Shikar2 by Alisidiq

‫خاوەنی ئیمتیاز‬ ‫یەكێتی ئافرەتانی كوردستان‬

‫سەرنووسەر‬ ‫مەهاباد قەرەداغی‬ ‫‪mahabad07@gmail.com‬‬ ‫‪07504451932‬‬

‫گۆڤارێكی هزری ئەكادیمی وەرزانەیە‬ ‫پەیمانگەی (ی‪.‬ئا‪.‬ك)‬ ‫بۆ پرسە كۆمەاڵیەتییەكان دەریدەكات‬ ‫ساڵی یەكەم – ژمارە (‪ )2‬بەهاری ‪2013‬‬

‫بەرێوەبەری نووسین‬ ‫دانا شوانی‬ ‫‪Dana.shwany@ymail.com‬‬ ‫‪07504755490‬‬ ‫دیزایین بەرگ و ناوەوە‬ ‫رەهێل رەشید عزیز‬ ‫‪Rahel_m@hotmail.com‬‬ ‫تیراژ‬ ‫‪1000‬‬ ‫نرخ‬ ‫‪2000‬‬ ‫سا‬

‫ڵی ی‬

‫ەك‬ ‫ەم –‬

‫ژما‬

‫ر‬ ‫ە (‪)1‬‬

‫ب ‌ه‬ ‫هاری‬

‫‪2013‬‬

‫بابەت‬

‫ناوی نووسەر‬

‫سەروتار‬

‫مەهاباد قەرەداغی‬

‫‪6-5‬‬

‫فێمینیزم مهاباد قەرەداخی‬

‫مەهاباد قەرەداغی‬

‫‪19-7‬‬

‫ڤاشتی یا میدی‬

‫شەماڵ ئاكرەیی‬

‫‪26-20‬‬

‫خالید عبدالكریم‬

‫‪34-27‬‬

‫مرۆڤ و به‌خته‌وه‌ری‬

‫دانا سالم‬

‫‪63 -35‬‬

‫پاڵنه‌ر و ڕه‌فتاری تاكه‌كان هۆكاره‌كانی‬ ‫پشت هه‌ر ڕه‌فتارێك‬

‫بەیان عومەر‬

‫‪69-64‬‬

‫عەقڵ پەی بە نهێنییەکانی دڵ نابات‬

‫حەمە سەعید حەسەن‬

‫‪78-70‬‬

‫ڕه‌تكردنه‌وه له فه‌زا كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا‬

‫بلند باجەالن‬

‫‪96-80‬‬

‫خود گرفتاری یان بەرگری دەروونی‬

‫ناوی وەرگێر‬

‫ژ‬

‫زانست و فه‌لسه‌فه‌‬

‫ئه‌میل دۆركهایم‬

‫و‪ .‬لە ئینگلیزیەوە‬ ‫ئەكبەر حەسەن‬

‫‪101-97‬‬

‫فره‌یی و قبوڵكردنی جیاوازییه‌كان‬

‫پیتەر ف‪ .‬دراكەر‬

‫و‪ .‬دانا لەتیف‬

‫‪109-103‬‬

‫ده‌ست بۆ بردن و نقورچ گرتن له ئافره‌تان‬

‫حەمەی ئەحمەد رەسول‬

‫جه‌ین ئادامز نمونه‌ی ژنێكی یه‌كسانخواز‬

‫‪117-111‬‬ ‫و‪ .‬نیشان حسێن‬

‫‪125-118‬‬

‫هه‌رزه‌كار و چۆنیه‌تی مامه‌ڵه‌كردن‬ ‫له‌گه‌ڵ قۆناغی هه‌رزه‌كاریی‬

‫عبدوالسالم ئیسماعیل‬

‫‪139-126‬‬

‫شەڕی سپی و ئاشتی ڕەش‬

‫مهاباد قەرەداخی‬

‫‪166-140‬‬

‫چه‌ند تێڕوانینێك سه‌باره‌ت به خێزان‬

‫ساماڵ عزیز‬

‫‪172-167‬‬

‫توندوتیژی خێزانی و ئاكامه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی‬

‫ئاریا صابر‬

‫‪181-174‬‬

‫ڕۆڵی ئافره‌ت و سیسته‌می خێزان له‬ ‫كۆمه‌ڵگه هاوچه‌رخه‌كاندا‬

‫علی قادر بەهرامی‬

‫‪193-182‬‬

‫مۆد و به‌رخۆریی‬

‫دانا شوانی‬

‫‪197-194‬‬ ‫و‪ .‬رەوەند خەلیل‬

‫نه‌ژادپه‌رستی و زه‌بروزه‌نگ‬

‫‪204-198‬‬

‫كێ به‌رهه‌مه‌ێنه‌ری توندوتیژییه‬ ‫به‌رامبه‌ر به ئافره‌تان؟‬

‫روشنا ئەحمەد رسول‬

‫‪208-205‬‬

‫دڵپیسیی نێوان ژن و مێرد پەروار‬

‫توێژه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی‪:‬‬ ‫په‌روا محه‌مه‌د ئه‌مین‬

‫‪213-210‬‬

‫ترس و دوودڵی كچانی پێش شووكردن‬

‫ئاشتی عەبدولاڵ‬

‫‪218-214‬‬

‫خانمان ئایا ئافره‌تان ناتوانن ببنه رابه‌ر‬

‫و‪ .‬لە فارسییەوە‬ ‫پەروین عەزیز‬

‫‪224-219‬‬

‫كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫گرنگی لە ڕێكخستنی ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا‬

‫و‪ /‬هێمن ئەمین‬ ‫شوانی‬

‫‪233-226‬‬

‫سەروتار‬ ‫یەکەمین هاوینی گۆڤارە وەرزییەکەمانە و شیکار گەرموگوڕتر دێتە مەیدان و‬ ‫پێنووسەکانی ئەم گۆڤارە ئەکادیمییە لە دەرگای بابەتی زۆر بایەخدار و هەستیار و دەدەن‪.‬‬ ‫وەک وەبیرهێنانەوەیەک‪ ،‬ژمارە سفری گۆڤارەکەمان‪ ،‬کە لە زستانی ‪٢٠١٢‬‬ ‫کەوتەبەردەستی خوێنەر‪ ،‬لەسۆنگەی ئەوەی هاوکات بوو لەگەڵ چاالکییەکانی سااڵنەی‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی تووندوتیژی لە هەمبەر ئافرەتان‪ ،‬دۆسییەی تایبەتمان بەو دیاردەیە‬ ‫هەبوو‪ .‬لە ژمارە (‪ )١‬یشدا‪ ،‬کە لە بەهاری ‪ ٢٠١٣‬کەوتە بەردەستی ئێوەی ئازیز‪ ،‬جگە‬ ‫لەوەی هاوکات بوو لەگەڵ هەشتی مارس‪ ،‬رۆژی سیمبۆلی ئافرەتانی جیهان‪ ،‬هاوکاتیش‬ ‫بوو لەگەڵ یادی چەندین کارەسات و بۆنەی نەتەوەیی‪ ،‬کە ئەنفال سەختترینیان بوو‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئێمەش لە شیکاردا جەختمان لەسەر ئەم دوو بۆنە و ڕووداوە گرنگە‪ ،‬کردەوە‪.‬‬ ‫لە ژمارە (‪)٢‬ی شیکاردا‪ ،‬لەپاڵ چەندین لێکۆڵینەوەی پڕ بایەخی کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫فەلسەفی و کولتووری دیکەی نووسراو و ئامادەکراو و وەرگێڕدراو‪ ،‬بابەتی فێمینیزم‬ ‫وەک دنیابینی و فەلسەفەیەکی هاوسەنگیخواز و پرسی جەندەر چەقی چڕبوونەوەمانن‪.‬‬ ‫فێمینیزم چییە و کەی و چۆن و لەکوێ سەری هەڵداوە و قوتابخانە و لق و چڵەکانی‬ ‫چین و چۆن لە ڕوانگەی ئەوانەوە دنیا دەبینرێت‪ ،‬لێرەدا شیکراوەتەوە‪ .‬بەاڵم ئایا لە‬ ‫مێژووی ئێمەدا و ئایا ئافرەتی کورد کەی دەرکی بە خەباتی فێمینیستی کردووە و‬ ‫بەرهەڵستی جووداکاری و ناهاوسەنگی کۆمەڵگەی کردووە‪ ،‬ئەمە لە الی ئێمە نەزانراو‬ ‫بووە‪ ،‬بەاڵم لەم ژمارەیەی شیکاردا لە بابەتێکی گرنگی ئامادەکراودا زانیارییەکی نوێی‬ ‫سەرنجڕاکێش لەبارەی شاژنێکی کورد باڵو دەکەینەوە‪ ،‬کە فەرمانڕەوایەکی دەوڵەتی‬ ‫میدیا بووە و بە یەکەمین ئافرەت دەژمێردرێت لە مێژوودا کە فێمینیست بووە و بەرهەڵستی‬ ‫ویستی مێردەکەی کردووە کە پاشای دەوڵەتی میدیا بووە و هەوڵی داوە بارودۆخی ژن‬ ‫لە واڵتدا بەرەو باشتر بگۆڕێت‪.‬‬ ‫ئەو خانمە‪ ،‬کە لە سەرچاوەیەکی ئینگلیزیدا کە بە ناوی (ڤاشتی میدیایی) باڵوبۆتەوە‪،‬‬ ‫رۆڵی گرنگی ئەم شاژنە لە ریفۆرمی کۆمەاڵیەتیدا دەخاتە ڕوو‪ ،‬نووسەرێکی هێژای‬ ‫گۆڤاری شیکار‪ ،‬کاک شەماڵ ئاکرەیی بابەتێکی لەبارەیەوە بە زاراوەی کرمانجی‬ ‫ژووروو ئامادە کردووە‪ .‬ئێمە ئەم دەستپێشخەری و دۆزینەوەیە بۆ مێژووی ئافرەت لە‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪5‬‬

‫کوردستاندا بە پڕ بایەخ دەزانین و لە ژمارەکانی داهاتوودا زیاتر لەسەر رۆڵ و کاریگەری‬ ‫ئەو خانمە فێمینیستە‪ ،‬بابەتی دیکەش باڵو دەکەینەوە‪.‬‬ ‫بە هیواین‪ ،‬ئەم ژمارەیەش‪ ،‬بە لێکۆڵینەوە و بابەتەکانییەوە‪ ،‬کەلێنێکی دیکە پڕ بکاتەوە‪.‬‬ ‫خوێنەران و بژاردەی ئەکادیمی و رۆشنبیران‪ ،‬بە بابەتەکانی دەسپێرین و خۆشەویستی‬ ‫خۆشمان لە دوو توێی وزەی وشەکانی گۆڤارەکەدا‪ ،‬پێشکەش بە هەمووان دەکەین‪.‬‬

‫فێمینیزم‬

‫سەرنووسەر‬

‫مەهاباد قەرەداغی‬

‫‪6‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪7‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫فێمینیزم چییە؟‬ ‫قوتابخانە سەرەکییەکانی فێمینیستی کامانەن؟‬ ‫رەوتە ناوەندییەکانی فێمینیستی کامانەن؟‬ ‫مەبەست لە ئەنتی فێمینزم چییە؟‬ ‫ئافرەتیزم‪ ،‬بە چ ماناو مەبەستێکە؟‬ ‫لە کوردستان خەباتی ئافرەت گەیشتۆتە کوێ؟‬ ‫بنەڕەتی چەمکی فێمینیزم‪:‬‬

‫فێمینیزم وەک زاراوە‪ ،‬مانا ئاساییەکەی بریتییە لە «مافەکانی ژن و یەکسانی نێوان‬ ‫توخمی نێر و مێ لە ڕووی بەهاکانی مرۆڤبوونەوە)‪ .‬بە پێی ئینسیکلۆپیدیایەکی تایبەت‬ ‫بە ئافرەت‪ ،‬لە بنەڕەتەوە زاراوەی فێمینیزم لە زمانی فەرەنسییەوە وەرگیراوە و لە ساڵی‬ ‫‪ ١٨٩٠‬یشەوە لە زمانی ئینگلیزیدا وەک هاوواتای (‪ )womanisim‬بەکاردەبرێت‪ .‬ئەم‬ ‫زاراوەیە لە ئینگلیزیدا مانای بزوتنەوەی ژنان ( ‪ )women’s movement‬ی دەدا و‬ ‫بوو بە تێرمێک هەموو چێالکییەکانی ژنانی دەگرتەوە لەو رێکخراوانەدا کە خەباتیان لە‬ ‫پێناوی یەکسانی ژنان و پیاواندا دەکرد‪ .‬تەنانەت زاراوەی سۆشیال فێمینیستیش داهات‬ ‫و ئەو کار و چاالکییانەشی دەگرتەوە کە لە رێکخراوە کۆمەاڵیتییە جیاوازەکاندا ئەنجام‬ ‫دەدران بۆ گۆڕین و ریفۆرمی کۆمەالیەتی لە الیەن ژنانەوە‪.‬‬ ‫فەلسەفەی فێمینیزم‪:‬‬

‫فێمینیزم‪ ،‬تەنها فەلسەفەیەکە کە پێشنیاری ئەڵتەرناتیڤێکی مرۆییانە بۆ دنیابینی‬ ‫و سترکتووری کۆمەڵگەی باوکساریی دەکات‪ .‬جیهانبینی و فەلسەفەیەکە‪ ،‬کار بۆ‬ ‫ناساندن و جێگیرکردنی تێڕوانینێکی تر دەکات لەو تێڕوانینە باو و سەپاوەی کە هەیە‪،‬‬ ‫کە تیایدا مێ ستاتوویەکی نزمتر لە نێری دراوەتێ‪.‬‬ ‫کاتێ ئەم فەلسەفەیە لەگەڵ چەمکی سیاسی و بیروباوەڕ و ئایدۆلۆژیای تردا‬ ‫ئاوێتە دەکرێت‪ ،‬گۆشەنیگا و بۆچوونی جیاوازی لێ بەرهەم دێت و تێڕوانینی جیاوازی‬ ‫فێمینیشتی دروست دەبێت‪ .‬خەبات و چاالکی فێمینیستی‪ ،‬لەگەڵ گۆڕانکارییە ئابووری‪،‬‬ ‫سیاسی‪ ،‬زانستی و کۆمەاڵیەتییەکاندا‪ ،‬دەگۆڕێ و ئامرازەکانی خەبات و تێکۆشانی‬ ‫فێمینیستیش لەگەڵ پێوەرە نوێ و هاوچەرخەکاندا‪ ،‬دەگۆڕێ و دەگونجێندرێت‪.‬‬ ‫فێمینیستەکان ئەوانەن کە خەبات بۆ ئازادی و بەدەستهێنانوەی مافەکانی ئافرەت‬ ‫دەکەن‪ .‬ئازادبوون لەو کۆت و پێوەندانەی کە مێژوویەکی درێژیان هەیە و دەستکرد و‬ ‫‪8‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫هەستکردی دنیای باوکساالریین‪ .‬بەهۆی ئەو کۆت و پیوەندانەوە بەهای مرۆڤی مێ لە‬ ‫کۆمەڵگەکاندا دابەزێندرابوو‪ ،‬ئەمەش وای کردبوو دەرفەتەکان بۆ ئافرەت لە هەموو بار و‬ ‫بوارەکاندا زۆر کەمتر بێت لە هی پیاو‪ ،‬جگە لەوەی ناڕەوایی لە دابەشکردنی ئەرکەکان‬ ‫و پێدانی مافەکاندا‪ ،‬هێنابووە ئاراوە‪.‬‬ ‫چاالکی بەرهەڵستکارانەی فێمینیستی کە بە شێوەیەکی بەرچاو لە الیەن تێکۆشەرانی‬ ‫یەکسانخوازەوە بەڕێوە دەبرا‪ ،‬دەکرێ بیگەڕێنینەوە بۆ زۆر لە مێژ‪ ،‬کە لە مێژووی‬ ‫مرۆڤایەتیدا تاک و تەرا‪ ،‬لێرە و لەوێ‪ ،‬ئافرەتانێکی ناودار لە ماڵباتە بەنێوبانگەکانی‬ ‫واڵتاندا‪ ،‬ئەنجامیان داون‪ ،‬بەاڵم وەک دیاردەی بەرچاو و وەک شۆڕشی فێمینیستی‬ ‫سەرەتاکەی دەگەڕێتەوە دەیەی کۆتایی سەدەی هەژدە‪ .‬زاراوەی خەباتی فێمینیستی‪،‬‬ ‫یەکەمین جار لە ساڵی ‪١٨٩٠‬دا لە ژمارە (‪)١‬ی رۆژنامەیەکی رۆژانە کە بەناوی (‪La‬‬ ‫‪ )Fronde‬دەردەچوو‪ ،‬لە الیەن (‪ )Marguerite Durand‬بەکار براوە‪ .‬لە ئینگلستان و‬ ‫واڵتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا‪ ،‬پێشتر فێمینیزم مانای»ژنانە» یان «سیفەتی ژنانە»ی‬ ‫دەدا‪ ،‬هاوکات خەبات بۆ وەدەستهێنانی مافەکانی ژن بە ومەنیزم ناودەبرا‪ ،‬رێکخراوەکانی‬ ‫کە کاریان بۆ ئەو مەبەستەش دەکرد پێیان دەگوترا (بزوتنەوەی مافی ژنان) کە جەختیان‬ ‫لە بەدەستهێنانی مافە مەدەنییەکان دەکرد‪.‬‬ ‫لە زۆربەی ئینسکلۆپیدییەکاندا لە پێناسەی فێمینیزمدا ئەوە هاتووە کە فێمینیزم‬ ‫و بزوتنەوەی ژنان‪ ،‬هەوڵدانن بۆ وەدەستهێنانی مافە یاسایی و سیاسییەکان و هەروەها‬ ‫یەسانی ژنان لەگەڵ پیاواندا‪.‬‬ ‫نووسەرانی ژن‪ ،‬لە کات و شوێنی جیاوازدا باس و پێناسەی فێمینیزمیان کردووە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە‪ :‬درود دالرووپ لە کتێبی ئەنتۆلۆژی (بزوتنەوەی نوێی ژنان) دا دەڵێت‪:‬‬ ‫«من پێم باشترە پێناسەیەکی بەرفراوانی فێمینیستی وەک ئایدۆلۆژیایەک بکەم‪ ،‬کە‬ ‫ئامانجی نەهێشتنی هەاڵواردن و نزمتێڕوانینی ئافرەتان و سەروەری دەسەاڵتی پیاوە لە‬ ‫کۆمەڵگەدا‪».‬‬ ‫مارلین فرەنچ یەکێک لە نووسەر و فەیلەسوفەکانی فێمینیزمە‪ ،‬لە گفتوگۆیەکی‬ ‫رادیۆییدا لە دیسەمبەری ‪ ١٩٨٧‬گووتوویەتی‪« :‬فێمینیزم فەلسەفەیەکە لە پلەیەکی‬ ‫بەرزدا گەشەی کردووە و بناغەیەکی تیۆری پان و بەرینی هەیە‪ .‬ئەمڕۆ فێمینیزم تەنها‬ ‫فەلسەفەیەکە کە جیهانبینی دواڕۆژی هەیە‪».‬‬ ‫ڕۆزالیند دالمار‪ ،‬لە کتێبی ئەنتۆلۆژی (فێمینیزم چییە)دا دەڵێ‪« :‬ئەمڕٶ فێمینیستەکان‬ ‫لە پلەیەکی بەرزدا فێمینیزم وەک بیرکردنەوەیەک دەبینن کە ژن خۆی دایهێناوە و‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪9‬‬

‫تایبەتمەندێتی ژنی تێدا بەرجەستەیە‪ .‬ژنان خۆیان بابەتی فێمینیزمن و خۆیان تیۆری‬ ‫فێمینیزم و سیاسەتی فێمینیزم دادەڕێژن‪».‬‬ ‫فێمینیستەکان باوەڕیان بە چەند بەرەنجامێکی بناغەیی هەیە‪ ،‬کە ساکارترینیان ئەوەیە‬ ‫کە ژن و پیاو مرۆڤن و دەبێ الی کەم وەک یەک بەهرە لە مافە مرۆڤایەتییەکانی‬ ‫خۆیان وەربگرن و ئەم وەک یەکبوونەش پێویستە لە الیەن گشتەوە پەسەندکراو بێت و‬ ‫یاسا و کۆمەڵگە دانی پێدا نابن‪ .‬پێیان وایە‪ ،‬دەبێ ئەو سیفەتانەی کە داب و نەریت لە‬ ‫پرنسیپدا‪ ،‬بە هی ژنی دادەنێت‪ ،‬بە هەمان شێوە بە گرنگ دابنرێت‪ ،‬وەک ئەو سیفەتانەی‬ ‫کە داب و نەریت بە پرنسیپ بە پیاوانەی دەزانێ‪ .‬بۆ نموونە خۆشەویستی و سۆز دەبێ‬ ‫بە گرنگ بنرخێندرێن‪ ،‬وەک چۆن هێز و دەستەاڵت بە گرنگ دەنرخێندرێن‪.‬‬ ‫فێمینیزم کاری ئەوەیە هاوکێشەیەک دروست بکات‪ ،‬کە ئافرەتان و پیاوان لە ووی‬ ‫بەهای مرۆڤایەتییەوە وەک یەک بن و خوەنی مافی یەکسان بن‪ .‬فێمینیستەکان‬ ‫ئامانجیان ئەوەیە کۆمەڵگەیەکی مرۆڤانە و ئایدیال بێتە بەرهەم‪ ،‬کە دەسەاڵت سەپاندن‬ ‫تیایدا باوی نەمێنێت‪.‬‬ ‫زۆربەی مێژوونووس و فەیلەسوفان‪ ،‬کە تیشکیان خستبێتە سەر ئەم باسە‪ ،‬سەدەی‬ ‫هەژدەیەمیان بە کاتی لەدایکبوونی فەلسەفەی فێمینیزم داناوە و هۆکاری ئەوەش‬ ‫دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی کە سەدەی هەژدەیەم زۆر ئاڵوگۆڕ و گۆڕانکاری کۆمەاڵیەتی‬ ‫و سیاسی و کولتووری تیایدا ڕوویدا بەهۆی شۆڕشی پیشەسازی و گەشەسەندنی‬ ‫خێرای ئابووری ئەوروپا لە سۆنگەی ئەو شۆڕشەوە‪ ،‬سەری هەڵدا‪ .‬هەروەها لە ئەمریکا‬ ‫و ئوستراڵیا و نیوزالندا گەشەیەکی شارستانی خێرا ڕووی دا و بە ملیۆنان مرۆڤ لە‬ ‫الدێکانەوە ڕوویان لە شارەکان کرد و بەوەش پرۆسەی شارستانیبوون دەستی پێکرد‪ .‬ئەوان‬ ‫ناچار بوون دەست لە داب و نەریتی الدێییانە هەڵبگرن و خۆ لەگەڵ ژیانی نوێ و داب‬ ‫و نەریتی نوێی شارەکان بگونجێنن‪ .‬ئەم گۆڕانکارییە ئەنجامی ئەوەی هێنایە دەست‬ ‫کە سترکتووری خێزانیش بگۆڕێ و بەها و پێگەی ئەندامانی خێزان بە پێی ئەو ئەرکە‬ ‫نوێیانەی کە لە شارەکاندا ئەنجامیان دەدا‪ ،‬بگۆڕێت‪ .‬لە پێش شۆڕش خێزان تەنها لە‬ ‫دایک و باب و منداڵ پێک دەهات‪ ،‬بەڵکو مام و پوور و ئامۆزا و پوورزا و داپیرە و‬ ‫باپیرەکانیشی دەگرتەخۆی‪ .‬هەموو لە ژێر بنمیچی یەک ماڵدا خێزانی ناوکیان پێک‬ ‫دەهێنا‪ .‬لە پاش شۆڕشی پیشەسازی‪ ،‬شیرازەی ئەو جۆرە خێزانە بچڕا و بنەماکەی‬ ‫هەڵوەشایەوە‪ .‬لە جێگەی ئەوە خێزانی سەربەخۆ و کەمسەر و کارکەر پێکهات کە‬ ‫تەنها ژن و مێرد و منداڵەکانی دەگرتەوە‪ .‬شٶڕشی پیشەسازی دەرفەتی کارکردن لە‬ ‫کارگەکانی لەبەردەم پیاوان و ئافرەتاندا ئاوەاڵ کرد‪ .‬باوک کە جاران کە سەرپەرشتی‬ ‫‪10‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ماڵ و پەیداکەری نان بۆ هەمووان بوو‪ ،‬کە وەک تاقە هێزی کار و تاقە دەسەاڵت لە‬ ‫سنووری خێزان و کۆمەلگە دەردەکەوت‪ ،‬ئەرکیان کەمتر بووە و بەشێک لە ئەرکەکانی‬ ‫ئەوان ئەندامانی تری خێزان وەئەستۆیان گرت‪ .‬کچان و بێوەژنان‪ ،‬کە پێشتر بەخێوکردنیان‬ ‫لە ئەستۆی باوک و پیاوانی خێزان بوو‪ ،‬خۆیان سوودیان لە دەرفەتی کار وەرگرت و‬ ‫بوون بە خاوەنی ئابووری تایبەتی خۆیان‪ .‬هەر ئەو ئافرەتانە‪ ،‬کە هاتنە نێو بازاڕی کار‬ ‫و چاویان کرایەوە‪ ،‬هێدی هێدی دەستیان بە چاالکی کرد بۆ بەدەستهێنانی مافی‬ ‫کارکردن و کچانیان لە چوارچێوەی ماڵەوە بردە نێو بازاڕی فراوانی کار‪ .‬ئەوانە بوون بە‬ ‫بناغەدانەری کردەیی فێمینیزم و پراکتیزەکردنی ئەو تیۆرییانەی کەنووسەر و فەیلەسوفە‬ ‫ژنەکان دایان نابوون‪.‬‬ ‫داخوازییەکانیان رۆژ بەرۆژ گەشەی دەکرد و گەیشتە داواکردنی مافی دەنگدان‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی بتوانن لە کەناڵی سیاسەتەوە خەبات بۆ بەدەستهێنانی مافەکانی ئافرەتان بکەن‪.‬‬ ‫لە سوید‪ ،‬کە دەگوترا پرسی ژن‪ ،‬مەبەست لەو داوایانە بوو کە بۆرژوا لیبراڵەکان بۆ‬ ‫ڕزگاری دەیانووسیت‪ .‬هەروەها بەو خەتەش دەگوترا کە رێکخراوی فرێدریکا برێمەر و‬ ‫رێکخراوی مافی دەنگدان پێی هەڵدەستان‪ .‬فرێدریکا برێمەر کتێبێکیشی لەو بارەیەوە‬ ‫بەناوی «سەبارەت بە مافەکانی ئافرەت» نووسی‪ .‬لە سوێد فێمینزیزم وەک وشەیەکی‬ ‫بیانی ترسێنەر مامەڵەی لەگەڵ دەکرا‪ .‬فریدا ستینۆف یەکەمین کەس بوو هەوڵی دا‬ ‫فێمینیزم وەک چەمکێکی پۆزەتیڤ بناسێنێ و بەکاربهێنێت‪ .‬دوای ئەوە فێمینیزم وەک‬ ‫هەڵوێستی پێشکەوتنخوازی دژ بە کۆنەپەرستی‪ ،‬بزوتنەوەی ئاشتیخوازی دژ بە ملیتاریزم‬ ‫و خەباتی کۆمەڵگە دژ بە چین و چەوساندنەوەی سەرمایەداری‪ ،‬دەناسرا‪ .‬لە فینلەنداشدا‬ ‫ژنە نووسەر هاجەر ئۆلسوون هەندێ بابەتی سەرنجڕاکێشی لەوبارەیەوە نووسی و تیایاندا‬ ‫ئەوەی خستە ڕوو کە ئیدی ژنان دەبێ بۆ خۆیان ڕاپەڕن بۆ بەرهەڵستی دەسەڵێتی پیاو‬ ‫و جیهانێکی نوێ بۆ خۆیان پێک بهێنن کە ژنیش تیایدا دەسەاڵتدار بێت‪ .‬لە نەرویج‬ ‫ساڵی ‪ ،١٩٧٠‬چەند گروپێکی نوێی ژنان سەریان هەڵدا و ناوی فێمێنیزمی نوێ یان‬ ‫لەخۆیان نا‪ .‬لە دانمارکیش هەمان ساڵ گروپی نوێ دەرکەوتن و دەستیان بە خەباتی‬ ‫نوێێ فێمینیستی کرد‪.‬‬ ‫قوتابخانە فێمینیستییەکان‪:‬‬

‫چەندین قوتابخانەی فێمینیستی جیاواز دروست بوون‪ ،‬بە پێی جیاوازی ئاراستە و‬ ‫ئایدۆلۆژیەیانەوە‪ .‬هەر یەک لەم قوتابخانانە تێگەیشتنی جیاوازیان هەبوو سەبارەت بە‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪11‬‬

‫هۆکارەکان و ئەنجامەکانی چەوساندنەوەی ژنان و پلەخوارییان لە کۆمەڵگەدا و ئەو‬ ‫نایەکسانی و هەاڵواردنە مێژووییەی کە مێژووی ژنانی گرتبووەوە‪ .‬تیۆرییان لەو بارەیەوە‬ ‫دادەڕێژا و هاوکات بە پێی پالن هەوڵیان بۆ ئەنجامدانی ئەو تیۆرییانە دەدا‪ .‬ناسراوترین‬ ‫قوتابخانەکانی فێمینیستی ئەمانە بوون‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬فێمینیزمی لیبراڵ‬

‫فێمینیزمی لیبڕاڵ یان لێبراڵ فێینیزم بە دەربڕینە ئینگلیزییەکەی‪ ،‬فێمینیزمە‬ ‫ئازادیخوازەکان بوون‪ .‬ئەمان هۆکاری پایەنزمی ژنان لە کۆمەڵگەکاندا نابەستنەوە‬ ‫بە فاکتەری ماتریالیستییەوە‪ ،‬بەڵکو هۆکاری چەوساندنەوەی ئافرەتان و ئەو ستەە‬ ‫سیستەماتیکییەی کە هەیە‪ ،‬دەگەڕێننەوە بۆ کاریگەری داب و نەریت و پێگەی سێکسی‬ ‫ژن و پیاو‪ .‬ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ کە بە بڕوای فێمینیستە لیبڕاڵەکان سترکتووری‬ ‫کۆمەڵگە لە بنەڕەتەوە بە شێوەیەکی نادادپەروەرانە داڕێژراوە و داب و نەریتەکان و‬ ‫رێسا کۆمەاڵیەتییەکان کە شێوەی یاسای نەنووسراو و لە الیەن گشتەوە پەسەندکراون‪،‬‬ ‫بوونەتە سەرچاوە بۆ بێمافی ژن لە کۆمەڵگەدا و بەردەوامی ئەو چەوساندنەوەیەی کە‬ ‫لە نێو چوارچێوەی خێزاندا‪ ،‬لە دامودەزگاکانی نێو کۆمەڵگەدا و لە هەموو بوارەکاندا‬ ‫پیادەکراوە‪.‬‬ ‫هۆشمەندی تاک و جۆری بیرکردنەوە و هەڵسوکەوتی لەگەڵ کێشەکاندا‪ ،‬فاکتەرێکی‬ ‫بڕیاردەرە‪ ،‬بۆیە لێبڕاڵەکان جەخت لەسەر پێویستی گەشەی تاک و بیرکردنەوەکانی‬ ‫دەکەنەوە‪ ،‬لە گۆڕێنی باوەڕیان بەو داب و نەریت و رێسا کۆمەاڵیەتییانەی کە بوونەتە‬ ‫هۆی چەقبەستنی بیری کۆمەڵگەکان لە باوەڕیان بە پلەنزمی مێ و پلەبەرزی نێر‪ ،‬واتە‬ ‫بیری نێرساالری کۆمەڵگە‪.‬‬ ‫لێبڕاڵ فێمینیستەکان باوەڕیان وایە‪ ،‬بۆ ئەوەی ئافرەت پلە و پێگەی ئاسایی خۆی لە‬ ‫کۆمەڵگەدا هەبێت‪ ،‬پێویستە کۆمەڵگە گەشە بکات و تاک بەهای خۆی و بیرکردنەوەی‬ ‫ئازادانەی خۆی هەبێت و ئەو ئازادییەی خۆی پیادە بکات‪ .‬کە تاک ئازاد بوو‪ ،‬لە‬ ‫بازنەی کۆلێکتیڤ خۆی دەرباز دەکات‪ .‬تاکگەرایی جێگە بە گشتگەرایی لەق دەکات‬ ‫و ئەو دەم داب و نەریتە باوەکانیش گۆڕانیان بەسەردا دێت‪ .‬بە پێی ئەم رێبازە‪ ،‬تا ئاساتی‬ ‫هۆشیاری کۆمەڵگە بەرزتر بکرێتەوە و مرۆڤەکان بە ئەرک و مافەکانی خۆیان ئاشناتر‬ ‫بکرێن‪ ،‬باشتر کار بۆ وەرگرتنەوەی مافە زەوتکراوەکان دەکرێت‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫دووەم‪ :‬فێمینیزمی مارکسیستی‬

‫ئەوانەی باوەڕیان بە فەلسەفەی مارکسستی هەبوو‪ ،‬شیکردنەوەی تایبەتیان هەبوو بۆ‬ ‫دۆخی ئافرەت لە کۆمەڵگەدا و هۆکارەکانی چەوسەندنەوە و الوازی پیگەی ژن لە‬ ‫کۆمەڵگەکانی مرۆڤایەتییان دەبەستەوە بەو هۆکارانەوە کە مارکسیستەکان ئاماژەیان‬ ‫پێ دابوو‪ .‬تەفسیری فێمینیزمە مارکسیستەکان بۆ چەوساندنەوەی ژن‪ ،‬لە دابەشکردنی‬ ‫کارەوە سەرچاوە دەگرێت و لە درێژەی ئەو مێژووەدا و بە بەردەوامی هەمان شێوەی کاری‬ ‫بەرهەمهێنان لە کۆمەڵگەی نوێشدا لە جۆری بەرهەمهێنانی کاپیتالیستی‪ ،‬درێژە بەو‬ ‫چەوساندنەوەیە دەدرێت‪ .‬فێمینیستە مارکسیستەکان باوەڕیان وایە سیستەمی باوکساالری‬ ‫فاکتەری سەرەکی کێسەی ئافرەتان نییە‪ ،‬بەڵکو ئابووری کاپیتالیستی و بازاڕی‬ ‫سەرمایەداری کە بە شێوەیەکی نادادپەرانە داهاتی تێدا دابەش دەکرێت‪ ،‬هۆی سەرەکی‬ ‫ئەو کێشەیەن‪.‬‬ ‫خەباتی فێمینیستی لەم ئاقارەدا بە تەواوی گرێدراوە بە خەباتی چینایەتییەوە‪.‬‬ ‫هەوڵدان بۆ هێنانەکایەوەی سیستەمێکی دادگەرانەی ئابووری و شێوەیەکی دادگەرانەی‬ ‫بەرهەمهێنان و دابەشکردنی داهات‪ ،‬دەتوانێ کۆتایی بەم کێشەیە بهێنێت‪ .‬واتە گەیشتن‬ ‫بە سیستەمی کۆمۆنیزم بە الی فێمینیستە مارکسیستییەکانەوە‪ ،‬کۆتایی کێشەی‬ ‫ژنانیش گەرەنتی دەکات‪.‬‬ ‫بەالی فێمینیستە مارکسیستییەکانەوە‪ ،‬دەسەاڵتدارێتی پیاوان بە سەر ژنانەوە‪ ،‬هۆیەکی‬ ‫الوەکییە‪ ،‬بەاڵم دەسەاڵتدارێتی کەپیتالیستەکان بەسەر چینە چەوساوەکانەوە‪ ،‬هۆکاری‬ ‫سەرەکی پایەنزمکردنی ئەو توێژانەیە کە دەکەونە نێو ئەو بازنەیەوە‪ ،‬کە ئافرەتانیش‬ ‫لە نێو چەقی ئەو بازنەیەدان‪ .‬پێشنیاریش بۆ چارەسەری‪ ،‬هەر ئەوەیە کە سیستەمی‬ ‫سەرمایەداری ڕابماڵرێت و لە جێی ئەوە سیستەمێکی کۆمۆنیزمی بچەسپێت‪ ،‬لەوێدا نرخ‬ ‫و بەهای مرۆڤەکان گرەنتی دەکرێت و دادپەروەری دێتە ئاراوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬فێمینیزمی ڕادیکاڵ‬

‫بە پێچەوانەی مارکسیستەکان‪ ،‬فێمینیستە ڕادیکاڵەکان فاکتەری سەرەکی‬ ‫چەوساندنەوەی ئافرەت راستەوخۆ و بە تووندی دەبەستنەوە بە سیستەمی باوکساالری‬ ‫لە کۆمەڵگەکانی دنیادا‪ .‬ئەمان پێیان وایە تەنانەت چەوساندنەوەی چینایەتیش لەم‬ ‫سەرچاوەیەوە ڕەوایەتی وەرگرتووە و پێیان وایە «توخم یان ڕەگەز» نەک «چین»‬ ‫بناغەی سەرەکی هەموو چەوساندنەوەیەکی مێژووی مرۆڤایەتییە‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪13‬‬

