KrakowsKie osiedla modernizmu lat 1945-1990 wybrane przykłady

KRAKOWSKIE OSIEDLA MODERNIZMU LAT 1945–1990 • WYBRANE PRZYKŁADY •

Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego

LISTA OBIEKTÓW ARCHITEKTONICZNYCH I URBANISTYCZNYCH SARP ODDZIAŁ KRAKÓW

Projekt współfinansowany ze środków Gminy Miejskiej Kraków

• S Z L A KA MI

D Z IE D Z IC T WA •

KRAKOWSKIE OSIEDLA MODERNIZMU LAT 1945–1990 WYBRANE PRZYKŁADY LISTA OBIEKTÓW ARCHITEKTONICZNYCH I URBANISTYCZNYCH SARP ODDZIAŁ KRAKÓW

S zlakami dziedzictwa

KRAKOWSKIE OSIEDLA MODERNIZMU lat 1945–1990 Wybrane przykłady Lista obiektów architektonicznych i urbanistycznych SARP Oddział Kraków Redakcja, teksty: Małgorzata Włodarczyk Zdjęcia i kwerenda: Marcin Włodarczyk Na okładce: Rzeźba autorstwa prof. Antoniego Hajdeckiego, profesora na Wydziale Rzeźby ASP, zlokalizowana na osiedlu Przy Arce (d. Dąbrowszczaków), na plantach Bieńczyckich (rejon ul. J. Szajnowicza-Iwanowa) w Krakowie.

Zespół redakcyjny: Przemysław Gawor, Izabela Korczyńska, Bohdan Lisowski, Beata Malinowska-Petelenz Wydawca: Stowarzyszenie Architektów Polskich SARP Oddział Kraków Pl. Szczepański 6 • 31-011 Kraków www.sarp.krakow.pl Skład i łamanie: Simeon Genew www.genew.pl Redakcja, teksty:

MAŁGORZATA WŁODARCZYK Zdjęcia i kwerenda:

MARCIN WŁODARCZYK

Nakład: 1000 egz.

Kraków 2014 Druk i oprawa: Drukarnia LEYKO sp. z o.o. ul. Romanowicza 11, 30-702 Kraków ISBN: 978-83-931406-9-5

S ZL AK A MI DZ IEDZ IC T WA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990 WYBRANE PRZYKŁADY

LISTA OBIEKTÓW ARCHITEKTONICZNYCH I URBANISTYCZNYCH SARP ODDZIAŁ KRAKÓW

Redakcja, teksty:

MAŁGORZATA WŁODARCZYK Zdjęcia i kwerenda:

Marcin Włodarczyk

KRAKÓW 2014 © SARP Oddział Kraków © Małgorzata Włodarczyk

Spis treści 1. Słowo wstępne ………………………………….....4

6. Słowo końcowe ........................………..........112

2. Architektura osiedli Krakowa…..………………....9

7. Mapa obiektów .....................…….…............114

3. Miasto i architektura lat 1945-1990 ……..…… 10

8. Appendix .....................................……….......116

4. Uwagi Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków ..12

9. Bibliografia ..................................................118

5. Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990..15 5.1. Białe Wzgórza – zespół domów jednorodzinnych.…............. 16 5.2. Bieńczyce ......................….…....…........20 5.3. Bronowice Nowe (d. Widok).................…...24 5.4. Bronowice Stare (d. Rydla ).............……….28 5.5. Centrum E (d. Na Skarpie, Nowa Huta) ........32 5.6. Daszyńskiego (d. 15 Grudnia).............…….36 5.7. Dąbie ........................................…….... 40 5.8. Grzegórzki Nowe (d. Nowa Grzegórzecka/F. Nullo)..................44 5.9. Krowodrza Górka (d. XXX lecia PRL).............48 5.10. „Królewska” (d. 18 Stycznia)........................52 5.11. Kurdwanów Nowy ....................................56 5.12. Mistrzejowice ........................................ 60 5.13. Nowy Bieżanów ...................................... 64 5.14. „Stara” Nowa Huta................................... 68 5.15. Oświecenia..............................................72 5.16. Podwawelskie...........................................76 5.17. Prądnik Biały „Wschód”............................. 80 5.18. Prądnik Biały – zespół domów jednorodzinnych.................. 84 5.19. Prądnik Czerwony.....................................88 5.20. Rżąka ....................................................92 5.21. Ugorek-Wieczysta ....................................96 5.22. Wzgórza Krzesławickie ............................100 5.23. Zarzecze ..............................................104 5.24. Żywiecka ..............................................108

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

1.

Słowo wstępne Przegląd osiedli zrealizowanych w okresie PRL-u, tj. w latach 1945-1989 w Krakowie, ujawnia jak zmieniały się uwarunkowania polityczno-gospodarcze w Polsce, w tym czasie. W odniesieniu do projektowania architektoniczno-urbanistycznego zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej, osiedlowej można umownie, ale i historycznie przyjąć w związku z tym następujące cezury dla realizacji osiedlowych Krakowie: • 1945-1949, kiedy zasadniczo nie prowadzono żadnych inwestycji tego typu.

• 1949-1956, kiedy realizowano osiedla początkowo w nawiązaniu do przedwojennej idei małych domów mieszkalnych w zieleni, a następnie w duchu rozwiązań socrealistycznych, z wykorzystaniem przez projektantów amerykańskiej idei jednostki sąsiedzkiej (paradoksalnie wobec oficjalnej ideologii). Handel i usługi lokowano w parterach budynków. Podjęto w tym okresie pierwsze próby typizacji i miała miejsce uniformizacja rozwiązań i myśli architektonicznej, również w związku z ingerencją państwa w budownictwo mieszkaniowe.

Założenia gospodarki mieszkaniowej oparte były bowiem o centralne finansowanie.

• 1956-1970, kiedy powstawała architektura i urbanistyka nazywana „odwilżowym” modernizmem powojennym (tzw. okres Gomułki), gdzie wykorzystywano idee międzynarodowego funkcjonalizmu i urbanistyki opartej na zasadach: światło, zieleń, powietrze. Zmianie uległa polityka mieszkaniowa i odnowiono ruch spółdzielczy, a tym samym wzrósł udział spółdzielczości, która stała się inwestorem zamiast państwa, w gospodarce mieszkaniowej i budownictwie mieszkalnym.

Zrezygnowano wtedy w budownictwie osiedlowym z zabudowy obrzeżnej, a handel i usługi lokowano w pawilonach. Pojawiło się także budownictwo sakralne. Okres ten trwał w swej najlepszej wersji do około 1965 roku, ponieważ już od roku 1964 4

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

zaczęto wprowadzać oszczędności w budownictwie spółdzielczym. Wtedy też m. in. zmniejszono normatywy powierzchniowe, zubożono wykończenie lokali, wprowadzając tzw. ślepe kuchnie, nie nadążano też z realizacją zaplecza handlowo-usługowego. Rozwijał się system budownictwa prototypowego i uprzemysłowionego.

• 1970-1980, kiedy poza kontynuacją części poprzednich rozwiązań architektoniczno-urbanistycznych, nastąpiło pewne otwarcie na świat „zachodni” i zaistniała estetyka późnego modernizmu, cięższego w wyrazie architektonicznym i oszczędniejszego w detalu. W związku z wprowadzeniem budownictwa wielkopłytowego zamiast wielkoblokowego, pojawiło się także zjawisko tzw. blokowisk, mniej przyjaznych urbanistycznie i przestrzennie.

• 1980-1989, kiedy zaistniał okres kryzysu gospodarczego, który uwidocznił się także w budownictwie osiedlowym, ale w sposobie planowania i urbanistyki była to kontynuacja dobrej myśli i wizji przestrzennej z lat minionych, realizowanej zgodnie z wytycznymi spółdzielczymi i normatywami narzucającymi wyposażanie w odpowiednią ilość zaplecza handlowo-usługowego i kulturalno-oświatowego. Stale występowały problemy z terminową realizacją. W tym okresie zwiększano również normatyw powierzchniowy w budownictwie spółdzielczym. Rozwijało się budownictwo sakralne.

Osiedla z czasów PRL-u dzielą się na małe zespoły osiedlowe i mieszkalne, wpisywane w zastany kontekst i układ urbanistyczny oraz na duże, nowe założenia projektowe, na wolnym terenie, tworzące nowe jednostki osiedleńcze, dla których budowano całkiem nową infrastrukturę miejską.

Wszystkie osiedla powstałe w tych latach cechuje podstawowa zasada: dużo wspólnej przestrzeni międzyblokowej przeznaczonej na urządzoną zieleń parkową niską i wysoką, przestrzeń i obiekty dla sportu i rekreacji, nasycenie odpowiednią do ilości mieszkańców planowanego osiedla szkół różnych stopni, przedszkoli, żłobków, pawilonów handlowo-usługowych, ośrodków

5

1. SŁOWO WSTĘPNE

zdrowia, obiektów kultury, a później również kultu, itp. związanych z zamieszkaniem na danej przestrzeni.

Należy docenić wartość architektoniczną i szczególnie wartość urbanistyczną wielu osiedli i realizacji na nich się znajdujących, a zwłaszcza walory przestrzenne wynikające z takiego sytuowania budynków, a co wynikało również z obowiązujących przepisów, aby odległości i usytuowanie wzajemne bloków nie pozwalały na bezpośrednie „zaglądanie” do okien. We współczesnych realizacjach osiedli mieszkaniowych mamy do czynienia z pewną „patologią” przestrzenno-socjologiczną.

Budynki stoją w zbyt małych odległościach, jeśli chodzi o odczuwalną bliskość, mimo, że są realizowane zgodnie z obowiązującymi przepisami. Osiedla są ogradzane i strzeżone, co powoduje paradoksalnie rodzaj wzajemnego wykluczenia społecznego i brak umownej więzi terytorialnej, która ma miejsce w starszych osiedlach oraz w zabudowie kwartałowej, śródmiejskiej z kamienicami przy ulicach, czy w zabudowie obrzeżnej starszych osiedli.

Wiele osiedli i budynków pochodzących z lat 19451990, po transformacji ustrojowej w 1989 roku i uwolnieniu gospodarki z centralnej na wolnorynkową, uległo dewastacji przestrzennej. Najczęściej spowodowanej ich dogęszczeniami, budowaniem wewnątrz nich lub obok zamkniętych osiedli, wydzielonych ogrodzeniami. Szkodliwe są również niektóre późniejsze decyzje lokalizacyjne, które pozwoliły na budowę obiektów wielkoprzestrzennych i dużych obiektów sportowych na terenie tych osiedli lub na ich skraju, często powodując przez to popadanie w ruinę tych już istniejących, wybudowanych zgodnie z pierwotnym projektem urbanistycznym obiektów handlowo-usługowych, rekreacyjnych i kultury. Takimi przykładami mogą być częściowo, między innymi os. Bronowice Nowe, os. Oświecenia, os. Ruczaj.

