SymposiumGastvrijeGevangenis
Hetcellencomplexwordthotelmet
short-stayappartementen,eenplaatsvoor
werkplekkeneneenpubliekefunctie.In
grotelijnenstaatalvasthoedeindeling
wordtenwateraanwordtverbouwd.Dat
geldtnietvoorhetinterieur.
Hetsymposiumwasdeplekwaarinwerd nagedachtovereengewensteuitstraling, vanbeslotennaaropen,uitnodigend,voor iedereen.Endatgaatvooraloverdie binnenkant,hetinterieur.
HetsymposiumisvoorbereiddoorFonsvan denBroekenBertPoortmanvanDeWitte Wolfresp.StadsdorpWolvenburg.Susan RietveldleiddealsvoorzittervanStadsdorp Wolvenburghetsymposium
Het hoofddoelvan het initiatief is het strevennaar nieuwebestemmingenvoor de gevangenisdie passenbij de stad en positiefzijn voor de buurt. Ongeachtdie bestemming(en)staat StadsdorpWolvenburgvoor het gezamenlijkop pad blijvengaan, koersenop een gemeenschappelijkenoemeren elkaarblijvenverstaan. 11tl't'l1:J3'1'0 U -
DegevangenisWolvenpleinontwikkelentot eenmooie, inclusievebuurt met onsambitieuzeplan om er te gaan wonen. Duurzaam,samenmet de buurt en natuurterugbrengenom maar een paarvan onzeuitgangspuntente noemen.
Inhoudvanhetverslag
Na een korte weergavevan eerdereideeënom het bolwerkeenanderefunctiete gevenen een korte samenvattingvan de historievan de locatie,volgt in beeldenen kortetekstenhet verhaalvan de sprekersop het symposium:
RonaldStenvert,architectuur-en bouwhistoricusvan het onderzoekmet waardestellingWolvenplein:heterfgoed
WilmaDuitscher,medeoprichtervan DeWitte Wolf en zeerbetrokkenbij buurtontwikkeling:wensenvoor toekomstiggebruik
MarcvanRoosmalen,expertmonumentaalvastgoeden herbestemmingen architectvan de vorigeverbouwingin 2000: voorwaardeninterieur
JoepvanAs,architect/partnerbij BiermanHenketen architectvoor de aanstaandeverbouwing:toekomstig interieur
Devoorgeschiedenis
Devoorgeschiedenislaten we beginnenin 1988. Het denkenover stad en buurt verandertradicaal in de jaren 1970-1980.Het CentraalMuseum sluit aan op dezevernieuwingmet de tentoonstelling'De IdealeStad',medeter gelegenheidvan het 150-jarigbestaanvan het museum.Het werd eenterugblik op de stadsontwikkelingen de al dan niet gerealiseerdeideaalplannen.
In elke ouderestadswijkvond stadsvernieuwing plaatsmet veel ruimte voor buurtparticipatie.In de Breedstraatbuurtdeedde 'Werkgroep Verfraaiing'mee met de terugblik en dat leidde tot het boekje'De IdealeBuurt',de geschiedenis van de buurt.
DeIdealeStaden DeIdealeBuurtzijn te zien als een scheidslijntussenoud en nieuw denkenover de stad. Van megalomanedoorbraakplannen naar de herwaarderingvan buurt en erfgoed. Van de rol van tekentafellijnenen plankaarten naar een rol voor burgersen buurt die meedenkenoververnieuwing.
In 1994 komt bolwerkWolvenburgin beeld. Er waren geruchtenover het verdwijnenvan de gevangenis.Op initiatief van de Werkgroep Verfraaiingwordt een workshopgeorganiseerd. Zeventeamsvan architectenen vormgevers makenin een weekendhun schetsvan een architectuur-avontuur,'De Werelsvan Wolvenburg'.Vijf plannenkenneneen opvallendeovereenkomst:de gevangenismag geheelverdwijnen,het is tijd voor een nieuw architectonischicoonop dezemarkantelocatie.
Degevangeniswordtverbouwd
In de jaren 1980 wordt gevangenisWolvenpleineen PenitentiaireInrichting{PI). Eenregimegerichtop groepenen resocialisatie.Maar het cellencomplexuit 1856-1876blijkt daarvoorniet geschikt.Tegelijkertijd kamptJustitiemet een ander probleem:de criminaliteit stijgt sterk door verslavingsproblematiek.Wolvenplein voldoet niet en Nederlandheeft met 15.000 celleneen tekort. Wat te doen?