‫فێمینیزمە رادیکاڵەکان هۆکاری نزمی پایەی ژن بە شێوەیەکی سەرەکی دەگەڕێننەوە‬ ‫بۆ گەشەسەندنی کۆمەاڵیەتی و پەیوەندی زایەندی و پەیوەندییەکانی نێو خێزان و‬ ‫خزمایەتی‪.‬‬ ‫ئەم ڕەوتە لە فێمینیزم وەک باڵێکی تووندڕۆ دێتە ئەژماردن و تەنانەت پەیوەندی نیوان‬ ‫ژن و پیاو لە پرۆسەی هاوسەردارێتی رەت دەکاتەوە و پێی وایە ژن لە ناو خێزاندا بەهۆی‬ ‫بااڵدەستی پیاو و سەپاندنی دەسەاڵتەکەیەوە‪ ،‬هێز و تواناییەکانی لە دەست دەدات و‬ ‫وزەکانی بەفیڕۆ دەچن‪.‬‬ ‫ئەم ڕەوتە تووندڕۆیەی فێمینیزم بۆ یەکەمین جار لە ساڵی ‪ ١٩٦٧‬لە واڵتە یەکگرتووەکانی‬ ‫ئەمریکا‪ ،‬لە الیەن رێکخراوی ژنانی رادیکاڵ بانگەشەی بۆ کرا و لە ساڵی ‪١٩٧٠‬دا‬ ‫رێکخراوی لیسبییانی رادیکاڵ دروست بوو‪ ،‬کە بە تەواوی پەیوەندی نێوان پیاو و ژنیان‬ ‫رەت دەکردەوە و هاوژیانی ژن لەگەڵ ژنیان پێ باشتر بوو لە هاوژیانی نێوان پیاو و ژن‪.‬‬ ‫ئەم رێکخراوانەش کە ناوی رادیکاڵیان بەخۆیانەوە دەنا لە باڵی تووندڕۆی سەر بە رەوتی‬ ‫چەپ بوون‪ .‬فەیلەسوفی ئەمریکایی ماری دالی‪ ،‬کە لەدایکبووی ‪ ١٩٢٨‬بوو‪ ،‬نوێنەر و‬ ‫ناسێنەری ئەم باڵە تووندڕۆیەی فێمینیزم بوو‪.‬‬ ‫لە ئەوروپای رۆژئاوا چەمکی فێمینیزمی رادیکاڵ لە سەرەتای حەفتاکانی سەدەی‬ ‫بیستەمدا هاتە مەیدان و لە ناوەندی سااڵنی حەفتاکاندا لە باکووری ئەوروپا‪ ،‬لە دانمارک‬ ‫کاری پی کرا و وەک ئایدۆلۆژیایەکی نوێ کاری پێکرا‪ .‬فێمینیزمی سۆشیالیستی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن و رەتکەرەوەی سەرەکی فێمینیزمی رادیکاڵ بوو‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬فێمینیزمی سۆشیالیستی‬

‫گرێدانی چەمکی سۆشیالیستی بە خەباتی فێمینیستییەوە‪ ،‬لە سەرەتادا لە الیەن پارتە‬ ‫سۆشیالیستییەکانەوە پەسەند نەدەکرا‪ ،‬بەاڵم لە ناوەڕاستی سااڵنی حەفتاکاندا‪ ،‬لە الیەن‬ ‫زۆربەی گروپە چەپەکانی باکووری ئەوروپا وەرگیران و کاریان پێکرا‪.‬‬ ‫بەو پێیەی کە ئایدۆلۆژیای چەپڕە و پارتە سۆشیالیستەکان خەباتی چینایەتی دەکەن‬ ‫و بۆ چینی چەوسێندراوەی کۆمەڵگە و مافەکانی کار دەکەن‪ ،‬ژنیش وەک توێژێکی‬ ‫چەوسێندراوە و بێماف‪ ،‬دەکەوێتە نێو بازنەی بایەخەکانیانەوە و لەوێوە ئاوێتەکردنی خەباتی‬ ‫چینایەتی بە خەباتی فێمینیستی وەک پێویستییەک بینراو دەستی پێکرد‪.‬‬ ‫هۆکاری چەوساندنەوەی ئافرەت بە الی فێمینیزمی سۆشیالیستییەوە هاوتەریب‬ ‫سیستەمی پاتریارکی و سیستەمی سەرمایەداری هۆکاری بوون‪ .‬ئەم دوو سیستەمە‬ ‫‪14‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫پیکەوە کاریان بۆ چەوساندنەوەی چینایەتیش و توخمایەتیش کردووە و فاکتەری ئەو‬ ‫نادادگەرییەن کە بەرقەرارە‪.‬‬ ‫فێمینیستەی‪ ،‬ئەو باڵە تووندەی فێمینیستییان رەت دەکردەوە کە پێی وابوو تەنها پیاو‬ ‫سەرچاوەی نەهامەتی و کێشەکانی ژنە‪ ،‬هەروەها ڕەخنەیان لە مارکسیستەکانیش هەبوو‬ ‫کە پێیان وابوو تەنها سسیتەمی سەرمایەداری مایەی ئەو چەوساندنەوەیەیە کە ئافرەتانی‬ ‫کۆمەڵگەکانی مرۆڤایەتی پێوەی دەتلێتەوە‪ .‬بەالی ئەمانەوە هاوئاهەنگی هەردوو‬ ‫سیستەمەکە پێکەوە رەگی ئەو ستەمەیان ئەستوور کردووە و کارکردن بۆ کاڵکردنەوەی‬ ‫فەلسەفەی هەردوو سیستەمەکە و دروستکردنی بیرێکی نوێی ئەڵتەرناتیڤ کە ماف و‬ ‫ئەرکەکان و ئازادییەکان بە شێوەیەکی دادپەروەرانە پێناسە بکات و پیادە بکات‪ ،‬دەبێتە‬ ‫کۆتایی بۆ کێشەی ئافرەتیش و چینایەتیش‪.‬‬ ‫رەوتی دیکەی فێمینیستی‪:‬‬

‫وێرای ئەم چوار قوتابخانە و رەوتەی کە بەسەرەکی دەژمێردرێن‪ ،‬هەندێ لقی دیکە و‬ ‫ڕەوتی ناوەندی دیکەش دروست بوون و تێکەڵ بە ئایین و ئایدۆلۆژیا جیاوازەکان کران‪.‬‬ ‫نموونەی هەندێک لەو رەوتانە ئەمانەن‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬فێمینیستی ئەنارشیست‬

‫ئەم رەوتەش هەر لە سااڵنی حەفتاکانی سەدەی بیستەمدا لە ئەمریکا و ئینگلستان‬ ‫دروست بوو‪ .‬ئەو گروپانەی کە هەموو رێسا و یاسایەکیان رەت دەکردە و پێیان وابوو‬ ‫کە کۆمەڵگە بە بێ یاسا و سیستەم باشتر بەڕێوە دەچێت و ناوی ئەنارشیستیان‬ ‫لە خۆیان نابوو‪ ،‬لە پرسی ئافرەتیشدا هەر هەمان بۆچوونیان بەرجەستە دەکرد‪ .‬ئەوان‬ ‫تەنانەت ڕەخنەیان لە باوکساالری وەک سیستەم نەبوو‪ ،‬بەڵکو پێیان وابوو پیاو وەک‬ ‫تاک بەرپرسیارە لەو چەوساندنەوەیەی کە لەسەر ژن پیادەیە‪ .‬گروپە ئەنارشیستەکانیش‬ ‫وەک رادیکاڵەکان تووندڕۆ بوون و نەیانتوانی پشتگیری جەماوەری بەدەست بهێنن و لە‬ ‫ماوەیەکی کەمدا پووکانەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬فێمینیستی ئیسالمی و کریستیانی‬

‫ئەم ڕەوتە لە ئەنجامی ئەوەوە دروست بوون کە رەخنە ئاراستەی ئایینەکان دەکرا و‬ ‫هەندێک تەفسیری ئەوەیان دەکرد کە ئایین درێژەپیدەر و چەسپینەری سیستەمێکی‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪15‬‬

‫پیاوساالرییە لە کۆمەڵگەکاندا‪ .‬بۆ وەاڵمدانەوەی ئەو رەخنانە و نکۆڵیکردن لەوەی‬ ‫ئایینەکان فاکتەری چەوسانەندنەوەی ئافرەت بن‪ ،‬لە ئەوروپا و ئەمریکا کرستیان‬ ‫فێمینیستەکان و لە واڵتە عەرەبییەکانی رۆژهەاڵتی ناوەراست فێمینیستە ئیسالمییەکان‬ ‫دەرکەوتن و گفتوگۆیەکیان لەو بارەیەوە هێنایە ئاراوە و بەڵگەکانی خۆیان لە کتێبی‬ ‫پیرۆزی هەردوو ئایینی مەسیحی و ئیسالم هەڵدەهێنجا و بۆچوونەکانی خۆیانیان پێ‬ ‫پشتئەستوور دەکرد‪ .‬یەکێک لە رەخنە بنەڕەتییەکانی کە لە ئایینەکان دەگیرا و وەک‬ ‫سەرچاوەی ئەو نەهامەتی و پلەخوارییەی ژن دەزانرا‪ ،‬تەفسیری چیرۆکی پەیدابوون بوو‪،‬‬ ‫کە بە چیرۆکی ئادەم و حەوا و دەرکردنیان لە بەهەشتەوە بوو‪ ،‬بەهۆی هەڵخەڵەتاندنی‬ ‫ئادەم لە الیەن حەواوە بۆ خواردنی بەری داری حەرامکراو لە الیەن خوداوە‪ .‬ئەو چیرۆکەی‬ ‫کە لە هەر سێ کتێبی ئاسمانی ئایینەکانی یەهودی و کرستیان و ئیسالمدا جەختی‬ ‫لەسەر کراوەتەوە‪ ،‬جۆرێک لە تێڕوانینی دروستکرد لە الی خەڵکی شوێنکەوتووی‬ ‫ئایینەکان کە ژن سەرچاوەی ئەو نەهامەتییانەیە کە بەسەر مرۆڤدا هاتووە‪ .‬هەروەها بە‬ ‫پێی چیرۆکی پەیدابوون ئافرەت لە پەراسوویەک لە پەراسووەکانی ئادەم دروست بووە و‬ ‫ئەمەش وا تەفسیر کرا کە ئافرەت جگە لە پاشکۆیەکی پیاو کە بۆ حەز و ئارەزووی‬ ‫پیاو دروستکرا‪ ،‬هیچی دیکە نییە‪ .‬فێمینیستە ئیسالمییەکان‪ ،‬لە رێگەی پشتبەستن بە‬ ‫دەقەکانی کتێبی پیرۆزی ئیسالم (قورئان) و ئەو فەرموودانەی کە پێگەمبەری ئیسالم‬ ‫لە سەروەختی ژیانی خۆیدا دەریبڕیوون و بە (سوننە) ناو دەبرێن‪ ،‬وەاڵمی ئەو رەخنانەشیان‬ ‫دەدایەوە کە بۆچی لە ئایینی ئیسالمدا یەک ژن لە شایەتیدا و لە میراتیدا وەک نیو پیاو‬ ‫حسابی بۆ دەکرێت‪ ،‬هەروەها بۆچی پیاو بۆی هەیە لە یەک کاتدا چوار ئافرەت بکاتە‬ ‫هاوسەری خۆی‪ .‬فێمینیستە ئیسالمییەکان زیاتر پەنایان بۆ ئەوە دەبرد کە تەفسیرەکانی‬ ‫پیاوانی ئایینی هەڵە بووە بۆ دەقەکان‪ ،‬نەک خوودی دەقەکان مەبەستیان لە بەنیوەکردن و‬ ‫بەچارەک کردنی ژن بێت‪ .‬بۆ نموونە ئەوان ئەوە روون دەکەنەوە کە لە قورئاندا کە باسی‬ ‫فرەژنی دەکرێت باسی عەدالەتکردن لە نێوانیان بە مەرج دادەنرێت‪ ،‬کە ئەو مەرجە لە‬ ‫ئارادا نەبوو‪ ،‬واتە نابی فرەژنی رووبدات‪ .‬ئەوان پێیان وایە پیاوانی ئایینی بۆ بەرژەوەندی‬ ‫خۆیان شیکردنەوەی تەواو و راستگۆیانەیان بۆ دەقەکان نەکردووە‪ .‬هەروەها ئەوان پشت‬ ‫بە رەفتار و وتەکانی پێغەمبەری موسوڵمانان دەبەستن کە چی وتووە بۆ رێزگرتن لە‬ ‫هاوسەرەکانی خۆی و چۆن نەرم لەگەڵیان رەفتاری کردووە و خۆشی ویستوون‪.‬‬

‫‪16‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫سێیەم‪ :‬فێموکراتی (فێمینیست و دیموکراتی)‬

‫دیموکراتی چەمکێکی نوێ نییە لە دنیای سیاسەتدا‪ ،‬بەڵکو تەمەنی ئەو دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ چوارسەد ساڵ پێش زایین‪ .‬مەخابن لەسەرەتای سەرهەڵدانییەوە دیموکراتی موژدەبەخش‬ ‫نەبوو بۆ ئافرەت و توێژە لەبیرکراوەکانی کۆمەڵگە‪ ،‬وەک ئافرەت و بێگانەکان لە‬ ‫گریکستان کە زایەنگەی چەمک و سیستەمی دیموکراتییە‪ .‬لە ئەنجامی دووهەزار‬ ‫و چوارسەد ساڵی رابردوودا‪ ،‬گۆڕانکاری و ریفۆرمی زۆر لەسەر چەمکی دیموکراتی‬ ‫کرا و لەگەڵ بارودۆخی نوێدا گونجێندرا و لەگەڵ ئایدۆلۆژیا و باوەڕی ئایینی و‬ ‫سیاسی جۆراوجۆردا موتوربە کرا‪ .‬سوشیاڵ دیموکراتی‪ ،‬لیبراڵ دیموکراتی و تەنانەت‬ ‫کرستیان دیموکراتی بەرهەمی موتوربەکردنی باوەڕی سیاسی و ئایینین بە چەمکی‬ ‫دیموکراتییەوە‪ .‬فێمینیزمیش وەک فەلسەفە و باوەڕێکی جیاهەڵکەوتوو‪ ،‬سودی لە‬ ‫چەمک و ناوەڕۆکی خەباتی دیموکراتی کرد بۆ بردنەپێشەوەی پرسی ئافرەت و‬ ‫یەکسانی لە کۆمەڵگەکاندا‪ .‬هێنانەدی دادپەروەری ئابووری و کۆمەاڵیەتی لە الی‬ ‫سۆشیاڵدیموکراتەکان بە رێکخستنی سیستەمی ئابووری دەست پێدەکات و ئەرک و‬ ‫مافەکانی هاواڵتی بێ جیاوازی لە نێوان توخم و رەگەز و رەنگ و باکگراوندی‪،‬‬ ‫پرنسیپی سەرەکییە و دەبێ پیادە بکرێت‪ .‬بینینی ئافرەت وەک هاواڵتییەک بە تەواوی‬ ‫مافەکانیەوە هەروەکو چۆن پیاو بە تەواوی مافەکانییەوە دەبینرێت‪ ،‬هەوڵی فێمیسنیستە‬ ‫سۆشیاڵ دیموکراتەکانی لە مافی دەنگدان‪ ،‬خۆپااڵوتن‪ ،‬هاوبەشی لە حوکمرانی و‬ ‫هاوبەشی لە خاوەندارێتی و هتد‪ ،‬چڕ دەکردەوە‪ .‬لیبرالدیموکراتەکانیش بە هەمان شێوە‬ ‫چەمکی ئازادیخوازییان لەگەڵ پرنسیپەکانی دیموکراتیدا موتوربە کرد و مافی مرۆڤ و‬ ‫بەهای یەکسانی ئینسانەکان و مافی هاواڵتیبوونی بێ هەاڵواردن بووە خەمی سەرەکییان‬ ‫و فێمینیستە لیبراڵدیموکراتەکان کاریان لەسەر کرد‪.‬‬ ‫ئەنتی فێمینیزم‪:‬‬ ‫کار بێ کاردانەوە نابێ و بۆ هەر کارێک دژەکارێک بەرهەم دێت‪ .‬خەباتی فێمینیستیش‬ ‫لە کاردانەوەی ئەو هەواڵنەی کە بۆ هاوسەنگی کۆمەڵگە و بەدەستهێنانەوەی مافەکانی‬ ‫ژن دەیاندا‪ ،‬جۆرەها دژیان بۆ درووست بوو‪ .‬لەسەرەتادا کارەکە ئەوە بوو کە سیستەمێک‬ ‫لە ستەم بەرهەم هات و لە مێژوودا بە سیستەمی پاتریارکی ناسرا‪ .‬لەم سیستەمەدا بە‬ ‫شێوەیەکی سیستەماتیک ئافرەت لە بوونەوەرێکی داهێنەر و بەرهەمهێنەر و بەهێزەوە کرا‬ ‫بە مرۆڤێکی بێ بەری لە زۆربەی مافەکانی و خاوەندارێتی بەرهەمی سەرەکی خۆی کە‬ ‫مرۆڤە لێی سەندرایەوە‪ .‬لە ئەنجامی ئەو پرۆسەیەدا ئیدی دایک خاوەنی منداڵی خۆی‬ ‫نەبوو‪ ،‬بەڵکو منداڵەکانی بەناوی باوکەوە بانگ دەکرا و باوک خاوەن و بەرپرسیاری‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪17‬‬

‫بوو‪ .‬خاوەندارێتی منداڵ و هەموو بەرهەمەکانی تری مرۆڤایەتی بوو بە هی پیاو و‬ ‫ژن و تەنانەت منداڵەکانیش وەک پاشکۆیەکی پیاو مامەڵەیان لە لەگەڵدا کرا‪ .‬ئەم‬ ‫کارە کاردانەوەی لە الی ئافرەت دروست کرد و بۆ بەرهەڵستی ئەو السەنگییەی کە لە‬ ‫کۆمەڵگەکاندا هەبوو‪ ،‬بۆ وەدەستهێنانەوەی مافە سروشتییەکان بیریان لە بیرکردنەوەیەکی‬ ‫ئەڵتەرناتیڤ و سیستەمێکی ئەڵتەرناتیڤ کردەوە‪ .‬فێمینیزم ئەو فەلسەفە و دنیابینییە‬ ‫ئەڵتەرناتیڤە بوو کە ژن دایهێنا و پەسەندی کرد و کردی بە رێڕەوی خەباتی خۆی‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر فێمینیزمیشدا دووبارە کاردانەوەیەکی نوێتر و بە شێوازی ئامرازی تر دروست‬ ‫بوو کە دژایەتی ئەو رەوت و رێبازانە بکات کە ئازادی و مافەکانی ژنی کردبووە ئامانج‬ ‫و دەیویست لە رێگەی برەودان بەو رێ و رێبازەی کە دادپەروەری بەرهەم دەهێنا‪ ،‬کار بۆ‬ ‫ئەو مەبەستە بکات‪.‬‬ ‫ئەنتی بە مانای دژ دێ‪ ،‬کە دەخرێتە پێش دەستەواژەی فێمینیزم بە واتەی دژە فێمینیزم‬ ‫دێت‪ ،‬و ئەنتی فێمینیست بەمانای دژایەتی ئەو کەسانە دێت کە خەبات بۆ ئازادی‬ ‫و مافەکانی ژن دەکەن‪ .‬ئەنتی فێمینیستەکان لەو کاتەوە دروست بوون‪ ،‬کە گروپ و‬ ‫رێکخراوەکانی ژنا بە کردەوە بەرهەڵستی خۆیان بۆ ستەم و سیستەمی باوکساالری نواندبوو‪،‬‬ ‫داخوازییەکانی خۆیان فۆرمۆڵە کردبوو و هەروەها برێکیش چاکسازی کۆمەاڵیەتی و‬ ‫سیاسی وەک دەسکەوتی ئەو خەباتە هاتبوونە دی‪ .‬ژنانی داکۆکیکار لە مافەکانی مێ‬ ‫توانیبوویان دەستکەوتی دیار و بەرچاوی لە بواری کۆمەاڵیەتی و کولتووری و سئاسیدا‬ ‫بەدەست بهێنن‪ ،‬وەک مافی دەنگدان و خۆپااڵوتنی ئافرەتان‪ ،‬گۆڕینی یاسا و بەشداری‬ ‫سیاسی ژن لە دامودەزگاکانی حکومەت و هتد‪.‬‬ ‫ئەنتی فێمینیستەکان ئەوانەن کە باوەڕیان وایە ئەو سیستەمی کۆمەاڵیەتی و ئابووری‬ ‫و کولتوورییەی کە هەیە و سەپاوە و لەسەر بناغەی هەاڵواردنی توخم و توێژەکانە‪ ،‬ڕەوایە‬ ‫و بناغەدارە و دەبێ درێژەی هەبێت‪ .‬ئەوان دژی گۆڕانکاری و ریفۆرمی ئەو سیستەمانەن‬ ‫و ترسیان لە هاتنەمەیدانی ژن هەیە بۆ ناو کایەکانی کۆمەڵگە و گەیشتنیان بە پێگە‬ ‫و پایە بەرزەکان‪.‬‬ ‫ئەنتی فێمینیستەکان بریتیین لە گروپی جیاواز لە ناو کۆمەڵگەدا‪ ،‬کۆنپارێزەکان بۆ‬ ‫نموونە کە باوەڕییان بە سیستەمی هەرەمی دەسەاڵتی پیاوە لە خێزاندا کە ژن هەردەم‬ ‫لە پایینی ئەو هەرەمدا ستاتوویەکی نزم و پێگەیەکی الوازی هەیە‪ .‬باوەڕیان وایە بە‬ ‫تێکچوونی ئەو دەستوورە باو و سەپاوە شیرازەی کۆمەڵگە و خێزان تێک دەچێت‪.‬‬ ‫ئەنتی فێمینیستەکان تەنها پیاو نەبوون‪ ،‬ئەوئافرەتانەش بوون کە باوەڕیان بە بااڵدەستی‬

‫‪18‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫پیاوان بوو بەسەریانەوە و لە بەرپرسیارێتی دەترسان لە ئەنجامی ئەو گۆڕانکاریییانەی کە‬ ‫فێمینیستەکان هەوڵیان بۆ دەدا‪ .‬ژنانی کەمهۆشیار و راهاتوو بە قبوڵکردنی ستەم و بینی‬ ‫وەک دۆخێکی ئاسایی‪ ،‬دژایەتی ژنانی خەباتکار و بەرهەڵستی ستەمیان دەکرد‪ .‬ئەو‬ ‫پیاو و ئافرەتانەی کە نەیاندەویست دەست وەربدرێت لەو سترکتوورە باو و سەپاوە‪ ،‬ڕەخنەی‬ ‫تووندیان لە خەباتکارانی یەکسانی دەگرت‪ .‬ئافرەتانی نەریتی‪ ،‬جەختیان لەسەر ئاساییبوون‬ ‫و سروشتی بوونی ئەو سترکتوورە کۆمەاڵیەتییە هەرەمییەی ناو خێزان و نااو کۆمەڵگە‬ ‫دەکرد و گۆڕانییان بەب ئەستەم دەزانی‪ .‬بەرهەڵستکارانی فێمینیزم دوو تێڕوانی جیاواز‬ ‫کۆی دەکردنەوە و پاساوەکانیان بۆ مانەوەی سیستەمی باوکساالری ئەمانە بوو‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬ئەوانەی سروشتیان بە دانەری ئەو جیاوازی و پلەبەندکردنە دەزانی کە پێگەی‬ ‫ژن و پێگەی پیاوی دەست نیشان کردووە‪ .‬ئەوان جەختیان لەسەر ئەو بۆچوونە دەکردەوە کە‬ ‫ژنان لە سروشتەوە جیاوازن لە پیاوان و ئەو جیاوازییانەشیان لە بەرژەوەندی پیاودا دەبینی‪.‬‬ ‫بۆ نموونە وایان دەبینی کە ژنان الوازترن‪ ،‬گێلترن‪ ،‬لە ڕووی رەوشتییەوە نزمترن‪ ،‬خەتەری‬ ‫گەورەن بۆ سەر پیاو و دەسەاڵتی پیاو‪ .‬ئەم ئاراستەیە‪ ،‬زۆر بیرکەرەوە و فەیلەسوف و‬ ‫تیۆلۆژ و شاعیر و نووسەری پیاو لە پشتیەوە بوون‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ئەوانە بوون کە تێڕوانینێکی مامناوەندی و نەرمتریان هەبوو‪ ،‬باوەریان وابوو‬ ‫ئافرەت و پیاو ئەگەرچی لە پراکتیکدا خاوەنی هەمان ستاتوو و ئیمتیازیش نین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەبەرامبەر خودادا یەکسانن و یەکتری تەواو دەکەن‪ .‬ئەم تیۆرییە بە (تیۆری تەواوکەر)‬ ‫دەناسرا و پێی وابوو کە ژن و پیاو تەواوکەری یەکترین‪ ،‬بەاڵم تەنانەت لەم جۆرەشدا‬ ‫ئافرەت وەک پاشکۆ تەواوکەری پیاو بوو‪ ،‬نەک وەک بەشێکی یەکسانی یەکتر‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەو بەرهەڵستییەی کە بۆ فەلسەفە و دنیابینی و خەباتی پراکتیکی‬ ‫ئافرەتان لە کۆمەڵگەکاندا‪ ،‬لە سەدەی رابردوودا خەباتی رزگاریخوازی ژن گەیشتە‬ ‫خاڵێکی گرنگ و ئەنجامێکی پۆزەتیڤی بەدەستەوە دا‪ .‬بەردەوام هەردوو ال‪ ،‬فێمینیستەکان‬ ‫و ئەنتی فێمینیستەکان‪ ،‬هاودژی یەک خەباتی خۆیان دەکەن و هەریەکەیان ئەویتر‬ ‫بەرهەم دەهێنێت‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪19‬‬

‫ڤاشتی یا میدی‬ ‫ئێكەمین داخوازكارا مافێن‬ ‫ئافرەتی دمێژوویێ دا‬

‫خۆیایە كو رێژەیەكا زۆر ژ دیروكا گەلێ مە‪ ،‬ب ئەگەر و هوكارێن جودا جودا‬ ‫نەگەهشتی یە رۆژەڤا ئیرۆ‪ ،‬و ئەگەر هندەكا كێم ژ مێژوویا مە ژی ب رێیا مللەتێن‬ ‫دراوسێ گەهشت بیت ب رەنگەكێ تەژی شێواندن و گوهڕین دەربازی مە بوویە‪ .‬دیسان‬ ‫نەبوونا لێكوڵین و لێگەڕیانێن رژد یێن دیروكی لسەر بنەمایێن زانستی و ئەكادیمی وەها‬ ‫ل دیروكا مە كریە كو یا تەژی بیت ژ زیوان و مژداریێ‪ ،‬دەما ئەم ل وان نڤیسینێن كو‬ ‫دكارین ب بەرپەڕێن دیروكی ب هەژمێرین‪ ،‬ئەوێن ژ شەرەفناما بەدلیسی یان ب رێیا‬ ‫نڤیسەرێن ئەرەب یان فارس یان رۆژهەالتناسان گەهشتینە مە تەماشادكەین و دخوینین‪،‬‬ ‫دێ ئاشكەرا بیت كو بتنێ رێەیەكا كێم ژ دیروكا مە پەردە لسەر هاتیە الدان و بەهرا پتر‬ ‫ژ ڤێ دیروكێ یا نخافتی و داپووشی یە و پێدڤی ب دیتنەڤێ و سەرهەلبوونێ هەیە‪..‬‬ ‫دەما من ل سایتێن ئەنتەرنێتێ دگەڕیا داكو هندەكێ ژ پێزانینێن خۆ سەبارەت ئیمپراتورییا‬ ‫میدیا زێدە بكەم‪ ،‬بێی كو من هزر كر بیت یا پێزانینەك هەبیت یان هەتا كو من ناڤێ‬ ‫(ڤاشتی) ژی گوه لێ بوو بیت‪ ،‬ئەز سەرهەلی ڤی ناڤی بووم و پشتی من مایێ خۆ دڤی‬ ‫ناڤی دا كری و لێگەڕیان لدوور كری‪ ،‬بۆ من تشتەكی سەرسورمان و سەیر خۆیا بوو كو‬ ‫پێویستە الیەنێن هەڤبەندیدار پتر رووناهیێ بەردەنە سەر‪.‬‬ ‫ب دیتنا من‪ ،‬ڤاشتی یا میدی دڤێت ب بیتە سیموبولەكا گەش بۆ گەلێ كورد و‬ ‫پێویستە گەلێ كورد شانازیێ ب ناڤ و خەبات و داخوازیێن وێ بكەت‪ .‬هیڤیخوازم‬ ‫ئەڤ بابەتە ب بیتە دەستپێكەك بۆ پرۆژەیەكێ بەرفرەه و مەزن و پشت بەستن ب بەڵگە‬ ‫و گرۆڤێن مێژوویی كو دسەلمینن ڤاشتی یا میدی ئێكەمین كەس بوویە لسەر ئاستێ‬ ‫جیهانێ ددیروكێ دا بەرگری ژ مافێن ئافرەتێ كری و داخوازا ئێكسانییا پیاو و ژنێ‬ ‫كری‪.‬‬ ‫ڤاشتی كی بوو؟‬

‫مالباتا پادشاها میدی ڤاشتی ژ خێال میتانیێن ئاری یە‪ .‬پاپیرێ وێ دامەزرێنەرێ‬ ‫ئیمپراتوریا میدی یە كو ئەكباتان‪ ،‬ئەوا ئەڤرۆ ل رۆژهەالتا كوردستانێ ب هەمەدان دهێتە‬ ‫نیاسین‪ ،‬پایتەختێ وێ یوو‪ .‬ڤاشتی ل تەالرا كەلها دەستهەالتێ ل نیزیك خالێ خۆ پادشا‬ ‫كەیخەسرەو و هەڤژینا وی پادشا هولیا كو دبوو مەتا ڤاشتی ژیایە‪ .‬دایكا ڤاشتی خوشكا‬ ‫پادشای بوو و بابێ وێ سەردارێ لەشكرێ میدیا بوو‪ .‬ل وی سەردەمی‪ ،‬وەالتێ وێ‪،‬‬ ‫میدیا‪ ،‬دنە سەقامگیریەكا سیاسی یا بەرپا دا بوو مینا گەلەك ژ دەڤەرێن رۆژهەالتا ناڤین‬ ‫ل چاخێ ئەڤرۆ تێدا دژین‪..‬لەوڕا تەڤایا مالباتا دەستهەالتدار لژێر زێرەڤانیەكا توند و موكوم‬

‫شەمال ئاكرەیی‬

‫‪20‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪21‬‬

‫دا بوو هەمبەر هەر هەولەكا كوشتنێ یان رەڤاندنێ ژبلی پیالنێن هەلوەشاندا ئیمپراتوریێ‪.‬‬ ‫دلێ شازادەیا گەنج ڤاشتی یێ تژی بوو ژ وی ئاگرێ دلێن گەلەك ژ بابكالێن وێ‬ ‫سوتی هەیا كو شیاین ئیمپراتوریا میدیا ئاڤا بكەن‪ .‬حەزا وێ بۆ دیتنا جیهانێ ژ دەرڤەی‬ ‫كەلهێ‪ ،‬وەها ل ڤاشتی كر كو لگەل بەردەستكا خۆ پالنەكێ دابرێژیت و روو ب روو‬ ‫مەترسیێ ببیت و ب درەوەكێ ژ تەالرێ برەڤیت و ب ڤێ چەندێ ئێكەمین یاسایا میدیا‬ ‫كو درەو ‪ DURU‬بوو شكاند‪ .‬دەرئەنجامێ ڤێ درەوێ‪ ،‬بوو ئێكەمین وانە د ژیانا وێ دا‬ ‫كو رەنگ و ئاراستەیێ ژیارا وێ یا ئایندەیی دەستنیشانكر داكو لگەل خۆ و مالباتا خۆ‬ ‫و ئیمپراتوریەتێ یا راستگۆ بیت‪ .‬ڤاشتی خۆ ژ سەردابرنێ دپاراست‪ ،‬ئەو سەردابرنا ل هەر‬ ‫جهەكی خۆ ڤەنیساندی و هەردەم لدوور مرۆڤی دزڤریت و دبیتە بكوژا راستی و باوەری‬ ‫و دەستپاكژی و زەاللی و رەسەناهیێ‪.‬‬ ‫ڤاشتی یا شازادە دڤی بوارێ ژیانێ دا یا راستگۆ بوو لەوڕا یا بەرهەڤبوو ببیتە‬ ‫سەركێشا ئیمپراتوریێ و هێلێن ئاییندەیی بۆ بكێشیت‪.‬‬ ‫بابكالێن ڤاشتی كی بوون؟‬ ‫مالباتا ڤاشتی هەر هەمان مالباتا نێفەرتیتی یا پادشاها مسری یە ئەوا ریفورم و‬ ‫چاكسازی د ژیانا روحی یا وی وەالتی دا دروستكری داكو ئێك خوداڤەند ل جهێ‬ ‫گەلەكان ب پەرێسن‪ .‬نێفەرتیتی لگەل هەڤژینێ خۆ‪ ،‬باژێرەك ژبۆ پەرستنا خودێ ئاڤاكرن‪،‬‬ ‫ب چەند پەیڤێن دی‪ ،‬نێفەرتیتی خۆدانا ڤەگوهاستنا پەرستنا ئێك خوداڤەند بوو ژ میدیا‬ ‫بۆ وەالتێ مسرێ‪.‬‬ ‫پشتی هەفت سەد ساالن ژ دووركەفتنا وێ ژ وەالتێ خۆ میدیا‪ ،‬رندی و جوانییا‬ ‫نێفەرتیتی كارتێكرنا خۆ لسەر خزما وێ یا خوینێ ڤاشتی هەبوو و ئەو جۆرێ جوانیێ‬ ‫بوو ساخلەتێ جوانییا كەچێن دەڤەرا نها ب ئیران دهێتە ناسین‪ .‬ڤاشتی لسەر پەرستنا‬ ‫ئێك خۆدا بوو مینا نێفەرتیتی یا دایك كاال خۆ و چ جاران ژبۆ بەرژەوەندێن مەتریالی و‬ ‫مادی ملكەچی فشار و ستەمان نەبوو و پێخەمەت مالبات و هەڤوەالتی و ئیمپراتوریەتا‬ ‫خۆ بەرەڤ جەنگێن شەڕی دچوو ل هەمبەر گەفێن نەیاران ئەوێن دخواستن ناڤ و پایە‬ ‫و مافێن ئافرەتان ل وەالتێ وێ تێك بدەن‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫چما گرنەگە ئەم ئیرۆ ڤاشتی بناسین و شانازیێ پێ بكەین؟‬ ‫خواندن و لێكولین سەبارەت ڤاشتی گەلەك دگرنگ و پێویستن چونكی ب رێیا وان‬ ‫دێ كارین سەرهەل و ب ئاگەه بین لدوور خەباتا وێ ژبۆ پاراستنا رێز و حورمەتا ژنان‬ ‫و ئێكسانبوونا وان لگەل زەالمان و گازی و جەنگینا وێ دڤی بواری دا بەرییا ‪2500‬‬ ‫ساالن بوو‪ ،‬ئەرێ ئەو چ هزرا پێشكەفتی بوو ئەڤ داخوازە كری و ئەرێ ڤاشتی ب چەند‬ ‫سەدەیان ل پێش چاخێ خۆ دژی و ئەڤ چەندە هەتا چ رادە ركابەری یا زانستێن جڤاكی‬ ‫یێن هەڤچەرخ و زانایێن جڤاكناسیێ دكەت؟! ئەرێ چ مللەت و ئایدولوژییان ئەڤ هزر و‬ ‫بیروكەیە بەرییا وێ هەلگرتی یە‪ .‬هەلبەت ب بڤی ئاوایی ڤاشتی و میدی دبنە خودانێن‬ ‫ئێكەمین گازی و داواكار بۆ مافێن ئافرەتێ لسەر ئاستێ جیهانێ ددرێژاهییا دیروكێ‬ ‫دا و بڤێ چەندێ ئەم وەكو گەلێ كورد دێ كارین هەڤڕكی و تەحەدایا هەمی جڤاكێن‬ ‫سەردەم بكەین ب نیشاندانا وێنەیەكێ راستەقینە لسەر بەرگرییا ڤاشتی ژ ئافرەتێ‪.‬‬ ‫ژیانا ڤاشتی‬ ‫ڤاشتی ل ئیمپراتوریەتا میدیا ئەوا ل دەورووبەرێن ساال ‪624‬ێ بەرییا زایینی ژ داییكبوویە‪.‬‬ ‫دایكا وێ خوشكا پادشا كەیخەسرەو ‪ Cyaxares‬بوو و بابێ وێ سەركێشێ سوپایێ‬ ‫میدیا بوو‪ ،‬لەوڕا وەكو شازادەیەك و ژ دایك و بابەكێن ب وێ پایەداریێ گەلەك پێشبینی‬ ‫بۆ دهاتنەكرن‪ .‬خوشكا هەڤژینێ وێ شازادە ئامیتس ‪ Amytis‬شوو ب نەبوخودنەزەرێ‬ ‫شازادەیێ بابلی كربوو بەرییا ببیتە پادشایێ بابل كو كەسایەتیەكێ هێزدار بوو‪ .‬لێ‬ ‫میدی دجودا بوون ژ گەل و مللەتێن دەوروبەرێن خۆ چونكی میدیا و لگۆڕ ئایینێ وان‬ ‫كو زەردەشتی بوو‪ ،‬پرنسیپەكێ ئاشكەرا و روهن هەبوو ئەو ژی (باش هزر بكە‪ ،‬باش ب‬ ‫پەییڤە‪ ،‬كارێ باش بكە)‪ ،‬و میدیان بتنی ئێك خودێ هەبوو و جهێ ئافرەتێ یێ ئێكسان‬ ‫بوو هەمبەر زەالمی‪ .‬لەوڕا ژی پادشاهێ كاریگەریەكا ئێكسان هەبوو هەمبەر پادشاهی‪،‬‬ ‫بتەنێ ژن پادشاه نەدچوو جەنگێ و مۆرا ئیمپراتوریەتێ درێورەسمێن فەرمی دا ددەستێ‬ ‫پادشاهی دابوو‪ ،‬و ب زربەهربوونا ئافرەتێ ژ وان هەر دوو مافان ئاریشە بۆ ڤاشتی دروست‬ ‫ببوون چونكی وێ دڤیا دجەنگێ و بكارئینانا مۆرا پادشاهیێ ژی یا پشكدار با و ژبەر‬ ‫وێ چەندێ ڤاشتی ل ساال ‪582‬ێ بەریا زایینێ لگەل پادشاهی هەڤرویشی پروبلەمان‬ ‫بوو دەما بوویە پادشاها ئیمپراتوریەتا میدیا و ڤاشتی یا میدی ل دژی هەڤژینی خۆ‬ ‫ئەستیاجیس ‪ Astyages‬ل گەلەك هەلویست و بریاران دا راوەستا‪.‬‬ ‫نها گەرەكە تیروژكێن روناهیێ بەردەینە سەر چیروكا وێ چونكی گەلەك یا گرنگە‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪23‬‬