Nie przewiduje się najczęściej również parkowania dla osób spoza zamkniętych enklaw, a ogrodzenie prowadzone jest po granicy własności. Skutkuje to wąskimi chodnikami lub ich brakiem, przy których dodatkowo odbywa się parkowanie. Nie dociera komunikacja miejska lub ma utrudniony dojazd. Brakuje zieleni publicznej, parkowej, miejsc dla sportu i rekreacji bez-

6

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

pośredniej, wyposażenia w podstawowe usługi oświaty i wychowania, handlu i usług. Dotyczy to takich osiedli, jak np. Górka Narodowa czy Żabiniec. Nie ma bowiem obowiązku ich zapewnienia, z uwagi na brak unormowań prawnych w tym zakresie oraz określenia odległości minimalnych, jak to było wymagane przed reformą systemu planowania przestrzennego.

Współcześnie możemy obserwować, wraz ze zmianą pokoleniową, wzrost zainteresowania zamieszkiwaniem na osiedlach z czasów PRL-u. Osiedla te obrosły bujną zielenią parkową, wiele z nich zostało zmodernizowanych i zrewitalizowanych w zakresie infrastruktury technicznej i standardów zamieszkania, a kolejne czekają na takie działania. Docenianie są walory przestrzenne otoczenia i możliwość korzystania z przestrzeni publicznej dla wypoczynku. Ważne jest także ich nasycenie usługami podstawowymi i dostępność w zakresie oświaty i wychowania. Z opinii uzyskanych w Spółdzielniach Mieszkaniowych administrujących osiedlami i budynkami spółdzielczymi z tego okresu wynika, że większość ich mieszkańców identyfikuje się z nimi. Mankamentem, podobnie jak to ma miejsce w wielu nowych osiedlach, pozostaje problem parkowania.

Na obszarze administracyjnym Krakowa w latach 19451990, czyli w latach PRL-u zrealizowano wiele osiedli, o różnej skali i intensywności oraz o zróżnicowanym standardzie, w zależności od okresu historyczno-gospodarczego w przyjętej cezurze czasowej. Wybór tych, które zachowały do dzisiaj wartości ważne dla mieszkańców i jakości ich życia, a także wymagają ochrony przestrzennej i estetycznej, w szczególności ich urbanistyki jak i często architektury obiektów się na nich znajdujących, wymagał starannego zastanowienia.

Z pewnością może nie być pełnej zgodności co do podjętych wyborów, ale dokonane zostały one przez zespół osób Komisji Architektury Modernistycznej Oddziału SARP Kraków, w składzie: Tomasz Borowski – Główny Architekt Miasta Krakowa, Wojciech Buliński, Witold Cęckiewicz, Joanna Daranowska-Łukaszewska – Prezes Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Przemysław Gawor – Wiceprezes ds. twórczości Oddziału SARP Kraków, Stanisław Hager, Jan Janczykowski – Małopolski Wojewódzki 7

1. SŁOWO WSTĘPNE

Konserwator Zabytków, Stanisław Juchnowicz, Bohdan Lisowski – Prezes Oddziału SARP Kraków, Jacek Purchla – Dyrektor Międzynarodowego Centrum Kultury, Andrzej Wyżykowski, Jerzy Zbiegień – Miejski Konserwator Zabytków oraz Małgorzata Włodarczyk – Przewodnicząca Komisji Architektury XX wieku PKN ICOMOS. Osiedla omawiane w tej publikacji były w większości projektowane przez uznanych i utalentowanych architektów i urbanistów, wielokrotnie nagradzanych nie tylko w środowisku krakowskim, ale również na forum krajowym. Wielu z nich brało udział w międzynarodowych konkursach architektoniczno-urbanistycznych i urbanistycznych, często zdobywając nagrody i wyróżnienia. Wielu projektowało i realizowało swoje wizje poza granicami naszego kraju.

Małgorzata Włodarczyk Przewodnicząca Komisji Architektury Modernistycznej SARP Kraków * Z uwagi na skąpą dostępność archiwaliów i innych źródeł informacji oraz niejednokrotnie sprzeczne dane w nich zawarte, w przedmiotowym opracowaniu istnieją braki w prezentowanych notach – oznaczone w tekście – ze znakiem (?). Podane tak daty i nazwiska wynikają z przeprowadzonych badań ale nie znalazły potwierdzenia. Pomimo starań mogą pojawić się również pewne niezamierzone nieścisłości lub pominięcia Autorów, za które autor opracowania przeprasza i prosi o informacje, które pomogą w ich skorygowaniu, w kolejnym wydaniu lub innych publikacjach.

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

2.

Architektura osiedli Krakowa Czwarta publikacja z serii Szlakami Dziedzictwa ma odmienny charakter, gdyż dotyczy osiedli mieszkaniowych Krakowa, co z gruntu rzeczy nadaje jej urbanistyczny charakter. Formuła serii została zachowana poprzez architektoniczne ujęcia fotograficzne, oraz wzbogacona o poglądowe plany zabudowy osiedlowej.

Komisja Architektury Modernistycznej SARP Kraków, z ponad czterdziestu propozycji ostatecznie wybrała 24 osiedla i zespoły mieszkaniowe do bliższej prezentacji.

Kontynuujemy rozpoczęte w poprzednich publikacjach “Architektura Nowej Huty lat 1949-1970” oraz “Dwa miasta Krakowa. Modernizm lat 1945-1990 w dzielnicach Kazimierz i Podgórze” stosowanie kodów QR (ang.

Quick Response Code), czyli indywidualnych matrycowych kwadratowych znaków graficznych, pozwalających na szybkie powiązanie treści książki z aktualizowaną na bieżąco zawartością dostępną w internecie. W planach jest również implementacja wielojęzyczna. Docelowo, współpraca Urzędu Miasta Krakowa realizującego ideę „Smart City” z Krakowskim Oddziałem Stowarzyszenia Architektów Polskich, ma zaowocować oznaczeniem poszczególnych obiektów QR kodami w terenie, co pozwoli – zarówno mieszkańcom jak i turystom – na dostęp do informacji o budynkach poprzez smartfony.

Dziękując wszystkim Członkom Komisji Architektury Modernistycznej SARP Kraków za wkład włożony w powstanie publikacji, szczególnie chcę podziękować jej przewodniczącej kol. Małgorzacie Włodarczyk za pomysł, ideę dotyczącą kolejnych publikacji z cyklu Szlakami Dziedzictwa, jak również za zaangażowanie i bardzo sprawne prowadzenie posiedzeń.

Dziękuję kol. Marcinowi Włodarczykowi, wiceprezesowi ds. wewnętrznych SARP Kraków za ogromną pracę jaką 9

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

wykonał przy kwerendzie archiwalnej, materiale ikonograficznym, w tym zdjęciowym.

Dziękuję też wszystkim Członkom Krakowskiego Oddziału SARP, którzy odpowiedzieli na prośbę o wszelką pomoc w ustalaniu dat, nazwisk oraz faktów.

Bohdan Lisowski Prezes Zarządu Oddziału SARP w Krakowie

3.

Miasto i architektura lat 1945-1990 W dyskusji nad kształtowaniem środowiska mieszkaniowego, budową jego formy i wypełnianiem przestrzeni miejskiej, wypada na wstępie przypomnieć, że to budownictwo mieszkaniowe zawsze tworzyło i stanowi podstawową tkankę miasta. Jej rola w kształtowaniu wizerunku miast jest niepodważalna zarówno w sensie wartości funkcjonalno-użytkowych jak i przestrzenno-estetycznych.

Szczęśliwie dla Krakowa straty wojenne prawie nie objęły substancji kubaturowej, ale nowy system społeczno-ekonomiczny postawił nas w radykalnie innej sytuacji. Z jednej strony zachowana historyczna substancja mieszkaniowa ta, licząc od średniowiecza po modernizm lat międzywojennych, z drugiej strony narzucona doktryna i decyzje natury politycznej, których następstwem była inna polityka mieszkaniowa, w konsekwencji konieczność poszukiwania nowych terenów dla masowego budownictwa, konieczność podporządkowania się nowym normatywom, nowym technologiom i wzrastającemu popytowi na mieszkania.

Paradoksem tych czasów stała się dostępność terenów, nielicząca się z prawem własności, a co za tym idzie możliwość kształtowania dużych, nowych zespołów mieszkaniowych w pełni wyposażonych w infrastruk10

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

turę społeczną, czyli realizacja modelowych rozwiązań jednostek mieszkalnych opartych na zasadzie budowy jednostki sąsiedzkiej. Dla architektów, będących w gorsecie obowiązujących normatywów i dostępnej technologii, projekt urbanistyczny był interesującym wyzwaniem, nie podlegał tak restrykcyjnym ograniczeniom i szereg powstałych wówczas osiedli stało się dobrym przykładem realizacji samej idei. Inną kwestią jest dewaluacja pojęcia „osiedla”, które przestało kojarzyć się z budową miasta, lecz z zabudowywaniem jego peryferii. Jednym z ubocznych skutków przyjętej polityki mieszkaniowej stał się jednak obraz dewastacji krajobrazu naturalnego, poprzez budowanie gigantycznych, anonimowych blokowisk z wielkiej płyty. Nie unikniono przy tym pewnej monotonii architektury, których źródeł szukać należy w ramach błędnie pojętej ekonomii rozwiązań.

W tych czasach nie istnieje pojęcie „dewelopera”.

Jest nim właściwie sektor państwowy, działający pod przykrywką budownictwa spółdzielczego, w formule budownictwa wielorodzinnego, rzadziej jednorodzinnego w idei „gęsto, nisko” czyli gęstej intensywności w niskiej zabudowie. Ówczesne budownictwo mieszkaniowe powstawało w trzech głównych środowiskach przestrzennych: w małym stopniu jako budownictwo plombowe, raczej jako pojedyncze obiekty, niekoniecznie wpisane w kontekst miejsca, częściej jako większe zespoły kontynuujące zabudowę kwartałową, oraz małe lub większe osiedla urbanistyczne na obrzeżach współczesnego miasta.

Okres, w którym powstała ta zabudowa, pozostawił nam w spadku szereg realizacji, które zasługują na uznanie.