Aan het eindevan de jaren 1990zijn er ideeënom de met verslavinggerelateerdecriminaliteitandersaan te pakken.Erkomt een nieuwestrafmaatregelvoor veelplegers.Degemeentehaakt aan met vernieuwend zorgbeleidaan {dakloze)verslaafdenen het terugdringenvan de overlastdoor hen. Enin voorbereidingis het besluit om de oudstecellulaire gevangenisvan Nederlandals Rijksmonumentte beschermen.Bovendienwil de gemeentePI Wolvenpleinbehoudenvoor haar eigen 'stadsschofties'.
Het besluitwordt genomenom de gevangeniste verbouwen.Daarvoorsluit PIWolvenpleinin 1999. Redenvoor het personeeleenfotoboekjeuit te brengen met de titel 'Het Wolvenplein,aan het eindevan een tijdperk'. DevernieuwdePI krijgt een specialeafdeling voor de StrafrechtelijkeOpvangVerslaafden{SOV).Na de heropeningin 2000 kan Wolvenpleinweer jaren mee voor de SOVen als Huisvan Bewaring.DeSOV heet nu InrichtingStelselmatigeDaders{ISD).
Bettinavan Santenschrijft na de heropeningeen boek met de titel 'De gevangenisaan het Wolvenplein'met de historievan dezelocatie. VoorVereniging Oud-Utrechtis het aanleidingvoor een onderzoekdat resulteertin vijf artikelen over Utrechtsegevangenissen in haartijdschrift.
c...-...,_."'..,.,...,,_u,...,._ 26,02-06,06,2016
Tijdelijkgebruik
Doorwelkeoorzakendan ook, door minderaangiftesbij de politie daalt het aantal rechtszakenen zijn er minder veroordeelden.In 2013staanvan de 15.000 cellenin Nederlander meer dan 5.000 leeg.Het is redenvoor de aankondigingom gevangenissente sluiten,definitief. In 2014vertrekt de laatstegedetineerdePIWolvenplein. Voorgoed.
Deaankondigingvan de sluitingvan de gevangenisleidt tot de oprichtingvan VerenigingStadsdorpWolvenburg.De buurtgroepbemoeitzichuitdrukkelijk met de vrijkomendegevangenis,wil het bolwerktot onderdeelvan de buurt en de stad maken,en organiseertde publieketoegankelijkheid.Duizenden bezoekerszijn sindsdienrondgeleid in de gevangenis.
Het RijkmaakteWolvenpleingeschikt voor tijdelijk gebruik.Eenperiodevan vitaliteit breektaan. Ondertijdelijk beheerwordt Wolvenpleineenwerkplek voor zelfstandigen,biedt ruimteaan culturelemanifestaties,en grotere groepenzijn te gastvoor conferentiesen feesten.Aangepastehorecaverschijnt.
VerkoopmetVisie
Deanderekantis deverkoopvanhet overheidsgebouw.HetRijksVastgoedBedrijf (RVB)voertdatuit. Maarnietzomaar, vindendebuurt,destadendegemeente.
StadsdorpWolvenburghoudtbijeenkomsten envoertenquetesuit. Deuitkomstenzijn eenwensvooreenmultifunctionele invulling.DeWitteWolfwil degevangenis ontwikkelentot ietsmooisvoordestadwat aansluitbij debuurt.Hetmageenvitale plekworden,waarinwordtgewoond, gewerkt,gedronkenenwaarbeleefdkan worden.Eenambitieusplan,inclusief, duurzaamen metterugbrengenvannatuur.
Medeomcommerciëleredenenwil het RVBvandegemeenteuitsluitselwelke nieuwefunctiesdegevangenismag krijgen.Gezamenlijkwordtdaartoeeen Visievoorbereid.EenVisiediepotentiële kopershelptrichtingte gevenaande wedergeboortevanhetgebouw.
In 2021heefthetbolwerkmetdegebouwen vandevoormaligegevangenisnieuwe eigenarengekregen:AMen Levenslang. Zij gaanhetbolwerkombouwennaareen plekvoorwonen,werken,hotelen horeca en openbaargroen.MetDeWitteWolf.