‫بۆ كەلتووری مە ئەڤرۆ بزانین كو بەرییا دوو هزار و پێنج سەد ساالن ژنەك ژ نفشێ‬ ‫كوردان خۆدی هزر و بۆچوونێن پێشكەفتی بوو كو گەلێن جیهانێ پشتی سەدان ساالن یێن‬ ‫گەهشتینە وان هزر و هەلویستان‪.‬‬ ‫ڤاشتی ژبۆنا گەهشتن و بجهئینانا بۆچوونێن خۆ یێن گرێدایی ب دۆزا ئافرەتێ كەمتر‬ ‫خەمی نەكر تا رادەیەكێ لگەل ب هێزترین زەالم لسەر ئاستێ جیهانێ ل وی سەردەمی‬ ‫كو هەڤژینێ وی ئیمپراتورێ میدیا بوو ب جڕە چوو و یا بەرهەڤ بوو دەستان ژ پلە و‬ ‫پایەداریا خۆ بەر بدەت ل پێناڤا ب دەستڤەئینانا مافێن ئافرەتێ و ب چ رەنگەكێ دەست‬ ‫بەردارا داخوازێن خۆ نەبوو‪ .‬گەرەكە ڤاشتی ئەڤرۆ ببیتە نموونەیەكا سیاسی و ئایدیولوژی‬ ‫یا ئافرەتا كورد ئەو ئافرەتا مل ب ملی زەالمی خەمساری نەكری دخەبات و بەرخۆدانێ‬ ‫دا پێخەمەت رزگاركرن و زڤراندنا ئەردێ كوردان كو ئەردێ بابكالێن وی یێن میدی یە‪.‬‬ ‫رۆژەڤا دوهی ئیرو خۆ دووبارە دكەتەڤە‪ ،‬كا چەوا ل سەردەمێن كەڤن هێزێن سیاسی و‬ ‫ئایینی ژ بابلی و میدی و ئاشوری و مسریان و چەند ئیمپراتوریێن دی‪ ،‬هەڤڕكی و‬ ‫ملمالنێ لسەر كونترولكرنا دەڤەرێن دەولەمەندێن رۆژهەالتا ناڤین دكرن‪ ،‬ئیرۆ ژی هێشتا‬ ‫ئەڤ هەڤڕكی و ملمالنێ یە یا بەردەوامە‪.‬‬ ‫ڤاشتی دچارچووڤێ باژێرڤانیەكا كو ئایدیولوژەییا وێ یا ئایینی یا ئاڤاكری بوو لسەر‬ ‫ئێكسانیێ دنێڤبەرا ئافرەت و زەالمان دا مەزن بوویە و مالباتا ڤاشتی ژ هەمان رەهـ و‬ ‫ریشالكێن نێفەرتیتی یا پادشاها مسرێ یە‪ .‬دستپێكا پەیدابوونا ئیمپراتورییا میدیا لسەر‬ ‫دەستێ باپیرێ وێ بوو دەما تەالرەكا مەزن لسەر قەالیا باژێرێ ئەكباتان (هەمەدان)‬ ‫ل رۆژئاڤایا كوردستانێ پایتەختێ ئیمپارتوریێ ئاڤاكری‪ .‬جوانی و رندیا خۆزایێ میدیا‬ ‫و گرینگیدانا میدیان ب چاندن و باخ و بیستانان و خەمالندنا ئاڤاهیێن خۆ ب گول و‬ ‫گولزاران‪ ،‬وەها ل پادشاهێ بابلی نەبوخودنەزەرێ هەڤژینێ دشا ڤاشتی كر كو باخچەیێن‬ ‫هالویستی یێن بابل ئاڤا بكەت داكو دلێ هەڤژینا خۆ پادشاها ژن ئامیتیس ‪ Amytis‬ب‬ ‫دیمەنێ خەمالندی یێ وان باخچەیان خۆش ببیت و بیرا وێ ل وەالتێ وێ میدیا بینیت‪.‬‬ ‫ل تەالرا سەرێ قەالیا ئەكباتانێ كو جهێ دەستهەالتداریا پادشاهێ میدی كەیخەسرەو‬ ‫‪ Cyaxares‬بوو كو ل وی چاخی ئیمپراتورییا‬ ‫میدیا سنورێن وێ ژ ئالیێ باكووری ل رویبارێ هالیس‪ Halys River‬كو دكەڤیتە‬ ‫دناڤ ئەردێ توركیا یا نها دەستپێدكرن و دگەهشتنە هیندستانێ ل رۆژئاهەالتێ و بابل‬ ‫ل رۆژئاڤایێ و بەندەرێن باكووری ژ كەنداڤێ فارسی‪ .‬لگۆڕ نەخشەیێن ڤی سەردەمی‪،‬‬ ‫ئیمپراتورییا میدیا نیڤا خاكا توركیا یا ئەڤرۆ و پارچا باكووری ژ سوریا و ئیران و عیراق‬

‫‪24‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫تەڤ ڤەدگرتن كو هەیا نها ژی ژبۆ گەهشتنا خەونا خۆ و شادبوون ب دەولەتەكا رزگار‬ ‫و سەربخۆ كو تەڤ دەڤەرێن وان یێن دیروكی هەمبێز بكەت‪ ،‬هەردەم وەكو مافەكێ رەوا‬ ‫دبەرخۆدان و بەرگریێ دانە داكو وەالتێ خۆ ب سەربەستی ببینن و ل پێناڤا ڤێ چەندێ‬ ‫ژی گەلەك قوربانی پێشكێشكرینە و ستەم و زءرداری دیتی یە و ئافرەتا كورد ژی یا ژ‬ ‫ڤێ قوربانیدان و نالینێ یا بێ بەهر نەبوویە‪.‬‬ ‫ڤاشتی ژ ساال ‪630‬ێ بەرییا زایینێ هەتا ساال ‪539‬ێ بەرییا زایینێ ژیایە و ژیانا وێ‬ ‫یا تژی بوو ژ كار و خەباتێ مینا نڤیسینا گۆتن و ستاییشێن زرادەشتی كو ژێدەرێ روحی‬ ‫یێ ئیمپراتورییا میدی بوون‪ ،‬دیسان ڤاشتی فێرێ راڤ و نێچیرێ ببوو و سوارچاكەكا‬ ‫سەربازی یا بەرچاڤ بوو‪.‬‬ ‫لێ پسمامێ وێ شازادە ئەستیاجیس ‪ Astyages‬سێیەم كوڕێ پادشاه كەیخەسرەو‬ ‫و هولیایێ كو هەوال راكێشانا دلێ وێ دكر‪ ،‬لێ مژویلبوونا ئەستیاجیس ب جەنگێن‬ ‫مەرگەساتی یێن نەینەوایێ هەوال وی یا رومانسی سەر نەگرت و ڤێ چەندێ وەها ل‬ ‫بابێ وی پادشا كەیخەسرەو كر كو داخوازا ڤاشتی بكەت شوو ب كوڕێ وێ یێ ئێكێ‬ ‫و شازادێ تانجێ بكەت‪ ،‬و ئەڤێ چەندێ ئەستیاجیس پاڵدا داكو هزرێ دتۆلڤەكرنێ دا‬ ‫بكەت هەمبەر وان كەسان یێن هەمبەر گەهشتنا وی بۆ ڤاشتی و تەختێ پادشاهیێ لێ‬ ‫دوێ ملمالنێ ژی دا ژی دا سەرنەكەفت‪ .‬ل دویماهیێ پادشا كەیخەسرەو نەچار بوو‬ ‫كو برازایا خۆ ڤاشتی ل كۆڕێ خۆ ئەستیاجیس مەهر بكەت و ب ڤی رەنگی ڤاشتی‬ ‫گەهشتە ئەڤیندارێ خۆ بەلێ هەر ژ زوی خیانەت و نەپاكی و خۆگۆهارتنا هەڤژینێ‬ ‫وی بۆ دیار دبیت‪.‬‬ ‫ڤاشتی خۆ تەرخان دكەت بۆ خزمەتا پادشاهییا میدیا و بوو كارێكتەرەكا سەرەكی ل‬ ‫بوارێ برێڤەبەرنا كاروبارێن میدیا و ب رێكا هەڤبەندیێن وێ لگەل خوشكا هەڤژینێ‬ ‫خۆ شازادە ئامیتس پادشاها بابال كلدانی‪ ،‬شیا هەڤبەندیێت خورت لگەل بابلییان دروست‬ ‫بكەت‪ ،‬دیسان ب رێكا خزماتییا وان لگەل مسرێ كو لسەر دەمێ نێفەرتێتی هاتبوونە‬ ‫ئاڤاكرن هەڤبەندی لگەل مسرێ دروستكرن‪ ،‬و دشەرێن لگەل ئاشوریان دروست بووین ئەوان‬ ‫هەڤبەندییان رۆلەكێ مەزن هەبوو دسەركەفتنا میدیا و هەرفتنا ئاشور‪ .‬پشتی مالئاڤاهییا‬ ‫پادشا كەیخەسرەو‪ ،‬ڤاشتی و هەڤژینێ وێ ئەستیاجیس چوونە سەر تەختێ میدیا‪ ،‬لێ‬ ‫بتنێ بۆ سێ ساالن دیسان پیالن ل دژی وێ و رۆلێ وێ هاتنە گێڕان هەتا كو نەحەز‬ ‫و نەیارێن هزر و بیرێن وێ پێڤاژوویا میدیا بەرەڤ ب هێزكرنا رۆلێ زەالمی ڤە بری‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪25‬‬

:‫مفا ژ ڤان ژێدەران هاتیە وەرگرتن‬

‫خود گرفتاری‬

1 - http://www.amazon.com/dp/B00AC3ZIYI/ref=cm_sw_r_fa_dp_ OxTSqb08G4DRS

‫یان‬

2 - Vashti (The Ancient Medes of Airyanem Civilization) [Kindle Edition]

.... ‫بەرگری دەروونی‬

3 - http://vashtiofthemedes.blogspot.com/

‫خالید عەبدولكەریم‬

٢٠١٣ ‫ هاوینی‬2 ‫ژمارە‬

‫دەرونناسەكان لە زۆربەی تویژینەوە نۆییەكانیاندا ئەوە دەسەلمێنن ڕەفتارەكانی مرۆڤ لە‬ ‫ژیانی ڕۆژانەیاندا گۆڕانكارییان بەسەردا دێت بەپێی كارتیكەرە خودی و بابەتیەكان كە‬ ‫لەپێشدا رەفتارەكانی مرۆڤ بەشێكی زۆری بەسترابووە كارتێكەرە نەگۆڕەكانەوە وەكو ئاین‬ ‫و داب و نەریت‪ ،‬بۆ هەر قۆناغە و مرۆڤ پەنا دەباتە بەر كۆمەڵێك ئامراز‪ ،‬هەندێكیان‬ ‫گۆڕانكاریان بەسەردا هاتوە و زۆریشیان دووبارەن‪..‬‬ ‫هۆكارە ناوخۆی و دەرەكیەكان پاڵ بە مرۆڤەوە دەنێن بۆ تیربوون لە پێداویستیەكان‪ ،‬یان‬ ‫ئەنگێزە و پاڵنەرەكان و گەیشتن بە ئامانجێك بەستراوەتەوە یەكێك لەو هۆكارانەوە یان‬ ‫زیاتر لەوانە‪ ،‬لەنێوان ئەو ژینگەیە كۆمەاڵیەتیەی كە كۆت و بەندو كۆمەڵێك یاساغی‬ ‫تیادایە نایەڵێت ئەنگیزەكان گوزراشت لەخۆیان بكەن بە ئازادی‪ ،‬خۆ گونجاندن بەرهەمی‬ ‫هاوسەنگی نیوان ئەو هێزانەیە بەشێوەیەك هیچیان ناچنە ژێر باری ئەوانی تر‪ ،‬تێربوون و‬ ‫لەپێداویستیەكانیش و قەبوڵ كردنی ئەنگیزەو پێداویستیەكانیش ڕوودەدات‪)1(.‬‬ ‫چی روودەدات ئەگەر بەربەستێكی مادی یان مەعنەوی توشی مرۆڤ هات بۆ ئەوەی‬ ‫نەیهیشت بگاتە تێربوونی لە حەزو ئارەزووەكانی؟ یان چی دەڵێت و دەكات ئەگەر نەیتوانی‬ ‫ئەوەی دەیەوێ بەدەستیبهێنێت؟‬ ‫مرۆڤ بونەوەرێكی نیگەتیڤ و وەستاو نیە‪ ،‬واتا دەتوانێت وەاڵمی بەربەستەكان بداتەوە‬ ‫بە شێوازی جیاواز‪،‬وەكو ئەو ئامێرە الستیكیە وەهایە هەتا فشاری بخەرە سەر فشارەكە‬ ‫رەتدەكاتەوە بەئاراستەی پێچەوانەوە‪..‬‬ ‫بەو ڕەتكردنەوانەش دەوترێت كۆمەڵێك لە میكانیزم یان فیڵ و ئامرازی بەرگریكردن‪،‬‬ ‫ئەوانەش كۆمەڵێك پرۆسەی دەرونی نەستین (من ) بەكاریان دەهێنێت بۆ كۆنترۆڵكردنی‬ ‫هەر گۆڕانكاریەك لە وزە دەرونیەكاندا ڕووبدات مەترسی تەندروستی دەروونی ببێتە‬ ‫ئەگەرێك‪.‬‬ ‫ئەو پێناسانەی بۆ ڕەتكردنەوە یان فیڵ و بەرگری كردنی دەروونی دەوترێن‪ ،‬مەبەست‬ ‫لەبوونی كۆمەڵێك نەخۆشییە لەگەڵیاندا‪ ،‬واتا ئەو نەخۆشییەی جۆریك لە بەرگری و‬ ‫فیڵی دەروونی‪ ،‬مرۆڤ كاتێك توشی مەترسیەك دەبێت‪ ،‬یان توشی شكست و تیچكون‬ ‫و سەرنەكەوتنی بەرنامەیەكی دەبێت‪ ،‬خواست و ئارەزوویەكی بەدینایەت‪ ،‬پەنا بۆكارێكی‬ ‫نەستی دەبات‪ ،‬ئەوەش پێدەوترێت‪ ،‬فیڵ و تەڵەكە ‪...‬تد‬ ‫لەمەشدا مەبەست لە چوارچیوەی نەخۆشیی دەروونی ئەم حالەتە نیە‪ ،‬بەڵكو مەبەست‬ ‫لە واتای دەروونكۆمەاڵیەتی ئەو ئامرازانەیە كە بۆ بەرگری دەروونی بەكاردێن‪ ،‬ژیانی‬ ‫‪28‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫كۆمەاڵیەتی و ئالۆزی و بەربەستەكانی و داخراوی ژینگەیی و هەژاری و توندی داب‬ ‫و نەریت‪ ،‬السایی و خراپ بەكارهێنانی ئامرازە تەكەنلۆژییەكان و تیكەلبونی ئایدلۆژییە‬ ‫سیاسیە بەرژەوەندخوازەكان بەژیانی گشتی ‪....‬تد كۆسپ و تەگەرەی زۆر بۆ ژیانی‬ ‫رۆژانە دروست دەكات‪ ،‬لێرەدا باسی وەاڵم دانەوە جیاوازەكانی ئەو بەربەست و كۆسپ و‬ ‫تەگەرانە دەكەین‪ ،‬لەوانەش ناچاركردنی مرۆڤە بۆ بەكارهێنانی هەندێك ئامرازی بەرگری‬ ‫دەروونی یان فیڵ و تەڵەكەی دەروونی‪...‬وەكو‪:‬‬ ‫‪ -1‬دژایەتی‪ :‬مەبەست لە كاردانەوە و هەستی شەرانگیزیە (‪ )2‬دەردەكەوێت بە شێوەی‬ ‫هەستان بەئەنجام دانی كارێكی توندوتیژی زیان و ئازار بە كەسێكی تر بگەیەنێت‪ ،‬یان‬ ‫تێكدان و شكاندنی شتێك‪ ،‬هۆكەی بۆ ڕێگەگرتن لە تێربوونی غەریزەكان یان وەستاندنی‬ ‫لە پێداویستیەكان بۆ گەیشتن پێی‪.‬‬ ‫دەروونناسەكان پێیانوایە‪ ،‬تاك ئارەزوو دەكات بەرنامە و بەرژەوەندیەكانی بەشێوەیەك دابنێت‪،‬‬ ‫لەسەرووی بەرژەوەندی ئەوانی ترەوە بێت‪ ،‬زۆرجاریش ئارەزووی چاالكی و جوڵەیەك دەكات‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی ئاماژەی شەرانگێزی تیادابێت‪.‬‬ ‫شەڕانگیزیش زۆرجار دیاردەیەكی پۆشراو وەردەگرێت وەكو گاڵتە كردن بەوانەی بەربەستێك‬ ‫دادەنین لەبەردەمماندا یان ناتوانین كردەوە شەرانگیزیەكانمان بەرەو ڕوویان دەربڕین لەبەر‬ ‫هەندێ فشاری كۆمەاڵیەتی‪ ،‬چیرۆك و نوكتە لەسەر ئەو دەسەاڵتدار و ستەمكارانە و‬ ‫ژیانیان هەندێجار فیڵێكی دەروونی یان شەڕانگیزیەكی بێ ئەنجام و بێ هۆكارە‪ .‬هەروەها‬ ‫جنیو و چاڵهەڵكەندن و ڕژدی و باسی خراپ بەشێوەی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ‬ ‫هەمووی ڕواڵەتی شەڕانگێزین‪ ،‬لەدەرئەنجامی بوونی‪ ،‬پێداویستی‪ ،‬پاڵنەر‪ ،‬غەریزە‪ ،‬كە‬ ‫تێرنەبووە ڕوودەدات و دواجار خەڵكی پەنا بۆ ئەو كردارو گوفتارە شەرانگێانە دەبات ‪.‬‬ ‫‪ -2‬نكوص‪ :‬واتا گەڕانەوە و پەشیمانی‪ ،‬فرۆید بایەخی بەمە داوە و دەیگەڕێنێتەوە‬ ‫بۆ ئەوەی خەڵكی بەمدناڵیەوە لەسەری ڕاهاتووە‪ .‬خەونەكان جۆریكن لە نكوص‪ ،‬هەڵهاتن‬ ‫لەواقیعی ژیان هەستانە‪ ،‬ئەمەش وەزیفەی بەرگریكارییە‪..‬‬ ‫گەڕانەوە وشكست لەژیانی دەرووونی و كۆمەاڵیەتیدا زۆر شێواز دەگرێتەوە خۆ‪،‬‬ ‫گوێگرتن و بیانوو هێنانەوە بە چیرۆكی پاڵەوانە خەیاڵیەكان جۆریكە لە هەڵهاتن و شكست‬ ‫لە فشاری ژیانی كۆمەاڵیەتی و مادی كە ڕێگە دەگرێت لە تێربوون و زاڵبون بەسەر‬ ‫ئارەزوو و پێداویستیە جیاوازەكاندا‪..‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪29‬‬

‫زۆربەی خەڵكی كاتێك توشی شكستیك دەبن لەژیانیاندا پەنا دەبەنە بەركردارەی گەڕانەوە‬ ‫و شكستیەكان‪ ،‬بۆنمونە كاتێك كەسێك شكست دێنێت لەگەڵ خۆشتەویستەكەیدا زۆرجار‬ ‫دەبێتە كەسێكی گۆشەگیر و وازهێنەر لە ژیانی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬یان سیاسیەك شكست‬ ‫بخوات لە پرۆژەیەكی وازدێنێت و پەڕگیر دەبێت‪ ،‬هەرچەندە سیاسیەكانی واڵتی ئێمە‬ ‫ناچنە ژێر ئەم تیۆر و بیروباوەڕەوە و لەدەیان پرۆژەی سیاسی شكشتیان خواردوە بەاڵم هەر‬ ‫بەردەوامن بۆ پینە كردنی شكستەكانیان بەسەركەوتن لەالی خەڵكی پێناسەی دەكەن‪)3(.‬‬ ‫‪ -3‬قەربوو كردنەوە‪ :‬ئامرازێكی دەروونییە مرۆڤ بەهۆیەوە سیفاتێكی ناشایستەی‬ ‫دەشارێتەوە‪ ،‬بەڵكو سیفاتێكی تری دەردەخات و زۆر وەسفی دەكات بەشێوەیەكی ناڕاست‪.‬‬ ‫بۆنمونە لەڕ الوازی جەستەی مرۆڤ هەندێجار نابێتە جێ سەرنجی دەوروبەر‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫كەسە بۆ قەرەبوو كردنەوەی ئەو كەم و كورتیە پەنا دەباتە بەر گاڵتە و سوعبەت كردن و‬ ‫بەكارهێنانی وشە و ڕستەی وروژێنەر بۆ شاردنەوەی ئەو هەستەی كە الی دروستبووە‬ ‫بۆ كەمتوانایی جەستەكەی‪..‬هەندێ زانای تریش هەن وشەی ( خستنە جێی) لەجیاتی‬ ‫وشەی ( قەرەبووكردنەوە بەكاردەهێنن( ئینجلش ) و هاوڕێكانی دەڵێن ئەو چەمكە ئاماژەیە‬ ‫بۆ دەركەوتنێكی بێ مەبەستی ڕەفتارێكی نوێ لەجیاتی ڕەفتارێكی كۆن‪ ،‬پێشیانوایە‬ ‫بەشێوەیەكی هەڕەمەكی هەردووكیان سەرهەڵدەدەن‪..‬‬ ‫‪ -4‬بیانوو هێنانەوە‪ :‬واتا خوڵق كردنی كۆمەڵێك هۆكار بە نائاگایی بەرامبەر‬ ‫ئاراستەیەكی دەروونی و كەسەكە تێنەگەیشتوە لە هۆكاری كێشەكان‪ .‬ئەمەش جۆرێك‬ ‫لە جیاوازی لەسەر هۆكارەكان دەگەیەنێت‪ ،‬واتا هەڵبژاردنی زیاتر لە هۆكارێك‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوەی مرۆڤ ناسراوە بە فرە ڕەهەندی‪ ،‬بلەاڵم زۆر بیانووهێنانەوە و هەڵبژاردنی یەك‬ ‫هۆكار چاوپۆشین لەوانی تر‪ ،‬ئەوكاتە دەبێتە شێواندنی حەقیقەت‪ ،‬بۆ نمونە قوتابیەك لە‬ ‫تاقیكردنەوەكان دەرناچێت‪ ،‬ڕەنگە چەند هۆكارێكی زۆر هەبن لە پشتەوە دەرنەچونیەوە‪،‬‬ ‫لەگرنگترینیان هەوڵێكی زۆری نەخستۆتە گەڕ‪ ،‬بەاڵم قوتابیەكە بیانوو دەهێنێتەوە و‬ ‫جەخت لەسەر هۆكارەكانی تر دەكاتەوە و هۆكارە ڕاستەقینەكە پشتگوێ دەخات‪.‬‬ ‫بیانوو هێنانەوە لەژیانی كۆمەاڵیەتیدا دوو ڕۆڵی جیاوازی هەیە‪ ،‬چاودادەخات لە ئاست‬ ‫بینینی هۆكاری ڕاستەقینەی ڕەفتارێكی شكسخواردودا‪ ،‬لەالیەكی تریشەوە یارمەتیەكی‬ ‫دەروونی باشیشە بۆ پێشكەوتن و گەشەكردن و دورخستنەوە لە تاڵی و بێ ئومیدیەكانی‬ ‫شكست خواردن‪ ،‬و بەشداریشە لە پرۆسەكانی تەواوكاریی كەسایەتی مرۆڤدا‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬

‫‪30‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫مرۆڤ ئەگەر الوازی و كەمتواناییەكانی تێنەپەڕێنیت ناتوانێت بەردەوام بێت لە تێكەلبوونی‬ ‫پرۆسە بونیادییە پێویستەكانی چاودێرێكردنی ژیان‪.‬‬ ‫‪ -5‬كەوتن ‪ :‬یان خامۆشكردنەوە‪ ،‬واتا مرۆڤ بەڕێژەیەك پاڵنەر و بیرو باوەڕەكانی‬ ‫دەخاتە پاڵ ئەوانی ترەوە‪ ،‬بۆنمونە كەسێك گزێكار و فیڵباز وادەزانێت ئەوانی تریش ئاوەهان‪،‬‬ ‫یان ئەو شەڕانگیزی و ڕق و كینەیەی لەدەروونیدا هەیە وادەزانێت ئەوانی تریش ئەوەیان‬ ‫تێادایە‪،‬بۆیە هەستی خۆی بەرامبەر شتەكان لەواقیعیكی دەرەوەی خۆیەوە وینا دەكات‪.‬‬ ‫زۆرجار هۆكاری كەوتن و نوسوشت هێنان ئاشكرا نیە‪ ،‬دنیای دەرەوە هەموكاتێك پڕە‬ ‫لەكاردانەوە و هەڵچون‪ ،‬هەندێجار نەخۆش ناكۆكی لەگەڵ واقعیكدا هەیە و گەورەیی‬ ‫دەكات و دەبێتە داڵغەو خەیاڵیكی گەورە لەالی‪ ،‬بەپێی ئەو هەستە كپێنیراوەی كە هەیەتی‪،‬‬ ‫بۆنمونە كاتێك خەڵكی باسی بەهێزی و كاریگەری دەزگاهەواڵگری و جاسوسیەكان دەكەن‬ ‫لە سیاسەت دا‪ ،‬ڕەنگە بەشێكی لەسەریان دەوترێت ڕاستی بن‪ ،‬بەاڵم بەبێ ئەوەی بزانن ئەو‬ ‫باسكردن و گەورەكردنە زۆرجار خود دەكەوێنی و مەترسیی الی تاك دروست دەكات‪ ،‬بۆیە‬ ‫پرۆسەی تێكەڵبوونی كۆمەاڵیەتیش توشی ئاستەم دەبێت‪ ( ،‬ڕۆڕشاخ ) ڕشتنی مرەكەبی‬ ‫بەكارهێنا بۆ جیاكردنەوەی نەخۆش و ساغ‪ ،‬كاتێك هەندێكیان سەیری مرەكەبە ڕژاوەكەی‬ ‫سەر زەوییان دەكرد وەكو ئاژەڵ و میشولەی ترسناك دەهاتە پێش چاویان‪ ،‬ئەمە توشبوە‬ ‫كپێنراوەكان بوون‪ ،‬بەاڵم ئاساییەكان بەشاێكی نۆرماڵ و باویان دەزانی و سەیریاندەكرد‪.‬‬ ‫‪ -6‬بااڵبوون ‪ :‬یان بەرزبونەوە و گەورەكردنی پاڵنەرێك لەڕووی كۆمەاڵیەتیەوە بێزراوە‪،‬‬ ‫ئەمەش بە خۆڕازیكردن بەوەی ئەو پاڵنەرە لەڕووی كۆمەاڵیەتیەوە پەسەندە‪ ،‬مەبەستی‬ ‫فرۆید لە بااڵبوون غەریزەیەكی جنسی یان شەڕانگێزی وهەوڵدانە بۆ تێربوونیان بەو‬ ‫ئامرازانەی كۆمەڵگە الی پەسەندە‪ ،‬لەبەر ئەوەی ئەو دوو غەریزەیە بەمنی بااڵ دادەنرێت‬ ‫و سەركێشە ڕێگەی پێنادرێت بە ڕاستەوخۆ گوزارشتی لێبكرێت‪ ،‬بۆیە نوسەر و شاعیرەكان‬ ‫پەنا دەبەنە بەر بابەتی داهێنانی ئەدەبی بە پاڵنەری ڕاهاتن لەسەر ئەو دوو غەریزەیە‪،‬‬ ‫خۆشتەویستی پاكیزەیی كە پێش ئیسالم زانراوە‪ ،‬و دووگیان بون بەبێ پیس بوونی جەستە‬ ‫لە مەسیحیەتتدا‪ ،‬خۆشەویستی پاك و هەموو ئەمانە بااڵبوونن بەسەر غەریزەی جەسەدییە‬ ‫ناشرینەكاندا بەرەو پەیوەندیەك بەهای بەرزی كۆمەاڵیەتی‪..‬‬ ‫بااڵبوون لەڕەفتاری كۆمەاڵیەتیدا دەردەكەوێت كاتێك مرۆڤ پەیوەست دەبێت بە پاڵنەرە‬ ‫بەرزەكانیەوە‪ ،‬بۆنمونە بازرگان ئامانجی قازانجە‪ ،‬ڕایشی ناگەیەنێت‪ ،‬بەاڵم دەڵیت ئامانجم‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪31‬‬

‫خزمەتكردنی خەڵك و دابین كردنی پێداویستەكانیانە‪ ،‬زۆرجاریش خەڵكی دووردەكەوێتەوە‬ ‫لە باسكردنی ئامانجە خۆپەرسیتەكانی‪ ،‬وەكو خۆ پارێزی‪ ،‬و خزمەتكردنی دەوروبەرەكەی و‬ ‫سوریش دەبن لەسەر ئەوەی ڕەفتارەكانیان شیاو و بااڵیە‪.‬هەندێجاریش مرۆڤ شەڕانگیزی‬ ‫خۆی بۆ تێكدان و كوشتن دەبەستێتە شەڕی ڕزگاری و بەمەدەنی كردنی گەلەوە بەاڵم‬ ‫هەموو ئەمانەی بەشێكی زۆریان كاردانەوەیەكی تایبەتە و دواتریش دەبێتە حەزی بااڵبوون‬ ‫و بێئاگاكردن و توشكردنی خود بە چەندین كێشە‪)4(.‬‬ ‫‪ -7‬شانازیكردن‪:‬‬ ‫پەوەستبون بەكاردانەوەی ئەوانی ترەوە هەڵسوكەوت كردن وەكو ئەو كەسەی كە ڕەخنەی‬ ‫لێدەگیریت یان سەرزەنشت دەكرێت بە و تێگەیشتنەی بەو كەسە دەوترێت یان بەخۆی تێدەگات‪.‬‬ ‫شانازیكردن جیاوازی هەیە لە چاولێكەری‪ ،‬لەبەر ئەوەی چاولێكەری لەناوەرۆكەكەیدا‬ ‫پەیوەست نیە بەو كاردانەوەیەی كە خەڵكی بۆ ڕقی ناحەزانی دەیكات‪ ،‬بەاڵم شانازیكردن‬ ‫بەردەوام سەرسوڕمان و پەیوەستبوونە بەكەسانی ترەوە‪ ،‬بۆ نمونە ژنان شانازییەكانی خۆیان‬ ‫بە ژنانی پادشا و هونەرمەندان و ناوبانگەكانەوە دەردەبڕن‪..‬هەندێجار چیرۆكی پاڵەوانەكان‬ ‫دەخرێنە نێو پرۆگرامەكانی خوێندن بۆ بەهێزی سەرسوڕمانی مندااڵن بەو كەسایەتیانە‪.‬‬ ‫‪ -8‬ملمالنێی دەروونی‪:‬‬ ‫كاردانەوە و پەرچەكردارێكە ڕوودەدات لە ئەنجامی ناكۆكی نێوان ئارەزووە دژ بەیەكەكان‬ ‫و بەدەستنەهێنانی پێداویستیەكان و ڕێگەنەدان بەتێربوونی ئارەزووە چەپێنراوەكان‪.‬یاوەرانی‬ ‫قوتابخانەی شیكاری دەروونی پێانوایە هۆكەی بۆ بوونی ناكۆكی و ملمالنێی هەمیشەیی‬ ‫لەنێوان ئەو و من و منی بااڵدا دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫زۆرجار خەڵكی توشی ملمالنێی نێوان دوو ئارەزوو دەبێت‪ ،‬ئارەزووی پیاو بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫ڕەزامەندی ژنەكەی و دایكی لەیەك كاتتدا هەندێجار دژبەیەكن‪ ،‬یان پیاو ژنەكەی‬ ‫خۆشبووێت و بیشەوێ ژنێكی تر بهینێت‪.‬یان خوێندكارێك هەوڵ و كۆششی زۆر دەكات تا‬ ‫نمرە بهینێت‪ ،‬ئەوكات ئارەزوو دەكات بچێتە كۆلیژی پزیشكی ئایندەی باش و لەبارە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زەحمەت و ڕەنجی زۆری دەوێت‪ ،‬لەهەمان كاتتدا بەشەكانی تر ئاسان و هەولێ زۆریان‬ ‫ناوێت بەاڵم ئایندەی زۆرباشنیە وەكو پزیشكی‪ .‬هەندێ فەرمانبەر‬

‫‪32‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪ -9‬چەپاندن‪:‬‬ ‫بەبەرستی بەردەم ئامانجەكانی خەڵكە‪ ،‬چ ئامانجە هەستی و نەستیەكان‪ ،‬چەپاندن‬ ‫كەسی و ژینگەیە‪.‬چەپاندنی كەسی دوای شكست و هەوڵی كەسی دێت وەكو دابەزینی‬ ‫ئاستی زیرەكی‪ ،‬یان كەم و كۆڕی و ناتەواوی لەكەسایەتیدا‪ ،‬چەپاندنی ژینگەیش لە‬ ‫كۆمەڵدا هەیە وەكو هەژاری و بەربەستە كۆمەاڵیەتیەكان‪.‬‬ ‫بەربەست لەبەردەم ئامانجەكاندا هەستی چەپاندن دەخولقێنیت‪ ،‬زۆر نزیكە لەو واتا باوەی‬ ‫كە دەوترێت بێ تێكشكاو یان بێ هیوا‪.‬‬ ‫سادەترین شیوازی چەپاندن‪ ،‬كاتێك ئۆتۆمبیلەكەت بە زستانانی سارد ئیش ناكات‬ ‫هەستی چەپاندن و دامركاندن بەو بەیانییە زووە دروست دەبێت‪ ،‬یان گەالنی واڵتانی سێیەم‬ ‫دەیانەوێ بگەنە ئاستیكی تەكنەلۆجی نوێ‪ ،‬بەاڵم دابونەریت و ڕۆژئاوا نایەلێت‪.‬‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی كاتێك خەڵكی توشی چەپاندن دەبێت خواست و ئارەزوو و تەماحەكانی‬ ‫گەورە و دوور مەودا بن‪ .‬هەتاوەكو ڕووبەری نێوان تەماح و تواناكان دووربن‪ ،‬هەستكردن بە‬ ‫چەپاندن بەهێزو قوڵتردەبێت لەو كەسەدا‪.‬‬ ‫‪ -10‬دامركاندن‪:‬‬ ‫دامركاندن ئامێرێكی دەروونی نەستیە‪ ،‬الیەنی نەستی( من) پێهەڵدەستێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەو ملمالنێی غەریزە دوربخرێتەوە دەبێتە هۆی هەستكردن بە ئازار نەك هەستكردن بە‬ ‫چێژ‪ ،‬هۆكاری ئەو هەستەش دەگەڕێتەوە بۆ نەیتوانیوە ئارەزووەكەی بەدەستبهێنێت وەكو‬ ‫لەدەستدانی خۆشتەوییست یان توشبوون بە تۆڵەكردنەوە‪ ،‬خەڵكی لەژیانی كۆمەاڵیەتیاندا‬ ‫زۆر لە ئارەزووەكانیان لەدەستدەدەن لەترسی ئەوەی ئەگەر گوزارشتی لێبكەن توشی ئازار‬ ‫و كێشە ببن بەتایبەت لەگەڵ ئەوانەی كە تێكەاڵوی كۆمەاڵیەتی هەیە بەتایبەت لەناو‬ ‫خێزانەكاندا‪.‬هەروەها ئێمە زۆرجار ڕق ئەستوریمان بۆ كەسانی بیرۆكرات و گەندەڵ و‬ ‫ئەوانەی لە خزمەتكردنی گشتی بێباكن دەشاریینەوە‪ ،‬نەك توشی كاردانەوە و لەدەستدانی‬ ‫بەرژەوەندیەك یان زیانێیك بیێن‪)5(.‬‬ ‫ئامانجی دامركاندن چارەسەرێكە بەبێ گەیشتن بە بیروباوەڕو ئارەزووە دامراوەكان‬ ‫بۆ هەست‪ ،‬بۆیە دامركاوی لەنەستتدا دەمێنێتەوە و فشاری بۆسەر خۆی دەكات بە‬ ‫ئامانجی خۆخاڵێكردن و ڕزگاربوون لەفشارەكان‪ .‬كەسێك توشی دامركاندن دەبێت توشی‬ ‫الوازی وەزەی دەروونی دەبێت‪ ،‬و ناشتوانێت ڕووبەڕووی ئاستەنگەكان بێتەوە‪ ،‬هەندێجار‬ ‫بەرگریكاری دەروونی دەبێتە هۆی دروستكردنی كێشە و گرفتی گەورەتر بۆ مرۆڤەكە‪،‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪33‬‬

‫چونگە نەگەیشتنی بە یەكێك ئامانجەكانی وایلێدەكات ڕادەو ئاستی چەپاندن و دامركاندنی‬ ‫زیاترببێت‪ ،‬بۆ شاردنەوە و تێپەڕاندن و هەست نەكردنی بەو بارودۆخە قورسە پەنا دەباتە‬ ‫بەر هەندێ ئامراز رەنگە دۆخە نەستیەكەی ال قوڵتربكەن و ڕێگەش نەدەن بچێیتە‬ ‫هەستێكی عەقاڵنیەوە بۆ تێپەڕاندنی ئەو تەنگەژانە زۆرجار بۆ مرۆڤ دروست دەبن‪.‬‬ ‫ئامانجی شیكردنەوە دەروونیەكان ئەوەیە ڕادەی فشارە نەستیەكان كەمترببێتەوە‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫لەجیاتی خاڵی كردن لەفشارەكان ببێتە ئامانجی كەسەكە بەڵكو بیركردنەوەیەكی عەقاڵنی‬ ‫زاڵبێت بەسەر هەستی كەسەكەدا بۆ ئەوەی بە پالن و بەرنامە ڕووبەڕووی تەنگەژەكان و‬ ‫بەربەستەكان ببێتەوە نەك خودی خۆی توش بكات بە نەخۆشیەكی كوشندە و چارەسەرێكی‬ ‫قورسیش كۆتایی بێت‪...‬‬