Za nimi kryją się architekci-urbaniści, którzy zawsze myśleli o mieszkańcach i dla nich to projektowali domy mieszkalne i obiekty, mając świadomość, że tworzą nowe oblicze miasta jako przestrzenno-funkcjonalnego organizmu, będące dzisiaj częścią dziedzictwa kulturowego współczesnego Krakowa.

Andrzej Wyżykowski Główny Architekt Miasta Krakowa 2002-2013 11

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

4.

Uwagi Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Kolejne propozycje do listy dóbr architektury współczesnej budzą pewne uwagi, dotyczące meritum sprawy. Wydaje się, że nie przypadkowo w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zapisano, że zabytek musi stanowić świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, a jego zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Pierwsze z podanych tu kryteriów nie przez wszystkich jest tak samo rozumiane. Dominującym w naszych czasach stylem w architekturze jest modernizm, trwający w wielu nurtach i odmianach już od kilkudziesięciu co najmniej lat. Zwolennicy uznawania za zabytki dzieł architektury z lat sześćdziesiątych czy nawet młodszych, posługują się pojęciem „socmodernizmu” – jako swoistej odmiany tego stylu. Jednak można to porównać np. z licznymi odmianami stylu barokowego w Polsce: nurt lubelski, barok Wazów, barok saski – to wszystko jest ciągle barokiem… czy zatem „socmodernizm” to w pełni „miniona epoka”? Podstawowa różnica – moim zdaniem – dotyczy kwestii materiałowych – w czasach komunistycznych większość już znanych i stosowanych na świecie materiałów budowlanych nie była w Polsce dostępna. Czy jednak to pozwala na wyodrębnienie stylu? Pojawia się również inny problem – nieprzystosowalność wówczas obowiązujących norm do obecnych realiów. W niektórych przypadkach dostosowanie obiektu z tych czasów do współczesnych wymogów nie jest możliwe bez radykalnej przebudowy, co od razu podważa istotne w przypadku zabytku kryterium autentyzmu… Sprawa zatem nie jest jednoznaczna i prosta, o czym świadczą również sprzeczne sygnały w kolejnych pismach przekazywanych konserwatorom przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, oczekiwanie już przez rok (!) na opinię ekspertów Narodowego Instytutu Dziedzictwa w sprawie d. hotelu „Cracovia” itd.

12

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

Ktoś mógłby zatem zapytać, jaki sens mają listy dóbr architektury współczesnej? Odpowiedź jest jednak prosta: listy te są bardzo potrzebne. Trzeba próbować chronić najbardziej wartościowe obiekty – według naszych obecnych, z pewnością niedoskonałych i subiektywnych kryteriów. W przyszłości, już z większego dystansu czasowego, wybrać spośród nich będziemy mogli te najcenniejsze, które mogłyby stać się wtedy zabytkami. Inaczej z pewnością nie przetrwają! Listy dóbr architektury współczesnej powinny być jednak sporządzane z wielką ostrożnością i dużą odpowiedzialnością, by wpisane tam obiekty zachowały szczególny status – unikatu. Dewaluacja kryteriów spowoduje pozbawienie tych budynków jakiejkolwiek ochrony. A należy pamiętać, że dla niektórych chęć ochrony budowli z lat sześćdziesiątych czy siedemdziesiątych jest rozumiana jako gloryfikacja wówczas obowiązującego systemu politycznego (wystarczy przeczytać zapisy na forach internetowych), inni twierdzą, że chroniąc te budynki blokujemy możliwość powstania w ich miejscu wybitnych dzieł współczesnych… Zatem – przygotowujmy kolejne listy, dyskutujmy powszechnie o walorach i wadach architektury tego czasu, stwórzmy możliwość popularyzacji idei ochrony najcenniejszych obiektów – z czasem poczucie konieczności ich zachowania jako elementu dziedzictwa narodowego będzie bardziej powszechne.

Jan Janczykowski Małopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków

13

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.

KRAKOWSKIE OSIEDLA MODERNIZMU LATA 1945-1990

15

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.1 Białe Wzgórza zespół domów jednorodzinnych (d. os. Salwator, później os. Gipsowe)

Projekt: Realizacja: Autor:

1960?

1965 Roman Bezeg

Popularna nazwa tego zespołu to Osiedle Gipsowe.

Powstała w nawiązaniu do pierwotnej idei zbudowania tego osiedla z materiałów gipso-pochodnych. Podczas realizacji odstąpiono od tej idei i budynki zrealizowano w technologii tradycyjnej. Jest to zespół domów jednorodzinnych, głównie w zabudowie szeregowej, składającej się z niewielkich gabarytowo domków, którym towarzyszą zespoły garażowe oraz parterowy pawilon handlowy z centralną kotłownią osiedlową, z charakterystyczną, dynamiczną bryłą komina. Zaprojektowane zostało w trzech typach zabudowy. Nie zrealizowano wszystkich z 55 planowanych domów. Ciekawe są akcenty na elewacjach ogrodowych, w formie swobodnie rozrzuconych, małych kwadratowych okienek osadzonych w kamiennej okładzinie ścian zewnętrznych. W osiedlu wyróżniał się narożny dom własny projektanta, z mozaiką naścienną, ozdobną posadzką otaczającą dom na zewnątrz oraz mozaikową fontanną w kształcie „pieska” (już nie istnieje). Zespół ten uzupełniają późniejsze realizacje indywidualne. Całość rozciągnięta jest wzdłuż dwóch uliczek wewnętrznych: ul. Ukryta i ul. Białe Wzgórza.

Zespół obfituje w zieleń urządzoną poszczególnych działek, wysoką i niską przechodzącą w zieleń Salwatora.

Osiedle sąsiaduje z zabudową willową Wzgórza św. Bronisławy, pochodzącą głównie z I połowy XX wieku.

16

Mapka orientacyjna

17

Białe Wzgórza – zespół domów jednorodzinnych

18

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

19

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.2 Bieńczyce osiedla mieszkaniowe i Planty Bieńczyckie

Projekt: Realizacja: Gł. projektant: Współpraca:

Urbanistyka:

Architektura:

Współpraca:

1959-1962(65?)

1962-1979, 1988 (os. Kościuszkowskie) Jadwiga Guzicka M. Rędziejowska, A. Trzecieski – koncepcja konkursowa Anna Basista, Jan Lewandowski, Aleksander Trzecieski Kazimierz Chodorowski, Stefan Golonka, Olgierd Krajewski Nina Korecka, B. Czarnecka, G. Turska, Artur Zaremba, O. Rutkowski

Osiedle zrealizowane w oparciu o projekt konkursowy z 1959 roku, autorstwa Jadwigi Guzickiej. Cechuje go luźna zabudowa budynkami wolnostojącymi, z przeważającą zabudową 8-11 kondygnacyjną, w układzie grzebieniowym. Osią Bieńczyc i elementem charakterystycznym dla całości założenia są tzw. Planty Bieńczyckie, łączące „starą” Nową Hutę z Mistrzejowicami. Przy nich zlokalizowane są obiekty użyteczności publicznej: handlu i usług, budynki szkolne i przedszkolne, służby zdrowia oraz kościół pw. św. Józefa Oblubieńca (autorzy: Z. Łuczyńska, J. Kurek), sportu i rekreacji. Liczne są rzeźby plenerowe. Projekt planu otrzymał nagrodę II stopnia Komitetu ds. Urbanistyki i Architektury w 1962 roku. W osiedlu szczególnie wyróżniają się kościół „Arka Pana” pw. Matki Bożej Królowej Polski (autor: W. Pietrzyk), parterowe pawilony handlowe i zespół handlowo-usługowy „Złota Jesień” z dawną „Stołówką HiL” (autor: O. Krajewski; „Wicemister Krakowa” – 1968). Bieńczyce obejmują 20

osiedla: Albertyńskie (d. XX-lecia PRL), Jagiellońskie, Józefa Strusia, Kalinowe, Kazimierzowskie, Na Lotnisku, Niepodległości, Przy Arce (d. Dąbrowszczaków), Wysokie (budynki punktowe – autorzy: M. i J. Chronowscy; tytuł „Mister Krakowa-1972), Złotej Jesieni oraz Kościuszkowskie, ciążące już ku zabudowie Czyżyn.

Mapka orientacyjna

21

Bieńczyce – osiedla mieszkaniowe i Planty Bieńczyckie

22

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

23

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.3 Bronowice Nowe (d. os. Widok)

Projekt:

Realizacja:

Autor: Współpraca:

1969-70 1974-75 (budynki tarasowe) 1970-79 1975-78 (budynki tarasowe) Krzysztof Bień Zbigniew Nesterski (budynki tarasowe)

Osiedle tworzy kompozycja z budynków 5 i 10 kondygnacyjnych. Główną ideą urbanistyczną jest trójkąt zieleni pośrodku osiedla i układ zabudowy, z której roztacza się widok na Wzgórze św. Bronisławy z dwoma kopcami, a który połączony jest z pasmem zieleni wzdłuż dawnej rzeki Młynówki. Całość tworzy wspólną zieleń parkową, wśród której znajduje się niewielki terenowy amfiteatr, górka saneczkowa i urządzenia zabaw dla dzieci. Osiedle wyposażone jest w obiekty handlowo-usługowe, przedszkola, szkołę, ośrodek kultury, ośrodek zdrowia oraz indywidualnie zaprojektowany zespół parkingów dwupoziomowych przy wschodniej granicy osiedla. Charakterystyczne są dwa budynki: „łamaniec” czyli budynek wieloklatkowy, 12 kondygnacyjny, z przejściem pieszym w części parteru, łączącym zielone wnętrza urbanistyczne, którego szczytowe zakończenia są podcięte w parterze i oparte na słupach oraz „tarasowiec” o podwyższonym standardzie (tarasy zamiast loggi lub balkonów), o nierównej liczbie kondygnacji, osadzony w bujnej zieleni. Jednym z charakterystycznych punktów osiedla jest modernistyczny w duchu kościół pw. św. Jana Kantego, zbudowany został w latach 1982-1992. Swoją dynamiczną formą, szczególnie owalnym, spiralnym dachem odciętym 24

od głównej bryły pasmem przeszklenia, akcentował wjazd do Bronowic od strony Krakowa. Nowa zabudowa od strony ul. Bronowickiej zakłóciła pierwotną ideę kompozycyjną. Osiedle znane jest także z wygranego przez Autora procesu o naruszenie praw autorskich (1977-1979).