Geschiedenisvaneen gebouw:
meebewegenmetdetijd
Negentiende-eeuwseinnovatieve nieuwbouw,dat is de in 1856 geopendeStrafgevangenis Wolvenburgmet cellulaireopsluiting.
Het begint met een strengregime van eenzameopsluiting in een geavanceerdeomgeving.Elkecel heeft stromendwater, gasverlichting, een watercloseten luchtverwarming. Eenzaamen alleen, om tot inkeerte komen.Met dagelijksearbeid op cel.
Nieuweinzichten,die te maken hebbenmet het onmenselijkevan dit strengemodel, leiddetot ruimte voor werken in groepen.Nog weer later wordt de zwijgplicht opgeheven.Er komt ruimte voor recreatieen sport. De Strafgevangeniswordt een Huis van Bewaring.
Door voortschrijdendinzichtwijzigt het regimenaar een Penitentiaire Inrichting.Met regelmaatvinden steedsopnieuw wijzigingenen aanpassingenaan het gebouw plaats.Eengrote verbouwingin 1999-2000 maakt het geschiktvoor het regimevan resocialisatie.Het blijkt maar voor een korte periodete zijn.
Eengebouwherbestemmen: neemdetijdvoordiekans
In de gemeenteUtrechtis het aan de eigenaarvan een gebouwof een locatie om het initiatief te nemenvoor een nieuwe invulling. De gemeenteadviseert daarbij en geeft aanwijzingenop basisvan door haar vastgesteldbeleid.Zij volgt daarvooreen procedureconformhet UtrechtsPlanProcesen neemt de tijd.
In 2022 sloten de nieuwe eigenarenAM en Levenslangeen intentieovereenkomstmet de gemeente.In 2024 resulteerdedit in de 'Bouwenvelop', met daarin gedetailleerdeplannenvoor de locatie. Daarnastart de uitwerkingvan het ontwerp en het voorbereidenvan het 0mgevingsplan.De gemeenteraadmoet het 0mgevingsplangoedkeuren.Komenin 2025 de vergunningenvoor de verbouwingen het definitief gebruikaf?
20222023202,12025
Heterfgoedvanhet gevangeniskruis,wat behoorttotheterfgoeden magnietverdwijnen
Ronalddeedin 2015waardestellend onderzoekin de gevangenis,een soort van 0-meting.Eenoverzicht van de kernwaardenvan de gevangenis,van het rijksmonument, met duidingwat moet blijvenen wat minderhistorischewaardeheeft.
GevangenisWolvenpleinis gebouwd op basisvantoenmaligenieuwe inzichtenin het gevangeniswezen. Voorafgaandwas onderzoekgedaan naar het systeemvan eenzame opsluitingdat in 1828ontstondin Pennsylvania.Dearchitectbezocht Engeland,met Pentonville(Londen) als voorbeeld.Hij kwamthuis na een uitgebreiddeinspectievan cellulaire gevangenissen.Het Nederlandse antwoordwerd eenstrikt regimein eenpanoptischgeorganiseerde indeling,met toezichtop het interne verkeervanuit eencentraalpunt en met ruimevoorzieningenper cel.
Cruciaalin de gevangenisis het 'kruis', het centralevlak met de daaropaangeslotenvleugels.
In 1877volgdede verlengingvan de 8-vleugel.De kerkmet fraaie kap is uit 1903.In 1914kwamen er zalenvoor arbeid. Degrotere celramenstammenuit 1939,toen met matglas.Totde laatstegrote verbouwingin 1999-2000 werden nieuwedelen toegevoegd.
In 1856opendeGesticht
Wolvenburgen de locatiesloot als PIWolvenpleinin 2014.De originele structuurvan kruisgebouwmet drie luchtcellen, kerk,voorgebouwen,hekwerk voorzijdeen ommuring zijn historischwaardevol(de blauw gekleurdebouwdelen).
Dewaardewordt versterktdoor originele elementenals: de tegelvloeren de galerijen de gietijzerenelementen de trappen de regelmaatvan celdeuren de originele celramen de kapconstructies.