‫مرۆڤ و به‌خته‌وه‌ری‬ ‫تێگه‌یشتنی ده‌روونناسان ‌ه بۆ‬ ‫مرۆڤی به‌خته‌وه‌ر‬

‫پەراویزو سەرچاوەكان ‪.:‬‬ ‫‪ , 20012‬ص ‪-255‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪260‬‬ ‫‪ -2‬الكسندر كوفالوف ‪ ,‬في علم النفس االجتماعي‪ ,‬ت ‪.‬نزار عيون السود ‪ ,1976,‬ص‬ ‫‪145‬‬ ‫‪ -3‬تصنيف حيل الدفاعية ‪.:‬‬ ‫‪124921=http://www.akhawia.net/showthread.php?t‬‬

‫‪ -4‬تعريف االحباط وأسباب االحباط وخطورة االحباط وعالج االحباط ‪.:‬‬

‫‪topic-com/t28.http://alradoan.yoo7‬‬

‫‪ -5‬نفس المصدر السابق‪.‬‬

‫دانــا سه‌الم‬

‫‪34‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪35‬‬

‫(دڵێكی شاد له‌ هه‌موو ده‌رمانێك باشتره‌‪ ،‬به‌اڵم دڵێكی زامدار ئێسكه‌كان تێك ده‌شكێنێ‌)‪.‬‬ ‫سلێمانی حكیم‬ ‫به‌خته‌وه‌ری‪ :‬بریتیی ‌ه ل ‌ه ئاو بۆ ژیان‪ ،‬وزه‌یه‌كی ڕاسته‌قینه‌ی ‌ه بۆ پێكه‌نینێكی ته‌واو‪،‬‬ ‫ماگدوگاڵ ده‌ڵێت (ڕه‌نگ ‌ه گوزارشتكردن و هه‌ستكردن ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه كه‌سێكه‌و‌ه بۆ‬ ‫كه‌سێكی تر یان له‌ قۆناغێك ‌ه بۆ قۆناغێكی تری ته‌مه‌ن یان ل ‌ه كلتورێكه‌و‌ه بۆ كلتورێكی‬ ‫تر جیاواز بێت)‪ .‬به‌اڵم سه‌رچاوه‌ی به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه نێوان تاكه‌كان وێكچووه‌‪ ،‬وات ‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫به‌خته‌وه‌ری بریتیی ‌ه ل ‌ه به‌ده‌ستهێنانی خود (الژات)‪ ،‬هه‌ستكردن ب ‌ه ئه‌من و ئاسایش به‌شێك ‌ه‬ ‫ل ‌ه به‌خته‌وه‌ری‪ ،‬یه‌كێكه‌ ل ‌ه ئامانج ‌ه بااڵكانی مرۆڤ‪ ،‬مرۆڤی سه‌ده‌كانی كۆن تا ده‌گات ‌ه‬ ‫سه‌ده‌ نوێكان بۆ گه‌یشتن ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه كۆشش دابوونه‌‪ ،‬به‌خته‌وه‌ری كاریگه‌ری له‌سه‌ر‬ ‫ژیانی تاك و كۆمه‌ڵ و گه‌الن هه‌یه‌‪ .‬زانایانی بواری ده‌روونی به‌تایبه‌ت له‌ وواڵتانی‬ ‫ێ‬ ‫ڕۆژئاوا هه‌وڵیانداو‌ه چه‌ندین كتێب و لێكۆڵینه‌و‌ه له‌سه‌ر به‌خته‌وه‌ری و په‌یوه‌ندی به‌هه‌ند ‌‬ ‫گۆڕاوی تر بنووسن‪ .‬ده‌ركه‌وتوو‌ه به‌خته‌وه‌ری چاره‌سه‌رێكی زۆر باشی جه‌ست ‌ه و عه‌قلی‬ ‫تاكه‌‪ ،‬زانست ئه‌وه‌ی سه‌ڵماندوو‌ه تاك زۆرترین هه‌وڵده‌دات بۆ ئه‌وه‌ی ته‌ندروستی و الیه‌نی‬ ‫بیركردنه‌و‌ه و هه‌ست و سۆزه‌كانی به‌ده‌ست بخات ئه‌مه‌ش بنه‌مای به‌خته‌وه‌ری یه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ساته‌كانی به‌خته‌وه‌ری سه‌رجه‌م ئه‌ندامه‌كانی جه‌ست ‌ه به‌شێوه‌یه‌كی په‌سه‌ند و باش كار‬ ‫ده‌كان‪ ،‬زاناكان كۆمه‌ڵێك تاقیكردنه‌وه‌یان له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ت ‌ه ئه‌نجامدا‪ ،‬گه‌یشتن ‌ه ئه‌و ڕایه‌‪،‬‬ ‫(ئه‌گه‌ر تاك بیركردنه‌و‌ه و زهنی له‌ حاله‌تێكی (كه‌شێكی) ئارامدا بێت ئه‌وا سه‌رجه‌م‬ ‫هه‌سته‌وه‌ره‌كانی( تام‪ ،‬بۆن‪ ،‬هه‌ست‪ ،‬بینین‪ ،‬به‌ریه‌ككه‌وتن) به‌شێوه‌یه‌كی چااڵك كار ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫له‌ ژێر ده‌رئه‌نجامی ئه‌و لێكۆڵینه‌وانه‌ی له‌سه‌ر به‌خته‌وه‌ری كراون‪ ،‬توێژه‌ران گه‌یشت ‌ه ئه‌و‬ ‫ڕاستیه‌ی كه‌ ناوه‌ڕۆك و واتای به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه جیهان وێكچووه‌‪ ،‬له‌سه‌رجه‌م كۆمه‌ڵگاكان چ‬ ‫پێشكه‌وتوو بێت یان سه‌ره‌تایی‪ .‬فینهۆفن ده‌ڵێت (جیاوازی زمان و ڕۆشنبیری و كاریگه‌ری‬ ‫له‌سه‌ر سروشت ‌ه جیهانیه‌كه‌ی به‌خته‌وه‌ری نییه‌‪ ،‬به‌خته‌وه‌ری مه‌به‌ستێكه‌ ل ‌ه مه‌به‌سته‌كانی‬ ‫مرۆڤ له‌هه‌ر شوێنێك بێت)‪.‬‬ ‫به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه ژێر ڕۆشنایی ده‌روونزانی ئه‌رێنی (علم النفس االیجابی) به‌م چه‌شن ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫ده‌رده‌بڕدرێت‪ ،‬مرۆڤ ل ‌ه ناوه‌و‌ه هه‌ڵگری دوو الیه‌نه‌‪ ،‬الیه‌نێكی به‌هێز و الیه‌نێكی ب ‌‬ ‫هێز‪ ،‬ئه‌مانه‌ ڕێچكه‌ی ژیان دیاری ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌و شاره‌زاییانه‌ی كۆی ده‌كاته‌وه‌ ده‌بێت ‌ه‬ ‫شێوه‌ی كه‌سایه‌تی تاك‪ ،‬دواتر ڕه‌نگ ‌ه هیوا به‌گۆڕینی هه‌ندێكیان بخوازیت و هه‌ندێكیشیان‬ ‫به‌نه‌گۆڕی بهێڵێته‌وه‌‪ ،‬ده‌روونزانی ئه‌رێنی جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و‌ه ده‌كاته‌و‌ه وورووژاندنی هێز و‬ ‫تواناكانی مرۆڤ هه‌وره‌ها گۆڕینیان بۆ كردار ڕێگه‌یه‌ك ‌ه بۆ به‌ده‌ستهێنانی به‌خته‌وه‌ری‪.‬‬ ‫‪36‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫مانا و پێناسه‌ی به‌خته‌وه‌ری‪:‬‬ ‫به‌خته‌وه‌ری واته‌ ئاسوده‌یی و دڵنیایی‪ ،‬ده‌ڵێن (به‌خته‌وه‌ری پێچه‌وانه‌ی به‌تبه‌ختی ی ‌ه نه‌ك‬ ‫پێچه‌وانه‌ی نه‌هامه‌تی وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ باوه‌)‪ .‬خوای گه‌وره‌ ل ‌ه قورئانی پیرۆز ل ‌ه سوره‌تی(‬ ‫هود) ل ‌ه ئایه‌ته‌كانی (‪ )106،108‬به‌مشێوه‌ی ‌ه باسی به‌خته‌وه‌ری ده‌كات‪ ،‬ده‌فه‌رموێـت (جا‬ ‫ئه‌وانه‌ی به‌دبه‌خت بوون‪ ،‬ئه‌وا ل ‌ه ناو ئاگردان هه‌ناس ‌ه هه‌ڵمژین و هه‌ناس ‌ه دانه‌وه‌یان زۆر‬ ‫سه‌خت و دژواره‌(‪ )106‬ئه‌وانه‌ی كه‌كامه‌ران و به‌ختیار كراون ئه‌وه‌ ل ‌ه به‌هه‌شتدان بۆ هه‌تا‬ ‫هه‌تای ‌ه تیایداده‌مێننه‌وه‌ هه‌تا ئاسمانه‌كان و زه‌وی هه‌بێت‪ ،‬مه‌گه‌ر په‌روه‌ردگارت ویستی‬ ‫گۆڕانكاری هه‌بێت ئه‌مه‌ش به‌خششێكه‌ هه‌رگیز كۆتایی نایه‌ت(‪.))108‬‬ ‫له‌ ڕووی فه‌رهه‌نگی ده‌روونزانی و پزیشكی ده‌روونی یه‌و‌ه به‌خته‌وه‌ری (بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫حاڵه‌تێك له‌ دڵخۆشی و فێربوون‪ ،‬فێربوونی پاڵنه‌ره‌كان‪ ،‬دواتر ئاسته‌كانی ڕازی بوونی‬ ‫ده‌روونی به‌ده‌رده‌خه‌ن‪( .‬ارجایل ‪)1993‬ش به‌م شێوه‌ی ‌ه پێناسه‌ی به‌خته‌وه‌ری ده‌كات‬ ‫(بریتیی ‌ه له‌ هه‌ستكردن ب ‌ه ڕازی بوون و فێربوون و دڵنیایی و ئاسوده‌یی ده‌روونی هه‌روه‌ها‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی خود و چێژ وه‌رگرتن)‪ .‬ئه‌گه‌ر به‌خته‌وه‌ری دژی به‌دبه‌ختی بێت‪ ،‬ئه‌وا ڕازی‬ ‫بوونی ده‌روون به‌الیه‌نی خێر به‌ پڕا و پڕی به‌ ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬لێره‌دا جیاوازییه‌كی گه‌ور‌ه ل ‌ه‬ ‫نێوان (به‌خته‌وه‌ری و چێژوه‌رگرتن) هه‌یه‌‪.‬‬ ‫به‌خته‌وه‌ری حاڵه‌تێكی تایبه‌ته‌ به‌ مرۆڤ‪ ،‬ڕازی بوونی ده‌روونی به‌دوادادێت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫چێژ وه‌رگرتن حاڵه‌تێكی هاوبه‌ش ‌ه له‌نێوان مرۆڤه‌كان و ئاژه‌ڵه‌كان ڕازی بوونی ده‌روونی‬ ‫تیایدا كاتی یه‌و په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه به‌خته‌وه‌رییه‌وه‌‪ .‬ڕاستیه‌ك هه‌یه‌ سه‌باره‌ت ب ‌ه جیاوازی ل ‌ه‬ ‫نێوان فه‌یله‌سوف ‌ه سه‌رده‌مییه‌كان و كۆنه‌كان له‌باره‌ی به‌خته‌وه‌ریه‌وه‌‪ ،‬فه‌یله‌سوف ‌ه (سۆڤیه‌تیه‌)‬ ‫كۆنه‌كان بڕوایان وابوو به‌خته‌وه‌ری (بریتی یه‌ له‌ چێژ وه‌رگرتن ل ‌ه ژینگ ‌ه و ده‌وورووبه‌ر) ل ‌ه‬ ‫نێوان ئه‌م فه‌یله‌سوفانه‌ (سقراط و ئه‌فالتوون) به‌خته‌وه‌ری به‌په‌یڕه‌وكردنی چاك ‌ه و پیاوه‌تی‬ ‫ده‌بینن‪ ،‬ئه‌رستۆ وا ده‌ڕوانێته‌ به‌خته‌وه‌ری ك ‌ه به‌خته‌وه‌ری حاڵه‌تێك نی یه‌ ل ‌ه ده‌روونی‬ ‫به‌مرۆڤه‌و‌ه هه‌بێت‪ ،‬به‌ڵكو ڕای وایه‌‪ ،‬ئه‌نجامدانی گشت شته‌كانن به‌ باشترین شێوه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ئه‌نجام دانێك بێت ل ‌ه ژیان‪(.‬فه‌یله‌سوف ‌ه قورینائونه‌كان) ده‌ڵێن به‌خته‌وه‌ری بریتی ی ‌ه ل ‌ه (‬ ‫چێژوه‌رگرتن له‌ خودی هه‌ست) به‌اڵم (كلبیه‌كان) ڕایان وایه‌ خته‌وه‌ی (بریتی یه‌ ل ‌ه زوهدی‬ ‫مرۆڤ بۆ توانا و وورزی هه‌ستی خود)‪ .‬ل ‌ه هه‌مان كاتدا ڕای كۆن و نوێیان هه‌یه‌‪ ،‬كانت‬ ‫بۆ كار ده‌گه‌رێته‌و‌ه ده‌یخاته‌ سه‌ر بنه‌مایی ئه‌رك‪.‬‬ ‫هه‌ندێك له‌ فه‌یله‌سوفه‌كان به‌وه‌ جیاوازی له‌ نێوان (چێژ و به‌خته‌وه‌ری ده‌كه‌ن)‪ ،‬ده‌لێن چێژ‬ ‫حاله‌تێكی تایبه‌تیه‌ و ب ‌ه گۆرینی زه‌مان نامێنێ‌‪ ،‬به‌اڵم به‌خته‌وه‌ی حاله‌تێكی نموونه‌یی ‌ه‬ ‫(میسالیه‌) مرۆڤه‌كان هه‌نگاو به‌هه‌نگاو پێیده‌گه‌ن‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪37‬‬

‫لێره‌و‌ه گروپێك ل ‌ه الیه‌نگرانی به‌خته‌وه‌ری به‌دیارده‌كه‌ون‪ ،‬به‌خته‌وه‌ری ژیری ب ‌ه چاكه‌یه‌كی‬ ‫یه‌زدان ده‌زانن و ئامانجی كاری مرۆڤایه‌یته‌‪ ،‬هاوبه‌ش ‌ه له‌ نێوان و تاك و كۆمه‌ڵه‌كان‪،‬‬ ‫له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وانه‌دا الیه‌نگرانی(چێژ)‪ ،‬چێژ ب ‌ه چاكه‌یه‌كی یه‌زاندنی ده‌ده‌نێن‪.‬‬ ‫به‌خته‌وه‌ری له‌الی فه‌یله‌سوفه‌ ڕه‌واقیه‌كان‪ ،‬نهێنیه‌ك ‌ه ل ‌ه نهێنیه‌كانی مرۆڤی ژیر‪ ،‬ئه‌و‬ ‫مرۆڤانه‌ی په‌ی (درك) به‌و‌ه ده‌به‌ن ئه‌و شتانه‌ی له‌كه‌ون ڕووده‌ده‌ن ئیراد‌ه و توانی ئاسمانه‌‪،‬‬ ‫پاشان ملكه‌چی ده‌بن و به‌ گوێره‌ی پێویست و ئاستی خراپی و باشیه‌كانی ده‌ربڕینیان‬ ‫بۆی ده‌بێت‪.‬‬ ‫ێ گه‌رانه‌و‌ه بۆ‬ ‫فه‌یله‌سوف ‌ه ڕه‌واقیه‌كان ده‌لێن (هه‌موو شتێك ئیرادیه‌كی راستی هه‌یه‌‪ ،‬به‌ب ‌‬ ‫ئه‌نجامه‌كه‌ی)‪ ،‬ڕه‌واقیه‌كان سه‌رجه‌م ئه‌و شتانه‌ی ڕووده‌ده‌ن به‌خێری ده‌زانن‪ ،‬بۆ باری ئه‌م‬ ‫زه‌مه‌ن‪ ،‬ڕوودانی سه‌رجه‌م شته‌كان ل ‌ه ڕووانگه‌ی ئه‌ركه‌و‌ه سه‌یر ده‌كه‌ن‪ ،‬ئازار و ناره‌حه‌تیه‌كان‬ ‫ب ‌ه ویستێك داده‌نێن‪ ،‬هه‌تا مردنیش له‌الی ڕه‌واقیه‌كان ئه‌ركه‌‪ .‬پیاویك ده‌لێت (ترسم ل ‌ه مردن‬ ‫نیه‌‪ ،‬پێشوازیشی لێده‌كه‌م‪ ،‬به‌وه‌ی ك ‌ه چاره‌نووسمه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر بزانم كه‌ی ده‌مرم ئه‌وا خۆم به‌ره‌و‬ ‫ڕووی ده‌چم)‪.‬‬ ‫به‌خته‌وه‌ری بریتی ل ‌ه ڕازیبونێكی ته‌واو له‌سه‌رجه‌م ده‌وروبه‌ر و چاره‌نووس‪ ،‬ئێم ‌ه نه‌مان‬ ‫ده‌زانی كه‌ی له‌دایك ده‌بین و چۆن ل ‌ه دایك ده‌بین! ناشزانین چۆن و كه‌ی و ب ‌ه چ شێوه‌یه‌ك‬ ‫ێ ی ڕازین‪.‬‬ ‫ده‌مرین؟ چونك ‌ه ئه‌م ‌ه چاره‌نووس ‌ه پ ‌‬ ‫(جوزیف وئه‌وانیتریش) ڕایان وای ‌ه به‌خته‌وه‌ری ته‌نها مانای نه‌بوونی هه‌ست و سۆز‌ه‬ ‫خه‌ماوییه‌كان نی یه‌‪ ،‬به‌ڵكو هه‌بوونی هه‌ندێ‌ حاڵه‌تی هه‌ڵچوونی مه‌عریفی یه‌‪ ،‬ب ‌ه ئه‌رێنی‬ ‫ئاڕاست ‌ه ده‌كرێن‪ .‬فینهۆفن ڕای وای ‌ه به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه دوو به‌ش پێك دێت‪.‬‬ ‫‪ -1‬بابه‌تی‪ -2 .‬خودی‪.‬‬ ‫حاڵه‌تی یه‌كه‌م‪ :‬ته‌قریبه‌ن هاوواتای چه‌مكی ئازادییه‌ (‪( freedom‬واتا تاك ب ‌ه ئازادی‬ ‫و سه‌المه‌تی بژیت و هه‌موو بارودۆخێكی گونجاو و باش بۆ ژیانی ده‌سته‌به‌ر بكرێت‪.‬‬ ‫حاڵه‌تی دووه‌م‪ :‬واتا خودی به‌خته‌وه‌ری‪ ،‬به‌م جۆر‌ه پێناسه‌ی كردوو‌ه (بریتی ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫بارودۆخێكی عه‌قڵی تاك هه‌ست ب ‌ه ڕێز و جێگیربوون له‌ ژیاندا بكات)‪ .‬ئه‌و پێناسه‌یان بۆ‬ ‫باری ئاسایی به‌خته‌وه‌ری به‌كاردێت‪.‬‬ ‫دواتر به‌خته‌وه‌ری چه‌شن ‌ه پێناسه‌یه‌كی تری بۆ كرا (بریتیی ی ‌ه ل ‌ه ئاستی توانای تاك‪،‬‬ ‫له‌ڕێگه‌ی گشتی ئه‌رێنی و چۆنیه‌تی ژیانی خۆیی و گوزه‌رانی)‪.‬‬ ‫فرانكلین بۆچوونی وای ‌ه (به‌خته‌وه‌ری زنجیره‌یه‌ك ل ‌ه بارودۆخی شاد و كامه‌رانی كاتی‬ ‫نیه‌‪ ،‬یان به‌ده‌ستهێنانی ماڵ و سامان‪ ،‬یان په‌یوه‌ندی به‌بیروباوه‌ڕی ئاینییه‌و‌ه هه‌بێت‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫‪38‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫بریتیی یه‌ له‌و حاڵه‌ته‌ی تاك به‌رده‌وام هه‌ستێكی هه‌ی ‌ه به‌هه‌ر شێوه‌یه‌ك ل ‌ه شێوازه‌كانی ژیان‪،‬‬ ‫بۆ تێركردنی پێداویستییه‌كان و بۆ به‌ده‌ستهێنانی باشترین ژیانی مرۆڤانه‌)‪.‬‬ ‫ل ‌ه ژێر ڕۆشنایی ئه‌و پێناسانه‌ی كه‌ بۆ به‌خته‌وه‌ری كرا ل ‌ه ڕوانگه‌ی فه‌لسه‌ف ‌ه و زانایانی‬ ‫ده‌روونییه‌وه‌ له‌سه‌ر ئه‌و‌ه كۆكن ك ‌ه به‌خته‌وه‌ری په‌یوه‌ندی ب ‌ه ده‌رئه‌نجام و الیه‌نه‌ ده‌روونی و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬له‌م ڕوانگه‌یه‌و‌ه كۆمه‌ڵێك پێناسه‌ی تر بۆ به‌خته‌وه‌ری خرای ‌ه ڕوو‪.‬‬ ‫(جوتبا و كۆمار) به‌خته‌وه‌ری به‌هه‌ڵسه‌نگاندنێكی سه‌رجه‌م شاره‌زاییه‌ ئه‌رێنی و نائه‌رێنی‬ ‫ی ‌ه هه‌ڵچونییه‌كانی تاك ده‌زانن‪ .‬له‌گه‌ڵ هه‌ڵسه‌نگاندنی ڕازی بوون له‌ ژیان‪( .‬شارما‬ ‫و ماالران)ش وا پێناسه‌ی به‌خته‌وه‌ری ده‌كه‌ن (هه‌ڵچوونێكی هه‌ستی ئیجابیه‌‪ .‬وه‌سفی‬ ‫وشه‌كانی «بڕوا پێكردن‪ ،‬هه‌ست كردن ب ‌ه خۆش به‌ختی‪ ،‬ڕازی بوونه‌« ده‌كات)‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا العنزی به‌م جۆره‌ پێناسه‌ی به‌خته‌وه‌ری ده‌كات و ده‌ڵێت (بریتیی ‌ه‬ ‫له‌ هاوسه‌نگی ڕاگرتنی ئه‌و ژماره‌ هه‌ست و سۆزانه‌ی ناوه‌كین وه‌كو‪ :‬ڕازی بوون‪،‬‬ ‫خۆشی و شادی په‌یوه‌ست ب ‌ه الیه‌نه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی ژیان‪ ،‬وه‌ك‪ :‬خێزان و كار و په‌یوه‌ندی‬ ‫ی ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان)‪ .‬هه‌روه‌ها ئینسكلۆپیدیایی فه‌لسه‌فی پێناسه‌ی به‌خته‌وه‌ری ده‌كات‬ ‫ده‌ڵێت (بریتیی ‌ه ل ‌ه حاڵه‌تی به‌ره‌و پێش چوون و تێربوونی ئاره‌زووه‌كانی مرۆڤ‪ ،‬له‌ ڕووی‬ ‫چه‌ندایه‌تی و جۆرایه‌تییه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه به‌رده‌وام بوونی ده‌گات ‌ه ئاستی ڕازی بوونی ڕۆحی‬ ‫و لێكدانه‌وه‌ی بڵند و جوان بینی)‪ .‬له‌ الیه‌كی تره‌و‌ه (جابر و كفافی) به‌خته‌وه‌ری ب ‌ه‬ ‫حاڵه‌تێكی دڵخۆشی و شادی داده‌نێن كه‌ ده‌بێته‌ هۆی تێركردنی پێداویستییه‌كان و پاڵنه‌ر‌ه‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كان‪( .‬جابر و كفافی) به‌خته‌وه‌ری به‌ ئاڕاسته‌ی ڕازی بوون پێناسه‌ ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی خودیش له‌ به‌خته‌وه‌رییه‌وه‌ سه‌رچاو‌ه ده‌گرێت له‌الی ئه‌وان‪ .‬له‌ هه‌مان كاتدا‬ ‫پێناسه‌ی (چێژ وه‌رگرتن) ب ‌ه یه‌كێك ل ‌ه نیشان ‌ه و ویژدانی ‌ه ئه‌ساسییه‌كان داده‌نێن‪ ،‬بریتییه‌ (ل ‌ه‬ ‫حاڵه‌تێكی ناوه‌كی‪ ،‬یه‌كێك ‌ه ل ‌ه نیشان ‌ه جه‌سته‌یی و فیزیۆلۆژیی ‌ه ده‌ره‌كییه‌كان‪ ،‬به‌اڵم به‌ پله‌ی‬ ‫یه‌كه‌م حاڵه‌تێكی ویژدانی ده‌روونی ناوه‌كییه‌‪ .‬وه‌كو‪ :‬ئازار ل ‌ه هه‌ست كردن ب ‌ه ئاسووده‌یی‬ ‫جیاده‌كرێته‌وه‌‪ .‬ئه‌م چێژه‌ پاڵ به‌تاكه‌و‌ه ده‌نێت بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی ئاسووده‌ییه‌كان‪ ،‬فه‌لسه‌ف ‌ه‬ ‫دوو جۆر ل ‌ه چێژ دیاری ده‌كات‪:‬‬ ‫چێژی مادی‪ :‬په‌یوه‌ندی به‌ جه‌ست ‌ه و ئیش و كاره‌كانییه‌و‌ه هه‌یه‌‪.‬‬ ‫چێژی مه‌عنه‌وی‪ :‬په‌یوه‌ندی ب ‌ه ده‌روون و ئیش و كاره‌كانییه‌و‌ه هه‌یه‌‪.‬‬ ‫(لوو) ل ‌ه ساڵی ‪ 2001‬هه‌ستا ب ‌ه توێژینه‌وه‌یه‌ك له‌سه‌ر (چه‌مك و مانای به‌خته‌وه‌ری)‬ ‫ل ‌ه صین له‌سه‌ر قوتابیان‪ ،‬داوای لێكردن به‌و په‌ڕی ساده‌ییه‌و‌ه مانای به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه الیان‬ ‫چییه‌؟ بینووسن‪ .‬دواتر توێژه‌ر وه‌اڵمی ئه‌و قوتابیانه‌ی شیكرده‌وه‌ و گه‌یشت به‌و چوار خاڵ ‌ه‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪39‬‬

‫سه‌ره‌كییه‌‪ ،‬بریتین له‌مانه‌ی خواره‌وه‌‪:‬‬ ‫‪ .1‬به‌خته‌وه‌ری ده‌كرێت به‌م چه‌شن ‌ه پێناسه‌ بكرێت‪:‬‬ ‫ـ هه‌ستكردن ب ‌ه ڕازی بوون و قه‌ناعه‌ت بوون‪.‬‬ ‫ـ هه‌ست و سۆزی ئه‌رێنی‪.‬‬ ‫ـ به‌ده‌ستهێنان و به‌ هیوابوون‪.‬‬ ‫ـ باری هاوسه‌نگی ده‌روونی‪.‬‬ ‫‪ .2‬به‌خته‌وه‌ری بریتیی ‌ه ل ‌ه حاڵه‌تی هه‌بوون و گوزه‌ران ل ‌ه ژێر ئه‌م بارودۆخانه‌‪:‬‬ ‫ـ تاك هه‌ڵگری به‌خته‌وه‌رییه‌‪ ،‬ب ‌ه مانایه‌كی تر ئه‌گه‌ر تاك نه‌بێت به‌خته‌وه‌ری بوونی نییه‌‪.‬‬ ‫ـ ڕازی بوونی خودی گرنگتر‌ه ل ‌ه ڕازی بوونی مادی‪.‬‬ ‫ـ ڕوانینی تاك بۆ داهاتووی ڕوانینێكی ئه‌رێنی بێت‪.‬‬ ‫ـ تاك هه‌ست ب ‌ه ڕازی بوون بكات‪.‬‬ ‫‪ .3‬په‌یوه‌ندی نێوان به‌خته‌وه‌ری و نه‌بوونی به‌خته‌وه‌ری په‌یوه‌ندییه‌كی جه‌ده‌لییه‌‪ ،‬واتا ئه‌م‬ ‫ێ جار ب ‌ه دژ‌ه یه‌ك هه‌ژمار ده‌كرێت‪ ،‬په‌یوه‌ندی نێوان ئه‌مان ‌ه‬ ‫دوو الیه‌ن ‌ه ل ‌ه گۆڕاندایه‌‪ ،‬هه‌ند ‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی دینامیكیی ‌ه و به‌رده‌وام ده‌گۆڕێت‪.‬‬ ‫‪ .4‬ڕه‌نگ ‌ه به‌خته‌وه‌ری به‌ده‌ست بهێنرێت ئه‌گه‌ر تاك ئه‌م توانایانه‌ی الی خواره‌وه‌ی هه‌بوو‪:‬‬ ‫ـ ب ‌ه توانابوون له‌سه‌ر دۆزینه‌و‌ه ڕاستییه‌كان‪.‬‬ ‫ـ به‌توانابوون له‌سه‌ر هه‌ست كردن ب ‌ه ڕه‌وه‌بوون و ئاسووده‌یی‪.‬‬ ‫ـ توانای به‌خشین و پێدان‪.‬‬ ‫ـ ب ‌ه توانای له‌سه‌ر په‌روه‌رده‌كردنی ده‌روون‪.‬‬ ‫به‌گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ ئه‌م خااڵنه‌ی سه‌ره‌و‌ه ده‌رده‌كه‌وێت به‌خته‌وه‌ری شتێك نیی ‌ه وه‌رگیراو‬ ‫بێت‪ ،‬به‌ڵكو ب ‌ه ساده‌ترین مانا به‌خته‌وه‌ری بریتیی ‌ه له‌ حاڵه‌تێكی زهنی كه‌ ده‌كرێت ب ‌ه‬ ‫بیركردنه‌وه‌كانمان دڵخۆش بین بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ‪ .‬ئه‌وه‌ی ك ‌ه كه‌سری به‌خته‌وه‌ری ی ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫كه‌ نابێت تۆ چاوه‌ڕوانی ئه‌و‌ه بكه‌یت تاكو پێتده‌گات‪ ،‬ڕه‌نگ ‌ه هه‌ر ئه‌و كات ‌ه بوونی هه‌بێت‬ ‫ل ‌ه بیركردنه‌وه‌كانت‪ .‬ل ‌ه داهاتوو بۆی مه‌گه‌ڕێ‌‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه ئێستادا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئێم ‌ه ل ‌ه ئێستادا ده‌ژین نه‌وه‌كو ل ‌ه داهاتوو‪ ،‬ئه‌وه‌ی ب ‌ه داهاتوو هه‌مان ‌ه ته‌نیا ئومێد‌ه‬ ‫ناتوانیین ئێستا مماره‌سه‌ی بكه‌ین‪ ،‬ئه‌وه‌ی هۆكاری نه‌بوونی به‌خته‌وه‌ریی ‌ه ئه‌و هیوا خواستن ‌ه‬ ‫ب ‌ه داهاتوو‪ ،‬یان هه‌بوونی خانوویه‌كی خۆش یان پێگه‌یه‌كی باش ل ‌ه داهاتوو وه‌ك ئه‌وه‌ی‬ ‫‪40‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫بڵێ‌ داهاتوو‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه كه‌ ئێمه‌ زه‌واجی له‌گه‌اڵ بكه‌ین‪ ،‬ئه‌مه‌ ده‌بێته‌ هۆی وون بوونی ئێستا‬ ‫و نابه‌خته‌وه‌ری‪ .‬له‌ ڕاستی دا به‌خته‌وه‌ری بریتییه‌ له‌ ئاماد‌ه باشی زهنی و بارودۆخێكی‬ ‫عقلی‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌ ئێستا هه‌وڵی ئه‌نجامدان و به‌كارهێنانی ئه‌م ئاماده‌باشیی ‌ه زهنیی ‌ه نه‌ده‌ین‬ ‫ئه‌وا مه‌حاڵه‌ له‌ داهاتوو مماره‌سه‌ی بكه‌ین‪ ،‬وه‌كو‪ :‬په‌ندێكی عه‌ره‌بی ده‌ڵێت (به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه‬ ‫ئاسمان نابارێت‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه ناو دڵ سه‌وز ده‌بێت)‪.‬‬ ‫به‌خته‌وه‌ری به‌رده‌وام ‌ه یان كاتییه‌؟‬ ‫ل ‌ه ڕاستی دا به‌خته‌وه‌ری مه‌به‌ستێكه‌ ل ‌ه مه‌به‌سته‌ بااڵكانی مرۆڤ‪ ،‬ل ‌ه كتێب ‌ه كۆن و‬ ‫ێ كان جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌م مه‌به‌ست ‌ه گرنگه‌ كراوه‌‪ .‬به‌خته‌وه‌ری په‌یوه‌ندییه‌كی زۆری ب ‌ه‬ ‫نو ‌‬ ‫ده‌روونزانی ئه‌رێنی و لێكۆڵینه‌وه‌كانی هه‌یه‌‪ .‬ڕه‌گ و ڕیشه‌ی به‌خته‌وه‌ری له‌الی مرۆڤ‬ ‫قوڵ و به‌هێزه‌‪ .‬ده‌روونزانی ئه‌رێنی بڕوای وای ‌ه مرۆڤ له‌ ناوه‌و‌ه هه‌ڵگری دوو پێكهاته‌یه‌‪،‬‬ ‫پێكهاته‌یه‌كی به‌هێز و پێكهاته‌یه‌كی الواز‪ ،‬ئه‌م شاره‌زایی و خیبرانه‌ی له‌سه‌ر ئه‌م دوو‬ ‫پێكهاته‌یه‌ كه‌ڵه‌ك ‌ه ده‌بن كه‌سایه‌تی و شێوه‌ی ژیانی تاكه‌كه‌ دیاری ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌مانه‌ قابیلی‬ ‫گۆڕان و چاكسازیین ده‌روونزانی ئه‌رێنی بڕوای وای ‌ه كه‌ ده‌توانیین پێكهات ‌ه به‌هێزه‌كه‌ی‬ ‫مرۆڤ زیاتر به‌ره‌و پێشه‌و‌ه ببه‌ین به‌پشت به‌ستن ب ‌ه زۆر سیمات‪ .‬ئه‌م سیماتانه‌ له‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫ێ الیه‌نه‌ درووست ده‌بن‪:‬‬ ‫س‌‬ ‫• ڕێز و هه‌ڵسه‌نگاندنێكی بابه‌تییانه‌ بۆ هه‌ردوو پێكهاته‌ بكرێت‪.‬‬ ‫• ده‌بێت ڕێز و هه‌ڵسه‌نگاندنه‌كه‌ ل ‌ه خودی كه‌سه‌كه‌وه‌ بێت‪.‬‬ ‫• ده‌كرێت شایانی فێربوون بێت‪.‬‬ ‫پرسیارێك لێره‌ درووست ده‌بێت‪ ،‬ئایا به‌خته‌وه‌ری كاتی ی ‌ه یان به‌رده‌وامه‌؟‬ ‫یان به‌ مانایه‌كی تر به‌خته‌وه‌ری حاڵه‌ت ‌ه یان نیشان ‌ه و ئاماژه‌یه‌؟‬ ‫بۆ وه‌اڵمی ئه‌م پرسیاره‌ ده‌گه‌ڕێینه‌و‌ه الی (سلیگمان) ئاماژه‌ به‌ مانایی به‌خته‌وه‌ری‬ ‫ده‌كات ل ‌ه نێوان (كاتی و حاڵه‌ت) و به‌خته‌وه‌ری (به‌رده‌وام و ڕاستی) به‌م شێوه‌ی خواره‌وه‌‪:‬‬ ‫هه‌ستكردن ب ‌ه به‌خته‌وه‌رییه‌كی كاتی ڕه‌نگ ‌ه ن ‌ه گۆڕێت بۆ به‌خته‌وه‌رییه‌كی هه‌میشه‌یی‬ ‫یان به‌رده‌وام‪ ،‬زۆربه‌ی جار ئه‌م به‌خته‌وه‌ریی ‌ه ده‌ره‌كییه‌ نه‌وه‌كو ناوه‌كی وه‌كو‪ :‬كڕینی جلێكی‬ ‫ێ یان بینینی فیلمێك یان هێنانی نمره‌یه‌كی به‌رز ل ‌ه تاقیكردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫نو ‌‬ ‫ئه‌م به‌خته‌وه‌ریانه‌ی له‌م بارودۆخان ‌ه ب ‌ه دیارده‌كه‌ون ب ‌ه تێپه‌ڕبوونی كات نامێنن و بزر‬ ‫ده‌بن‪ ،‬چونكه‌ به‌خته‌وه‌رییه‌كی كاتییه‌‪ .‬به‌اڵم به‌خته‌وه‌ری ڕاستی و به‌رده‌وام بریتییه‌ له‌و‬ ‫كاره‌باشانه‌ی ك ‌ه تاك ل ‌ه ژیانی ڕۆژانه‌یدا ئه‌نجامیان ده‌دات له‌وان ‌ه ده‌روونساغی یان گه‌یشتن‬ ‫به‌و ترۆپكه‌ی كه‌وا ماسلۆ ل ‌ه هه‌ره‌می پێداویستییه‌كان باسی ده‌كات ئه‌و‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪41‬‬