Mapka orientacyjna

25

Bronowice Nowe

26

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

27

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.4 Bronowice Stare (d. os. Rydla)

Projekt: Realizacja: Autor: Współpraca:

1949-1950(53?)

1950-1958(56?)

Mikołaj Soroka, Zbigniew Solawa Mieczysław Turski

Zabudowa z okresu socrealizmu, zaprojektowana w duchu przedwojennego funkcjonalizmu i „osiedla-ogrodu”, według projektu typowego, zindywidualizowanego, autorstwa warszawskiego architekta M. Soroki. Zrealizowana metodą tradycyjną, ale z użyciem typowych, prefabrykowanych zestawów elementów budowlanych i elementów wykończenia, wykonywanych w tzw. II stopniu uprzemysłowienia. Osiedle obejmuje 18 budynków 3-4 klatkowych o wysokości 4 kondygnacji, różniących się nieznacznie pomiędzy sobą użytymi zestawami i detalami architektonicznymi. Zabudowa jest zwarta ale luźno rozmieszczona, tworząca zarówno przestrzenie „kwartałowe” jak i pierzeję przy ul. L. Rydla. Powstały kameralne, ale równocześnie przestrzenne wnętrza urbanistyczne w dziedzińcach wewnętrznych, z dużą ilością zieleni komponowanej, wysokiej i niskiej. Poszczególne bloki rozdzielone są szerokimi uliczkami. Zieleni towarzyszą urządzenia do zabaw dla dzieci. Osią osiedla jest ul.

Lucjana Rydla, a na jej zamknięciu znajduje się Szkoła Podstawowa nr 93 jego imienia (autor: J. Gołąb, 195860). Ulica Rydla i osiedle są częścią „zielonego szwu” tej części miasta, w miejscu dawnej drogi rokadowej fortyfikacji austriackich Twierdzy Kraków.

28

Podobne osiedla powstałe w tym okresie to: os. Daszyńskiego (na Grzegórzkach) i os. Żywiecka (przy ul. Żywieckiej w Podgórzu).

Mapka orientacyjna

29

Bronowice stare

30

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

31

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.5 Centrum E (d. os. Skarpa)

Projekt: Realizacja: Gł. projektant: Projektanci:

Współpraca:

1985-1987 1987-1995 Romuald Loegler Wojciech Dobrzański, Ewa Fitzke, Michał Szymanowski Zbigniew Domański, Barbara Dziewońska, Elżbieta Koterba

Projekt otrzymał I nagrodę w konkursie w 1985 roku.

Nawiązując do idei projektu pierwotnego Starej Nowej Huty, jest swobodną autorską interpretacją, w duchu postmodernizmu, form i dyspozycji architektury Placu Centralnego. Układ architektoniczno-urbanistyczny to forma „podwójnego czterozębnego grzebienia” 7 kondygnacyjnego zespołu mieszkalnego z wysokim parterem handlowo-usługowym, przeciętego skośnym ciągiem pieszo-jezdnym, rozcinającym wnętrza kwartałów, dopełnionego wolnostojącymi 5 kondygnacyjnymi budynkami, w rytmie tego kwartałowego podziału urbanistycznego. Zespół jest poprzedzony niższym budynkiem użyteczności publicznej, w pierzei Al. Jana Pawła II, co tworzy podwójny plan elewacji frontowej. Od południa, przy Skarpie Wiślanej, budynki podcięte są na wysokość trzech kondygnacji i wsparte na dwóch smukłych, okrągłych słupach oraz akcentowane „wstawionymi” bryłami niższych kondygnacji, z wyoblonymi, szczytowymi elewacjami. Pomiędzy tymi odciętymi „zębami” zlokalizowano dwa wolnostojące budynki o zróżnicowanej wysokości. Elewacje od strony placu przy Nowohuckim Centrum Kultury mają wysokie użytkowe podcienia, wsparte na kwadratowych słupach.

32

Klatki schodowe budynków mocno akcentowane, głównie w formie ryzalitów, stanowią wyróżnik zespołu, podobnie jak jego pastelowa kolorystyka.

Mapka orientacyjna

33

centrum E

34

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

35

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.6 Daszyńskiego (d. os. 15 Grudnia)

Projekt: Realizacja: Autorzy: Współpraca:

1949 1950-1956(59?)

Mikołaj Soroka, Zbigniew Solawa Mieczysław Turski

Architektura budynków osiedla według elementów projektu typowego, warszawskiego architekta M. Soroki, w duchu późnego przedwojennego funkcjonalizmu warszawskiego i osiedli mieszkaniowych w zieleni. Zlokalizowane jest na zachodniej pierzei Al. Ignacego Daszyńskiego, zwanej „Plantami Daszyńskiego”, która powstała po zasypaniu starego koryta Wisły, jako jezdnia dwupasmowa ze środkowym pasem zieleni, kończąca się na Bulwarze Wiślanym. Planowane było pierwotnie jako zabudowa willowa. Obecnie jest to zespół bloków w swobodnym układzie pierzejowo-kwartałowym z zielonymi wnętrzami urbanistycznymi – ogrodami, powiązany z pobliską Halą Targową (autor: J. Dumnicki, 1936-1940), stanowiącą jego północne zamknięcie. Tworzy w całości zwarty kompleks. Zachowała się tzw. Willa Bieniarzów z 1923 roku (autor: J. Pokutyński). W skład zespołu wchodzi również przedszkole i szkoła. Na zamknięciu od strony południowej znajduje się Nowy Cmentarz Żydowski. Osiedle nawiązuje do pierwotnej koncepcji z 1934 roku autorstwa Franciszka Mączyńskiego. Realizowane było w I stopniu uprzemysłowienia. Jako rozwiązanie typowe zastosowane zostało w Krakowie, w podobnym stylu i układzie urbanistycznym, również na osiedlu Bronowice-Rydla oraz na osiedlu przy ul. Żywieckiej, z uwzględnieniem uwarunkowań przestrzennych tamtych lokalizacji.

36

Mapka orientacyjna

37

daszyńskiego

38

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

39

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.7 Dąbie Projekt: Realizacja: Urbanistyka:

Architektura:

1962-196?

1965-1972 Janusz Sierosławski, Jerzy Plesner Roman Bezeg, Małgorzata Buratyńska-Seruga, Adam Fołtyn

Dąbie to jedna z najstarszych części Krakowa, przyłączona do miasta w roku 1911. W 1961 roku na Dąbiu powstała tama (stopień wodny) na Wiśle. Inwestycję mieszkalną rozpoczęto w 1962 roku, kontynuując realizację osiedla Nowa-Grzegórzecka. Osią osiedla Dąbie jest Aleja Pokoju. Dominuje tu zabudowa czteropiętrowa w układzie grzebieniowym. Towarzyszą jej dziesięciopiętrowe bloki, z oknami typu porte-fenêtre zamiast balkonów, przylegające do zieleni parkowej nad rzeką Białuchą (Prądnik). Tu też w 1983 roku zrealizowano kościół pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika (autor H. Kamiński, 1981-1994). Na osiedlu, dla upamiętnienia rozstrzelanych w przededniu zakończenia II Wojny Światowej mieszkańców Dąbia, ustawiono pomnik „Ofiar Dąbia”. Zachowana została, na prywatnej posesji, XVIII wieczna kamienna figura wolnostojąca św. Jana Nepomucena. W ramach osiedla zrealizowano także: szkołę „Tysiąclatkę”, przedszkola, pawilony handlowo-usługowe, przychodnię, place zabaw.

Osiedle położone jest pomiędzy Krakowem a Nową Hutą, stykając się od wschodu z ciągiem zieleni Parku Lotników, a od południa sięgając rzeki Wisły, wzdłuż której urządzono park z bulwarem spacerowym.

40

Mapka orientacyjna

41

dąbie

42

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

43

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.8 Grzegórzki Nowe Al. Pokoju/ul. Francesco Nullo (d. os. Nowogrzegórzecka)

Projekt: Realizacja: Urbanistyka: Architektura:

1957-196(?)

1958-1969(70) Janusz Sierosławski Józef Dembosz, Wacław Głowacki, Zdzisław Gołąb, Barbara Komenda, Zbigniew Kuczera, Anna Sierosławska

Osiedle zbudowane wzdłuż nowej, dwujezdniowej ulicy prowadzącej w kierunku Nowej Huty, wytyczonej ok.

1956 roku. Środkiem poprowadzono linię tramwajową, otwartą w 1969. Przebiega ona przez osiedla Grzegórzki oraz Dąbie. Jest jedną z arterii łączących centrum Krakowa z Nową Hutą. Zabudowa głównie mieszkaniowa wielorodzinna. Osiedle zlokalizowane na niekorzystnych gruntach nośnych, po rozlewiskach starej Wisły.

Większość budynków zaprojektowano według tzw. segmentów nowohuckich w I stopniu uprzemysłowienia i o wysokości 4 kondygnacji.

Przy Alei Pokoju ustawiono 3 budynki 12 kondygnacyjne, a w głębi 3 budynki 7 kondygnacyjne. Zrealizowano tu szkoły (dwie szkoły połączone zespołem sportowym z basenem, takie jak na os. Kolorowym – autor: J. König, 1970-1982), przedszkole, pawilon handlowo-usługowy (autorzy: J. Zaborowski, Z. Życieński, 1965).

Jest tu także Krakowski Szkolny Ośrodek Sportowy im.

Szarych Szeregów (autorzy: O. Krajewski, M. Czerwińska, 1959-1965), Sąd Okręgowy w Krakowie i Sądy Rejonowe (autorzy: L. Kołacz, T. Krupiński, Cz. Nowowiejski, 1961-1970).

44

Mapka orientacyjna

45

Grzegórzki Nowe

46

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

47

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.9 Krowodrza Górka (d. XXX-lecia PRL)

Projekt: Realizacja: Urbanistyka: Architektura:

1968-1972 1968-1976 Mieczysław Turski Jerzy Chronowski, Maria Chronowska, Stefan Golonka, Krystyna Różyska-Tołłoczko

Osiedle sąsiaduje z powstałym przy jego realizacji Parkiem Krowoderskim, z górką saneczkową, urządzeniami do zabawy i rekreacji oraz boiskiem. Park ma kontynuację w Parku Wyspiańskiego, powstałym w miejsce zasypanego fortu austriackiego. Na skraju wzniesiono kościół św.

Jadwigi Królowej (autorzy: R. Loegler i J. Czekaj, 19771990). Ideą urbanistyczną jest oś ciągu pieszego północ-południe, łącząca kładką pieszą Prądnik Biały (Zachód) z kierunkiem do Centrum Miasta, ciągnąca się również poprzez prześwity między budynkami. „Kościec” ten przecina jedna ulica główna – ul. Krowoderskich Zuchów.

