ciała na przemian. Jest to zgodne z zasadą stopniowania trudności i z tym, jak w toku rozwoju dziecka 7
przebiega kształtowanie się świadomości dotyczącej schematu ciała. Trzecia część zbiorku jest najkrótsza i zawiera dziesięć rymowanek, w których jest mowa o „wszystkim” – czyli o wszystkich częściach ciała po obu jego stronach. Są to najtrudniejsze zabawy, podsumowujące i utrwalające zdobyte wcześniej umiejętności. W każdym wierszyku (z wyjątkiem ostatnich dziesięciu) wyróżniono grubszą czcionką nazwy części ciała, których on dotyczy. Szczegółowy podział rymowanek z zabawami jest następujący: I. Głowa, twarz i „duże” części ciała 1. Głowa i części twarzy (bez wyróżniania stron prawa – lewa) 2. Części ciała (bez wyróżniania stron prawa – lewa) 3. Prawa strona ciała 4. Lewa strona ciała 5. Prawa i lewa strona ciała II. Dłonie i palce dłoni 1. Dłonie (bez wyróżniania prawej i lewej) oraz palce 2. Prawa dłoń i palce 3. Lewa dłoń i palce 4. Prawa i lewa dłoń oraz palce III. Wszystkie części ciała, prawe i lewe na przemian
8
Jak korzystać z opisów zabaw, które umieszczono pod wierszykami? Pod każdą rymowanką znajduje się opis ruchów i gestów, które dzieci mogą wykonywać, wypowiadając wierszyk. Na początku każdego opisu jest informacja dotycząca ustawienia maluchów podczas zabawy. Cyfry w tekście opisu odnoszą się do kolejnych wersów rymowanki. Opisy zabaw są wyłącznie propozycjami, które mają pomóc nauczycielowi lub rodzicowi, więc w żadnym wypadku nie powinny ograniczać ich pomysłowości. Warto pamiętać, że dzieci najchętniej uczestniczą w tych zabawach, którym towarzyszy swoisty humor, żart, dlatego gesty towarzyszące rymowankom mogą być przesadne, przerysowane i śmieszne.
9
Głowa, twarz i „duże” części ciała
Głowa i części twarzy (bez wyróżniania stron prawa – lewa)
Tu mam nosek jak guziczek. Tu mam czoło, tu policzek. Ile mam policzków? Dwa! A to właśnie jestem ja!
Dzieci stoją w kole lub w rozsypce. 1. Przyciskają lekko palcem wskazującym nos. 2. Wskazują kolejno czoło i policzek. 3. R ozkładają ręce w geście pytania, a potem nadymają policzki i wskazują na nie dłońmi (lub pokazują dwa palce). 4. W skazują dłońmi na siebie (lub kładą dłonie na biodrach i dumnie się prostują).
10
Głową kręcę – nie, nie, nie! Głową kiwam – tak, tak, tak! A gdy chcę się z tobą bawić, to ci oczkiem daję znak.
Dzieci stoją w parach naprzeciw siebie. 1. Na słowa „nie, nie, nie!” kręcą energicznie głową na boki. 2. Na słowa „tak, tak, tak!” kiwają głową potakująco. 3. W skazują kolegę z pary (lub podają sobie dłonie i potrząsają nimi). 4. P uszczają oczko do siebie wzajemnie. Na sygnał nauczyciela szybko zmieniają pary i powtarzają zabawę.
11
Tu są oczy do patrzenia, a tu uszy do słuchania, tu mam buzię do mówienia, a tu nosek do wąchania. A psik!
Dzieci stoją w kole lub w rozsypce. 1. Przykładają do oczu dłonie ułożone w kształt lornetki. 2. Przykładają dłonie do uszu, jak podczas nasłuchiwania. 3. Wskazują buzię. 4. W skazują nosek i wciągają nim mocno powietrze, naśladując wąchanie kwiatka, a potem głośno kichają.
12
Tu mam głowę. Kto mi powie, ile włosów jest na głowie? Tu mam oczka do mrugania, a tu uszy do słuchania.
Dzieci stoją w kole lub w rozsypce. 1. Kładą otwartą dłoń na głowie. 2. R ozkładają ręce w geście pytania, a potem gładzą dłońmi włosy lub lekko je chwytają i unoszą nad głowę. 3. Wskazują oczy, a potem puszczają oczko. 4. Przykładają dłonie do uszu tak, jak podczas nasłuchiwania.
13
Tutaj oko i tu oko. Popatrz w oczy mi głęboko! Oczu dwoje, uszu dwoje i niczego się nie boję!
Dzieci stoją w parach naprzeciw siebie. 1. Jedną ręką wskazują jedno oko, a drugą – drugie. 2. Zbliżają do siebie twarze, patrząc sobie głęboko w oczy. 3. O dsuwają się trochę, wskazują obiema dłońmi oczy, a potem uszy. 4. K ładą ręce na biodrach, dumnie się prostują. Słowo „niczego” mogą podkreślić energicznym tupnięciem.
14
Tu mam brodę, tu policzki, tu mam nosek, a tu czoło. Tu są oczy, a tu usta, które śmieją się wesoło! Cha, cha, cha!
Dzieci stoją w kole lub w rozsypce. 1. Jedną ręką wskazują brodę, a potem obiema – policzki. 2. Jedną ręką wskazują nosek, a potem czoło. 3. Obiema rękami wskazują oczy, następnie usta. 4. Z amaszyście „rysują” rączką na ustach szeroki uśmiech, a potem naśladują głośny śmiech.
15