‫به‌خته‌وه‌رییه‌‪ ،‬هه‌موو تاكێك دوور یان نزیك ئه‌گه‌ر تووشی فشار و ملمالنێكانی ژیان نه‌بێت‬ ‫ده‌گات به‌و به‌خته‌وه‌ریی ‌ه چ بچووك بێت چ گه‌وره‌‪ .‬فنهوفن له‌ باره‌ی به‌خته‌وه‌ری كاتی‬ ‫و به‌رده‌وامه‌و‌ه ڕای وای ‌ه ك ‌ه باشترین به‌خته‌وه‌ری ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه سیمات بێت نه‌ك حاڵه‌تێكی‬ ‫هه‌ڵچوونی گۆڕاو‪.‬‬ ‫به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه باشترین حاڵه‌تی دا ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه سیماتێكی سه‌ربه‌خۆی جێگیری ناوه‌ندی‬ ‫بێت ئه‌گه‌ر بۆ ماوه‌یه‌كی كورتیش بێت‪ ،‬زانایان و فه‌یله‌سوفان ئاماژ‌ه ب ‌ه كۆمه‌ڵێك سیمات‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬وه‌كو سیمات له‌ ژیانی هه‌ندێك ل ‌ه تاكه‌كان هه‌ن‪ ،‬ده‌توانرێت تێبینی و پێوان ‌ه و پێش‬ ‫بینی بۆ بكرێت‪ ،‬ده‌توانرێت په‌ره‌یان پێبدرێت الی ئه‌و تاكانه‌ی ك ‌ه پێویستیان پێیه‌تی‪.‬‬ ‫گرنگترین ئه‌و ئاماژ‌ه و سیفاتان ‌ه ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ن‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ /‬دانایی و زانایی‪:‬‬ ‫بریتین له‌و پێویستیانه‌ی ل ‌ه پێنج ڕه‌هه‌نده‌وه‌ ده‌رده‌كه‌وێت ل ‌ه سیاقی سروشتی خۆی‬ ‫ده‌توانرێت ڕێكبخرێت و په‌ره‌یان پێبدرێت‪ ،‬وه‌كو ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌‪:‬‬ ‫• خۆشه‌ویستی گه‌ڕان و دۆزینه‌وه‌‪ :‬واتا گه‌ڕان و كردنه‌وه‌ی ئه‌و جیاوازیی ‌ه جۆرا و‬ ‫جۆرانه‌ی ك ‌ه ڕووبه‌ڕوومان ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬له‌و بیرۆك ‌ه و كه‌ل و په‌النه‌ی له‌سه‌روی شاره‌زایی و‬ ‫بیرباوه‌ڕه‌كانمانن‪.‬‬ ‫• حه‌زی فێربوون‪ :‬واتا فێربوونی شت ‌ه نوێیه‌كان‪.‬‬ ‫• به‌ڕێوه‌بردن و به‌ده‌سه‌اڵت بوون له‌سه‌ر كه‌لوپه‌له‌كان‪ ،‬واتا (ل ‌ه بێژینگدانی زانیارییه‌كان‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی بابه‌تی و مه‌نتقی ل ‌ه پێناو به‌رژه‌وه‌ندی گشتی )‪.‬‬ ‫• ڕه‌سه‌نایه‌تی‪ :‬واتا زیره‌كی كرداری‪.‬‬ ‫• زیره‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ :‬واتا وشیاری ب ‌ه خودی خۆی و كه‌سانی تر‪ ،‬ب ‌ه پاڵنه‌رێكی پڕ‬ ‫هه‌ست و سۆزه‌و‌ه له‌سه‌ر ئیستجابه‌كانیان بڕوانین‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ /‬ئازایه‌تی‪:‬‬ ‫واتا ب ‌ه توانایی و ئیراده‌ی له‌سه‌ر ئه‌و شتانه‌ی ك ‌ه گرانن ل ‌ه ڕووی ئامانجه‌ گه‌وره‌كانه‌وه‌‪،‬‬ ‫نه‌وه‌ك ب ‌ه ئاسان بێت له‌ به‌ ده‌ست هێنانیان‪ .‬ئه‌مانه‌ ده‌گرێت ‌ه خۆ (چوون ‌ه پێش‪ ،‬كۆڵنه‌دان‪،‬‬ ‫گونجان له‌گه‌اڵ خود)‪.‬‬ ‫ێ یه‌م‪ /‬خۆشویستنی مرۆڤایه‌تی‪:‬‬ ‫س‌‬ ‫واتا مامه‌ڵه‌كردن ب ‌ه شێوه‌یه‌كی باش له‌گه‌اڵ كه‌سانی تر ڕێزگرتن و ته‌قه‌بولكردنی‬ ‫كه‌سانی تر‪.‬‬ ‫‪42‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫چواره‌م‪ /‬دادگه‌ری‪:‬‬ ‫ئه‌مه‌ ل ‌ه كاتی به‌هێزی چااڵكی مرۆڤه‌كان ب ‌ه دیارده‌كه‌وێت‪ ،‬جیاوازی ل ‌ه په‌یوه‌ندی نێوان‬ ‫كه‌سێك و كه‌سێكی تر یان كۆمه‌اڵ نه‌كات‪ ،‬له‌م به‌شان ‌ه پێك دێت‪.‬‬ ‫• هاوواڵتی بوون‪ /‬كاركردن له‌ گروپ‪.‬‬ ‫• دادگه‌ری و یه‌كسانی‪.‬‬ ‫• سه‌ركردایه‌تی‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‪ /‬میانڕه‌وی‪:‬‬ ‫ئاماژه‌یه‌ بۆ گوزارشتكردن له‌ هیوا و خواسته‌كان ب ‌ه شێوازێك به‌بێ‌ مباله‌غ ‌ه (زیاد‌ه‬ ‫ڕه‌وی) وه‌كو‪( :‬كۆنتڕۆڵی ده‌روون‪ ،‬هۆ هێنانه‌وه‌‪ ،‬هاوسه‌نگی)‪.‬‬ ‫شه‌شه‌م‪ /‬لێبوورده‌یی‪:‬‬ ‫ئه‌و هێزه‌ ویژدانیه‌ی ‌ه ل ‌ه تاكه‌وه‌ ده‌رده‌چێت به‌رامبه‌ر ب ‌ه كه‌سانی به‌رامبه‌ر‪ ،‬ئه‌مانه‌ ده‌گرێته‌خۆ‬ ‫(حه‌زكردن به‌ جوانی و ستاتیكا‪ ،‬هیوا و گه‌شبینی‪ ،‬بڕواداری‪ ،‬لێبوورده‌ و میهره‌بانی‪،‬‬ ‫ڕووخۆشی‪ ،‬چااڵك و به‌ په‌رۆشی)‪.‬‬ ‫چه‌ند تێڕوانینێك ل ‌ه باره‌ی به‌خته‌وه‌ریی‪:‬‬ ‫له‌ بوار‌ه زانستییه‌ جۆرا و جۆره‌كان سه‌ره‌تایی‪ ،‬زاناكانی هه‌وڵی شیكردنه‌وه‌ی به‌خته‌وه‌ریان‬ ‫ده‌دا‪ ،‬فه‌یله‌سوفه‌كان به‌خته‌وه‌ریان ل ‌ه دونیا به‌ ڕێگه‌ی چاكه‌كاری یان كاری خراپ‬ ‫یان خراپه‌كاری ده‌به‌سته‌وه‌‪ ،‬چاكه‌كاری ڕێگه‌ی به‌خته‌وه‌ری ی ‌ه وه‌ خراپه‌كاری ڕێگه‌ی‬ ‫به‌دبه‌ختی و ناڕحه‌تییه‌‪ ،‬له‌سه‌ر ئه‌وه‌ هاوڕابوون ك ‌ه په‌یوه‌ندی به‌خته‌وه‌ری ب ‌ه خراپه‌كاری و‬ ‫كار باشی یه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬له‌الی گریكه‌كان جه‌خت له‌سه‌ر به‌خته‌وه‌ری دونیا ده‌كرایه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫له‌الی زانایانی ئایینی ئیسالم به‌م شێوه‌ی ‌ه جه‌خت له‌سه‌ر به‌خته‌وه‌ری ده‌كرێته‌وه‌‪ ،‬تا چه‌ند‬ ‫تاك سوود ل ‌ه ئایینی ئیسالم وه‌رده‌گرێت‪ ،‬له‌م تێروانینانه‌وه‌ ڕای زانایانی ده‌روونی سه‌رده‌م‬ ‫له‌سه‌ر به‌خته‌وه‌ری هاته‌ ناو باسه‌كه‌‪ ،‬به‌ ڕای ده‌روونناسه‌كان ده‌روونساغی بریتییه‌ ل ‌ه‬ ‫به‌خته‌وه‌ری‪ ،‬به‌خته‌وه‌ری گرنگترین پێكهاته‌ی ده‌روونساغییه‌‪ ،‬به‌ گه‌شه‌كردنی ده‌روونساغی‬ ‫به‌خته‌وه‌ریش به‌ره‌وپێشه‌وه‌ ده‌چێت ئه‌وه‌ش سه‌ركه‌وتن و گونجانی تاكه‌ بۆ گه‌شه‌ی ڕه‌وشتی‪،‬‬ ‫سه‌المه‌تی و ئاسووده‌یی مرۆڤ ده‌سته‌به‌ر ده‌كات‪.‬‬ ‫‪ -1‬تێڕوانینی فه‌لسه‌فی‪ :‬قه‌دیسه‌كان و فه‌لسه‌ف ‌ه هه‌وڵیان داوه‌ بۆ چوونه‌كانیان ده‌رباره‌ی‬ ‫به‌خته‌وه‌ریه‌كی هه‌میشه‌یی چڕبكه‌نه‌وه‌‪ ،‬بڕنادشۆ ده‌ڵێت (به‌ شادمانیه‌ك ده‌توانیت له‌ به‌دبه‌خت‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪43‬‬

‫دووربكه‌ویته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌بیركردنه‌وه‌یكی باش و دروست ده‌توانیت هه‌ستی به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه‬ ‫زۆربه‌ی كاته‌كاندا بگه‌ر بخه‌یت)‪ .‬ژیانی مرۆڤ له‌سه‌ر دوهێڵ واستاوه‌‪ ،‬هێڵی نزیك‬ ‫ل ‌ه ناخۆشی و ناره‌حه‌تی هه‌وره‌ها هێڵی نزیك ل ‌ه شادی و خۆشگوزه‌رانی‪ .‬هه‌ر تاكێك‬ ‫ژیانی له‌سه‌ر یه‌كێك له‌م دووهێل ‌ه بگوزه‌رێت‪ ،‬ئه‌وا نشان ‌ه و ئاماژه‌كانی ئه‌م ژیانه‌ی دێت ‌ه‬ ‫پێش‪ ،‬وه‌ك ئه‌وانه‌ی له‌سه‌ر هێلی ناخۆشین ژیانیان نزیك ده‌بێت ل ‌ه ناخۆشی و كێش ‌ه و‬ ‫ناره‌حه‌تی‪ ،‬هه‌وره‌ها ب ‌ه نزیك بوونه‌و‌ه ل ‌ه هێڵ ‌ه خۆشگوزه‌رانیه‌ك ‌ه ژیان به‌ر‌ه و كامه‌رانی و‬ ‫به‌خته‌وه‌ری هه‌نگاو ده‌نێت‪ .‬فه‌یله‌سوف ‌ه ئه‌بیقوریونه‌كان ده‌ڵێن (ڕووداوه‌كان هۆكاری دواوه‌ی‬ ‫خه‌مۆكیه‌كانی مرۆڤ و به‌دبه‌ختیه‌كانی نین‪ ،‬به‌ڵكو هۆكار شت ‌ه تایبه‌ته‌كه‌ی دواوه‌ی‬ ‫ڕووداوه‌كانه‌) وات ‌ه ده‌كرێت بڵێن ڕووداوه‌كان هۆكاری ناره‌حه‌تی نین‪ ،‬به‌ڵكو جۆری هێڵه‌كی‬ ‫ژیانه‌ بۆت ‌ه هۆی ناره‌حه‌تی‪.‬‬ ‫له‌سه‌ره‌تاكانی فه‌لسه‌ف ‌ه و فكری ڕۆژئاوایی (ئه‌ڕستۆ) له‌سه‌ر مانا و سروشتی‬ ‫(به‌خته‌وه‌ری) قسه‌ی كردووه‌‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان كاتدا له‌الی خه‌ڵك ئه‌م پرسیار‌ه درووست بوو‌ه ك ‌ه‬ ‫(به‌خته‌وه‌ری چی یه‌)؟ ئه‌ڕستۆ و ئه‌وانه‌ی ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌ كاریان كردوو‌ه ئه‌وه‌یان ب ‌ه پێویست‬ ‫زانیو‌ه كه‌ هه‌وڵبده‌ن پرسیاره‌ جۆرا و جۆره‌كانی سه‌باره‌ت ب ‌ه (به‌خته‌وه‌ری) لێك جیا بكه‌نه‌و‌ه‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ڕاستر بگه‌ن به‌ وه‌اڵمه‌كه‌ی‪ .‬وشه‌ی به‌خته‌وه‌ری (‪ )Happine‬هاو واتای‬ ‫وشه‌ی (‪)Edaimonia‬ی یۆنانی كۆنه‌‪.‬‬ ‫پرسیاری دووه‌م‪ :‬چۆن ده‌توانیین به‌خته‌وه‌ربین؟ یان ب ‌ه مانایه‌كی تر به‌خته‌وه‌ری چۆن‬ ‫درووست ده‌بێت؟ ئاسایی ‌ه ئه‌گه‌ر وا بیربكه‌ینه‌و‌ه ك ‌ه سه‌ره‌تا به‌دوای وه‌اڵمی پرسیاری‬ ‫ێ بیركردنه‌وه‌ ل ‌ه پرسیاری یه‌كه‌م‪.‬‬ ‫دووه‌مدا بگه‌ڕێین ب ‌ه ب ‌‬ ‫ده‌توانین به‌بێ‌ هه‌بوونی هیچ ئاماژه‌یه‌كی به‌خته‌وه‌ری ئێم ‌ه بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ به‌خته‌وه‌ر‬ ‫بین‪ ،‬چێژ له‌و بریاران ‌ه وه‌ربگرین كه‌ ده‌یانده‌ین‪ ،‬ئه‌و‌ه شتێك نی ‌ه كه‌س نه‌توانێت ئه‌نجامی‬ ‫بدات‪ ،‬ته‌نها ب ‌ه پالندانان و كۆكردنه‌وه‌ی سه‌رجه‌م ئه‌وله‌ویاته‌كانمان له‌م پالن ‌ه و دانانی‬ ‫ئامانج ‌ه تایبه‌تیه‌كانی ژیان‪ ،‬هه‌وره‌ها شیكردنه‌وه‌ی ئه‌م توانایانی بۆ به‌دیهێنانی ئامانجه‌كان‬ ‫پێویستن ئێم ‌ه به‌خته‌وه‌ری به‌ده‌ست بخه‌ین‪.‬ئه‌ڕستۆ ده‌لێت به‌خته‌وه‌ری (بریتی یه‌ ل ‌ه ئامانج و‬ ‫ێ كردنی ئه‌م ئامانجانه‌ ده‌گه‌ین‬ ‫ێ به‌ج ‌‬ ‫مه‌به‌ست‪ ،‬ب ‌ه كوكردنه‌وه‌ی سه‌رجه‌م تواناكانمان بۆ ج ‌‬ ‫به‌به‌خته‌وه‌ری‪.‬‬ ‫هه‌وره‌ها ئه‌ڕستۆ ڕای وابوو مرۆڤ هه‌وڵی داو‌ه لێكدانه‌وه‌ی جیاجیا بۆ به‌خته‌وه‌ری‬ ‫بكات‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ بیركردنه‌وه‌كان بگونجێت‪ ،‬لێر‌ه پرسیارێك دروست ده‌بێت‪ ،‬ئایا ئه‌م‬ ‫لێكدانه‌وان ‌ه بڕوا پێكراون؟ ده‌بێت ئه‌م لێكدانه‌وان ‌ه تاقی بكرێنه‌و‌ه ئه‌گه‌ر ڕاست بوو قبوڵ‬ ‫بكرێت‪ ،‬لێره‌دا دوو سیماتی هه‌ن ك ‌ه مانای ته‌واوی به‌خته‌وه‌ری به‌ده‌ر ده‌خه‌ن‪ ،‬ئه‌مانیش‬ ‫ئه‌مانه‌ن‪:‬‬ ‫‪44‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪ -1‬ده‌بێت به‌خته‌وه‌ری ئامانج و مه‌به‌ست بێت‪ .‬نه‌وه‌كو ئامراز بن بۆ ئامانجێكی دیاریكراو‪.‬‬ ‫له‌وانه‌ی ‌ه ماڵ و سامان هاوكار بێت ل ‌ه به‌ده‌ستهێنانی شادومانی‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و هۆكارانه‌ی بۆ‬ ‫به‌خته‌وه‌ری پێویست ‌ه په‌یوه‌ندی ب ‌ه الیه‌نی ژیریه‌و‌ه هه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬مانای شادومانی له‌گه‌اڵ مانای به‌خته‌وه‌ری جیاوازه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئامانجی كۆتایی ماڵ‬ ‫به‌ده‌ستهێنان شادومانی بێت ئه‌وا ئاماژه‌ و لێكدانه‌وه‌یه‌كی هه‌ڵه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه به‌ده‌ستهێنانی ماڵ‬ ‫ناتوانیین به‌خته‌وه‌ر بین‪ ،‬به‌ڵكو به‌خته‌وه‌ری سیماتێك ‌ه ل ‌ه سیماته‌كانی كه‌سایه‌تی ئه‌رێنی‪،‬‬ ‫ئه‌مان ‌ه ده‌گرێته‌ خۆ‪:‬‬ ‫لێهاتوویی كه‌سی‪ :‬ده‌بێت تاك ل ‌ه ژیانیدا ئه‌وشتانه‌ی ك ‌ه پێویسته‌ بۆ ژیان و گوزه‌رانیان‬ ‫بۆ ده‌سته‌به‌ركرابێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر شتێك په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه ژیانی بۆی ده‌سته‌به‌ر نه‌بوو ئه‌وا كاریگه‌ری‬ ‫له‌سه‌ر ژیانی ده‌بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ژیانی تاك كه‌وت ‌ه به‌ر ترسناكی و نه‌هامه‌تییه‌و‌ه ئه‌وا ده‌بێت ‌ه‬ ‫هۆی كه‌مكردنه‌و‌ه و به‌ده‌ستهێنانی به‌خته‌وه‌ری‪.‬‬ ‫جێگیری و سه‌ربه‌خۆیی‪ :‬له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مای ‌ه ڕێچكه‌ی مانا و پێناسه‌ی به‌خته‌وه‌ری‬ ‫دیاری ده‌كرێت‪ ،‬لێره‌دا ده‌گه‌ڕێینه‌و‌ه بۆ ئه‌و پرسیاره‌ی (ئه‌ڕستۆ) خستیه‌ڕوو واتا پرسیاری‬ ‫دووه‌م ك ‌ه په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه پێكهاته‌كانی به‌خته‌وه‌ری؟ یان چ جۆرێك ل ‌ه ژیان به‌ گرنگی و‬ ‫لێهاتووییه‌و‌ه په‌یڕه‌و بكه‌ین بۆ به‌خته‌وه‌ر بوون؟ هه‌ندێك ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كه‌ن ده‌بێت سه‌ره‌تا‬ ‫ێ‬ ‫ئازاری ژیان دیاری بكه‌ین‪ ،‬تا بگه‌ین به‌ده‌ستهێنانی ماف و داخوازییه‌كان‪ ،‬لێره‌دا هه‌ند ‌‬ ‫ڕووداو دێته‌ ناو ژیان وه‌كو‪ :‬ئازاره‌كان و نه‌خۆشییه‌كان زۆرجار واده‌كات تاك ژیانی‬ ‫به‌ره‌وناهه‌مواری بڕوات وا له‌ ژیان بڕوانێت ك ‌ه ب ‌ه كه‌ڵكی ژیان نه‌ماوه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ژیان‬ ‫هه‌ی ‌ه ئه‌م ژیانه‌ش پێویستی به‌ ماف پێدانه‌‪ ،‬بۆی ‌ه گه‌ڕان به‌ دوای ئامانج و مه‌به‌سته‌كان‬ ‫پێویستن‪ ،‬ئه‌م مه‌به‌ستانه‌ش چێژ به‌خشه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه گه‌ڕان ب ‌ه دوای (نان و ئاو و جنس و‬ ‫‪ ...‬هتد) پێداویست ‌ه یه‌كه‌مه‌كانی مرۆڤن‪ ،‬به‌اڵم كه‌سانێك هه‌ن كه‌ ده‌یانه‌وێت چێژی (جوانی‬ ‫و فكری) پێكه‌وه‌ كۆ بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش پێویستی به‌ هه‌وڵ و تێكۆشانی زیاتره‌ بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫پێی بگه‌ن‪ ،‬هه‌ندێ‌ كه‌س هه‌ن زیاتر گرنگی به‌ یه‌ك چێژ ده‌ده‌ن وه‌كو كارێكی باش‬ ‫‪ -2‬تێروانینی فیسۆلۆژی‪:‬‬ ‫فڕۆم ڕای وای ‌ه به‌خته‌وه‌ری ته‌نها حاڵه‌تێكی خودی نیه‌‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه وه‌اڵمی جه‌سته‌ بۆ‬ ‫چااڵكیه‌كانیش خۆی ده‌نوێنێ‌‪ ،‬به‌ڕای فڕۆم جه‌سته‌ی ساغ و سه‌المه‌ت به‌گه‌ڕ خستنی‬ ‫توانا و چااڵكیه‌كان ئاماژه‌ن بۆ به‌خته‌وه‌ری‪ ،‬به‌اڵم نه‌خۆشیی ‌ه سایكۆسۆماتییه‌كان كه‌ زۆر‬ ‫جار ووز‌ه و تواناكانی جه‌سته‌ به‌ هه‌ده‌ر ده‌به‌ن هه‌ستكردن به‌ به‌خته‌وه‌ری كه‌م ده‌كه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫(جوده‌) ل ‌ه پێناسه‌یه‌كیدا ده‌ڵێت‪ :‬به‌خته‌وه‌ری بریتیی ‌ه ل ‌ه حاڵه‌ته‌كانی هه‌ڵچوون و ژیری ك ‌ه‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪45‬‬

‫ب ‌ه ئه‌رێنی ل ‌ه الی مرۆڤ كۆبوونه‌ته‌وه‌‪ ،‬تیایدا هه‌ستكردن به‌ڕازیبوون و چێژوه‌رگرتن‪ ،‬هیوا‪،‬‬ ‫هه‌ستكردن به‌توانایی له‌سه‌ر كاریگه‌ری هه‌بوون ڕووداوه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی باشن (ئه‌رێنین) ‪.‬‬ ‫لێره‌دا ئه‌م بۆچوون ‌ه دروست ده‌بێت ك ‌ه به‌خته‌وه‌ری بنه‌مایه‌كی بۆماوه‌یی هه‌یه‌‪ ،‬پاشان ئه‌م‬ ‫جۆر‌ه ئه‌گه‌ر زوو جێگیر بوو‪ ،‬ئه‌وا ئاستی ته‌ندروستی كه‌سایه‌تی دیاری ده‌كات و كه‌مترین‬ ‫گۆڕانكاری تێدا ده‌كرێت‪ ،‬هه‌موو تاكێك ئه‌م توانایه‌ی تێدای ‌ه كه‌به‌خته‌وه‌ر بێت‪ % 50 ،‬ی‬ ‫پێكهاته‌كانی به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه جیناته‌كان داهه‌ن‪.‬‬ ‫‪ /3‬تێڕوانینی زانینی(المعرفی)‪:‬‬ ‫به‌خته‌وه‌ری لێر‌ه ده‌بێت له‌تێڕوانینی تاكه‌و‌ه سه‌رچاو‌ه بگرێت‪ ،‬ئه‌م تێڕوانین ‌ه ل ‌ه لوتكه‌و‌ه‬ ‫بۆ خواره‌وه‌یه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر تاك تێڕوانینی گه‌شبینانه‌بوو ئه‌وا شاره‌زایی و خیبره‌ی ئه‌رێنیانه‌ی‬ ‫ال كۆده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م كه‌له‌كه‌بوونه‌ی شاره‌زاییانه‌‪ ،‬تاك به‌ره‌و به‌خته‌وه‌ری ده‌به‌ن‪ ،‬به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه‬ ‫خواره‌و‌ه و‌ه بۆ لوتك ‌ه پێك دێت‪ ،‬ل ‌ه ڕێگه‌ی كاڕلێكه‌كانی له‌گه‌ڵ ڕووداوه‌كانی ژیان به‌پشت‬ ‫به‌ستن ب ‌ه سیمات ‌ه ئه‌رێنیه‌كانی كه‌سایه‌تی وه‌كو (بروابه‌خۆبون و كۆنترۆڵ و رێزگرتنی‬ ‫خود‪....‬هتد)‪ ،‬به‌م چه‌شن ‌ه رازیبون به‌پێكهاته‌یه‌كی سه‌ره‌كی به‌خته‌وه‌ری داده‌نرێت‪ ،‬رازی‬ ‫بون له‌ژیان به‌شێوه‌یه‌كی گشتی‪ ،‬ئه‌مان ‌ه ده‌گرێته‌خۆ (تاك له‌ ده‌روونه‌و‌ه هه‌ست به‌به‌خته‌وه‌ری‬ ‫و ئاسوده‌یی شێوه‌ی ژیان بكات‪ ،‬كارل هۆرنای( ئاسایی و ڕازیبون به‌پێداویستی ژیان‬ ‫ناوده‌بات)‬ ‫‪ /4‬تێڕوانینی كۆمه‌اڵیه‌تی‪:‬‬ ‫الیه‌نگری ئه‌م بۆچوونه‌ واده‌روان ‌ه به‌خته‌وه‌ری ك ‌ه ده‌رئه‌نجامی هۆكاره‌كانی ژینگه‌و‬ ‫ێ بوون و داهاتی مانگانه‌و سااڵن ‌ه هه‌روه‌ها‬ ‫گۆڕان ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانه‌‪ ،‬وه‌كو شوێنی نیشته‌ج ‌‬ ‫گونجان و سازانی نێوان هاوسه‌ره‌كان و خێزانه‌كان‪ ،‬هه‌ندێ‌ جار هۆكار‌ه دیموگرافیه‌كانیش‬ ‫ده‌بن ‌ه به‌شێك له‌به‌خته‌وه‌ری وه‌كو(ته‌مه‌ن و ره‌كه‌ز)‬ ‫ژینگه‌ و روداوه‌كان كاریگه‌ریان ل ‌ه به‌ر به‌خته‌وه‌ری و داهاتی تاك هه‌یه‌‪( ،‬كۆمێز)‬ ‫ل ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كدا كه‌له‌سه‌ر ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان و خاوه‌ن سه‌روه‌ت و سامانه‌كان ئه‌نجامیدا‬ ‫ده‌ركه‌وت‪ ،‬به‌ رێژه‌یه‌كی به‌رزتر ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان له‌چاو هه‌ژاره‌كان به‌خته‌وه‌رترن‪ ،‬ده‌ركه‌وت ك ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كی پێچه‌وانه‌ هه‌یه‌ له‌نێوان ده‌وڵمه‌ندی كه‌می و هه‌ستكردن به‌به‌خته‌وه‌ری‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫له‌لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ دا باس ل ‌ه رۆشنبیری كراوه‌‪ ،‬ئه‌و كۆمه‌ڵگانه‌ی ئاستی رۆشنبیریان نزم ‌ه‬ ‫ئاستی به‌خته‌وه‌ری له‌الی تاكه‌كان نزم نی ‌ه یان به‌مانایه‌كی تر هه‌ستكردن ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری‬ ‫بونی نه‌بێت‪.‬‬

‫‪46‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪/5‬تێروانینی ده‌روونی‪:‬‬ ‫زانایانی بواری ده‌روونی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كیان له‌سه‌ر به‌خته‌وه‌ری و تاوان ئه‌نجامدا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ ئه‌وه‌ ده‌ركه‌وت‪ ،‬كه‌سانی به‌خته‌وه‌ر نابن ‌ه شه‌رفرۆش‪ ،‬ئه‌مه‌ش هه‌مان ئه‌و په‌ند‌ه‬ ‫هۆڵه‌ندییه‌ی پشت راستی كرده‌وه‌ كه‌ده‌ڵێت (ئه‌وكه‌سانه‌ی به‌خته‌وه‌رن دورن له‌شه‌ر فرۆشی‬ ‫و شه‌رانگێری)‪ .‬زانایانی ده‌روونی ئه‌وه‌یان ڕاگه‌یاندوه‌‪ ،‬زۆربه‌ی تاوانباران له‌ژینگه‌یه‌كی‬ ‫نابه‌خته‌وه‌ر دا ژیاون‪ ،‬له‌په‌یوه‌ندیه‌ كۆمه‌اڵیه‌تی ومرۆڤایه‌تیه‌كان سه‌ركه‌وتو نه‌بونه‌‪ .‬بۆماوه‌ی‬ ‫(‪ )10‬ساڵ توێژینه‌وه‌یه‌ك له‌زانكۆی (ییل) ئه‌نجامدرا ئه‌وه‌ ده‌ركه‌وت ك ‌ه ناڕحه‌تی و‬ ‫نائومێدی ئه‌و حاڵه‌تانه‌ن كه‌ كاریگه‌ری له‌سه‌ر ڕه‌وشت و دروستكردنی شه‌ڕانگێزی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌مانه‌ ل ‌ه ئه‌نجامی له‌ ده‌ستدان و نه‌بوونی به‌خته‌وه‌رییه‌و‌ه سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت‪.‬‬ ‫له‌م باره‌یه‌وه‌ (سنایدر‪ )Snydar ،‬ده‌ڵێت (ل ‌ه ده‌ستدانی به‌خته‌وه‌ری هۆكاری دواوه‌ی‬ ‫نه‌خۆشییه‌ ده‌روونییه‌كانه‌‪ ،‬تاكه‌ چاره‌سه‌ری نه‌خۆشییه‌ ده‌روونییه‌كانیش به‌خته‌وه‌ر بوونه‌)‪،‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی تر بۆ وه‌رگرتنی ڕای گشتی له‌سه‌ر به‌خته‌وه‌ری كراو‌ه و ده‌ركه‌وتووه‌‪،‬‬ ‫دڵخۆشی و گه‌شبینی كاریگه‌ری زیاتره‌‪ ،‬له‌سه‌ر سه‌ركه‌وتنی ئه‌و پیاوانه‌ی كارده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫ل ‌ه كاره‌كانیان هه‌ستی ڕه‌شبینی و ناڕحه‌تی به‌دی ناكه‌ن‪ .‬تاك ده‌یه‌وێت به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫سروشتی و ئاسایی بۆ ئه‌و ئامانج و كارانه‌ هه‌نگاو بنێت ك ‌ه ده‌یه‌وێت‪ ،‬به‌خته‌وه‌ری خۆشی‬ ‫ڕووكاره‌كانی بریتیین له‌ (كاری باش و ئامانجی ئه‌رێنی)‪ ،‬ژینگ ‌ه وا ده‌كات تاك هه‌ستی‬ ‫به‌خته‌وه‌ری ال دروست ببێت به‌و شێوه‌ی كه‌ خۆی و بارودۆخه‌كانی ده‌وروبه‌ری هه‌ن‪.‬‬ ‫(هۆلنج و برپ) ده‌ڵێن (به‌خته‌وه‌ری بریتیی ‌ه له‌و كێشانه‌ی تووشی زهنی مرۆڤ ده‌بێت‬ ‫و تا چه‌ند ئاماده‌باشی ئه‌وه‌ی تێدا هه‌ی ‌ه ك ‌ه كێشه‌ك ‌ه به‌ شێوه‌یه‌كی ئه‌رێنییان ‌ه ل ‌ه ڕیشه‌و‌ه‬ ‫چاره‌سه‌ر بكات)‪( .‬میهالی)ش ڕای وایه‌ به‌خته‌وه‌ری له‌ خیاللی مماره‌سه‌كردنی چااڵكیی ‌ه‬ ‫ئه‌رێنییه‌كان دروست ده‌بێت‪ ،‬به‌ خوێندنه‌وه‌ و نزاكردن و لێكدانه‌وه‌ی سروشت و ئه‌و چااڵكیی ‌ه‬ ‫داهێنان كارانه‌ی كه‌ تاك تێیدا هه‌ست ب ‌ه ته‌ركیز ده‌كات پاڵپشتێكن بۆ گه‌ش ‌ه و توانا و ڕێز‬ ‫دواتر گۆڕانیان بۆ به‌خته‌وه‌ری‪.‬‬ ‫لێره‌دا (سیلگمان) ئه‌و پرسیار‌ه ده‌خاته‌ڕوو كه‌ به‌خته‌وه‌ری الی تاك چۆن دروست‬ ‫ ‬ ‫ده‌بێت؟ بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی ئه‌و پرسیار‌ه پێویستمان ب ‌ه ڕێچكه‌یه‌كی زانستی هه‌ی ‌ه ئه‌ویش‬ ‫به‌ به‌كارهێنانی پێوه‌رێكی گشتگیره‌ كه‌ به‌كاریبهێنین له‌سه‌ر تاكه‌كان‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫تاكانه‌ی ك ‌ه هه‌ست به‌ ئاسووده‌یی و گه‌شبینی و مرۆڤایه‌تی و ڕاستگۆیی ده‌كه‌ن تا‬ ‫چه‌ند له‌ به‌خته‌وه‌رییه‌و‌ه نزیكن‪ ،‬ئه‌و دیدگایه‌ ل ‌ه كۆكردنه‌وه‌ی ڕه‌وشتی چاكه‌كاران ‌ه له‌الی‬ ‫كۆنفۆسیۆش و ئه‌ڕستۆ له‌گه‌ڵ منسیوس به‌ زیادكردنی تیۆر‌ه سه‌رده‌مییه‌ ده‌روونییه‌كان‬ ‫ده‌توانرێت شیبكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪47‬‬