Pozostałe to ulice dojazdowe. Skala i układ budynków uwzględniają przewietrzanie zespołu. Odległości pomiędzy budynkami pozwalają na uniknięcie zbytniego zacieniania.

Skośne ustawienie czterech z nich akcentuje centrum osiedla, gdzie zlokalizowano pawilony handlowo-usługowe z charakterystycznymi rusztami pergoli. W intensywnej zieleni usytuowano szkoły i wysokie mieszkalne budynki punktowe. Przy ul. Opolskiej zaprojektowano dwa 11 kondygnacyjne, 12 klatkowe bloki – „deski”, z przejściami w poziomie parteru, stanowiące zamknięcie północne osiedla. Na południu zamknięciem przestrzennym jest nasyp kolejowy.

48

Pozostała zabudowa to 4 kondygnacyjne bloki 9-12 klatkowe. Poza szkołami są tu także: przedszkola, żłobek, ośrodek zdrowia i biblioteka publiczna. Za zrealizowany układ urbanistyczny osiedle otrzymało tytuł Wicemister Krakowa w 1976 roku.

Mapka orientacyjna

49

Krowodrza Górka

50

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

51

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.10 Królewska (d. os. 18 Stycznia)

Projekt: Realizacja: Urbanistyka: Architektura:

1956-19??

1956(57?)-1969 Stanisław Hager, Janusz Sierosławski Włodzimierz Borkowski, Lesław Chlawiński, Wacław Głowacki, Zdzisław Gołąb, Barbara Komenda, Tadeusz Kozłowski, Zbigniew Kuczera, Mieczysław Kuźniar, Danuta Mieszkowska, Anna Sierosławska, Janina Strzelecka

Osiedle realizowane jako kontynuacja zabudowy Krakowa w kierunku zachodnim, rozpoczętej przed II Wojną Światową, a prowadzonej przez okupanta niemieckiego podczas jej trwania. W tej części nowe realizacje to plomby mieszkalne, szkoła, przedszkole i żłobek. Tu też kończyła się zabudowa Krakowa w kierunku Bronowic.

Nowoprojektowane obiekty utrzymują główną linię pierzei wzdłuż ulicy, z wolnymi, zielonymi przestrzeniami między budynkami. W części ulic przechodzą w zabudowę plombową. Architektonicznie wyróżniały się dwa wolnostojące pawilony, obecnie przebudowane. Partery budynków w pierzei ulicy i narożnikach przeznaczone zostały dla handlu, usług i kultury. Zastosowanie pełnych przeszkleń daje efekt ich „podcięcia” i większej lekkości.

Przeważa zabudowa 5 kondygnacyjna, wieloklatkowa.

Budynki zrealizowano w I stopniu uprzemysłowienia (prefabrykowane stropy i klatki schodowe). W połowie osiedla powstał zespół zabudowy, tzw. Osiedle PKO oraz budynek biurowca „Biprostalu” (autorzy: M. Wrześniak, P. Czapczyński, 1959-1964). Na styku z os. Bronowice

52

Stare powstał budynek Uniwersytetu Pedagogicznego, na rzucie „wiatraka” (autor: S. Juszczyk, 1968-1972), obecnie o zmienionych elewacjach i kolorystyce. Jest to zmiana odwracalna.

Mapka orientacyjna

53

królewska

54

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

55

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.11 Kurdwanów Nowy Projekt: Realizacja: Gł. projektant: Urbanistyka:

Projekty:

1979-1987 1980-1989 Anna Sierosławska H. Dąbrowski, Zdzisław Chlebowski, Franciszek Milewski Janusz Gawor, Antoni Jemielity, Andrzej Lipski, Lidia Murczyńska, Janusz Szczurek, Konrad Wierzbicki, B. Wójcik

Osiedle wzniesiono na styku z Wolą Duchacką, Piaskami Wielkimi i Kurdwanowem (Starym) oraz terenami poprzemysłowych „Białych Mórz”, obecnie przekształcanych w Park im. Jana Pawła II. Kompozycja osiedla jest mozaiką różnych układów przestrzennych tworzących odrębne, ale jednocześnie powiązane ze sobą wnętrza urbanistyczne. Na osi W-Z, w części środkowej osiedla rozciąga się Park Kurdwanowski, jeden z 41 parków krakowskich, z intensywną zielenią wysoką i niską oraz miejscami dla wypoczynku i rekreacji. Położone jest na łagodnie opadającym na południe wzniesieniu Podgórza Duchackiego, z widokiem na Tatry, z wyższych kondygnacji punktowców. Osiedle zaprojektowane zostało z użyciem technologii wielkopłytowej. Tworzą go bloki 11 kondygnacyjne, uskokowe oraz bloki 4-5 kondygnacyjne, wieloklatkowe, zestawione w układy proste lub uskokowe, łamańcowe. Na terenie osiedla znajdują się szkoły: podstawowe, gimnazja i liceum. Zrealizowano także pawilony handlowo-usługowe, dom kultury i przychodnię.

56

Na skraju osiedla umiejscowiono kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego wraz z plebanią (autor: O. Krajewski, 1984-2002).

Mapka orientacyjna

57

Kurdwanów Nowy

58

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

59

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.12 Mistrzejowice (osiedla Tysiąclecia, Złotego Wieku, Bohaterów Września, Piastów)

Projekt: Realizacja: Gł. projektant: Konsultacje: Urbanistyka: Projekty:

Współpraca:

1963-1973 1968-1982 Maria Chronowska, Jerzy Chronowski Witold Cęckiewicz Maria Czerwińska Tadeusz Bagiński, Stefan Golonka, Ewa Podolak, Olgierd Krajewski Ludwik Niedziałkowski, Helena Malinowska, Włodzimierz Śliwczyński, Wiesława Trella, Artur Zaremba

Osiedla realizowane były w oparciu o urbanistyczny projekt konkursowy (I nagroda w 1963 roku). Główną ideą konkursową była forma liścia. Współautorzy Witolda Cęckiewicza to: Jerzy Gardulski, Maria Czerwińska i Maria Rekaszys w urbanistyce oraz Maria i Jerzy Chronowscy w architekturze. Zespół osiedli Mistrzejowic tworzą, wg. Kolejności powstawania: Tysiąclecia (d. Wiosenne) i Złotego Wieku (d. Letnie) z lat 1968-1973, najbliżej położone w stosunku do istniejącej już zabudowy Bieńczyc oraz Bohaterów Września (d. Jesienne) i Piastów (d. Zimowe) z lat 1975-1982. Charakterystyczne budynki „puchatki” autorstwa Marii i Jerzego Chronowskich nagrodzone zostały tytułem „Mister Krakowa” w 1971 roku.

Pawilony handlowe tych projektantów oraz Olgierda Krajewskiego powstałe w latach 1970-1971, tworzą pasaż handlowy. Wyróżniają się okrąglaki zespołów garażowych projektu Ewy Podolak. Po roku 1970 na obrzeżach zaczyna dominować architektura wysoka, 60

o dużej intensywności, „blokowiskowa”, realizowana w systemie wielkopłytowym. W naturalnym zagłębieniu – jarze założony został Park Tysiąclecia, z amfiteatrem i urządzeniami do rekreacji, a znaczne wzniesienie umożliwia uprawianie tu sportów zimowych.

Mapka orientacyjna

61

Mistrzejowice

62

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

63

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.13 Nowy Bieżanów Projekt: Realizacja: Gł. projektant: Urbanistyka:

Projekty:

Współpraca:

1974-1979 1974-1982 Teresa Berezowska Tadeusz Bińkowski, Teresa Berezowska, Irena Hańderek Maria Bińkowska, Stefan Golonka, Barbara Klimek, Nina Korecka J. Lewicki, B. Materna, Halina Pięta

Kompozycja urbanistyczna osiedla, na osi północpołudnie, zawiera się w obszarze ulic dojazdowych w kształcie litery „V”, przeciętej w poprzek ulicą dwupasmową z torowiskiem tramwajowym, którą dopełnia centralny pas zieleni sportowo-rekreacyjnej z obiektami oświaty, kultury, handlu i usług. Styka się on z terenem Cmentarza Parafialnego Bieżanów oraz z Parkiem Aleksandry ciągnącym się wzdłuż potoku.

Budynki usytuowane w zieleni parkowej, wysokiej i niskiej, i dostępne sięgaczami wewnętrznymi z dróg dojazdowych. Zespoły niskich, 5 kondygnacyjnych, wieloklatkowych bloków są uskokowo zestawione, w układzie grzebieniowo-pasmowym, w części południowej osiedla. W części północnej zestawione są naprzemiennie. Wraz z 11 kondygnacyjnymi dwuklatkowymi punktowcami, luźno ustawionymi i domykającymi ten układ, tworzą wnętrza urbanistyczne.

Wszystkie bloki zbudowano w systemie wielkopłytowym, w technologii „Domino 77”. Zaprojektowano m. in.: szkoły, przedszkola, ośrodek zdrowia, pawilon handlowousługowy oraz Dom Pogodnej Jesieni. Powstał również późniejszy Dom Kultury i kościół pw. Najświętszej Rodziny (autor: J. Gawor) i zespół małych domów mieszkalnych (autorzy: M. Buratyńska-Seruga, W. Seruga). Osiedle położne w kierunku wyjazdu z Krakowa na Wieliczkę, w sąsiedztwie starszego osiedla Prokocim Nowy.

Mapka orientacyjna

65

Nowy Bieżanów

66

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

67

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.14 „Stara” Nowa Huta (w granicach planu Tadeusza Ptaszyckiego)

Projekt i realizacja: 1949-1971 Gł. projektant: Tadeusz Ptaszycki Urbanistyka: Stanisław Juchnowicz, Adam Fołtyn,

Janina Lenczewska, Tadeusz Rembiesa,

Stefan Sitarski, Bolesław Skrzybalski.

Zespół architektów współtworzyli m.in.:

Janusz Ballenstedt,

Włodzimierz Borkowski,

Krzysztof Chodorowski,

Jan Dąbrowski, Janusz Ingarden,

Marta Ingarden, Adam Fołtyn,

Wacław Głowacki, Stefan Golonka,

Marek Jabłoński, Tadeusz Janowski,

Józef König, Eryk Moj,

Zdzisław Olszakowski,

Andrzej Uniejewski,

Zbigniew Sieradzki,

Anna Sierosławska, Jan Suliga.