Voonnallge penitentiaire lnrlchllng WOLVENPLEIN"D .hurenCl) koP,~l)Ontnioetenwonu1geno.g, a, cultuurt-::be~1JVenverzamelgetiouw wo~p.1\(groen werkenlQ.in\\lniuw wefac1V1"--O:.?6lhherbestemmen werk.§~~kleinschalig waóöelpad~~&utrechters
WéJjlfdevol~delen~historie buzonder~nument
liefdeootrokkená duu
WilmaDuitscher
Eenlevendigepleken passendbijdebuurt.Zijner wensenvoortoekomstig gebruik?
In 2014 komen mensen uit de buurt bij elkaar. Wat voor betekenis kan het bolwerk krijgen? De Vereniging De Witte Wolf wordt geboren, een verwijzing naar de sculptuur op het voorplein van Suzanne Willems.
Er is een droom: een mooie, groene buurt, waar mensen zorg hebben voor elkaar, de buurt en de stad. De buurt is vanaf begin betrokken bij de plannen: samen bedenken wat werkt op een bolwerk wat teruggegeven wordt aan de stad Utrecht.
De Witte Wolf gaat op zoek naar partners: delen, duurzaam, betrokken, inclusief. Er ontstaat een beeld: gevarieerde woningen, een plek om te werken, een hotel dat de cellenstructuur tot zijn recht laat komen, zorgen voor de voorwaarden om beleving te waarborgen. Kan dit bolwerk met een uniek gebouw in een openbaar aan te leggen park voor iedereen toegankelijk worden?
Het ambitiedocumentvan DeWitte Wolf ziet het bolwerkals deelvan een autolozebuurt, als verbindingmet het groenvan het Zocherparken Griftpark, als een verblijfplaatsvoor iedereen, voor alle inkomensen in verbindingmet het water. Het 'Vlak' is de plek waar alles bij elkaarkomt, elkaarontmoet. Hettenderteamvertaaldede ambitie. Met AM en LevenslangCVwerdenwe winnaarvan de tender in 2021.
Eengemeenschapbestaatniet vanzelf, die moet je bouwen,er niet mee wachtentot alles klaar is. Doorte doen, door te zoeken,door elkaaruit te dagen.Elklid neemt deel aan een werkgroepvan de community.We organiserenactiviteitenalsof ons buurthuiser al is. Meedoenmet de buurtmaaltijden,het RepairCafé,de Buurtmarkt,eerstetuintjes en Bezoekersuur.Delenin het kennismaken met het erfgoedvan het gevangeniswezen.
Samenbouwenaaneenduuuame leefgemeenschapvoorvernieuwend wonen,werkenenontmoetenop BolwerkWolvenburg.Opnaarde toekomstwatenhoedieerook uitziet!
WllffllD~WSPIAIEII 110IE llTlTtnu GETW•
MarcvanRoosmalen
Welkeeisenkanenmagje aanhetinterieurstellen?
Al twee keer stond dit gebouw op de nominatie voor sloop, in 1936 en in 1998. Maar op beide momenten keerde het tij. In 1998 waren dat de veelplegers, de draaideurcriminelen, de verslaafde daklozen. Nieuwe maatregelen kwamen er, hier justitieel-maatschappelijke en in de stad sociaal-maatschappelijke zoals methadon verstrekking, huiskamers en hostels.
PI Wolvenplein bleef een stadsgevangenis inclusief een Strafrechtelijke Opvang Verslaafden. En het werd een Rijksmonument. Nieuwe functies vragen nieuwe architectuur.
Met de verbouwing van 1999-2000 kwam er camerabewaking, konden nieuwe trappenhuizen toegevoegd worden en werden afdelingen gescheiden met vloeren en puien van glas. Door ander kleurgebruik bleef de uitstraling sober doch ook vriendelijker. Alle techniek werd vernieuwd. In de oude gevangenis was het zicht naar buiten beperkt. Na 2000 kon je door de nieuwe ramen wel naar buiten kijken. Elke cel in de inrichting kreeg meer voorzieningen.
Destructuurvan vleugelsuitkomendop het vlak bepaalthet karaktervan het interieur,het uitgangspunt.Nu is de opgavehet ombouwenvan de gevangenisnaareen nieuwefunctie: eenaantrekkelijkegastvrijelocatie.Aan welkevoorwaardendat moet voldoen, gaanwe verkennen.