‫ێ ڕه‌هه‌ند پێكهاتووه‌‪:‬‬ ‫ێ ڕایان وای ‌ه به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه س ‌‬ ‫هه‌ند ‌‬ ‫أ‪ -‬ڕه‌هه‌ندی چێژ وه‌رگرتن ل ‌ه ژیان‪ :‬فێرمان ده‌كات كه‌ زه‌وق و ڕێز و خۆش به‌ختی بنه‌مایه‌‪،‬‬ ‫وه‌كو دۆستی و گونجان له‌گه‌اڵ ژینگ ‌ه و سروشت و تێركردنی ئاره‌زوو‌ه جه‌سته‌ییه‌كان‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ژیانێكی باش‪ :‬واتا ڕێزگرتنی خود‪ ،‬په‌ر‌ه به‌ژیان بده‌ین‪ ،‬خاڵ ‌ه به‌هێزه‌كان تیایدا‬ ‫بدۆزینه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه كۆتایی ل ‌ه ناو خودمان به‌هایه‌كیان بۆ دروست بكه‌ین‪.‬‬ ‫ج‪ -‬خودی ژیان‪ :‬واتای ژیان تاك الیه‌ن ‌ه نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌وه‌ی ‌ه ئێم ‌ه جه‌خت له‌سه‌ر قوربانیدان‬ ‫ل ‌ه پێناو به‌رژه‌وه‌ندی ئیجابی كه‌سانی تر بكه‌ین‪.‬‬ ‫‪ /6‬تێڕوانینی ته‌واوكاری‪:‬‬ ‫خاوه‌نی ئه‌و ئاڕاسته‌ی ‌ه بڕوایان وایه‌‪ ،‬له‌ باره‌ی به‌خته‌وه‌رییه‌و‌ه ك ‌ه كۆمه‌ڵێك الیه‌ن و‬ ‫ ‬ ‫سه‌رچاوه‌ی جۆرا و جۆر هه‌ن‪ ،‬به‌ هه‌ڵ ‌ه داده‌چێن ئه‌گه‌ر لێكدانه‌وه‌كانمان ته‌نیا له‌سه‌ر یه‌ك‬ ‫الیه‌ن كورتكرده‌و‌ه و الیه‌كانی ترمان پشتگوێ‌ خست‪.‬‬ ‫شیماخ و ئه‌وانی تر نموونه‌یه‌كی ته‌واوكاریان خسته‌ڕوو ك ‌ه هاوبه‌شه‌ ل ‌ه نێوان كه‌سایه‌تی و‬ ‫ڕۆشنبیری بۆ هه‌ستكردن ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری‪ ،‬له‌وه‌دا كورتیان كرده‌وه‌ك ‌ه كه‌سایه‌تی و ڕۆشنبیری‬ ‫كاڕلێك ده‌كه‌ن بۆ دیاریكردنی ڕازی بوون ل ‌ه ژیان‪ ،‬وه‌كو پێكهاته‌یه‌كی مه‌عریفی بۆ‬ ‫هه‌ستكردن ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری‪ ،‬هۆكاری كه‌سایه‌تی كاریگه‌ری ل ‌ه ڕازی بوون ل ‌ه ژیان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫هۆكارێكی هاوبه‌شه‌ و هاوسه‌نگی ویژدانی به‌ده‌ر ده‌خات‪(.‬مرسی‪ )2000،‬ل ‌ه تێڕوانینی‬ ‫ته‌واوكاریدا جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و‌ه ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬به‌خته‌وه‌ری هاوبه‌ش ‌ه ل ‌ه نێوان حاڵه‌ت یان سیمات؟‪.‬‬ ‫ڕای وایه‌ ئاماده‌باشی بۆ به‌خته‌وه‌ری بریتییه‌ ل ‌ه سیماتی كه‌سایه‌تی مرۆڤ‪ ،‬به‌اڵم خودی‬ ‫به‌خته‌وه‌ری حاڵه‌ت ‌ه له‌ بارودۆخێكی دیاریكراو‪ .‬ئه‌و حاڵه‌ت ‌ه كۆناكرێته‌و‌ه له‌گه‌اڵ حاڵه‌تی‬ ‫ناڕحه‌تی كه‌سێكی دیاریكراو له‌ بارودۆخێكی دیاریكراو‪.‬‬ ‫به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاماده‌باشی بۆ به‌خته‌وه‌ری الی تاك ده‌بێت ‌ه هۆی نزم بوونه‌وه‌ی ئاماده‌باشی‬ ‫بۆ ناڕحه‌تی ب ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌ش ڕاسته‌‪ ،‬هه‌ستكردن ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه نێوان ئاماده‌باشی بۆ‬ ‫به‌خته‌وه‌ری و ئه‌و بارودۆخه‌ی كه‌ تاك تێیدا ده‌ژی چ ڕێگ ‌ه و مامه‌ڵه‌یه‌ك له‌گه‌ڵیدا‬ ‫ده‌یگرێته‌به‌ر له‌سه‌روی ئه‌وانه‌شه‌و‌ه مه‌عریف ‌ه و بیركردنه‌وه‌كانی به‌خته‌وه‌ری ب ‌ه ده‌ست ده‌خه‌ن‪.‬‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی ته‌واوكارییه‌كان بۆ به‌خته‌وه‌ری زیاتر واقیعی و قبوڵكراوه‌‪ ،‬چونك ‌ه به‌خته‌وه‌ری‬ ‫ێ كورتكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر هۆكاری خودی‬ ‫پێكدێت ل ‌ه (تاك و ژینگه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی) ب ‌ه ب ‌‬ ‫و كه‌سایه‌تی یان ته‌نها هۆكاری ژینگه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ .‬لێره‌دا ته‌نها هۆكاری كه‌سی‬ ‫و كۆمه‌اڵیه‌تی نیی ‌ه كه‌ گاریگه‌ری هه‌بێت‪ ،‬له‌گه‌اڵ هه‌موو ئه‌مانه‌شدا به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه‬ ‫‪48‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ڕێگه‌ی ده‌روونزانی ئه‌رێنی یه‌و‌ه پشت ده‌به‌ستێت به‌و هه‌واڵنه‌ی ل ‌ه الیه‌ن زاناكانه‌و‌ه دراوه‌‪،‬‬ ‫بۆ دیاریكردنی مانای به‌خته‌وه‌ری‪،‬ده‌ڵێن (به‌خته‌وه‌ری ژیانێكی باشه‌‪ ،‬به‌ ده‌ستهێنانی‬ ‫خوده‌) له‌ نێوان ئه‌و زانایان ‌ه (ڕۆجه‌رز‪ ،‬ماسلۆ‪ ،‬ئه‌لپۆرت‪ ،‬جاهودا‪ ،‬فرانكل‪ ،‬بوهله‌ر‪ ،‬یۆنگ‪،‬‬ ‫‪ ......‬هتد)‪ .‬ل ‌ه درێژه‌ی باسه‌كه‌شدا هه‌وڵده‌ده‌یت جوهدی زانایان ل ‌ه دیاریكردنی ڕه‌فاهی ‌ه‬ ‫و به‌خته‌وه‌ری مرۆڤ دیاری بكه‌ین‪.‬‬ ‫پێكهاته‌كانی به‌خته‌وه‌ری‪:‬‬ ‫جیاوازی له‌ نێوان زاناكان هه‌ی ‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه پێكهاته‌كانی به‌خته‌وه‌ری‪ ،‬هه‌ندێكیان ئاماژ‌ه‬ ‫ب ‌ه الیه‌نی هه‌ستی ده‌ده‌ن‪ ،‬هه‌ندێكی تریان ئاماژ‌ه ب ‌ه پێكهاته‌كانی عه‌قڵی و ئایینی و‬ ‫سۆزداری ده‌ده‌ن‪ ،‬هه‌ندێكی تریان ئاماژ‌ه ب ‌ه ژیان و چۆنییه‌تی گوزه‌رانی ده‌ده‌ن ‪ ..‬هتد‪،‬‬ ‫به‌اڵم (یحفوفی) ڕای وای ‌ه كه‌ به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه سێ‌ پێكهاته‌ی په‌یوه‌ندیدار پێكهاتووه‌ وه‌كو‪:‬‬ ‫(ڕازی بوون له‌ ژیان‪ ،‬هه‌ست و سۆزی ئه‌رێنی‪ ،‬نه‌بوونی هه‌ڵچوون ‌ه سلبییه‌كان)‪ .‬له‌م‬ ‫ێ ئاست ده‌به‌ستێت‪:‬‬ ‫نێوانه‌دا فنهۆڤن بڕوای وایه‌ كه‌ به‌خته‌وه‌ری پشت ب ‌ه هه‌بوونی س ‌‬ ‫ێ هۆكار ل ‌ه ناو كۆمه‌ڵگا ده‌سته‌به‌ر بكرێت‬ ‫ئاستی فراوانی ده‌ربڕین‪ :‬پێشنیار ده‌كات هه‌ند ‌‬ ‫ك ‌ه خۆی ل ‌ه ئازادی و دادگه‌ری و یه‌كسانی ده‌بینێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئاستی ناوه‌ڕاست‪ :‬خۆی ل ‌ه خزمه‌تگوزاری دام و ده‌زگاكان ده‌بینێته‌و‌ه وه‌كو‪( :‬ده‌سته‌به‌ركردنی‬ ‫دام و ده‌زگاكان و چاودێری ل ‌ه كار)‪.‬‬ ‫ئاستی نزم‪ :‬بۆ به‌خته‌وه‌ری له‌سه‌ر ئاستی ئاماده‌باشییه‌كانی كه‌سایه‌تی تاك وه‌ستاو‌ه‬ ‫وه‌كو‪( :‬سه‌ربه‌خۆیی و شاره‌زاییه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان)‪.‬‬ ‫فنهۆڤن بڕوای وایه‌ كه‌ به‌خته‌وه‌ری حاڵه‌تێكی هه‌ستییه‌‪ ،‬ب ‌ه شاره‌زابوونمان له‌م حاڵه‌ت ‌ه‬ ‫ده‌كرێت ئاستێكی به‌رز ب ‌ه ده‌ست بهێنین‪.‬‬ ‫له‌ باره‌ی قوتابخانه‌ی هیندییه‌وه‌ بۆ به‌خته‌وه‌ری یان خۆشگوزه‌رانی‪ ،‬ڕایان وایه‌ك ‌ه‬ ‫به‌خته‌وه‌ری (یه‌كێك ‌ه ل ‌ه ئامانج ‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌كانی مرۆڤ له‌ هه‌موو كلتوره‌كان) شادمانی‬ ‫مرۆڤه‌كانیش بریتیی ‌ه ل ‌ه حاڵه‌تی سروشتی به‌خته‌وه‌ری‪ ،‬خۆی له‌ هۆكار‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی و‬ ‫مادی و هه‌ست و سۆز و الیه‌ن ‌ه ئایینی و فكری و قبوڵكردنی خود و الیه‌نی ڕووحانی‬ ‫ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ڕایف و سنجه‌ر له‌ لێكۆڵینه‌وه‌كاندا گه‌یشتنه‌ ئه‌وه‌ی كه‌وا شه‌ش ڕه‌هه‌ند‬ ‫هه‌یه‌ بۆ به‌خته‌وه‌ری بریتیین ل ‌ه (قبوڵكردنی خود‪ ،‬سه‌ربه‌خۆیی‪ ،‬گه‌شه‌ی كه‌سایه‌تی‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ ئه‌رێنیه‌كان‪ ،‬ڕاهاتنی ژینگه‌یی‪ ،‬هه‌بوونی ئامانج له‌ ژیان)‪( .‬جون زالیس)یش‬ ‫بیست و نۆ هه‌نگاوی ل ‌ه پێكهاته‌كانی به‌خته‌وه‌ری دیاریكرد‪ ،‬دواتر پۆلێنی كرد به‌سه‌ر‬ ‫هه‌شت ڕه‌هه‌ند‪ ،‬ئه‌وانیش بریتیین له‌ (ڕێزگرتنی خود‪ ،‬پشتگیری كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬كۆنتڕۆڵی‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪49‬‬

‫هه‌سته‌كان‪ ،‬به‌ها ئایینیه‌كان‪ ،‬به‌های زانستی‪ ،‬به‌ها عه‌قڵی‪ ،‬په‌یوه‌ندیی ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی و‬ ‫كه‌سایه‌تییه‌كان)‪.‬‬ ‫پێوه‌ر و پێوانه‌ی به‌خته‌وه‌ری‪:‬‬ ‫ئه‌م ڕه‌هه‌ندانه‌ی ل ‌ه پێوانه‌ی به‌خته‌وه‌ریدا هه‌ن (ارجایل) ل ‌ه كتێبی (ده‌روونزانی به‌خته‌وه‌ریدا‬ ‫خستییه‌ڕوو) تاكو ئێستا ئه‌و لێكۆڵینه‌و‌ه ئه‌زموونیانه‌ی له‌سه‌ر به‌خته‌وه‌ری كراوه‌ ته‌نها‬ ‫ێ ل ‌ه پێوان ‌ه و پێوه‌ره‌كان جه‌خت‬ ‫توانیویه‌تی یه‌ك ڕه‌هه‌ند ل ‌ه به‌خته‌وه‌ری وه‌ربگرێت‪ ،‬هه‌ند ‌‬ ‫له‌سه‌ر پێوانه‌كردنی الیه‌نی هه‌ڵچوونی یان هاوسه‌نگی په‌شێو (مه‌زاج) له‌دیاریكردنی‬ ‫ێ پێوه‌ری تر هه‌ن جه‌خت له‌سه‌ر الیه‌نی تر ده‌كه‌نه‌و‌ه وه‌كو‪ :‬الیه‌نی‬ ‫به‌خته‌وه‌ری ده‌كه‌ن‪ ،‬هه‌ند ‌‬ ‫معریفی و تێگه‌یشتن ل ‌ه ڕازیبوونی ژیان‪ .‬خه‌ڵكی ئاسایش به‌م شێوه‌ی ‌ه به‌خته‌وه‌ری پۆلێن‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬ڕایان وای ‌ه پێك دێت له‌(هه‌ستكردن به‌ڕازیبوون و تێربوون‪ ،‬ئاسووده‌یی و دڵنیایی و‬ ‫به‌ ده‌ستهێنانی خود)‪ .‬به‌اڵم (ماسی و ئه‌وانی تر) ل ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌كانیاندا الیه‌نێكی تریان‬ ‫بۆ سه‌ر به‌خته‌وه‌ری زیاد كرد‪ ،‬ئه‌ویش بریتیی ‌ه ل ‌ه (مه‌عانات ‌ه ده‌روونییه‌كان)‪ ،‬ئه‌م مه‌عاناتان ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی پێچه‌وانه‌ی ب ‌ه هه‌ستی ڕازیبوونی گشتی یه‌و‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م الیه‌ن ‌ه دوو‬ ‫جه‌مسه‌ری به‌رامبه‌ر یه‌كن ده‌روونساغی سه‌نته‌ره‌كه‌یه‌تی‪ ،‬ده‌روون ئاڵۆزی الیه‌نێك ‌ه و هه‌ست‬ ‫كردنی خود ب ‌ه به‌خته‌وه‌ریش الیه‌نه‌كه‌ی تره‌‪ .‬بۆ پێوانه‌ی ده‌روونساغی ده‌بێت ئه‌م پێوانه‌ی ‌ه‬ ‫ب ‌ه كاربهێنین ك ‌ه الیه‌نی (به‌خته‌وه‌ری و ناڕحه‌تی ده‌روونی) ل ‌ه بڕگه‌كانی پێوانه‌ك ‌ه دابێت‪.‬‬ ‫(مایرز و دینر)یش ل ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌كانیاندا چه‌ند الیه‌نێك یان چه‌ند ڕه‌هه‌ندێكیان ل ‌ه‬ ‫بنه‌مای سه‌ره‌كی به‌خته‌وه‌ری خسته‌ڕوو ئه‌وانیش‪( :‬خۆشی‪ ،‬مه‌ینه‌تی)‪ ،‬الیه‌نی یه‌كه‌م‬ ‫هه‌ڵگری هۆكاری ڕازیبوون ل ‌ه ژیان و ویژدانێكی ئه‌رێنییه‌‪ ،‬الیه‌نی دووه‌م (مه‌ینه‌تی)‬ ‫ێ و ویژدانی نه‌رێنی ی ‌ه (سلبییه‌)‪.‬‬ ‫هه‌ڵگری هۆكاری دڵه‌ڕاوك ‌‬ ‫ڕێگاكانی زیادكردنی به‌خته‌وه‌ری بۆ خۆمان و كه‌سانی تر چین ك ‌ه ئه‌نجامیان بده‌ین؟‬ ‫‪ -1‬ده‌كرێت ئاستی به‌خته‌وه‌ری له‌ ده‌روونی خۆمان ئه‌گه‌ر بۆ ماوه‌یه‌كی كه‌میش بێت‬ ‫دروست بكه‌ین‪ ،‬ل ‌ه ڕێگه‌ی گێڕانه‌وه‌ی ڕووداو‌ه خۆشه‌كانی ژیانمان‪ ،‬سه‌یركردنی فیڵمی‬ ‫كۆمیدی‪ ،‬گوێگرتن ل ‌ه مۆسیقایه‌كی نه‌رم و خۆش‪.‬‬ ‫‪ -2‬په‌یوه‌ندی باش‪ :‬گرنگترین سه‌رچاوه‌ی به‌خته‌وه‌ری یه‌‪ ،‬تاك ده‌توانێت ب ‌ه دروستكردن‬ ‫و باشتركردنی په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌اڵ تاكه‌كان‪ ،‬هه‌م خێزانی و خزم و كه‌س ‌ه نزیكه‌كانی‪،‬‬ ‫ێ كانین به‌خته‌وه‌ری زیاد‬ ‫هه‌روه‌ها له‌گه‌اڵ ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ كاری له‌گه‌اڵ ده‌كه‌ن و هاوس ‌‬ ‫بكات‪ .‬بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ‌ه ڕه‌نگ ‌ه زۆرجار پێویستمان ب ‌ه ڕاهێنان له‌سه‌ر شاره‌زاییه‌كانی ژیان و‬ ‫شاره‌زاییه‌كانی كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌بێت‪.‬‬ ‫‪50‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪ -3‬كه‌م كردنه‌وه‌ی ده‌ربڕین ‌ه سلبییه‌كان‪ :‬چونك ‌ه كاریگه‌ری له‌سه‌ر الوازكردنی به‌خته‌وه‌ری‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬زۆرجار ئه‌م ده‌ربڕینانه‌ له‌ خۆ به‌راوردكردن به‌كه‌سانی تر یان به‌و شته‌ی له‌ ڕابردوو‬ ‫له‌سه‌ری بوو‌ه دروست ده‌بێت‪.‬‬ ‫‪ -4‬كاركردن و قۆستنه‌وه‌ی كاته‌ به‌تاڵ و بۆشه‌كان‪ :‬ئه‌وان ‌ه دوو سه‌رچاوه‌ی زۆر گرنگن بۆ‬ ‫به‌خته‌وه‌ربوون‪ ،‬ده‌توانین ب ‌ه به‌كارهێنانی شاره‌زاییه‌ سه‌ركه‌وتووه‌كان و ده‌ستكه‌وته‌كانی كار و‬ ‫هاوڕێیه‌تی كه‌سانی تر و ڕێكخستنی كاته‌كان و هه‌ستكردن به‌ ناسنام ‌ه و ڕه‌وه‌بوون (إنتما‌و)‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها هه‌وڵدان بۆ باشتركردنی ته‌ندرووستی جه‌سته‌یی و ده‌روونی و خۆهێوركردنه‌وه‌كان‬ ‫هه‌ستی ڕازیبوونی ده‌روون ب ‌ه ده‌ست بخه‌ین‪.‬‬ ‫‪ -5‬ده‌كرێت ب ‌ه ده‌ستهێنانی كه‌سایه‌تی و هه‌سته‌كان ب ‌ه مانای ئامانجه‌كانی ژیان ببینیین‪،‬‬ ‫به‌اڵم بۆ ڕێگه‌ی چاره‌سه‌ری و گه‌یشتن به‌ به‌خته‌وه‌ری پێویستمان ب ‌ه (سه‌ركه‌وتن له‌سه‌ر‬ ‫كار‪ ،‬چااڵكی و قۆستنه‌وه‌ی كاته‌ به‌تاڵه‌كان) له‌گه‌اڵ كه‌سانی تر هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ته‌ندرووستی ده‌روونی و جه‌سته‌یی كاریگه‌ری هه‌ی ‌ه له‌سه‌ر هه‌ستكردن ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها (گه‌شه‌ی ته‌واوكاری تاك‪ ،‬قبوڵكردنی خود‪ ،‬ڕازیبوون له‌ ژیان دوور ل ‌ه فشار‬ ‫و ئاسته‌نگ) له‌گه‌اڵ ئه‌وانه‌شدا ده‌توانیین به‌خته‌وه‌ری به‌ ده‌ست بخه‌ین ب ‌ه خۆشویستنی‬ ‫كه‌سانی تر و تێكه‌اڵوبوون له‌گه‌اڵ ده‌وروبه‌ر و جه‌خت كردن له‌سه‌ر دروستكردنی په‌یوه‌ندی‬ ‫ێ و باش‪ ،‬هه‌ستكردن ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری به‌ شێكه‌ ل ‌ه هه‌ستی تاك به‌ ژیانێكی نوێ‌‪ ،‬ل ‌ه نێوان‬ ‫نو ‌‬ ‫الیه‌نی ده‌روونی و كۆمه‌اڵیه‌تی)‪ .‬له‌ لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ی (رینج و ئه‌وانی تر) ئاماژ‌ه به‌وه‌دراوه‌‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی ئه‌رێنیان ‌ه هه‌ی ‌ه ل ‌ه نێوان به‌خته‌وه‌ری ده‌روونی و كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌ستكردن ب ‌ه‬ ‫ژیانێكی چاكه‌ خوازانه‌‪.‬‬ ‫زانایانی بواری ده‌روونزانی هه‌وڵیانداوه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستی بكه‌ن له‌سه‌ر به‌خته‌وه‌ری‪،‬‬ ‫جه‌ختیان له‌سه‌ر تێركردن یان تێربوون كرۆته‌وه‌‪ ،‬تێر كردنی الیه‌نه‌كانی (بایه‌لۆژی‪،‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ده‌روونی)‪ ،‬هۆكارێكی ڕاستی و گرنگن بۆ به‌خته‌وه‌ری‪ ،‬له‌وان ‌ه ماسلۆ‬ ‫جه‌ختی له‌سه‌ر ئه‌وه‌ كردۆته‌وه‌‪ ،‬تێركردنی پێداویستییه‌ سه‌ره‌تایی و بایه‌لۆژی و ده‌روونی‬ ‫و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی گرنگ و ڕاسته‌وخۆی هه‌ستكردنن ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری و‬ ‫شادمانی‪.‬‬ ‫(وین ‪ )winn‬جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌ ئه‌و تاكانه‌ی ل ‌ه پێوه‌ره‌كانی خه‌مۆكی پله‌یه‌كی‬ ‫نزم تۆمار ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌وا هه‌ستی به‌خته‌وه‌ری شادمانیان له‌ال به‌رزه‌‪.‬‬ ‫ڕازیبوون له‌ ژیان الی(جابر و كفافی) وا پێناسه‌كراوه‌‪ :‬بریتییه‌ ل ‌ه تێربوونی پاڵنه‌ر و‬ ‫پێداویستییه‌كان و كه‌مبوونه‌و‌ه شڵه‌ژانه‌كان‪ .‬ئه‌و تاكانه‌ی ئه‌م شتان ‌ه ب ‌ه ده‌ست ده‌هێنن ل ‌ه‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪51‬‬

‫پله‌ی هه‌ستكردن ب ‌ه ڕازیبوون و ئاسووده‌یی و ئاسایش دان‪ .‬ئه‌وانه‌ی ده‌گه‌ن ‌ه ئه‌م پله‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وانه‌ن پشت ب ‌ه خوا ده‌به‌ستن خۆڕاگر و بڕوادارن‪ .‬له‌م باره‌و‌ه (كاڕۆڵ ڕایف و سنجه‌ر)‬ ‫شه‌ش ڕه‌هه‌ند بۆ پێوانه‌ی به‌خته‌وه‌ری ده‌خه‌نه‌ڕوو بریتیین له‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬قبوڵكردنی خود‪:‬‬ ‫واتا تاك توانای ئه‌وه‌ی هه‌بێت‪ ،‬ئاڕاست ‌ه باشه‌كان به‌رامبه‌ر ب ‌ه خود ب ‌ه ده‌ست بێنێت‪ ،‬الیه‌ن ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫جیاوازه‌كانی ل ‌ه خودی خۆی قبوڵ بكات‪ ،‬وه‌كو ئه‌وه‌ی كه‌ تاك هاوڕێ‌ و براده‌ری نو ‌‬ ‫ێ له‌و كاته‌ هه‌ست ب ‌ه ڕازیبوون و بارودۆخێكی ئه‌رێنی بكات‪.‬‬ ‫بناس ‌‬ ‫‪ -2‬په‌یوه‌ندی ئه‌رێیانه‌ له‌گه‌اڵ كه‌سانی تر‪:‬‬ ‫واتا ب ‌ه توانا بوون له‌سه‌ر دروستكردنی په‌یوه‌ندی له‌گه‌اڵ كه‌سانی تر‪ ،‬له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫متمان ‌ه و هه‌ست و سۆزه‌كان‪ ،‬دواتر تا درێژترین كات په‌یوه‌ندییه‌كان ل ‌ه المان بمێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫پارێزگاریكردن له‌و په‌یوه‌ندی و متمان ‌ه بوون ‌ه ب ‌ه كه‌سانی تر‪ ،‬بابه‌تێكی قوڕس و گران ‌ه ب ‌ه‬ ‫نیسبه‌ت ئه‌و تاكه‌‪.‬‬ ‫‪ -3‬سه‌ربه‌خۆیی‪:‬‬ ‫تاك ل ‌ه بریاردانی ئامانجدار لێوه‌شاو‌ه بێت‪ ،‬به‌رگریكار بێت به‌رامبه‌ر فشار‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪،‬‬ ‫كۆنتڕۆڵی ڕه‌فتاری كه‌سایه‌تی خۆی بكات ل ‌ه كاتی كاڕلێكردن له‌گه‌ڵ كه‌سانی تر‪،‬‬ ‫بتوانێت ده‌ربڕینه‌كانی ده‌رببڕێت‪ ،‬بۆ نموونه‌‪ :‬بڕوام ب ‌ه بۆچوونه‌كانی خۆم هه‌ی ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫سه‌رپێچی ڕای گشتی خه‌ڵكیش بێت‪ .‬گران نی ‌ه الم به‌م چه‌شن ‌ه گوزارشت ل ‌ه بۆچوونه‌كانم‬ ‫بكه‌م ك ‌ه وروژاو بێت بۆ جه‌ده‌ل‪.‬‬ ‫‪ -4‬ئامانجداربوون ل ‌ه ژیان‪:‬‬ ‫واتا تاك توانای هه‌بێت له‌سه‌ر دیاریكردنی ئامانجه‌كان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ڕوون و بابه‌تیانه‌‪،‬‬ ‫ێ به‌و‌ه ده‌ده‌م پالن بۆ داهاتووی كاره‌كان ب ‌ه‬ ‫ڕه‌فتاره‌كانی ئاڕاست ‌ه بكات‪ ،‬وه‌كو‪ :‬زۆر گو ‌‬ ‫شێوه‌یه‌كی ڕاست و دروست دابنێم‪.‬‬ ‫‪ -5‬گونجان له‌گه‌اڵ ژینگه‌‪:‬‬ ‫توانادار بوون له‌سه‌ر ڕێكخستن و سه‌رپه‌رشتیكردنی زۆربه‌ی چااڵكییه‌كان‪ ،‬سوود وه‌رگرتن‬ ‫ل ‌ه بارودۆخی ژینگ ‌ه ب ‌ه ڕێگه‌یه‌كی چااڵكانه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌‪ :‬من زۆر باشم ل ‌ه به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫ئه‌رك ‌ه زۆره‌كانی ژیان‪ .‬ئه‌وه‌ش گران ‌ه ب ‌ه جۆرێك ڕێگه‌كانی ژیان دیاری بكرێت‪ ،‬ببێته‌ هۆی‬ ‫دیاری كردنی پێداویستییه‌كان‪.‬‬

‫‪52‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪ -6‬گه‌شه‌ی كه‌سایه‌تی‪:‬‬ ‫واتا تاك توانای هه‌بێت له‌سه‌ر په‌ره‌پێدان و گه‌شه‌ پێدانی تواناكان‪ ،‬زیادكردنی چااڵكی‬ ‫و لێهاتوویی كه‌سییه‌كانی ل ‌ه الیه‌ن ‌ه جیاوازه‌كانی ژیان‪ ،‬وه‌كو‪ :‬هه‌ستكردن ب ‌ه هیوا و‬ ‫گه‌شبینی‪ .‬بۆ نموونه‌‪ :‬من زۆر په‌یوه‌ستم به‌و چااڵكییانه‌ی ده‌بێت ‌ه هۆی په‌ره‌پێدانی‬ ‫ئاسۆكان‪ .‬به‌ نسبه‌ت منه‌و‌ه ژیان بریتیی ‌ه له‌ پڕۆسه‌یه‌كی به‌رده‌وام ل ‌ه فێربوون و گۆڕین و‬ ‫گه‌شه‌كردن‪.‬‬ ‫(لیوبام ئیریسكی) پێوه‌رێكی بۆ به‌خته‌وه‌ری خودی دانا‪ ،‬ل ‌ه چوار ڕه‌هه‌ند پێكهاتبوو‪.‬‬ ‫وه‌كو‪ :‬من توانام به‌سه‌ر ده‌روونمه‌و‌ه هه‌یه‌‪ ،‬من ده‌توانام ڕێز له‌ خۆم زیاتر بگرم ل ‌ه ڕێزگرتنی‬ ‫كه‌سانی تر‪.‬‬ ‫ب ‌ه پشت به‌ستن ب ‌ه ئه‌ده‌بیاتی ده‌روونزانی جیهانی‪ ،‬ئه‌و پێوه‌رانه‌ی بۆ به‌خته‌وه‌ری دایانناو‌ه‬ ‫ده‌توانین شیكردنه‌وه‌یه‌ك بۆ به‌خته‌وه‌ری بكه‌ین‪ ،‬بابه‌تی به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه الی تاك بابه‌تێكی‬ ‫خودییه‌ به‌ پله‌ یه‌ك‪ ،‬په‌یوه‌سته‌ به‌و ئامانجانه‌ی تاك هه‌یه‌تی‪ ،‬تێڕوانینی تاك ‌ه بۆ ژیان‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها چۆنییه‌تی درككردن ‌ه به‌ واقع ب ‌ه شێوه‌یه‌كی سلبی بێت یان ئیجابی له‌م ژینگه‌ی‬ ‫كه‌سایه‌تییه‌كه‌ی تێدایه‌‪ ،‬به‌خته‌وه‌ری په‌یوه‌سته‌ به‌ كۆمه‌ڵێك هۆكار‪ ،‬واتا هه‌موو تاكێك ل ‌ه‬ ‫جیهان ب ‌ه شێوه‌یه‌ك له‌ به‌خته‌وه‌ری ده‌ڕوانێت‪ ،‬له‌ كه‌سانی تر جیاوازه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر تاك بابه‌تییان ‌ه‬ ‫له‌ به‌خته‌وه‌ری بڕوانێت ئه‌وا ماناكه‌ی الی هه‌ر بابه‌تییان ‌ه ده‌بێت‪.‬‬ ‫پۆلێن و باسكردنی ئه‌و كه‌سانه‌ی به‌خته‌وه‌رن‪:‬‬ ‫(سوفولوكس) وته‌یه‌كی به‌ ناوبانگی هه‌ی ‌ه ده‌ڵێت‪( :‬هیچ كه‌سێك به‌خته‌وه‌ر نابێت ئه‌گه‌ر‬ ‫گله‌یی له‌ ژیان هه‌بێت و خۆزگه‌ ب ‌ه مردن بخوازێت)‪ .‬زانایانی ده‌روونی جه‌خت له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ ناكه‌نه‌وه‌ ك ‌ه خه‌ڵك چه‌ند به‌خته‌وه‌رن‪ ،‬چونكه‌ به‌خته‌وه‌ری سیفه‌تێكی به‌رده‌وامی نییه‌‪.‬‬ ‫(كۆستا ماكجرای ‪ )1980‬ده‌لێن‪ :‬ئه‌گه‌ر تاك نمره‌یه‌كی به‌رزی ل ‌ه پێوه‌ری (شادی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی) له‌ قۆناغی هه‌رزه‌كاری ب ‌ه ده‌ست بهێنێ‌‪ ،‬ئه‌وا ئاماژه‌یه‌كی به‌هێزه‌ كه‌ ل ‌ه‬ ‫قۆناغه‌كانی ژیانی داهاتوویدا به‌خته‌وه‌ر بێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر نمره‌یه‌كی به‌رزی له‌ پێوه‌ری‬ ‫(تێكچوونی هه‌ڵچوونی) ب ‌ه ده‌ست بهێنا؟ ئه‌وا ده‌ری ده‌خات‪ ،‬كه‌متر به‌ الی به‌خته‌وه‌ریدا‬ ‫ده‌چێت‪ ،‬به‌خته‌وه‌ری و هه‌ستی ئیجابی له‌ الی پێگه‌یشتووان ئه‌نجامی هۆكاره‌كانی مه‌زاجه‌‪،‬‬ ‫له‌ قۆناغه‌كانی ته‌مه‌ن له‌ زووه‌و‌ه دروست بووه‌‪ ،‬له‌ هه‌مان كاتدا هه‌بوونی هه‌ست ‌ه سلبییه‌كان‬ ‫له‌ ئه‌نجامی به‌ریه‌ككه‌وتنی تاك به‌ بارودۆخێكی نه‌خوازراو و پڕشه‌ڕنگێزی ل ‌ه قۆناغه‌كانی‬ ‫منداڵی و پێش هه‌رزه‌كاری دروست ده‌بێت‪ .‬تێڕوانینی (فرۆید) بۆ به‌خته‌وه‌ری‪ ،‬فرۆید‬ ‫پێ‌ ی وایه‌‪ ،‬هه‌ردوو ڕه‌هه‌ندی (خۆشه‌ویستی و كاركردن) ده‌توانن به‌خته‌وه‌ری به‌ده‌ست‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪53‬‬

‫بخه‌ن‪ ،‬ئه‌و‌ه به‌الی فرۆیده‌و‌ه شتێكی ڕوون و ئاشكرای ‌ه ك ‌ه به‌خته‌وه‌ری په‌یوه‌ست ‌ه به‌كاره‌وه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه ڕووانگه‌ی فرۆیده‌و‌ه په‌یوه‌ندیه‌كی بنه‌ره‌تی و گرینگ ل ‌ه نێوان (كار‪ ،‬خۆشه‌ویستی) بۆ‬ ‫به‌خته‌وه‌ری هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌هه‌مان كاتدا (سلیگمان) جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و‌ه ده‌كات‪ ،‬ڕازیبوون له‌كار و متمان ‌ه ب ‌ه‬ ‫گۆڕاوه‌كانی په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه ده‌روونساغیه‌وه‌‪ .‬له‌وانه‌ زیاتر (ریمالند) ده‌لێت‪ :‬ئه‌و تاكانه‌ی ئه‌م‬ ‫ڕه‌فتاران ‌ه ئه‌نجام ده‌ده‌ن كه‌ل ‌ه به‌ڕژه‌وه‌ندی كه‌سانی تره‌‪ ،‬باپه‌ندن به‌م ڕه‌فتاره‌وه‌‪ ،‬به‌به‌ڕاورد به‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی ئه‌م ڕه‌فتارانه‌یان تێدا نی ‌ه به‌خته‌وه‌رترن‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی تر (ئه‌ورد سابنجون) ده‌لێت‪:‬‬ ‫ێ ته‌كنینك هه‌ن له‌گه‌ڵ خود به‌كاری بهێنین‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی چڕتر هه‌ست به‌خته‌وه‌ری‬ ‫هه‌ند ‌‬ ‫المان دروست ده‌بن‪ ،‬به‌اڵم ڕه‌فتاری خۆبه‌گه‌ره‌زانین زۆرجار سیماتێك ‌ه له‌سیماته‌كانی‬ ‫كه‌سایه‌تی‪ ،‬هه‌ست كردن ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری الی تاك ده‌سرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫(ماسلۆ)ش ده‌لێت‪ :‬تێركردنی پێداویستی ‌ه ده‌روونی و كۆمه‌اڵیه‌تی و فسیۆلۆژییه‌كان‪،‬‬ ‫پالپشتیه‌كی زۆر باش ‌ه ل ‌ه هه‌ست كردن ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری‪ .‬جیاواز له‌مانه‌ (كارڵ رۆجه‌رز) ل ‌ه‬ ‫ووت ‌ه به‌ناوبانگه‌كه‌ی دا ده‌لێت (ئه‌و تاكانه‌ی ل ‌ه كار و پیشه‌كانیان ڕازین‪ ،‬ئه‌وا ده‌گه‌ن ب ‌ه‬ ‫پله‌یه‌كی به‌رز‪ ،‬نزیك ده‌بنه‌و‌ه ل ‌ه نموونه‌یی (میساله‌ت) ئه‌و كات ‌ه هه‌ستی به‌خته‌وره‌بوون الیان‬ ‫دروست ده‌بێت)‪ ،‬رۆجه‌رز دوو چه‌شن به‌خته‌وه‌ری دیاری ده‌كات وه‌كو به‌خته‌وه‌ری (الوه‌كی‪،‬‬ ‫سه‌ره‌كی) په‌یوه‌ستن ب ‌ه ئاستی گه‌شه‌ی تاك‪.‬‬ ‫(دینه‌ر) ل ‌ه سالی ‪ ،2000‬ده‌لێت نزمترین ئاستی به‌خته‌وه‌ری ده‌كه‌وێت ‌ه ژێر كاریگه‌ری‬ ‫سروشت و ئاماده‌باشیه‌كانی تاك‪ ،‬ئه‌مان ‌ه گرینگترین هۆكارن بۆ مانه‌وه‌ی به‌خته‌وه‌ری‬ ‫بۆ كاتێكی درێژ‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی تر (فۆردیس) پێی وای ‌ه به‌خته‌وه‌ری بریتی یه‌ له‌‪ :‬هه‌ست‬ ‫كردن ب ‌ه ڕازیبوونی ژیان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی‪ ،‬بۆ كاتێكی درێژ به‌رده‌وام بێت‪ ،‬ڕای وای ‌ه‬ ‫به‌خته‌وره‌ی ب ‌ه ده‌سته‌به‌ركردنی كه‌لوپه‌له‌كان وه‌كو (ماڵ و پار‌ه و شوێنی كۆمه‌اڵیه‌تی‪...‬‬ ‫هتد) به‌ده‌ست ناخرێت‪ ،‬ئه‌و شتانه‌ ته‌مسیلی به‌خته‌وه‌ری ناكه‌ن‪ ،‬ئه‌وه‌ی ك ‌ه ڕاستی یه‌ ئه‌و‌ه‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه به‌خته‌وه‌ری له‌نێوان ئه‌م شتان ‌ه یان ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م شتان ‌ه بێت كه‌باس كران‪.‬‬ ‫ئه‌دگاره‌‌كانی كه‌سی به‌خته‌وه‌ر‪:‬‬ ‫زانایانی ده‌روونزانی له‌سه‌ر ئه‌و‌ه ڕێك كه‌وتوون‪ ،‬كه‌سانی به‌خته‌وه‌ریش ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫به‌رده‌وام هه‌ست به‌به‌خته‌وه‌ری ناكه‌ن‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ژیان كۆمه‌لێك فشار و ئه‌زمه‌ی تێدایه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم كه‌سانی به‌خته‌وه‌ر ئه‌م توانایه‌یان هه‌ی ‌ه ب ‌ه باشترین شێو‌ه هه‌نگاو بنێنن‪ ،‬خۆڕاگر و‬ ‫ێ هه‌ست و سۆزی ب ‌ه ئازار و خه‌ماوی ڕووبه‌روویان ده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫گه‌شبینن‪ ،‬ڕازین كاتێك هه‌ند ‌‬ ‫‪54‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫چ كاتێك ئه‌م ئاڵۆزی و ئازارانه‌یان له‌سه‌ر تێپه‌ری ئه‌و ئاماده‌باشییه‌یان تێدایه‌ دووبار‌ه‬ ‫بگه‌رێنه‌و‌ه سه‌ر هه‌مان هه‌ستی خۆیان‪ ،‬كه‌سی به‌خته‌وه‌ر خاوه‌ن ئیراده‌یه‌كی به‌هێزه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی كێشه‌كان‪ ،‬ده‌توانێت ته‌حه‌مولی كێش ‌ه گرانه‌كان بكات‪ ،‬له‌ هه‌موو بارێك‬ ‫ڕازییه‌‪ ،‬هه‌وڵ بۆ باشترین ده‌دات‪ ،‬كار بۆ باشترین ده‌كات‪ ،‬به‌اڵم كه‌سی نابه‌خته‌وه‌ر ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ئه‌م سیفه‌تانه‌یه‌‪(.‬ئه‌رجاییل) جیاوازی له‌ نێوان كه‌سی به‌خته‌وه‌ر و نابه‌خته‌وه‌ر‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬زۆرترین تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی كه‌سی به‌خته‌وه‌ر شادمانی یه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش بۆ ئه‌م‬ ‫هه‌سته‌ ئه‌رێییان ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ ك ‌ه له‌ الی كه‌سی به‌خته‌وه‌ر ئاماده‌ن‪ ،‬دوورن له‌ هه‌ستی نه‌رێنی‪،‬‬ ‫تاكی به‌خته‌وه‌ر هه‌وڵده‌دات به‌ باشترین شێو‌ه هه‌ست ‌ه ئه‌رێنی یه‌كانی خۆی به‌ده‌ربخات‪،‬‬ ‫ێ ناوه‌خۆیی و ده‌ره‌كیه‌كانی بكات‪ ،‬تایبه‌تمه‌ندیه‌كی تری تاكی به‌خته‌وه‌ر‬ ‫چاره‌سه‌ری ملمالن ‌‬ ‫ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬به‌توانای ‌ه له‌سه‌ر ڕێكخستن و پالندانانی كات‪ ،‬به‌ شێوه‌یه‌كی ئه‌رێنی ده‌ڕوانێت ‌ه‬ ‫كاته‌كانی ئه‌گه‌ر ل ‌ه كاریش بێت‪ ،‬وورد و لێهاتووه‌‪ ،‬به‌ئومێد‌ه بۆ داهاتوو‪(،‬فۆردیس) الی‬ ‫وایه‌ كه‌سانی به‌خته‌وه‌ر زۆر به‌ چااڵكان ‌ه و هاوبه‌شانه‌ هه‌ڵده‌ستن ب ‌ه ئه‌نجامدانی كاره‌كانیان‪،‬‬ ‫له‌دروست كردنی په‌یوه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تی باشن‪ ،‬به‌توانان ل ‌ه ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌ی كێشه‌كان‪،‬‬ ‫بۆ چاره‌سه‌ری لێهاتوون‪.‬‬ ‫ێ ب ‌ه په‌یوه‌ندییه‌كان ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫به‌اڵم كه‌سی (ناشاد) زۆربه‌ی كاته‌كانیان به‌تاڵه‌‪ ،‬كه‌متر گو ‌‬ ‫ئه‌ركه‌كانیان دواده‌خه‌ن‪ ،‬كه‌متر گرنگی به‌داهاتوو ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌و تاكانه‌ی له‌ ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی به‌خته‌وه‌رن‪ ،‬زانستی ده‌روونزانی ئه‌م تایبه‌تمه‌ندیانه‌یان‬ ‫ده‌دات ‌ه پاڵ‪:‬‬ ‫‪ -1‬هه‌ست به‌ڕازیبوون ده‌كه‌ن له‌و ژیانه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌ی تێیدان‪.‬‬ ‫‪ -2‬له‌په‌یوه‌ندییه‌كانیان زیاتر سه‌ركه‌وتوون‪.‬‬ ‫‪ -3‬زۆر چااڵك و هاوكارن ل ‌ه چاالكیه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان‪.‬‬ ‫‪ -4‬ڕازیبوون له‌ پیشه‌‪ ،‬یه‌كیك ‌ه له‌و هۆكار‌ه گرینگانه‌ی ده‌بێته‌ هۆی به‌ده‌ست هێنانی‬ ‫به‌خته‌وه‌ری ڕازیبوون ل ‌ه پیشه‌یه‌‪.‬هه‌موو مرۆڤێك ڕایبوونی پیشه‌یی به‌ده‌ست ناهێنێت‪،‬‬ ‫به‌خته‌ره‌كان ئه‌و كه‌سانه‌ن هه‌ست به‌ پیشه‌كانیان ده‌كه‌ن و ب ‌ه سه‌رچاوه‌ی به‌خته‌وه‌ری ده‌زانن‪،‬‬ ‫زۆر گرینگی به‌كاره‌كانیان ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌متر ل ‌ه پیشه‌كانیان بێزار ده‌بن و كه‌متر ماندوو ده‌بن‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ێ بارودۆخدا چااڵكترن‪،‬‬ ‫دروست كردنی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ هاورێ‌ و به‌رپرسه‌كانیان ل ‌ه هه‌ند ‌‬ ‫ده‌توانن به‌ره‌نگاری ئه‌و كێشانه‌ ببنه‌وه‌ ك ‌ه ڕووبه‌ڕووی ژیانی ڕۆژانه‌یان و هه‌ست ‌ه ئه‌رێنی و‬ ‫گه‌شبینه‌كانیان ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬له‌سه‌ر باش ئاراست ‌ه كردنی هه‌سته‌ نه‌رێنیه‌كان به‌توانان‪.‬‬ ‫توێژینه‌وه‌كان ئاماژ‌ه به‌وه‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬په‌یوه‌ندیه‌كی به‌ڵگه‌داری به‌هێز ل ‌ه نێوان به‌خته‌وه‌ری و‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪55‬‬