Zespół architektoniczno-urbanistyczny „starej” Nowej Huty realizowany był wg konkursowego projektu z 1949 roku pod kierunkiem Generalnego Projektanta Tadeusza Ptaszyckiego. Ta część Nowej Huty założona jest na planie geometrycznym o trzech osiach, ale pięciu ulicach zbiegających się na wielobocznym Placu Centralnym. Obejmuje osiedla: A. B, C, D. Zabudowę zrealizowaną pod względem architektonicznym i urbanistycznym można podzielić na trzy części. Pierwsza, realizowana najwcześniej (os. A, 1949) nawiązuje do przedwojennych miast-ogrodów. Druga, w związku z ekonomiczną koniecznością zintensyfikowania wykorzystania terenu, poprzez zwiększenie gęstości zabu68

dowy i ilości mieszkań, jest bardziej zwarta, ale tworzy tzw. jednostki sąsiedzkie i jest dominująca w strukturze zabudowy (os. B, C, częściowo D oraz zabudowa przy Placu Centralnym). Są to socrealistyczne realizacje z lat 1950-1956. Trzecia to inwestycje realizowane po 1956 roku, w duchu architektury i urbanistyki modernistycznej, określanej nazwą powojennego modernizmu (os. D), gdzie ważna była zasada: słońce, zieleń, powietrze. Pierwszy punktowiec powstał tu w 1957 roku i nazywany był „Helikopterem” z uwagi na „latający” dach. Nowe, postmodernistyczne osiedle E zrealizowano w latach 1987-1995. (zob. rozdz. 5.4).

Mapka orientacyjna

69

Nowa Huta

70

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

71

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.15 Oświecenia Projekt: Realizacja: Gł. projektant: Projekty:

1985-1988 1986-1988 Roman Strzelecki Elżbieta Bularz, Marta Bruzda, Elżbieta Kierska-Łukaszewska, Marek Kaczor, Danuta Mieszkowska, Ewa Paluch, Adam Reczek, Jan Skąpski, Zdzisław Woźniak

Osiedle położne pomiędzy Mistrzejowicami a Prądnikiem Czerwonym, na pagórkowatym terenie. Pozwoliło to na swobodne kształtowanie wnętrz urbanistycznych, z panoramą widokową na południe, na Kraków. Wnętrza te tworzą poszczególne grupy uskokowo „łamańcowo”, zestawianych brył budynków 5 kondygnacyjnych, w urządzonej zieleni parkowej. Podstawowa część kompozycji osiedla nanizana jest na ruszt głównej ulicy z sięgaczami wewnętrznych dróg dojazdowych.

Poprzecinany jest on ciągami pieszymi, spacerowymi.

Jest tu zespół szkoły podstawowej z salą gimnastyczną, wyróżniającą się ekspresyjnymi, kolorowymi elementami konstrukcji wychodzącymi na zewnątrz obiektu.

Sąsiaduje on z przedszkolem, o rozczłonkowanej bryle z elementami postmodernistycznymi Całość wtopiona jest w zieleń parkową, której towarzyszy również zieleń przyblokowa. Estetyka południowej części zabudowy nawiązuje do stylistyki późnych lat osiemdziesiątych.

Osiedle przylega do rozległego Parku Tysiąclecia, a wjazd do niego flankuje budynek handlowo-usługowo-mieszkalny z podcieniem na okrągłych słupach i kaskadą schodów z donicami kwiatowymi.

72

Mapka orientacyjna

73

oświecenia

74

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

75

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.16 Podwawelskie Projekt: 1966-1972 Realizacja: 1967-1976 Proj. konkursowy: Witold Cęckiewicz Wspołpraca: Bernard Drynda, Sławomir Lewczuk,

Rafał Molin, Jerzy Slapa, Stefan Szolc Gł. projektanci: Maria Chronowska, Jerzy Chronowski, Urbanistyka: Anna Basista, Jan Lewandowski,

Stefan Sitarski, Mieczysław Turski Projekty: Kazimierz Chodorowski,

Stefan Golonka, Wiesława Trella,

Zbigniew Trella

Osiedle realizowane w oparciu o konkursowy projekt urbanistyczny (I Nagroda w 1965 roku), za skalę i sposób kształtowania zabudowy w intensywnej zieleni parkowej wysokie i niskiej, w relacji do Wzgórza Wawelskiego, konkursowy. Dostępność zabudowy drogami wewnętrznymi z ulic głównych. Ciągi zieleni zastosowane zostały również jako przewietrzanie osiedla w kierunku W-Z. Budynki wykonane w technologii wielkopłytowej „Żerań” (5 i 12 kondygnacji) i technologii „Domino-68” oraz WUF-T (5 kondygnacji), z zestawów typowych dla masowych inwestycji mieszkaniowych, ustawione w pasach równoległych. Charakterystyczna jest w budynkach wysokich „rama” w elewacjach szczytowych, z loggiami o pełnych balustradach, „słup” doświetlenia pionu komunikacyjnego oraz balkony na bocznych elewacjach.

Budynki wysokie są swobodnie ustawione w zieleni.

Osiedle przecina zielona oś spacerowa, zamknięta kościołem pw. Matki Boskiej Fatimskiej usytuowanym na dawnym szańcu fortyfikacyjnym, z charakterystycznym elementem ściany zewnętrznej przechodzącej miękko w wysoki krzyż (autorzy: M. Grabacka, wsp. P. Gawor, 19681998) oraz dwie osie wejść, nawiązujące do otocznia.

76

Szkoły, przedszkola i żłobki wg projektów typowych, pawilony handlowo-usługowe projektowane indywidualnie.

Osiedle podzielone było na dwie jednostki: Ludwinów i Zakrzówek.

Mapka orientacyjna

77

Podwawelskie

78

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

79

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.17 Prądnik Biały „Wschód” Projekt: Realizacja: Urbanistyka: Architektura:

1975(76?)-1980 1975(78?)-1985 Helena Malinowska Stefan Golonka, Stanisław Pazurkiewicz

Osiedle zakomponowane jest pomiędzy ul. Opolską a Witkowicami. Nowa zabudowa otacza zabudowę mieszkaniową jednorodzinną, rozciągającą się na przedłużeniu Parku Kościuszki będącego częścią zespołu dworsko-parkowego Dworku Białoprądnickiego.

Pierwsza, północna część osiedla, składa się z uskokowo zestawionych w układzie pasmowym budynków 5 kondygnacyjnych oraz 3 budynków 11 kondygnacyjnych. Są one obsługiwane sięgaczami wewnętrznymi z ulic głównych. Część południowa to taki sam typ zabudowy z dominacją 7 budynków 11 kondygnacyjnych oraz zielonym skwerem parkowym. Oddzielona jest ona od ruchliwej drogi tranzytowej ekranami akustycznymi z zielenią pnącą. Zespół mieszkaniowy dekomponuje i „rozsadza” nowy budynek wysoki. Osiedle przecina pas zieleni rekreacyjnej, z górką saneczkową oraz zespołem basenów „Clepardia” (1972). Zaprojektowano tu centrum handlowo-usługowe, szkołę, przedszkole, żłobek i przychodnię zdrowia. Budynki mieszkalne zrealizowano w technologii wielkopłytowej, w wersji krakowskiej WUF-T/K. Na całym osiedlu i w jego sąsiedztwie dominuje zieleń i przestrzeń rekreacyjno-sportowa, również wzdłuż rzeki Białuchy. W Dworku Białoprądnickim działa aktywnie Dom Kultury. Sąsiadują z nim odrestaurowane zabudowania dawnego Zajazdu Kościuszkowskiego. Całość jest zamknięciem osi ul. Prądnickiej.

80

Mapka orientacyjna

81

Prądnik Biały „Wschód”

82

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

83

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.18 Prądnik Biały „Wschód” Zespół domów jednorodzinnych (przy ul. Łukasza Górnickiego) Projekt: Realizacja: Urbanistyka: Architektura:

1987-1988 1989-1994 Elżbieta Koterba, Kazimierz Koterba Małgorzata Grabacka, Wojciech Harabasz, Elżbieta Koterba

Nieduży, kameralny zespół mieszkaniowy zlokalizowany na pograniczu pomiędzy osiedlami Prądnik Biały Wschód i Prądnik Biały Zachód, w sąsiedztwie nasypu kolejowego linii W-Z i rzeki Białuchy. Styka się również z zespołem kortów tenisowych. Dostępne jest z ul. Górnickiego za pomocą sięgaczy dróg wewnętrznych. Składa się z pasmowej zabudowy szeregowej i obrzeżnej zabudowy bliźniaczej, o łącznej liczbie 59 zrealizowanych budynków. Architektura obiektów jest zróżnicowana w zakresie typów i sposobu rozwiązań bryłowych oraz pod względem estetyki i sposobu wykończenia elewacji, przy czym szczególnie wyróżniają się fasady budynków narożnych i bliźniaczych. Jest to osiedle postmodernistyczne w swoim wyrazie, przejawiającym się głównie w akcentach i detalach architektonicznych oraz kolorystyce. Całość zespołu otoczona zielenią sąsiednich parceli jest bogata w urządzoną zieleń wewnętrzną poszczególnych, indywidualnych zabudowań osiedla.

84

Mapka orientacyjna

85

Prądnik Biały „Wschód” – Zespół domów jednorodzinnych

86

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

87

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.19 Prądnik Czerwony Projekt: Realizacja: Gł. projektant: Urbanistyka: Architektura:

1974-1983 1975-1986 Anna Basista Anna Basista, Jan Lewandowski Stefan Golonka, Helena Malinowska, Stanisław Pazurkiewicz, Stefan Sitarski

Osiedle mieszkaniowe zrealizowano na łagodnym wzniesieniu. Od południowej strony osiedle styka się z powstałym wraz z osiedlem Parkiem Zaczarowanej Dorożki, ciągnącym się wzdłuż potoku Sudoł.