Inmiddelszijn er in Nederlanden andere landenal diversegevangenissen omgebouwdnaareenanderefunctie, zoalshotel of werkplekken.Voorbeelden latenziendat de cellenanderszijn in te delen,onderlingzijn te verbindenen van luxetot eenvoudigzijn in te richten. De kamerskunneneeneigenuitstraling krijgenen daar kan ook in worden gevarieerd.
Voorde sfeerin de cellenvleugelsiste spelenmet verlichting,kleurgebruik, met trappenen bordessenals verbindendeelementen,met de ritmiek van deurenen lampen,eenanderesfeer overdagdan in de avond,etcetera.
Eengoedgekozeninterieurkan de aantrekkingskrachtvan een gebouw sterkvergroten.Zodanigdat het niet nodigis om het van een iconisch zichtbaarelementaan de buitenzijdete voorzien,al is een uitnodigendeentree niet te versmaden.
buurtruimtes holtl
loftl;oopwonlngtnho<ta f gt~ .--- 111$1a!Qli~ l:antoo,/wt<tpltlkn lluur,,o,ll"9t"/Woctlln ~en
JoepvanAs
Kaneennieuwinterieurde historievoelbaarhoudenen eengastvrijesfeerkrijgen?
Ontwerpen doe je niet alleen, het is teamwerk. Vanuit een eerste benadering gaan we 'oogsten wat je hebt'. Dit monument is rijk aan cultuurhistorie, architectuuren fysiek materiaal. Detweede benaderingligt in de omkering van de sequentievan ruimtes:
Dat was: stad - singelstructuur -bolwerk Wolvenburg - voorterrein- voorgebouwenkruisgebouw - luchtplaatsen - gang- cel
En mag worden: cel - gang -luchtplaatsen -kruisgebouw - voorgebouwen - voorterreinbolwerk Wolvenburg - singelstructuur - stad
De wens is een veranderingvan een verborgenen gesloten locatie naar een met de omgeving verbonden,open, groene en toegankelijke plek. Met letterlijk een brug over de singel en binnen de ommuring toegankelijke hoven. Als een dorp in de stad: een semi-publiekeroute binnen en buitenom en ontmoeting door gemeenschappelijk gebruik van ruimtes.
De helderestructuurvan het gebouwzoalshet in 1903was komt terug. Toevoegingenvan latere datum wordengesloopt.De panden aan de voorzijdewordenweer woningen.Nieuwehuizenen een nieuwappartementenblokkomen binnende ommuringte staan.De appartementenkrijgengalerijbalkonsaan de hofzijde.Het wordt een mix aan woningen.
Dehovenzijn gemeenschappelijk, het zijn de verbindingspadentussen bouwdelenen ze nodigenuit tot ontmoeten,gezamenlijkonderhoud, en gemeenschappelijkeactiviteiten.
Zowelde hotelkamersals de werkcellenkunnenéén celgroot blijvenof wordendoor slimme doorbrakengecombineerdmet een naastliggendecel. In het ontwerp van het interieuris een mix van materialen-kleurgebruikverlichting-inrichting-akoestiek toe te passen.
Veelvan de bestaandematerialen blijvenof komenterug. Andere delenkunnenmogelijkhergebruikt wordenin nieuweelementen.
Symposiuminterieur 'GastvrijeGevangenis'
Eenmiddagmet:
rt Poortman, gebruik van 185< 27
Id Stenvert, het erfgoed
van As, toekomstig
Met de sprekersvan het symposiumwordt teruggebliktop de geschetsteopgavevoor het interieur.Erblijft spanningaanwezig tussende herkenbaarheidvan het harde levenin de periodevan opsluiting en de vrije belevingdie de bezoekersstraksmogen ervaren.Durvenwe de confrontatieaan met zichtbareelementenuit dat verleden,of gaat de behoeftesterkerworden dit te maskerenen het verblijf aangenaamte maken?
Hoegeslotende gevangenisook was, de wens is om het strakseenstuk openerte maken.Buiten-de hoven,binnen-door ruimteste verbinden,zichtlijnenvanuit het Vlakte herstellenen ook daar meer openingente makennaar voorheen geslotendelen. Erligt een grote opgave,ook genoemdals de omgekeerdesequentie.