‫ده‌رونساغی و ته‌ندروستی جه‌سته‌یدا هه‌یه‌‪ ،‬له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا ده‌ركه‌تووه‌‪ ،‬قوتابیانی زانكۆ‬ ‫زیاتر هه‌وڵده‌ده‌ن ئاستی به‌خته‌وه‌رییان به‌رز بكه‌نه‌وه‌ ل ‌ه بواره‌ جۆراو جۆره‌كانی ژیان‪ ،‬زیاتر‬ ‫جه‌خت له‌سه‌ر گه‌یشتن ب ‌ه ڕازیبوونی ژیان ده‌كه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه توێژینه‌وه‌یه‌كی تر‪ ،‬له‌سه‌ر ئه‌م كه‌سانه‌ی هه‌ست به‌به‌خته‌وه‌ری ده‌كه‌ن ئه‌نجامدراوه‌‪،‬‬ ‫ێ بدات‪،‬‬ ‫ده‌ركه‌وتوو‌ه ئه‌م كه‌سان ‌ه چه‌ند سیماتێكیان له‌الیه‌‪ ،‬تاك ده‌توانێت گه‌ش ‌ه و په‌ره‌یان پ ‌‬ ‫وه‌كو ئه‌م سیماتانه‌ی خواره‌وه‌‪:‬‬ ‫• پاڵنه‌ری به‌رده‌وام بوون له‌ كار‪.‬‬ ‫• بیركردنه‌وه‌ی ئیجابی و گه‌شبیانه‌‪.‬‬ ‫• هیوا خواستن به‌ كه‌سایه‌تیه‌كی ته‌ندروستی باش‪.‬‬ ‫• ڕێز گرتنی به‌هاكان‪.‬‬ ‫• به‌سۆزی له‌گه‌ڵ كه‌سانی تر‪.‬‬ ‫• دروستكردنی په‌یوه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تی ئیجابی‪.‬‬ ‫• دانانی سنوور بۆ ئاره‌زووه‌كان‪.‬‬ ‫• جه‌ختكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر ئێستا‪.‬‬ ‫• البردنی هه‌ست ‌ه سلبییه‌كان‪.‬‬ ‫• ڕێزگرتنی به‌های به‌خته‌وه‌ری‪.‬‬ ‫• كه‌سایه‌تییه‌كی شاره‌زا‪.‬‬ ‫(ڕاسل) ڕای وای ‌ه مرۆڤی به‌خته‌وه‌ر گومان له‌سه‌ر ل ‌ه ده‌ستدانی ئه‌و پێكهاتانه‌ی سه‌ره‌و‌ه‬ ‫ناكات‪ ،‬مرۆڤی به‌خته‌وه‌ر ئه‌و كه‌سه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه كه‌سایه‌تییه‌كه‌یدا دوو جه‌مسه‌ر نییه‌‪ ،‬هه‌ست‬ ‫ده‌كات كه‌وا ب ‌ه حوریه‌ت و ئازادییه‌و‌ه ده‌ژی‪ ،‬هه‌ستی هاواڵتی بوونی هه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه مردن‬ ‫هه‌راسان نابێت ل ‌ه ناخه‌وه‌ هه‌ست ب ‌ه یه‌كێتی و هاوته‌یار بوون ل ‌ه ژیان ده‌كات‪.‬‬ ‫ل ‌ه ده‌ربڕینی هه‌ڵچوونه‌كانی گه‌رم ‌ه و گرنگی زۆریان پێده‌دات‪ ،‬له‌سه‌ر ئه‌م هه‌ڵچوون‬ ‫و گرنگی پێدان ‌ه به‌خته‌وه‌ری خۆی ب ‌ه ده‌رده‌خات‪ ،‬سوودی هه‌ڵچوونه‌كانی به‌هێزكردنی‬ ‫به‌خته‌وه‌رییه‌ ل ‌ه الی‪.‬‬ ‫ێ چه‌مكه‌وه‌‪:‬‬ ‫په‌یوه‌ند ‌ه به‌خته‌وه‌ری ب ‌ه هه‌ند ‌‬ ‫‪ -1‬ئایینداری‪:‬‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه بواره‌كانی هه‌ستكردن ب ‌ه ڕازیبوون بۆ ئایین ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬گرنگی ئایین ب ‌ه نسبه‌ت‬ ‫‪56‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ێ له‌ كۆمه‌ڵه‌كان زیاتر به‌دیارده‌كه‌وێت به‌ تایبه‌ت الی به‌ ته‌مه‌نه‌كان‪ ،‬په‌یوه‌ندییه‌كی‬ ‫هه‌ند ‌‬ ‫به‌هێز له‌ نێوان هه‌ستكردن به‌ ڕازیبوونی ئایینی و هۆگری ئایینی و به‌خته‌وه‌ری و‬ ‫هاوسه‌رگیری و ته‌ندروستی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وانه‌ی ئاییندارن كه‌متر هه‌ست به‌ ته‌نیایی ده‌روونی‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬ڕۆڵی په‌رستگا سه‌رچاوه‌یه‌ك ‌ه له‌سه‌رچاوه‌كانی پاڵپشتی كۆمه‌اڵیه‌تی‪( .‬فرنش و‬ ‫جۆزیف) هه‌وڵیاندا لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك ل ‌ه نێوان ئایینداری و به‌خته‌وه‌ری و ئامانجه‌كانی ژیان‬ ‫و به‌ ده‌ستهێنانی خود دیاری بكه‌ن‪ ،‬ل ‌ه ئه‌نجامدا ده‌ركه‌وت په‌یوه‌ندییه‌كی به‌ڵگه‌داری ل ‌ه‬ ‫نێوان ئایین و گۆڕاوه‌كاندا هه‌یه‌‪ .‬و‌ه ئاماژه‌شیان به‌وه‌دا ك ‌ه ب ‌ه گۆڕانی ئامانجه‌كانی ژیان‬ ‫په‌یوه‌ندی نێوان ئایین و به‌خته‌وه‌ری جیاواز ده‌بێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬به‌خته‌وه‌ری و متمانه‌ به‌خۆبوون‪:‬‬ ‫ژماره‌یه‌ك ل ‌ه زانایانی ده‌روونزانی ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كه‌ن په‌یوه‌ندیه‌ك له‌ نێوان (به‌خته‌وه‌ری‬ ‫و متمانه‌ به‌خۆبوون) هه‌یه‌‪ ،‬یه‌كێك له‌م زانایانه‌ زانا (جیلفۆرد)ه‌ ده‌لێت‪ :‬بڕوابه‌خۆبوون ل ‌ه‬ ‫ڕه‌فتاری كۆمه‌اڵیه‌تی یان یان هه‌ڵچوونه‌كان كورت نابێته‌وه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی ك ‌ه وای بۆ ده‌چین‪،‬‬ ‫به‌ڵكو كۆمه‌ڵێك سیماتن‪ ،‬نمره‌ی ته‌واوكاری و دینامیه‌تی كه‌سایه‌تی یان گونجانی گشتی‬ ‫به‌ده‌رده‌خه‌ن‪ ،‬په‌یویه‌ندییان به‌مانای خوده‌وه‌ دیاری ده‌كه‌ن‪ ،‬بڕوای وایه‌ په‌یوه‌ندیه‌ك له‌ نێوان‬ ‫وگونجان و هاوسه‌نگی هه‌ڵچونی و عصابیه‌كان هه‌یه‌‪( .‬ئایزینگ) متمانه‌ به‌خۆبوون‬ ‫ده‌به‌ستێته‌وه‌ به‌ نه‌بوونی مه‌یلی عصابی و رێكی هاوسه‌نگی هه‌ڵچوونه‌كان‪.‬‬ ‫جیلفۆرد ده‌لێت‪ :‬ڕۆڵی سیماتی متمان ‌ه به‌خۆبوون ل ‌ه سه‌رجه‌م بواره‌كانی گونجان به‌گشتی‬ ‫به‌دیارده‌كه‌وێـت‪ ،‬هه‌وره‌ها گونجان به‌یه‌ك بوار نابه‌ستێته‌وه‌‪ ،‬متمان ‌ه به‌خۆبوون وا دیاری‬ ‫ده‌كات كه‌ هۆكارێكی گشتی یه‌‪ ،‬ل ‌ه نوێنه‌ری كردن و ئاراسته‌ كردنی تاك به‌رامبه‌ر ب ‌ه‬ ‫خود و ژینگه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كه‌ی‪ ،‬بڕوای وای ‌ه متمان ‌ه به‌خۆبوون مه‌یلی تاكه‌ ل ‌ه چوون ‌ه پێش‬ ‫ل ‌ه ده‌وروبه‌ر یان گه‌ران ‌ه لێی‪.‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌كی تر جیلفۆرد پۆلینی نیشانه‌كانی متمان ‌ه به‌خۆبوون به‌م شێوه‌یه‌ ده‌كات (هه‌ست‬ ‫كردن به‌ لێهاتوویی‪ ،‬هه‌ستكردن به‌ قبوڵ كردنی ئه‌وانی تر‪ ،‬بڕوابوون به‌ ده‌روون‪ ،‬هاوسه‌نگی‬ ‫هه‌ڵچوونی)‪ .‬هه‌روه‌ها له‌ الیه‌كی تر جیلفۆرد پۆلینێكی تر بۆ دیارده‌ی (كه‌م هه‌ستی) به‌م‬ ‫شێوه‌ی ‌ه ده‌كات‪ ،‬وه‌كو (گه‌رانه‌و‌ه بۆ خود و ڕازی نه‌بوون ل ‌ه كار و باره‌كانی كه‌سایه‌تی تاك)‪.‬‬ ‫‪ -3‬گه‌شبینی‪:‬‬ ‫(كافر و شایار) ڕایان وای ‌ه گه‌شبینی سیفه‌تێكی زۆر گرینگی كه‌سایه‌تیه‌‪ ،‬ده‌لێن له‌م‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪57‬‬

‫به‌شان ‌ه پێك دێت (پێشبینی گشتی ده‌رباره‌ی داهاتوو‪ ،‬دووركه‌وتنه‌وه‌ ل ‌ه هێل ‌ه ڕه‌شبینیه‌كان‪،‬‬ ‫شته‌كان ب ‌ه ئه‌رێنی ده‌بینێت)‪ ،‬ئه‌م تێروانین ‌ه گه‌شبینانه‌ی ‌ه یارمه‌تی تاك ده‌دات بۆ جه‌خت‬ ‫ێ ل ‌ه توێژینه‌وه‌كان له‌سه‌ر ئه‌و‌ه كۆكن‪،‬‬ ‫كردنه‌و‌ه له‌سه‌ر پێشبینی ئه‌رێنی‪.‬به‌اڵم هه‌ند ‌‬ ‫گه‌شبینیه‌كی زۆر به‌شێك ل ‌ه ناواعیقی تێدایه‌‪.‬‬ ‫‪ .4‬هاوسه‌نگی ویژدانی‪:‬‬ ‫حاله‌تی هه‌ڵچوونی ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی دابه‌شی سه‌ر دوو به‌شی سه‌ره‌كی ده‌بێت‪:‬‬ ‫‪ -1‬هه‌ڵچوون ‌ه ئه‌رێنیه‌كان(ئیجابی)‪ :‬پێك دێت له‌ (دلخۆشی‪ ،‬هه‌ست ب ‌ه ڕازیبوون ‪...‬هتد)‪.‬‬ ‫ێ و ترس‬ ‫‪ -2‬هه‌ڵچوون ‌ه نه‌رێنیه‌كان (سلبی)‪ :‬پێك دێت ل ‌ه (خه‌م و خه‌مباری و دڵه‌ڕاوك ‌‬ ‫و شله‌ژان‪...‬هتد)‪.‬‬ ‫زۆربه‌ی توێژینه‌وه‌كان ئه‌و‌ه ده‌خه‌نه‌روو هه‌بوونی پله‌یه‌كی به‌رز ل ‌ه هه‌ڵچوون ‌ه ئیجابیه‌كان‬ ‫و تواناداربوون ل ‌ه به‌ڕه‌نگاربوونه‌وه‌ی فشاره‌كان‪ ،‬ئاماژه‌یه‌كی باشن بۆ هه‌بوونی به‌خته‌وه‌ی‬ ‫و ڕازیبوون ب ‌ه شێوه‌یكی گشتی‪( .‬برید بورون) ئاماژ‌ه به‌و‌ه ده‌كات و ده‌ڵێت‪ :‬ده‌توانین ل ‌ه‬ ‫ڕێگه‌ی دیاری كردنی ناوه‌ندی كۆنترۆڵ و كه‌سایه‌تیه‌وه‌ (هه‌ستی خودی) دیاری بكه‌ین‪،‬‬ ‫ئایا ده‌كه‌وێت ‌ه ویژدان ‌ه ئیجابیه‌كان یان سلبیه‌كان؟ ‪.‬‬ ‫ده‌كرێـت به‌خته‌وه‌ری ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی له‌سه‌ر ئه‌م دوو یاسای ‌ه گوزارشتی لێبكه‌ین و‬ ‫ده‌ریببرین‪ ،‬یاسایی یه‌كه‌م‪ :‬واتا ئه‌و كه‌سانه‌ی پله‌یه‌كی به‌رزیان له‌به‌خته‌وه‌ری هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ئاستی ویژدانی ئیجابیان ل‌ه چاو ئاستی ویژدانی سلبیان به‌رزتره‌‪.‬‬ ‫یاسای دووه‌م‪ :‬بریتین له‌و كه‌سانه‌ی ك ‌ه ئاستی ویژدانی ئیجابیان نزمه‌‪ ،‬ئه‌وا (هه‌ست‬ ‫كردنی خود)یان ڕوو ل ‌ه سلبیه‌‪ .‬ده‌كرێت هۆكار‌ه ئیجابیه‌كان جێگه‌ی هه‌ست و سۆز‌ه‬ ‫سلبیه‌كان پڕ بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬بۆ پاراستنی هه‌ستی خود‪ ،‬چۆن؟ ب ‌ه دووباره‌ گه‌رانه‌وه‌ی ئاستی‬ ‫جێگیر ل ‌ه نمره‌ی هاوسه‌نگی ویژدانی‪.‬‬ ‫ده‌روونساغی (الصح ‌ه النفسیه‌)‪:‬‬ ‫دروست بوونی ته‌بایی و خۆشی ل ‌ه الی مرۆڤ له‌ هه‌ستكردن ب ‌ه هیوا و به‌خته‌وه‌ری‬ ‫و ڕازیبوون ل ‌ه خود‪ ،‬په‌یوه‌ندی له‌گه‌اڵ كه‌سانی تر و هاوكاری كردنیان له‌سه‌ر ئه‌زم ‌ه ل ‌ه‬ ‫ناكاوه‌كان‪ ،‬ئه‌و هاوكاریان ‌ه له‌سه‌ر نزمكردنه‌وه‌ی (خه‌مۆكی‪ ،‬دڵه‌ڕاوكێ‌‪ ،‬هه‌ستكردنی ب ‌ه‬ ‫ته‌نیایی ده‌روونی) كاریگه‌ری هه‌یه‌‪.‬‬

‫‪58‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫(أراجایل) ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات ك ‌ه شادی یه‌كێكه‌ له‌و سیفه‌تانه‌ی كه‌ ل ‌ه الی كه‌سایه‌تی‬ ‫زۆرترین ڕێژه‌ی هه‌یه‌ و په‌یوه‌ندی به‌ كه‌سایه‌تییه‌و‌ه هه‌یه‌‪ ،‬به‌خته‌وه‌ری په‌یوه‌ندی به‌ هه‌ست‬ ‫و سۆز‌ه ئیجابییه‌كان و هه‌ستكردن به‌ ڕازیبوون هه‌یه‌‪ ،‬هیچ په‌یوه‌ندی ب ‌ه هه‌ست و‬ ‫سۆز‌ه سلبییه‌كانه‌و‌ه نییه‌‪ ،‬نمره‌ی شادی په‌یوه‌ندییه‌كی پته‌وی ب ‌ه به‌خته‌وه‌رییه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫تاكانه‌ی هه‌ست ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری ده‌كه‌ن ده‌توانن كێش ‌ه و ملمالنێی ‌ه ناوه‌كییه‌كان چاره‌سه‌ر بكه‌ن‪،‬‬ ‫ئاستی ته‌واوكاری كه‌سایه‌تی ب ‌ه ده‌ستبهێنن‪ ،‬توێژینه‌وه‌كان ئاماژ‌ه به‌و‌ه ده‌كه‌ن په‌یوه‌ندییه‌كی‬ ‫به‌ڵگه‌داری به‌هێز هه‌ی ‌ه له‌ نێوان به‌خته‌وه‌ری ده‌روونساغی و ته‌ندروستی جه‌سته‌یی تاك‪،‬‬ ‫قوتابیانی زانكۆ تا ئاستێكی به‌رز هیوا ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری ده‌خوازن و ل ‌ه بوار‌ه جۆرا و‬ ‫جۆره‌كانی ژیان زیاتر سه‌ركه‌وتوو ترن‪ ،‬زیاتر جه‌خت له‌سه‌ر خود ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫(ڕۆجه‌ر والش) له‌ لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ی له‌ زانكۆی كالیفۆرنیا ئه‌وه‌ی خسته‌ڕوو‪ .‬له‌و‬ ‫بارودۆخانه‌ی ده‌روونساغی تاك تووشی (خه‌مۆكی‪ ،‬دڵه‌ڕاوكێ‌‪ ،‬شه‌كر و قه‌ڵه‌وی) ده‌بینیت‬ ‫كار ده‌كات ‌ه سه‌ر كه‌مكردنه‌وه‌ی ئاستی به‌خته‌وه‌ری الی تاك‪ ،‬به‌ ڕێكخستنه‌وه‌ی خۆراك و‬ ‫وه‌رزشكردنێكی گونجاو‪ ،‬دووبار‌ه دروستكردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی ئه‌رێنییه‌كان‪ ،‬خۆهێوركردنه‌و‌ه‬ ‫و كۆنتڕۆڵكردن و كه‌مكردنه‌وه‌ی ماندوو بوونه‌كان‪ ،‬جێ‌ به‌جێكردنی ئه‌رك ‌ه ئاینییه‌كان‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ڕێكخستنی كات و هاوكاریكردنی خه‌ڵك‪ ،‬ده‌كرێت هاوكارێكی باش بێت بۆ‬ ‫به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی به‌خته‌وه‌ری الی تاك‪.‬‬ ‫به‌خته‌وه‌ری و جیاوازی نێوان ڕه‌گه‌زه‌كان‪:‬‬ ‫پرسیارێك له‌م ڕوانگه‌یه‌وه‌ ده‌خرێته‌ڕوو‪ ،‬ئایا پیاو به‌خته‌وه‌رتر‌ه یان ژن؟ جیاوازی له‌ نێوانیان‬ ‫هه‌یه‌؟ جیاوازی ڕۆڵی ژیانیان كاریگه‌ری له‌سه‌ر ژیانیان هه‌یه‌؟‬ ‫له‌سه‌ره‌تادا بڕوا وابوو ك ‌ه به‌خته‌وه‌ری ئاماده‌ باشیه‌كه‌ی بۆ منداڵی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬دواتر‬ ‫قۆناغی هه‌رزه‌كاری كه‌نجی به‌ هۆی كارلێكه‌كانی بۆماوه‌و بارو دۆخه‌كانی ژینگه‌و‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ندی الیه‌نی روحی و مادی هه‌روه‌ها توانای تاك له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنی ئاڕاسته‌ی‬ ‫ژیان و قبوڵ كردنی خود و ڕه‌وبوون و شێوازه‌كانی فیكری و سۆزكاری ژینگه‌ی گه‌ش ‌ه‬ ‫ێ بابه‌تێكی هه‌ڵسه‌نگاندن نیه‌‪ ،‬په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه سروشتی‬ ‫ده‌كات‪ ،‬جیاوازی نێوان نێرو م ‌‬ ‫كه‌سایه‌تی یه‌وه‌‪ ،‬ته‌مه‌ن و باری كۆمه‌اڵیه‌تی و ته‌ندروستی كاریگه‌ری له‌ سه‌ر تاك هه‌یه‌‪،‬‬ ‫له‌سه‌ر دروست كردنی ئاستی به‌خته‌وه‌ری له‌ قۆناغ ‌ه جیاوازه‌كانی ته‌مه‌ن‪( .‬موسی‪)2000 ،‬‬ ‫ل ‌ه توێژینه‌وه‌یه‌كدا ئاماژ‌ه به‌وه‌ ده‌كات جیاوازی سه‌باره‌ت ب ‌ه هه‌بوونی به‌خته‌وه‌ری له‌ الی‬ ‫ژنان و پیاوان نیه‌‪ ،‬جیاوازیه‌كه‌ی بۆ سروشتی به‌خته‌وه‌ری ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬به‌وه‌ی پیاو ل ‌ه‬ ‫بواره‌كانی كاركردن و هاوسه‌رگیری چاالكی ‌ه شاده‌كان به‌خته‌وه‌رتره‌‪ ،‬به‌اڵم ئافره‌ت زیاتر ل ‌ه‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪59‬‬

‫په‌یوه‌ندی ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان به‌خته‌وه‌رتره‌‪ .‬له‌الیه‌كی تره‌و‌ه له‌ساڵی ‪( 2001‬ئه‌بو هاشم) جه‌خت‬ ‫له‌سه‌ر نه‌بوونی جیاوازی له‌نێوان ( ژن و پیاو )ی كردو‌ه له‌سه‌ر ڕه‌هه‌نده‌كانی به‌خته‌وه‌ری‬ ‫( سه‌ربه‌خۆی‪ ،‬گه‌شه‌ی كه‌سایه‌تی‪ ،‬په‌یوه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌رێنی‪ ،‬ئامانجی ژیان‪ ،‬ڕێز‬ ‫گرتنی خود )‪ .‬یحفوفی ل ‌ه ساڵی ‪ 2006‬له‌ توێژینه‌وه‌كه‌ی گه‌یشت ‌ه ئه‌م ده‌رئه‌نجامه‌ی ك ‌ه‬ ‫ێ ) نی ‌ه ل ‌ه به‌خته‌وه‌ری‪ ،‬كاتێك لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ی له‌سه‌ر قوتابیانی‬ ‫جیاوازی ل ‌ه نێوان ( نێرو م ‌‬ ‫زانكۆی لوبنانی ئه‌نجام دا ‪ .‬به‌اڵم ( عبدالخالق ) له‌ساڵی ‪ 2003‬له‌و لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ی‬ ‫له‌سه‌ر قوتابیانی كوڕو كچی زانكۆی كوێت ئه‌نجامیدا گه‌یشت ‌ه ئه‌نجامێكی جیاواز ل ‌ه‬ ‫ێ ) سه‌باره‌ت ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری‬ ‫توێژینه‌وه‌كانی تر‪ ،‬ده‌ری خست جیاوازی ل ‌ه نێوان ( نێر و م ‌‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬كوڕان زیاتر خواستی به‌خته‌وه‌ریان هه‌یه‌ ل ‌ه چاو كچان‪ ،‬سه‌باره‌ت به‌و لێكۆڵینه‌وانه‌ی‬ ‫له‌الیه‌ن كه‌سانی ڕۆژئاوا كراو‌ه ئه‌مانه‌ش گه‌یشتن ‌ه ئه‌و ئه‌نجامه‌ی جیاوازی ل ‌ه نێوان ژنان‬ ‫و پیاوان هه‌یه‌‪ ،‬وه‌ك توێژینه‌وه‌كانی (‪ Philip‬ل ‌ه ‪ Daly ،2006‬ل ‌ه ‪Eberleand،1985‬‬ ‫ل ‌ه ‪ )2008‬ده‌ریانخست به‌هۆی گۆڕاوه‌كانی ڕۆشنبیری و كۆمه‌اڵیه‌تی و ڕه‌فتاری له‌الیه‌ن‬ ‫ژنان و پیاوان هه‌ست كردن ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری الیان جیاوازه‌‪ ،‬ژن ب ‌ه سروشتی خۆی زیاتر ئارام‬ ‫و هێمن تره‌‪ ،‬به‌خته‌وه‌رتره‌ ل ‌ه چاو پیاوان‪ ageyama( .‬ل ‌ه ‪ )2009‬ئه‌وه‌ی ده‌رخست‬ ‫ك ‌ه جیاوازی ل ‌ه ئاستی به‌خته‌وه‌ری له‌الی ( ژنان و پیاوان ) به‌ گوێره‌ی قۆناغه‌كانی‬ ‫ته‌مه‌ن جیاوازه‌‪ ،‬وه‌كو ئافره‌تان ل ‌ه ته‌مه‌نی گه‌نجی به‌خته‌وه‌رترن چونك ‌ه خواستی سه‌رنج‬ ‫ڕاكێشی و جازبیه‌تیان تێدایه‌‪ ،‬به‌اڵم پیاوان له‌نیوه‌ی ته‌مه‌نیان به‌خته‌وه‌رترن چونك ‌ه ده‌گه‌ن ب ‌ه‬ ‫مكانه‌تێكی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ .‬دروست بوونی ئه‌م جیاوازیانه‌ی سه‌باره‌ت ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری نێوان‬ ‫ڕه‌گه‌زه‌كان دروست ده‌بێت بۆ ( خێزان و كارلێك ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ) ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫ته‌نها له‌و لێكۆڵینه‌وه‌ی (ئه‌رجیلی ‪ )1987‬ئه‌نجامیدا‪ ،‬ده‌رده‌كه‌وێت ڕێژه‌یه‌كی كه‌م‬ ‫جیاوازی ل ‌ه نێوان نێرو مێ‌ هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌ویش په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه ڕازی بونیان ل ‌ه ژیان ‪.‬له‌م‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت ژنان ب ‌ه ڕێژه‌یه‌كی كه‌متر ل ‌ه پیاوان به‌خته‌وه‌رترن‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر‬ ‫جه‌م قۆناغه‌كانی ته‌مه‌ن به‌رده‌وام ده‌بێت ‪ .‬ئه‌م جیاوازیه‌ش په‌یوه‌ندی ب ‌ه شێوه‌ی ژیانیان هه‌ی ‌ه‬ ‫به‌ تایبه‌تی ل ‌ه باری كۆمه‌اڵیه‌تی و خانه‌نشینی و داهاتی مادی و قه‌یره‌یی و جیابوونه‌و‌ه‬ ‫( ته‌اڵق ) ئه‌مان ‌ه زیاتر كاریگه‌ری سلبی له‌سه‌ر ژنان هه‌یه‌ ل ‌ه چاو پیاوان‪.‬‬ ‫ ‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی تر (‪ Eaterlin‬له‌ ساڵی ‪ )2012‬ده‌ركه‌وت به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه الی‬ ‫كچانی هه‌رزه‌كار و پێگه‌یشتوو زیاتره‌ ل ‌ه چاو به‌خته‌وه‌ری الی كوڕان ل ‌ه هه‌مان ته‌مه‌ندا‪.‬‬ ‫كوڕان ل ‌ه كاری ئاڵۆز به‌خته‌وه‌رترن له‌ كچان‪ .‬ل ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌ك ‌ه ده‌ركه‌وت ك ‌ه پیاوان و ئافره‌تان‬ ‫خواستی ده‌روونساغی و ته‌ندروستی جه‌سته‌یی و داهاتی به‌رزیان هه‌یه‌‪ ،‬په‌ككه‌وتووان ل ‌ه‬ ‫كار و ژنانی جیا بووه‌ و قه‌یر‌ه كچان كه‌م داهاتی و حاڵه‌تی ته‌ندروستی خراپ نیشانه‌ی‬ ‫‪60‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫نزمی به‌خته‌وه‌رین‪ .‬هه‌موو ئه‌و توێژینه‌وانه‌ی پێشتر جه‌خت له‌سه‌ر بواره‌كانی ژیان ده‌كه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌كو‪( :‬چاودێری منداڵ‪ ،‬به‌ڕێوه‌بردنی مااڵ‪ ،‬كاركردن‪ ،‬داهاتی تاك‪..... ،‬هتد) ئه‌وان ‌ه‬ ‫هه‌موویان هه‌موویان په‌یوه‌ندیان به‌ خۆشگوزه‌رانی تاكه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه ڕابردوو و ل ‌ه داهاتوو‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی یه‌كسان له‌ نێوان ڕه‌گه‌زه‌كان كاریگه‌ریان به‌ دیار ده‌كه‌وێت‪ .‬ئه‌و گۆڕانكاریی ‌ه‬ ‫گه‌ورانه‌ی له‌و سه‌ده‌یه‌ ڕوویدای ‌ه ب ‌ه تایبه‌ت ته‌قینه‌وه‌ی زانیارییه‌كان و خه‌ریك بوون ب ‌ه‬ ‫الیه‌نی فكری و زانستی‪ ،‬كاریگه‌ری له‌سه‌ر ژیان و جێگیری ده‌روونی و ب ‌ه دیهێنانی‬ ‫ئامانجه‌كان له‌ ژیانیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫په‌رپێدانی هه‌ستكردن ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری‪:‬‬ ‫(مه‌رجیتس) یه‌كێكه‌ له‌و زانای ‌ه گه‌ورانه‌ی هه‌ڵسا ب ‌ه پێشكه‌شكردنی ڕاهێنانی ڕۆژان ‌ه‬ ‫بۆ هێوركردنه‌وه‌ی بیركردنه‌و‌ه و یادگارییه‌ خۆشه‌كان و هێوركردنه‌وه‌ی ده‌روون‪ .‬ئه‌م ڕاهێنان ‌ه‬ ‫ڕۆڵێكی گه‌ور‌ه بۆ گێڕانه‌وه‌ی به‌خته‌وه‌ری ده‌گێڕن‪ ،‬یه‌كێك له‌و پیاوانه‌ی كه‌ ئه‌م جۆر‌ه‬ ‫ێ به‌جێكردنی ئه‌م ته‌كنیكان ‌ه و خۆهێوركردنه‌وه‌ و‬ ‫ته‌كنیكان ‌ه ده‌كات ده‌ڵێت توانیم به‌ ج ‌‬ ‫گوزارشتكردن له‌ هه‌ڵچوونه‌كان و په‌ره‌پێدانی زهنی به‌ شێوه‌یه‌كی ڕێكخراو ل ‌ه ماوه‌یه‌كی‬ ‫دیاریكراو و ئاستی ته‌سه‌ور و بیركردنه‌وه‌ و كاره‌كان و ڕه‌فتاره‌كان به‌ گه‌وره‌ترین شێو‌ه‬ ‫بگۆڕین‪ .‬له‌م باره‌یه‌و‌ه مه‌رجیتس ده‌ڵێت‪( :‬وێنه‌ی خود و پێكهاته‌ی ئه‌و عاده‌تانه‌ دوو‬ ‫سه‌ره‌یه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئێم ‌ه توانیمان یه‌كێكیان بگۆڕین ئه‌ویتر ڕاسته‌وخۆ ده‌گۆڕێت)‪ ،‬ڕای‬ ‫وای ‌ه عاده‌ته‌كان بۆ گۆڕینیان ته‌نیا ئیراده‌ی كه‌سیمانی ده‌وێت‪ ،‬ئه‌و ڕێگایانه‌ ب ‌ه ناكاو و‬ ‫سوتف ‌ه نابێت‪ ،‬به‌ڵكو ئێمه‌ ده‌بێت ئه‌و ڕێگه‌ی ‌ه وه‌رگرین ك ‌ه بۆ كه‌سایه‌تیمان و تێگه‌یشتنمان‬ ‫ده‌گونجێت‪.‬‬ ‫زۆربه‌مان ڕاهاتنمان ب ‌ه عادات ‌ه نوێكان ال گرانه‌‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه جه‌خت كردن له‌سه‌ر الیه‌ن ‌ه‬ ‫باشه‌كانیان ده‌توانین ئه‌نجامیان بده‌ین ‪.‬‬ ‫ب ‌ه كورتی ده‌كرێت ئه‌و عاداتان ‌ه بگۆڕین یان ڕێكیان بخه‌ین له‌ ڕێگه‌ی بڕیاری گونجاوو‬ ‫دروست‪ ،‬گرنگترین په‌ره‌پێدانه‌كانی هه‌ست كردن ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری ل ‌ه الی تاك په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵێك بنه‌ماوه‌ ك ‌ه تاك به‌خته‌وه‌ر ده‌كه‌ن ‪ .‬وه‌كو ئه‌مانه‌ی خواه‌و‌ه ‪:‬‬ ‫‪ -1‬هه‌وڵدان بۆ ئه‌وه‌ی زۆربه‌ی كات ل ‌ه هه‌موو بواره‌كان دڵخۆش و ڕووخۆش بین‪.‬‬ ‫‪ -2‬هه‌وڵده‌ین سیمای خۆشه‌ویستی به‌رامبه‌ر كه‌سانی تر ده‌رببڕین‪.‬‬ ‫‪ -3‬جێگرتنه‌وه‌ی كه‌سایه‌تیه‌ باشه‌كان كه‌ ئێمه‌ به‌رده‌وام له‌ ڕه‌فتارو هه‌سته‌كانمان ده‌مانه‌وێت‬ ‫جێیان بگرینه‌وه‌‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪61‬‬