Został on zaplanowany jako rozbudowa starodrzewu byłych ogrodów dominikańskich, z wykorzystaniem ruin dawnego młyna. Na osiedlu dominuje zabudowa mieszkalna wysoka (15-10 kondygnacji), w towarzystwie zabudowy 5 kondygnacyjnej, rozproszona w zieleni parkowej, z uwzględnieniem ukształtowania terenu. Budynki zrealizowano w technologii wielkiej płyty (WUF-T/K). W części północno-wschodniej osiedle jest rozcięte szerokim pasem zieleni, z którym styka się zabudowa mieszkaniowa. Zapewniono dostępność ulicami dojazdowymi miękko przechodzącymi przez teren osiedla. Liczne są przestrzenie rekreacyjne i sportowe, place zabaw. Znajdują się tu towarzyszące obiekty użyteczności publicznej: pawilonowa szkoła podstawowa w układzie grzebieniowym, gimnazjum, przedszkola o zróżnicowanym układzie przestrzennym, ośrodek zdrowia, pawilony handlowo-usługowe i Miejski Dzienny Dom Spokojnej Starości o ciekawej, modernizującej architekturze oraz kościół pw. św. Jana Chrzciciela (autor: W. Obtułowicz, 1984-2000), a także sąsiadujący z nim zespół mieszkalny, o architekturze modernizmu końca lat 70. i starannej kompozycji przestrzennej.

88

Mapka orientacyjna

89

Prądnik Czerwony

90

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

91

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.20 Rżąka Projekt: Realizacja: Projekt:

Współpraca:

1983-1988 1987-1994 Grażyna Bodzenta, Maria Żabińska, Zbigniew Nesterski (koncepcja, 1983) Andrzej Adamczyk, Marek Ciszewski, Zdzisław Chlebowski, Janusz Szczurek, Franciszek Milewski, Dorota Ernest-Kaczor

Osiedle położone na pagórkowatym terenie, na skraju miasta, od strony Wieliczki. W zachodniej części, w obniżeniu znajduje się Park Rzeczny Rżąka, z niewielkim akwenem, który sąsiaduje z parkiem dawnego Domu Spokojnej Starości i ma kontynuację w Parku Aleksandry na os. Nowy Bieżanów. Urbanistycznie jest to układ półkolistych i promienistych ulic wewnętrznych z centralną bryłą kościoła pw. Nawiedzenia NMP (autorzy: A. i K. Filuś, P. Biegański), z jego charakterystyczną, strzelistą formą wieży. W pobliżu znajduje się rozległy budynek szkolny. Zwarty, uskokowy oraz atrialny układ budynków tworzy zielone wnętrza urbanistyczne. Całość osiedla, w ornamentyce użytego detalu architektonicznego, nawiązuje do estetyki postmodernistycznej, zastosowanej tu po raz pierwszy w Krakowie do uprzemysłowionego budownictwa mieszkaniowego, w którym zastosowano indywidualnie projektowany detal. Widoczne jest to głównie w akcentowaniu wejść oraz we „frontonach”, w elewacjach. Indywidualne rozwiązania zastosowano również w budynkach niskich (4-5 kondygnacji), w technologii wielkopłytowej i wielkoblokowej. Zrealizowano jeden z trzech projektowanych pierwotnie budynków 11 kondygnacyjnych, z postmodernistycznymi „trejażami” przy balkonach.

Dogęszczenia osiedla zaburzyły pierwotny układ przestrzenny całości, ale kompozycja urbanistyczno-architektoniczna pozostała czytelna.

Mapka orientacyjna

93

RŻĄKa

94

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

95

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.21 Ugorek – Wieczysta (os. Ugorek i os. Wieczysta) Projekt:

Realizacja:

Gł. projektant:

Urbanistyka: Architektura:

1959-1964 (Ugorek), 1958-1961 (Wieczysta) 1961-1967 (Ugorek), 1959-1963 (Wieczysta) Andrzej Radnicki (Ugorek), Władysław Leonowicz (Wieczysta) Jerzy Plesner, Janusz Sierosławski Stefan Golonka, Kazimierz Chodorowski Andrzej Radnicki, Irena Radnicka, Anna Sierosławska, Zbigniew Otfinowski, Krystyna Sitek

Osiedla Ugorek-Wieczysta zlokalizowane są przy drodze łączącej Kraków z Nową Hutą, na niewielkim przewyższeniu. Osiedle Wieczysta zrealizowano jako pierwsze. Wyróżniało się największym budynkiem mieszkalnym w Krakowie, 8 kondygnacyjnym, o długości 180 m. Charakterystyczne są również 11 kondygnacyjne punktowce z „latającymi”, ekspresyjnymi dachami nad ostatnią kondygnacją i z dużymi na niej tarasami. Późniejszy jest pawilon handlowo-usługowy (autorzy: A. Fołtyn, J. Węglarski, 1973). Zmiany ekonomiczne w budownictwie (1964) spowodowały zubożenie planowanych wcześniej rozwiązań. Na os.

Ugorek bloki luźno zestawione, tworzą zróżnicowane wnętrza urbanistyczne, połączone miękką linią ciągów spacerowych, w zieleni parkowej. Dostępność kołowa sięgaczami. Budynki niskie, 5 kondygnacyjne z loggiami i balkonami, w II stopniu uprzemysłowienia, zestawiane uskokowo. Punktowce, 10 kondygnacyjne, z tarasem cofniętej ostatniej kondygnacji, przekrytej pulpitowym dachem. Jest tu przedszkole, ośrodek osiedlowy i pawilon handlowy (autor: A. Sierosławska)

z prześwitem przejścia pieszego, tworzące centralne wnętrze urbanistyczne z przestrzenią rekreacyjną i sadzawką. Sąsiaduje d. Technikum Kolejowe (autor: A. Radnicki, 1968).

Mapka orientacyjna

97

Ugorek – Wieczysta

98

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

99

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.22 Wzgórza Krzesławickie (Os. Na Wzgórzach i Os. Na Stoku) Projekt: Realizacja: Gł. projektant: Projekty:

1960-1965 1961-1972 Władysław Leonowicz Zbigniew Kuczera, Stefan Golonka, Kazimierz Chodorowski, Janusz Ingarden, Józef König, Henryk Markiewicz, Anna Sierosławska, Andrzej Radnicki, Adam Fołtyn

Osiedla, zaprojektowane w duchu modernizmu powojennego, położone są na najwyższym naturalnym wzniesieniu Krakowa. Nagroda I stopnia Komitetu Budownictwa, Urbanistyki i Architektury w 1962. Zrealizowane w technologii wielkoblokowej (II stopień uprzemysłowienia), składają się głównie z budynków 5 kondygnacyjnych, ustawionych grzebieniowo, z akcentami budynków wysokich, 11 kondygnacyjnych.

Pawilon handlowy (autor: A. Sierosławska) zlokalizowany jest na skraju parku „Zielony Jar”, rozdzielającym osiedla Na Stoku i Na Wzgórzach. W tym naturalnym zagłębieniu, na stoku znajdują się urządzenia sportowe, do zabaw dla dzieci oraz muszla koncertowa. Pierwsze realizowane tu punktowce powtarzalne nawiązują swym charakterem do punktowców (autor: J. Ingarden) z Centrum Nowej Huty. Szkoła pawilonowa o rozczłonkowanej kompozycji i artykulacji architektonicznej, akcentuje wjazd na osiedla od strony Grębałowa (autor: J. König). Dominantą przestrzenną jest tu wieża kościoła pw. Miłosierdzia Bożego (autorzy: W. Cęckiewicz, A. Lorek). Ciekawym przykładem modernistycznej architektury przemysłowej jest Zakład Uzdatniania Wody (autor: A. Baczyński).

100

Zaprojektowano: szkoły, przedszkola, pawilon handlowy, przychodnię. Jest tu także pomnik martyrologii – Rozstrzelanych przez faszystów hitlerowskich, przy Forcie Grębałów.

Mapka orientacyjna

101

wzgórza krzesławickie

102

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

103

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.23 Zarzecze (Bronowice) Projekt: Realizacja: Autorzy:

1973-1975 1975-1983 Małgorzata Buratyńska-Seruga, Barbara Bielec

Osiedle położone jest na styku z os. Bronowice Nowe i dogodnie z nim połączone. Projekt tego osiedla domów jednorodzinnych został oparty o ideę zwartej zabudowy typu intensywnie-nisko (IN) nazywanej również „dywanową”, która miała być konkurencyjna wobec blokowisk. Jest to jedyny w Krakowie i w Polsce modelowy przykład rozwiązania z tego okresu, o tak dużej intensywności, opartego na nieprzelotowych ulicach pieszo-jezdnych, obudowanych kameralną zabudową atrialną. Budynki zestawione są z modułów funkcjonalno-przestrzennych w dwóch typach zabudowy. Każdy ze 130 domów posiada niewielki, wymknięty ogród wewnętrzny oraz przedogródek. Powściągliwa architektura późnego modernizmu powojennego, o ciekawej artykulacji loggii, uskoków brył oraz detalu wykończeń. Główny ciąg pieszy w zieleni zlokalizowany jest wzdłuż boiska KS „Bronowianka”. Osiedle jest połączone komunikacyjnie z terenami rekreacyjnymi parku „Młynówka Królewska”, Rudawą oraz dalej z Wzgórzem św.

Bronisławy. Posiada pawilon handlowy. Osiedle uzyskało Nagrodę III stopnia Ministra Administracji, Gospodarki Przestrzennej i Ochrony Środowiska w 1979 roku.

104

Mapka orientacyjna

105

zarzecze

106

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

107

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

5.24 Żywiecka (Borek Fałęcki) Projekt: Realizacja: Autorzy:

Urbanistyka:

1950-1952 1949-1955 Mikołaj Soroka, Stanisław Hager Mieczysław Turski

Zespół mieszkaniowy położony wśród zieleni, na styku z Lasem Borkowskim, w Borku Fałęckim. Kompozycja zwartych kwartałów stworzonych z wolnostojących budynków, z dominacją układu równoległego do ulicy głównej. Zabudowa niska, w I stopniu uprzemysłowienia, wieloklatkowa, częściowo podpiwniczona, ze schronem. Budynki 3 kondygnacyjne tworzą obudowę zewnętrzną, wewnątrz usytuowano bloki 2 kondygnacyjne domykające wnętrza urbanistyczne. Całość przestrzennego układu w zieleni niskiej i wysokiej nawiązuje do modernistycznych osiedli mieszkaniowych w ogrodzie, o niskiej intensywności zabudowy.

Dostępność kołowa drogami wewnętrznymi i sięgaczami. Architektura z okresu socmodernizmu, ze spadzistymi dachami. Portale i portyki w wejściach do klatek schodowych. Piony komunikacyjne w ryzalitach elewacji akcentowane oknami. Charakterystyczne są również gzymsy główne, okalające budynki i gzymsy kordonowe nad parterami oraz ekspresyjne zadaszenia nad wejściami.

Wykorzystany został tu projekt typowy, zmodyfikowany.

W wersji zmodyfikowanej zrealizowano również osiedla Rydla (Bronowice Stare) i Daszyńskiego (Grzegórzki).

Osiedle to styka się z późniejszym osiedlem pięciu budynków punktowych, zaprojektowanych w duchu powojennego modernizmu lat 60.

108

Mapka orientacyjna

109

Żywiecka

110

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

111

6. SŁOWO końcowe

6.

Słowo końcowe Nasuwa się smutna konstatacja, iż wraz z upadkiem planowania przestrzennego po 2003 roku, w którym dotąd przejrzyście i perspektywicznie myślano o zabudowie całego miasta i poszczególnych jego fragmentów, nastąpiła dewastacja przestrzeni publicznej. Obecnie „wizja”, a raczej brak wizji dotyczy wyrywkowych części i zadań w ramach planów miejscowych, często zmienianych na etapie procedowania, nawet w ważnych punktach miasta. Większość nowej zabudowy osiedlowej powstaje na podstawie decyzji administracyjnej o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, gdzie mowa jest tylko o inwestycji na danym obszarze, bez uwzględniania potrzeby zapewnienia usług oświaty i wychowania, handlu i usług podstawowych, komunikacji oraz przestrzeni zielonych, itp.

Należy żywić nadzieję, że nastąpi powrót do planowania z myślą nie tylko o ekonomii i przestrzeni publicznej jako towarze, ale z myślą o jej aspekcie społecznym i ludzkim wymiarze miejsca nie tylko do mieszkania, ale również do życia, w jego wielowątkowym wymiarze, w czasoprzestrzeni.

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

szczegółowa. Są to, w kolejności alfabetycznej, architekci oraz miłośnicy architektury i urbanistyki Krakowa: Anna Basista, Krzysztof Bień, Grażyna Bodzenta, Maria Chronowska, Krzysztof Jakubowski, Jadwiga Kalmus, Krzysztof Kiendra, Elżbieta Kierska-Łukaszewska, Elżbieta Koterba, Romuald Loegler, Helena Malinowska, Maria Rataj, Maria Rekaszys, Małgorzata Buratyńska-Seruga, Wacław Seruga, Stanisław Spyt, Krystyna i Mieczysław Turscy oraz członkowie Koła Seniora Oddziału SARP Kraków, a także instytucje: Administracja Domów Mieszkalnych Kraków-Zachód, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Spółdzielnia Mieszkaniowa „Bieżanów Nowy”, Spółdzielnia Mieszkaniowa „Dębniki”, Spółdzielnia Mieszkaniowa „Kurdwanów Nowy”, Spółdzielnia Mieszkaniowa „Na Kozłówce”, Spółdzielnia Mieszkaniowa „Prądnik Biały Wschód”, Spółdzielnia Mieszkaniowa „Prądnik Czerwony”, Spółdzielnia Mieszkaniowa „Ugorek”. Jeśli w powyższym zestawieniu kogoś pominięto, to autorzy dołożą wszelkich starań, aby w kolejnej edycji ten błąd poprawić.

W pozyskiwaniu informacji i zbieraniu danych do tej publikacji, szczególne podziękowania, poza Członkom Komisji Architektury Modernistycznej Oddziału SARP Kraków, należą się wszystkim osobom i instytucjom, które nie odmówiły pomocy i współpracy. Bez tej pomocy, lista obiektów i niniejsza publikacja nie byłaby tak

112

113

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

7.

Mapa obiektów

114

115

8. Appendix

SZLAKAMI DZIEDZICTWA

Krakowskie osiedla modernizmu lat 1945-1990

8.

Appendix Przedmiotem analizy osiedli mieszkaniowych z lat 1945-1989 w Krakowie były wszystkie osiedla zrealizowane w tym czasie. Analiza dotyczyła przede wszystkim kompozycji urbanistycznej, wyrazu przestrzennego, odniesienia do istniejącego zagospodarowania i kontekstu miejsca oraz funkcjonalnych wartości użytkowych i społecznych, jako przestrzeni wspólnej.

W wyniku tej analizy wybrane zostały przedstawione w tej publikacji osiedla. Nie oznacza to jednak, że pozostałe realizacje nie zasługują na uwagę i dalsze rozpoznanie, oraz uwzględnienie w innych wydawnictwach.

Szczególnie w kontekście coraz mocniej podnoszonych planów włodarzy Miasta Krakowa oraz gospodarzy i zarządców osiedli, dążenia do rewitalizacji wielu z nich.

- os. Prokocim Nowy - os. Reymonta/Piastowska - os. Ruczaj - os. Senatorska - os. Siemaszki - os. Wiśniowa - os. Wola Duchacka - os. Wrocławska

* Nowej Hucie poświęcone jest odrębna publikacja z cyklu „Szlakami Dziedzictwa” pt. ”Architektura Nowej Huty lat 1949-1970”.

Rewitalizacja ma tu na celu przywrócenie nie tylko wartości technicznej poszczególnych budynków, ale także przywrócenie i wzbogacenie wartości ogólnospołecznych, tak estetycznych, jak i przestrzennych, często mocno zaniedbanych i wyeksploatowanych samych osiedli jako całości oraz wartości użytkowych miejsca zamieszkania, w tym samych lokali mieszkalnych.

Osiedla, które były przedmiotem analizy, a które nie zostały uwzględnione w publikacji* to: - os. Azory - os. Czyżyny – domy jednorodzinne - os. Czyżyny – budownictwo wielorodzinne - os. Kliny - os. Krasickiego (d. Podgórze) - os. Mogilska - os. Na Kozłówce - os. Olsza I - os. Olsza II - os. Olsza/Pilotów – domy jednorodzinne - os. Piaski Wielkie - os. Prądnik Biały – Zachód

116

117

9.

Bibliografia (wybór) Wydawnictwa: - Architektura, numery z lat 1953-1990.

- Chmielewski J. M., Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast, Warszawa 2001.

- Czarnecki W., Planowanie miast i osiedli, Warszawa-Poznań 1964.

- Fabiański M., Purchla J., Historia architektury Krakowa - Garlicki J., Kossowski J., Ludwikowski L., Kraków. Przewodnik, Warszawa 1967.

- Kotarbiński A., Rozwój urbanistyki i architektury polskiej w latach 1944-1964, Warszawa 1967.

- Le Corbusier, W stronę architektury, Warszawa 2012.

- Majer A., Socjologia i przestrzeń miejska, Warszawa2010.

- Małecki, J. M. (red.), Kraków w Polsce Ludowej, TMHiZK, Kraków 1996.

- Miastoprojekt Kraków 1951-1971, Monografia, Kraków 1971.

- Stachowski A. H. (red.), Encyklopedia Krakowa, PWN, Warszawa 2000.

- Włodarczyk M., Modernizm powojenny 1956-1970. Dziedzictwo architektoniczne Krakowa, Kraków 2014.

- Zachwatowicz J (red.), Budownictwo i architektura w Polsce 1945-1966, Warszawa 1968.

Internet: http://www.krowoderska.pl/jedyny-taki-fort/ http://www.pl.wikipedia.org/wiki/Aleja_Ignacego_Daszy%C5%84skiego_w_Krakowie http://www.krakow-kurdwanow.parafia.info.pl/?p=main&what=16 http://www.dzielnica12.krakow.pl/o-dzielnicy/historia/ http://www.pl.wikipedia.org/wiki/Aleja_Pokoju_w_Krakowie http://www.mmkrakow.pl/340294/spacer-po-miescie-sladami-historii-pradnikaczerwonego http://www.wiadomosci.onet.pl/krakow/krakow-wielki-program-modernizacji-blokowisk/q9f01 http://www.magazyn.o.pl/2011/zablocie-rewitalizacja-historia-krakow-podgorze/ Zbiory archiwalne zgromadzone przez: -Archiwum Narodowe w Krakowie -Archiwum Narodowe w Krakowie, Ekspozytura w Spytkowicach -Archiwum Urzędu Miasta Krakowa -Spółdzielnia Mieszkaniowa „Bieżanów Nowy”, -Spółdzielnia Mieszkaniowa „Budynki Rozproszone” -Spółdzielnia Mieszkaniowa „Dębniki” -Spółdzielnia Mieszkaniowa „Kurdwanów Nowy -Spółdzielnia Mieszkaniowa „Na Kozłówce” -Spółdzielnia Mieszkaniowa „Prądnik Biały Wschód” -Spółdzielnia Mieszkaniowa „Prądnik Czerwony” -Spółdzielnia Mieszkaniowa „Ugorek”. oraz zbiory osób prywatnych.

118

KRAKOWSKIE OSIEDLA MODERNIZMU LAT 1945–1990 • WYBRANE PRZYKŁADY •

Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego

LISTA OBIEKTÓW ARCHITEKTONICZNYCH I URBANISTYCZNYCH SARP ODDZIAŁ KRAKÓW

Projekt współfinansowany ze środków Gminy Miejskiej Kraków

• S Z L A KA MI

D Z IE D Z IC T WA •

KRAKOWSKIE OSIEDLA MODERNIZMU LAT 1945–1990 WYBRANE PRZYKŁADY LISTA OBIEKTÓW ARCHITEKTONICZNYCH I URBANISTYCZNYCH SARP ODDZIAŁ KRAKÓW

S zlakami dziedzictwa

KRAKOWSKIE OSIEDLA MODERNIZMU lat 1945–1990 Wybrane przykłady Lista obiektów architektonicznych i urbanistycznych SARP Oddział Kraków Redakcja, teksty: Małgorzata Włodarczyk Zdjęcia i kwerenda: Marcin Włodarczyk Na okładce: Rzeźba autorstwa prof. Antoniego Hajdeckiego, profesora na Wydziale Rzeźby ASP, zlokalizowana na osiedlu Przy Arce (d. Dąbrowszczaków), na plantach Bieńczyckich (rejon ul. J. Szajnowicza-Iwanowa) w Krakowie.

Zespół redakcyjny: Przemysław Gawor, Izabela Korczyńska, Bohdan Lisowski, Beata Malinowska-Petelenz Wydawca: Stowarzyszenie Architektów Polskich SARP Oddział Kraków Pl. Szczepański 6 • 31-011 Kraków www.sarp.krakow.pl Skład i łamanie: Simeon Genew www.genew.pl Redakcja, teksty:

MAŁGORZATA WŁODARCZYK Zdjęcia i kwerenda:

MARCIN WŁODARCZYK

Nakład: 1000 egz.

Kraków 2014 Druk i oprawa: Drukarnia LEYKO sp. z o.o. ul. Romanowicza 11, 30-702 Kraków ISBN: 978-83-931406-9-5