‫‪ -4‬خۆالدان له‌و فكر‌ه تایبه‌تییانه‌ی ك ‌ه ده‌یه‌وێت ب ‌ه شێوه‌یه‌كی سلبی و ڕه‌شبینان ‌ه المان‬ ‫دروست بن‪.‬‬ ‫ێ جار پێبكه‌نین‪.‬‬ ‫‪ -5‬به‌الی كه‌می ڕۆژان ‌ه س ‌‬ ‫‪ -6‬كاركردن به‌و په‌ڕی ڕێكی و توانای زیره‌كیمانه‌وه‌ دوور ل ‌ه كه‌م و كوڕی‪.‬‬ ‫ێ هه‌فت ‌ه هاوكار و یارمه‌تیده‌ری‬ ‫ێ به‌جێكردنی ئه‌و خااڵنه‌ی سه‌ره‌و‌ه بۆ ماوه‌ی س ‌‬ ‫ج‌‬ ‫تاك ده‌بێت له‌سه‌ر زیادكردنی هه‌ست و سۆز‌ه ئه‌رێنییه‌كانه‌و‌ه و كه‌مكردنه‌وه‌ی هه‌ست ‌ه‬ ‫نه‌رێنییه‌كان‪ ،‬ڕێگه‌یه‌ك ‌ه بۆ بیناكردنی تێڕوانینمان بۆ خودی خۆمان‪.‬‬ ‫پێوانه‌ی ئۆكسفۆرد بۆ به‌خته‌وه‌ری‪:‬‬ ‫ڕێنمایی‪ :‬له‌م پێوانه‌ی ‌ه كۆمه‌ڵێك بڕگ ‌ه دانراون سه‌باره‌ت ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری‪ ،‬هه‌رخاڵێك ل ‌ه‬ ‫خاڵه‌كان شه‌ش هه‌ڵبژارده‌ی له‌به‌رده‌م ‌ه بۆ ده‌ست نیشانكردنیان‪ .‬وه‌كو ئه‌مانه‌‪:‬‬ ‫(ب ‌ه شێوه‌یه‌كی به‌هێز له‌گه‌ڵم ناگونجێ‌=‪ ،1‬تا ئاستێك له‌گه‌ڵم ناگونجێ‌=‪ ،2‬كه‌م‬ ‫له‌گه‌ڵم ناگونجێ‌=‪ ،3‬كه‌مێك له‌گه‌ڵم ده‌گونجێ‌=‪ ،4‬تا ئاستێك له‌گه‌ڵم ده‌گونجێ‌=‪،5‬‬ ‫زۆر له‌گه‌ڵم ده‌گونجێ‌=‪ .)6‬ل ‌ه كاتی وه‌اڵمدانه‌وه‌ی پرسیاره‌كان پێویست ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫ێ‬ ‫ێ خاڵ به‌شێوه‌ی ئه‌رێنی و هه‌ند ‌‬ ‫باش بیان خوێنیته‌وه‌‪ ،‬ڕه‌چاوی ئه‌و‌ه بكه‌یت هه‌ند ‌‬ ‫خاڵ به‌شێوه‌ی نه‌رێنی نووسراون‪( .‬ئه‌گه‌ر كۆی نمره‌ی به‌ده‌ستهاتوه‌كانت گه‌یشت ‌ه ‪87‬‬ ‫ئه‌او هه‌ستی به‌خته‌وه‌ریت ال نیه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر ل ‌ه ‪ 87‬نمر‌ه به‌ره‌و‌ه سه‌رو‌ه بوو ئه‌وا هه‌ستی‬ ‫به‌ختوه‌ریت البه‌رزه‌) له‌م بڕگان ‌ه وه‌اڵمی ڕاست و هه‌ڵ ‌ه نییه‌‪ ،‬ته‌نیا ئه‌و‌ه وه‌اڵم بده‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵت ده‌گونجێ‌‪.‬‬ ‫‪ -1‬به‌ گوێره‌ی ڕێگه‌ی تایبه‌تی خۆم هه‌ست ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری ناكه‌م‪.‬‬ ‫‪ -2‬من ب ‌ه شێوه‌یه‌كی زۆر به‌كه‌سانی تره‌و‌ه په‌یوه‌ستم‪.‬‬ ‫‪ -3‬هه‌ست ده‌كه‌م ژیان بۆ ئامانجه‌‪.‬‬ ‫‪ -4‬ته‌قریبه‌ن هه‌ستێكی گه‌رمم به‌رامبه‌ر هه‌موو كه‌سێك هه‌یه‌‬ ‫‪ -5‬هه‌ست ب ‌ه ڕوودانی هه‌ستێكی سه‌رنج ڕاكێش ده‌كه‌م‪.‬‬ ‫‪ -6‬گه‌شبین نیم ب ‌ه شته‌كانی داهاتوو‪.‬‬ ‫‪ -7‬زۆربه‌ی شته‌كان به‌ دڵخۆشیه‌و‌ه ده‌بینم‬ ‫‪ -8‬من به‌رده‌وام ب ‌ه شته‌كانه‌و‌ه پابه‌ندم‪.‬‬ ‫‪ -9‬ژیانم خۆشه‌‪.‬‬ ‫‪62‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪ -10‬بڕوام وانیه‌ ك ‌ه جیهان شوێنێكی خۆش بێت‪.‬‬ ‫‪ -11‬زۆر پێده‌كه‌نم‪.‬‬ ‫‪ -12‬من ل ‌ه هه‌موو شته‌كانی ژیانم به‌شێوه‌یه‌كی باش ڕازیم‬ ‫‪ -13‬بڕوام به‌وه‌ نیه‌ كه‌ سه‌رنج راكێش (جه‌زاب) بم‬ ‫‪ -14‬هه‌ست ده‌كه‌م بۆشاییه‌ك هه‌ی ‌ه له‌ نێوان ئه‌و شتانه‌ی ك ‌ه كردووم ‌ه و ئه‌وشتانه‌ی‬ ‫ده‌مه‌ویت بیكه‌م‬ ‫‪ -15‬من زۆر به‌خته‌وه‌رم‬ ‫ێ شت ده‌بینم‬ ‫‪ -16‬جوانی له‌ هه‌ند ‌‬ ‫‪ -17‬به‌رده‌وام و به‌ڕووی كه‌سانی تر ڕووخسارم شاده‌‬ ‫‪ -18‬ده‌توانم هه‌موو ئه‌و شتان ‌ه ئه‌نجام بده‌م ك ‌ه ده‌مه‌وێت ئه‌نجامی بده‌م‬ ‫‪ -19‬هه‌ست ده‌كه‌م توانایی كۆنتڕۆڵ كردنی ژیانم نیه‌‬ ‫‪ -20‬هه‌ست ده‌كه‌م توانی بریاردانم هه‌ی ‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه هه‌ر بریارێك سه‌باره‌ت ب ‌ه ژیانم‬ ‫‪ -21‬هه‌ست ده‌كه‌م به‌رده‌وام و ب ‌ه ته‌واوی بیرم جه‌نجاڵه‌‬ ‫‪ -22‬زۆرجارهه‌ست به‌كامه‌رانی و شادمانی ده‌كه‌م‬ ‫‪ -23‬بریاردان سه‌باره‌ت به‌ شته‌ گرینگه‌كانی ژیانم ال ئاسان نیه‌‬ ‫‪ -24‬هه‌ست كردن و ب ‌ه مانا و ئامانجی ژیانم ال نیه‌‬ ‫‪ -25‬هه‌ست ده‌كه‌م توانا و ووزه‌یه‌كی گه‌وره‌م هه‌یه‌‬ ‫‪ -26‬هه‌ست ده‌كه‌م كاریگه‌ریم هه‌یه‌ به‌سه‌ر ئه‌و ڕووداوانه‌ی ڕوو ده‌ده‌ن‬ ‫‪ -27‬چێژ له‌و كاتان ‌ه وه‌رناگرم كه‌له‌گه‌ڵ كه‌سانی ترم‬ ‫‪ -28‬هه‌ست به‌ ته‌ندروستیه‌كی باش ناكه‌م‬ ‫‪ -29‬هیچ یادگاریه‌كی كۆنم ل ‌ه یاد نییه‌ ك ‌ه سیمای به‌خته‌وه‌ی پێو‌ه بێت‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪63‬‬

‫پاڵنه‌ر و ڕه‌فتاری تاكه‌كان‬ ‫هۆكاره‌كانی پشت هه‌ر‬ ‫ڕه‌فتارێك‬

‫به‌یان عومه‌ر‬

‫‪64‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫پاڵنه‌ر چه‌مكێكی گشتی ی ‌ه به‌كاردێت بۆ گوزارشت كردن ل ‌ه په‌یوه‌ندی دینامیكی‬ ‫بوونه‌وه‌ری زیندوو له‌گه‌ڵ ژینگه‌كه‌ی‪ ،‬گشت هۆكار‌ه بۆ ماوه‌یی و هه‌ستی و نه‌ستی و‬ ‫وه‌رگیراوه‌كان و ده‌ره‌كی وناوه‌كیه‌كان ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬سه‌رجه‌میان ده‌بنه‌ پاڵنه‌رێك بۆ چااڵكی‬ ‫جووڵه‌یی و یان مێشكی ئه‌و حاڵه‌ت ‌ه ئاماژه‌ نیه‌ بۆ خود‪ ،‬ڕه‌فتاری بوونه‌وه‌ره‌ زیندووه‌كان ل ‌ه‬ ‫بارودۆخ ‌ه جیاوازه‌كان به‌ده‌رده‌خات‪ ،‬گوزارشت كردنی بوونه‌وه‌ره‌ زیندووه‌كان بۆ بارودۆخه‌كان‬ ‫یه‌ك ڕێگه‌ی هاوشێو‌ه نیه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ده‌كرێت بڵێین پاڵنه‌ر بریتی ی ‌ه له‌ كۆمه‌لێك‬ ‫هاندان و هۆكاری ووشیار و ناووشیار‪ ،‬ئه‌و كۆمه‌ڵ ‌ه ڕه‌فتاری ڕه‌سه‌نی بوونه‌وه‌ره‌ چ ئاژه‌ڵ‬ ‫بێت یان مرۆڤ‪ ،‬پاڵنه‌ری ڕه‌فتاری مرۆڤ ووشیارانه‌یه‌‪ ،‬ده‌توانرێت پێوانه‌ بكرێت‪ ،‬زانایانی‬ ‫ده‌روونناسی چه‌مكی پاڵنه‌ر به‌كارده‌هێنن بۆ گوزارشت كردن له‌ بارودۆخ ‌ه ناوه‌خۆیی_‬ ‫جه‌سته‌یی ك ‌ه هێز به‌خشه‌ بۆ ڕه‌فتار و فێربوون‪ ،‬ل ‌ه ژێر كاریگه‌ری بارودۆخێكی دیاریكراو‪،‬‬ ‫به‌رده‌وام ده‌بێت تاكۆتایی گه‌یشتن به‌و ئامانجه‌ی ك ‌ه ده‌یه‌وێت‪ ،‬وه‌كو قوتابی بۆ ئه‌و‌ه‬ ‫ێ كه‌ سه‌ركه‌وتوو بێت یان هه‌ست كردن ب ‌ه ئه‌ركه‌كانی یان ده‌ستكه‌وتنی‬ ‫وانه‌كه‌ی ده‌خوێن ‌‬ ‫شوێنێكی گونجاوی كۆمه‌اڵیه‌تی یان بۆ هه‌موو ئه‌و پاڵنه‌ران ‌ه ده‌خوێنێ‌‪ .‬پاڵنه‌ره‌كان‬ ‫ێ بكرێت‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ڕێگه‌ی ئه‌و‬ ‫دۆخێكی شاراوه‌یان هه‌یه‌ ناتوانرێت ڕاسته‌وخۆ هه‌ستیان پ ‌‬ ‫ڕه‌فتار‌ه ده‌ربڕدراوان ‌ه ده‌كرێت ئه‌نجام و ئاراسته‌ گشتیه‌كه‌ی دیاری بكرێت‪ ،‬وه‌كو پاڵنه‌ری‬ ‫برسییه‌تی ده‌رئه‌نجامه‌كه‌ی بریتی ی ‌ه ل ‌ه ڕه‌فتاری گه‌ڕان به‌دوای خواردن یان پاڵنه‌ری‬ ‫تینوێتی تاك ئاڕاست ‌ه ده‌كات به‌ره‌و ئاو خواردنه‌وه‌ هه‌وره‌ها پاڵنه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی تاك به‌ره‌و‬ ‫الیه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تی و تێكه‌اڵوبون له‌گه‌ڵ خه‌ڵك ئاڕاست ‌ه ده‌كات‪.‬‬ ‫جۆره‌كانی پاڵنه‌ر‬ ‫‪ -1‬ئاره‌زوو (‪ :)desire‬به‌كارده‌هێنرێت بۆ ئاماژه‌دان ب ‌ه پاڵنه‌رێكی هه‌ستی دیاریكراو‪،‬‬ ‫ێ جار ووشه‌ی ئاره‌زوو‌ه نه‌ستییه‌كان یان ئاره‌زوو‌ه‬ ‫ل ‌ه ڕوانگه‌ی قوتابخانه‌ی فرۆیدیه‌وه‌ هه‌ند ‌‬ ‫كپت كراوه‌كان به‌كارده‌هێنرێت‪ ،‬گرێكان(عقده‌) درووست ده‌كه‌ن‪ ،‬پاڵنه‌ره‌ نه‌ستییه‌كان بۆ‬ ‫ڕه‌فتار و ووز‌ه و هێزه‌ كپت كراوه‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬پاڵنه‌رن بۆ ئاڕاسته‌كردنی ڕه‌فتار ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی دیاریكراو‪.‬‬ ‫‪ -2‬هانده‌ره‌كان‪ :‬ئه‌و پاڵنه‌ر‌ه ناوه‌خۆیی ‌ه زگماكیانه‌ن ك ‌ه ب ‌ه مانای هه‌ست نایه‌ت‪،‬‬ ‫ئه‌وانه‌ی كه‌ ووشه‌ی (غه‌ریزه‌) به‌كاردێنن له‌و بڕوایه‌دان ك ‌ه (غه‌ریزه‌) هانده‌رێكی زگماكی ‌ه‬ ‫(فگری) بۆ جۆری ڕه‌فتار‌ه دیاریكراوه‌كان‪ ،‬ده‌بێت ‌ه هۆی ئامانج ‌ه دیاریكراوه‌كان تاكو‬ ‫ئه‌گه‌ر بوونه‌وه‌ره‌كه‌ پێشی نه‌زانێت‪ ،‬هانده‌ری جنسی ئاژه‌ڵ پاڵ ده‌دات بۆ ئه‌نجامدانی‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪65‬‬

‫ێ ئه‌وه‌ی ئاژه‌ڵه‌ك ‌ه ئه‌و ئامانج ‌ه‬ ‫پڕۆسه‌ی جووت بوون بۆ مانه‌وه‌ی جۆر و به‌رده‌وامی به‌ب ‌‬ ‫بزانێت‪.‬‬ ‫ێ ئاراسته‌كردنی‬ ‫‪ -3‬پاڵنه‌ره‌كان‪ :‬ئه‌و پاڵنه‌ر‌ه واتای پاڵنه‌رێكی ڕاسته‌وخۆی ‌ه به‌ب ‌‬ ‫ویستراو یان ته‌حه‌كوم كردن‪ ،‬وشیاری قسه‌یه‌ ل ‌ه پڕۆسه‌ی فسیۆلۆژییه‌كان یان بۆ ڕه‌فتاری‬ ‫ێ حاڵه‌تی نه‌خۆشی به‌كاردێت كه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و ڕێكه‌وت ده‌بێت‪ ،‬قوتابخانه‌ی‬ ‫به‌رگری هه‌ند ‌‬ ‫ده‌روونشیكاری غریز‌ه بۆ ئه‌و‌ه به‌كاردێنن ك ‌ه نزیكه‌ ل ‌ه هانده‌ره‌كان‬ ‫‪ -4‬ڕه‌وانه‌كردن‪ :‬پاڵنه‌رێكی ده‌ره‌كییه‌ ل ‌ه ژێر كاریگه‌ری پاڵنه‌ری ناوه‌خۆیی دروست‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬وه‌كو پاڵنه‌ری برسییه‌تی یان هه‌ر پاڵنه‌رێكی ناوه‌كی ل ‌ه الیه‌نی بایه‌لۆژیه‌و‌ه بێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم خواردن بریتییه‌ ڕه‌وانه‌كراوه‌ك ‌ه‬ ‫‪ -5‬ئاره‌زوومه‌ندی یان هه‌وه‌س‪ :‬ئه‌مه‌ش بۆ هه‌سته‌كان ده‌گه‌رێته‌وه‌‬ ‫‪ -6‬ڕه‌مه‌ك ( غریز‌ه )‪ :‬پاڵنه‌ر‌ه یان هانده‌ری زگماكییه‌‪.‬‬ ‫‪ -7‬پێداویستی ( ‪ :) need‬واته‌ پێداویستی زینده‌وه‌ر‪ ،‬پاڵنه‌رێكی ناوه‌كیی ‌ه به‌كاری‬ ‫ده‌هێنێت بۆ هاندانی ڕه‌فتارێكی دیاریكراو له‌الیه‌نه‌ بایه‌لۆژییه‌كان وه‌كو( برسیه‌تی وا‬ ‫ێ )‪.‬‬ ‫ده‌كات ك ‌ه به‌دوای خواردن دابگه‌ڕ ‌‬ ‫هه‌ند ‌‬ ‫ێ سیماتی تر هه‌ن ك ‌ه ده‌كه‌ون ‌ه ژێر چه‌مكی پاڵنه‌ره‌كان وه‌كو( الشهی ‌ه ‪،Appetite‬‬ ‫هه‌ڵچوون ‪ ،emotion‬ئامانج ‪ ،goal‬خوو ‪ ،hapit‬مزاج ‪ ،temperament‬گرنگیدان‬ ‫‪.) interest‬‬ ‫پۆلێن كردنی پاڵنه‌ره‌كان‪:‬‬

‫‪ .1‬پاڵنه‌ر‌ه سه‌ره‌تاییه‌كان یان فیزیۆلۆژییه‌كان‪ :‬بریتییه‌ له‌و پاڵنه‌ر‌ه زگماكیانه‌ی ك ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ له‌ دایك بوونی زینده‌وه‌ر هه‌ن‪ ،‬ل ‌ه هه‌موو جۆره‌كانی بوونه‌وه‌ری زیندوو هاوبه‌شه‌‪،‬‬ ‫ئامانجی ئه‌م پاڵنه‌ر‌ه فیزیۆلۆژیان ‌ه بریتیی ‌ه ل ‌ه پاراستن و مانه‌وه‌ی ئه‌ندامه‌كان‪ ،‬ئه‌م پاڵنه‌ران ‌ه‬ ‫بریتیین له‌( برسییه‌تی‪ ،‬تینوێتی ) له‌سه‌ر ئاستی جۆرییه‌تی بریتیی ‌ه ل ‌ه پاڵنه‌ری جنسی‪،‬‬ ‫پاڵنه‌ر‌ه ڕه‌مه‌كییه‌كان یان زگماكییه‌كان زۆرن له‌وان ‌ه پاڵنه‌ری پێداویستی هه‌وا‪ ،‬هه‌ناس ‌ه‬ ‫پارێزگاری ده‌كات ل ‌ه پله‌ی گه‌رمی جه‌ست ‌ه و ڕزگاربوون ل ‌ه ماندووبوون و هیالكی‪.‬‬ ‫‪ .2‬پاڵنه‌ره‌ دووه‌مییه‌كان یان كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ :‬ئه‌م پاڵنه‌ر‌ه تایبه‌ت ‌ه به‌مرۆڤ له‌هیچ‬ ‫زینده‌وه‌رێكی تر نییه‌‪ ،‬ئه‌م پاڵنه‌ر‌ه پاڵنه‌رێكی فێربووه‌ و وه‌رگیراو‌ه له‌گه‌ڵ گه‌ش ‌ه ل ‌ه‬ ‫پڕۆسه‌ی پێگه‌یاندنی كۆمه‌اڵیه‌تی یان تێبینییه‌وه‌ وه‌رده‌گیرێن‪ ،‬وه‌كو پێداویستی و پاڵنه‌ری‬ ‫ڕێزگرتن و هه‌ستكردن به‌ئاسایش و سه‌ركه‌وتن و خۆشه‌ویستی و سه‌ربه‌خۆی و ڕزگاربوون‬ ‫له‌مشه‌وه‌شی پێداویستیی ‌ه دووه‌مییه‌كان به‌و‌ه جیاده‌كرێنه‌و‌ه كه‌ له‌گه‌اڵ قۆناغه‌كانی گه‌ش ‌ه‬ ‫‪66‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ده‌گۆڕێن‪ ،‬وات ‌ه ناتوانێت بڵێین ك ‌ه پێداویستییه‌ یه‌كه‌مییه‌كان گرنگ ‌ه یان پێداویستیی ‌ه‬ ‫دووه‌مییه‌كان گرنگ نییه‌ به‌ڵكو وه‌كو یه‌ك پێویستن‪ ،‬تێرنه‌كردن و ده‌سته‌به‌رنه‌كردنی‬ ‫پێداویستییه‌ دووه‌مییه‌كان ده‌بێت ‌ه پاڵنه‌رێك بۆ ئه‌وه‌ی تاك به‌ره‌و توندوتیژی و شه‌ڕانگێزی‬ ‫و نه‌خۆشی ده‌روونی و جه‌سته‌ییه‌كان ببات‪ ،‬چونك ‌ه مرۆڤ بوونه‌وه‌رێكی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ ب ‌ه‬ ‫پچڕانی ئه‌م ترسناكیان ڕووده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫‪ .3‬پاڵنه‌ره‌ ووریاكه‌ره‌وه‌كان یان هه‌ست پێكراوه‌كان‪ :‬ئه‌م پاڵنه‌ره‌ هه‌ستیانه‌ن كه‌ هه‌وڵی‬ ‫دۆزینه‌و‌ه و چاره‌سه‌ری ده‌وروبه‌ر ده‌ده‌ن‪ ،‬پاڵنه‌ری هه‌ست پێكردن ئه‌م پاڵنه‌ره‌ی ‌ه كه‌ پاڵ‬ ‫به‌مرۆڤه‌و‌ه ده‌نێت بۆ ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئاستێكی دیاریكراوی هه‌ست پێكراو خۆی بپارێزێت‪،‬‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌ی پاڵنه‌ره‌ زگماكییه‌كان وه‌كو برسییه‌تی و تینوێتی ك ‌ه پاڵ به‌ئه‌ندامه‌كانه‌و‌ه‬ ‫ده‌نێت بۆ تێركردن و به‌ده‌ستهێنانی هاوسه‌نگی و هێوربوونه‌و‌ه بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی هه‌ست‬ ‫پێكراوه‌كان و پاڵنه‌ره‌ هه‌ست پێكراوه‌كان گرنگییه‌كه‌ی پێوه‌ری مرۆڤ ‌ه به‌نمره‌كه‌ی دیاریكراو‬ ‫كه‌ وروژاوه‌كان تاكو بتوانێت پارێزگاری له‌سه‌ر چااڵكییه‌كانی زیند‌ه خه‌ون بكات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫پاڵنه‌ری دۆزینه‌وه‌ و چاره‌سه‌ری ده‌وروبه‌ر‌ه ك ‌ه به‌تایبه‌ت له‌منداڵ تێبینی ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫پاڵنه‌ره‌ سه‌ربه‌خۆ و ڕق كاره‌ بۆ ڕوانین له‌هه‌ر پێداویستییه‌كی فیزیۆلۆژی بوونه‌وه‌ره‌كان‪.‬‬ ‫ێ به‌ناسینی ده‌وروبه‌ر و هه‌وڵده‌دات كه‌ ئه‌و كه‌ل و په‌الن ‌ه‬ ‫بۆ نموونه‌ ئه‌و پاڵنه‌ره‌ هه‌ڵده‌ست ‌‬ ‫بناسی و بزانێت چۆن به‌كاردێن‪ .‬ئه‌م پاڵنه‌ر‌ه ( بیاژ‌ه ) له‌كاتی تاقیكردنه‌وه‌كانی له‌سه‌ر‬ ‫منداڵ خستییه‌ڕوو‪.‬‬ ‫‪ .4‬پۆلێن كاریه‌كه‌ی هه‌ره‌می ماسلۆ‪ :‬ماسلۆ یه‌كێكه‌ ل ‌ه زاناكانی ده‌روونناسی ل ‌ه‬ ‫قوتابخانه‌ی مرۆڤایه‌تی رای وای ‌ه ك ‌ه پاڵنه‌ره‌كانی مرۆڤ له‌ شێوه‌ی هه‌ڕه‌م گرینگیه‌كه‌ی‬ ‫به‌دیار ده‌كه‌وێت‪ ،‬ك ‌ه له‌ژێره‌وه‌ی هه‌ڕه‌مه‌ك ‌ه ب ‌ه پاڵنه‌ر‌ه فسیۆلۆژییه‌كان ده‌ست پێده‌كات و‬ ‫دواتر پاڵنه‌ری هه‌ست كردن ب ‌ه ئاسایشی ده‌روونی و پاڵنه‌ری خۆشه‌ویستی له‌ لووتكه‌ش‬ ‫پاڵنه‌ره‌كانی زانین و پێداویستییه‌ جوانكارییه‌كان دێت‪ ،‬به‌ڕای ماسلۆ ئه‌م پێداویستیان ‌ه‬ ‫پله‌ به‌پله‌یه‌‪ ،‬واته‌ سه‌ره‌تا ده‌بێت پێداویستی ‌ه فسیۆلۆژییه‌كان (خواردن‪ ،‬ئاو‪ ،‬هه‌وا‪ ،‬سێكس)‬ ‫تێربكرێن ئینجا به‌ره‌و په‌یژه‌ی دووه‌م تاك ده‌توانێت هه‌نگاو بنێت‪ ،‬پێداویستی هه‌ست كردن‬ ‫به‌ ئاسایشی ده‌روونیه‌‪ ،‬یاخود كه‌ی له‌م هه‌ڕه‌مه‌دا پێداویستی پایه‌ك ل ‌ه هه‌ڕه‌مه‌كه‌دا‬ ‫ێ ل ‌ه‬ ‫تێربوو ئینجا مرۆڤ بیر ل ‌ه تێر كردنی پێداویستی سه‌روی تر ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌ند ‌‬ ‫زاناكانی تر وه‌كو زانا (كارڵ ڕۆجه‌رز) بڕوای وایه‌ كه‌ ئه‌م پێداویستیی ‌ه پێویست به‌ پل ‌ه‬ ‫به‌رزی ناكات له‌ ژێره‌وه‌ بۆ سه‌ره‌وه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی ماسلۆ باسی كردووه‌‪ ،‬به‌ڕای (ڕۆجه‌رز)‬ ‫ده‌كرێت پێداویستیه‌كانی لووتكه‌ك ‌ه سه‌ره‌تا تێركرێت ئینجا به‌ره‌و خواره‌وه‌ بێین‪ ،‬ك ‌ه بۆ زیاتر‬ ‫ڕوونكردنه‌و‌ه هونه‌رمه‌ند و وه‌رزشكاره‌كان و زاناكانی به‌ نموون ‌ه هێناوه‌ته‌وه‌ كه‌له‌ پێداویستی ‌ه‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪67‬‬

‫ێ له‌م هونه‌رمه‌ند‬ ‫معریفی و جوانكاری و ته‌واوكارییه‌كان به‌ره‌و خواره‌و‌ه دێن‪ ،‬ڕه‌نگه‌ هه‌ند ‌‬ ‫و زانایانه‌و‌ه زۆر برسی و هه‌ژاریش بن‪.‬‬ ‫جێ‌ به‌جێ‌ كردنی پێداویستیه‌كان ل ‌ه ژیانی ڕۆژانه‌دا‪:‬‬

‫مرۆڤ هه‌ر ڕه‌فتارێك ده‌كات ب ‌ه ئامانجه‌وه‌ی ‌ه نه‌ك به‌هه‌ڕه‌می و ل ‌ه خۆو‌ه بێت‪،‬‬ ‫ێ كردن‬ ‫ێ به‌ج ‌‬ ‫سه‌رجه‌م ڕه‌فتاره‌كانی مرۆڤ هۆكارێكیان له‌دواوه‌ی ‌ه هانیان ده‌دات بۆ ج ‌‬ ‫و به‌ده‌ستهێنانی ئامانجێكی دیاریكراو‪ ،‬هه‌موو ڕه‌فتارێك به‌و نیاز‌ه ئاڕاسته‌ ده‌كرێت ك ‌ه‬ ‫بتوانێت پێداویستیه‌كانی مرۆڤ تێربكات و به‌ده‌ستیان بهێنێ‌‪ .‬خودی پاڵنه‌ره‌كان هاوبه‌شن‬ ‫ل ‌ه نێوان الیه‌نی باشی و خراپی بۆ تاك‪ ،‬ل ‌ه ڕوانگه‌یه‌كی تره‌وه‌ هه‌ر ڕه‌فتارێك كه‌ مرۆڤ‬ ‫ئه‌نجامی ده‌دات پاڵنه‌رێكی له‌دواوه‌یه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ئاڕاسته‌كردنی پاڵنه‌ره‌كان یه‌كێك ‌ه ل ‌ه بابه‌ت ‌ه‬ ‫زۆر بنه‌ڕه‌تییه‌كانی زانستی ده‌رونزانی‪ ،‬هه‌ر ئه‌و پاڵنه‌ران ‌ه ك ‌ه وا له‌ مرۆڤ ده‌كه‌ن هه‌میش ‌ه‬ ‫هه‌وڵ بدات‪ ،‬ك ‌ه پێداویستیه‌كانی ژیان بۆ داهاتووی خۆی و داهاتووی منداڵه‌كه‌ی ل ‌ه‬ ‫فێربوون و فێركردن جێگیر بكات‪ ،‬ئه‌مه‌ش ده‌چێت ‌ه قالبی پاڵنه‌ر‌ه دووه‌مییه‌كان‪ ،‬پاڵنه‌ر‌ه‬ ‫دووه‌مییه‌كان ئه‌و پاڵنه‌رانه‌ن كه‌وا له‌مرۆڤ ده‌كات پێویستی به‌ده‌وروبه‌ری خۆی بێت‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫مرۆڤ بوونه‌وه‌رێكی كۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه و پڕۆسه‌ی گه‌شه‌پێدنی كۆمه‌اڵیه‌تی و كاڕلێك ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و پاڵنه‌ر‌ه دووه‌مییه‌كان به‌ده‌رده‌كه‌ون‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه پاڵنه‌ره‌كانی فێربوون‬ ‫سه‌ركه‌وتن و به‌ده‌ستهێنان كار و ڕه‌فتاری دروست ده‌بن ‌ه به‌شێكی گرنگی لێكۆڵینه‌وه‌كانی‬ ‫فێربوون و كار و ده‌روونساغی‪ ،‬ناسین و تێگه‌یشتن ل ‌ه پاڵنه‌ره‌كان به‌ردی بناغه‌ی ‌ه بۆ مرۆڤ‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی به‌ره‌و باشتر هه‌نگاو بنێت ل ‌ه پاڵنه‌ره‌كان و به‌ده‌ستهێنان‪ ،‬ئه‌گه‌ر كرێكار یان قوتابی‬ ‫هه‌ستی كرد ك ‌ه پێداویستیی ‌ه تایبه‌تییه‌كانی تێرنه‌كراون یان ئه‌و هه‌واڵنه‌ی ك ‌ه ده‌یدات نابێت ‌ه‬ ‫هۆی تێركردنی پێداویستییه‌كانی‪ ،‬ئه‌وا تووشی غه‌مباری كه‌می پاڵنه‌ر ده‌بێت بۆ كاره‌كانی‬ ‫ده‌ستكه‌وته‌كانی‪ ،‬ڕه‌فتاره‌كانی مرۆڤ كاتێك به‌ره‌و پێشتر ده‌چێت ئه‌گه‌ر ئه‌و هه‌وڵ و‬ ‫تێكۆشانانه‌ی ك ‌ه بۆ به‌ده‌ستهێنانی پاڵنه‌ره‌كانی ئه‌نجام دابوو به‌رهه‌مدار بوو‪.‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه بواری ڕه‌فتاری ته‌ندروستی گرنگی و مه‌ركه‌زیه‌تی پاڵنه‌ر به‌م شێوه‌ی ‌ه به‌دیار‬ ‫ده‌كه‌وێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر پاڵنه‌ری خۆ به‌دوورگرتنی نه‌بوو ئه‌وا ناتوانێت ته‌ندروستی و سه‌المه‌تی‬ ‫خۆی بپارێزێت‪ ،‬توێژینه‌و‌ه ده‌روونییه‌كان جه‌خت له‌سه‌ر په‌ره‌پێدانی لێهاتووییه‌كانی تاك‬ ‫ێ كردنی ڕه‌فتار‌ه دیاریكراوه‌كانی و بڕوای‬ ‫ێ به‌ج ‌‬ ‫ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی به‌توانا بێت له‌سه‌ر ج ‌‬ ‫ێ كردنی ڕه‌فتاره‌كان‪ ،‬ڕه‌فتار‌ه سلبی یه‌كان له‌الیه‌ن‬ ‫ێ به‌ج ‌‬ ‫به‌توانای خۆی هه‌بێت بۆ ج ‌‬ ‫تاكه‌و‌ه سه‌رچاوه‌ ده‌گرن نه‌وه‌ك ل ‌ه بارودۆخ سه‌رچاوه‌ی گرتبێت‪ ،‬ده‌توانێت ڕه‌فتاره‌كانی‬ ‫ێ و هه‌ڵیان بسه‌نگێنێت یان گۆڕانكاری ل ‌ه پاڵنه‌ره‌كانی بكات‪ ،‬ده‌توانێت تواناكانی‬ ‫بگۆڕ ‌‬ ‫بۆ بڕێكی گه‌ور‌ه بخاته‌ كار‪.‬‬ ‫‪68‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫له‌ بواری فێربوون پاڵنه‌ره‌كان ڕۆڵێكی سه‌ره‌كیان هه‌یه‌‪ ،‬پێكهێنانی پاڵنه‌ر بۆ خوێندن‬ ‫ێ پاڵنه‌ری فێربوون چاره‌سه‌ری داهێنه‌رانه‌ بۆ‬ ‫له‌الی مرۆڤ ئه‌سته‌مییه‌كی پێو‌ه دیار‌ه به‌ب ‌‬ ‫ئه‌و كێشانه‌ی ڕووبه‌ڕوومان دبێته‌وه‌ گرانه‌‪.‬‬ ‫توێژینه‌وه‌كان ئه‌وه‌یان خسته‌ڕوو پاڵنه‌ری به‌ده‌ستهێنان و فێربوون چۆن ده‌كرێت دروستی‬ ‫بكه‌ین و ڕێكی بخه‌ین به‌پاڵپشتی كردنی خودی منداڵ بۆ دروستكردنی پاڵنه‌ری فێربوون‬ ‫و به‌ده‌ستهێنان‪ ،‬ئه‌م هه‌نگاوانه‌ی خواره‌وه‌ هاوكارن بۆ دروستكردنی ئه‌و ڕێگ ‌ه پاڵپشتیانه‌ بۆ‬ ‫به‌ده‌ستهێنان و فێربوون له‌ مندااڵ‪:‬‬ ‫‪ .1‬شاره‌زایی لێهاتوویی خودی‪ :‬به‌پاڵنه‌ری لێهاتوویی یان چااڵكی ناسراو‌ه كه‌مندااڵ‬ ‫شاره‌زایی له‌ساڵی یه‌كه‌م ده‌رباره‌ی یارییه‌كانی سه‌ر زه‌وی وه‌رده‌گرێت‪ ،‬ئه‌م ڕه‌فتارانه‌ دووبار‌ه‬ ‫ده‌بێته‌وه‌ فێری ده‌بێت دواتر ڕه‌فتاری لێدان له‌شتێ‌ یان ل ‌ه زه‌وی ده‌رچوونی ده‌نگ لێی‬ ‫فێر ده‌بێت‪.‬‬ ‫ێ كردنی سه‌ربه‌خۆیان ‌ه وه‌كو تێبینی ده‌كرێت له‌الی منداڵ ئه‌و‬ ‫ێ به‌ج ‌‬ ‫‪ .2‬به‌كرداری ج ‌‬ ‫خواردنانه‌ی له‌الیه‌ن دایكیه‌و‌ه بۆی ده‌بردرێت ڕه‌تیان ناكاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و‌ه خۆشبه‌ختی و پاڵنه‌ری‬ ‫سه‌ربه‌خۆی له‌الی مندااڵ دروست ده‌كات‪.‬‬ ‫ێ ساڵ و‬ ‫‪ .3‬په‌یوه‌ندی نێوان ئه‌نجامی هه‌ڵسوكه‌وت و ده‌سه‌اڵتی خودی‪ ،‬له‌دوای س ‌‬ ‫ێ كردنی ئه‌و كارانه‌ی كه‌له‌ژێر توانا و ده‌سه‌اڵت و‬ ‫ێ به‌ج ‌‬ ‫نیویه‌وه‌ منداڵ ده‌ست ده‌كات به‌ج ‌‬ ‫خودی دایه‌ تیایدا سه‌ركه‌وتوو ده‌بێت‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪69‬‬

‫عەقڵ پەی بە نهێنییەکانی‬ ‫دڵ نابات‬

‫ڕێز لە هەموو ئەوانە دەگرم کە خۆشم دەوێن‪،‬‬ ‫هەموو ئەوانەم خۆش دەوێت کە ڕێزیان لێ دەگرم‪.‬‬ ‫ئیفالتوون دەڵێت‪( :‬خەڵک هیچ لەبارەی خۆشەویستیی ڕاستەقینەوە نازانن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بیانزانیبا گەلێک پەرستگەیان بۆ ڕۆ دەنا و زۆر پەیکەریان بۆ چێ دەکرد و بەردەوام‬ ‫قوربانییان پێشکەش دەکرد‪ ).‬ئینسان چونکە لە ئەنجامی خۆشەویستییەوە‪ ،‬وەچە دەخاتەوە‪،‬‬ ‫بۆیە نەمری‪ ،‬زادەی خۆشەویستییە و هەر لەو سۆنگەیەشەوە ئیفالتوون پێ لەسەر ئەوە‬ ‫دادەگرێت کە هیچ خوداوەندێک هێندەی ئێرۆسی خوداوەندی خۆشەویستیی‪ ،‬ئینسانی‬ ‫خۆش نەویستووە‪.‬‬ ‫وەک چۆن مێ‪ ،‬بە زەبری خۆشەویستی‪ ،‬وەک جەستە دووگیان دەبێت‪ ،‬هەر بە‬ ‫زەبری خۆشەویستی دەشێت ئینسان وەک ڕۆحیش دووگیان ببێت‪ ،‬دووگیانبوونی ڕۆحی‪،‬‬ ‫چاکەکردن و داهێنانی لێ دەکەوێتەوە‪ .‬ئینسانێکی ئاسایی لە ڕێی خستنەوەی وەچەوە‪،‬‬ ‫نەمریی مسۆگەر دەکات‪ ،‬بەاڵم کەسێکی وەک هۆمیرۆس‪ ،‬بە هۆی داهێنانەوە‪ ،‬کە‬ ‫زادەی دووگیانبوونی ڕۆحییە‪ ،‬بە لووتکەی شکۆ و نەمریی گەییشتووە و هەمیشە لە‬ ‫یادماندا زیندووە‪.‬‬ ‫با لە بواری نووسین یان گوتندا بلیمەتیش بین‪ ،‬هێشتا هەر ناتوانین لە ڕێی وشەوە‪،‬‬ ‫خۆشەویستی بەرجەستە بکەین‪ ،‬ئاخر خۆشەویستی لە ڕێی کردەوەوە خۆی نمایش دەکات‪،‬‬ ‫تەنانەت خۆشویستنی خودایش‪ ،‬هیچ نییە‪ ،‬غەیری ئەوەی بە کردەوە یەکتریمان خۆش‬ ‫بوێت‪ .‬ئەوە خۆشەویستی نییە کە ئینسان شێت دەکات‪ ،‬ئاخر بە درێژایی مێژوو‪ ،‬هیچ‬ ‫مەزنێک‪ ،‬هیچ کەسێکی خاوەن ئاوەزی گەورە‪ ،‬بە زەبری خۆشەویستی شێت و هار‬ ‫نەبووە‪ ،‬ئەوانەی بە زەبری ئەوین‪ ،‬عەقڵ لە دەست دەدەن و ڕوو لە هەرد و کێو دەکەن‪،‬‬ ‫کەسانی گچکەن‪ ،‬نەك مەزن‪.‬‬ ‫ئینسان ئەگەر زۆر بە خۆیشی سەرسام بێت‪ ،‬زۆر شانازیش بە خۆیەوە بکات‪ ،‬هێشتا‬ ‫خۆی لە جێگەیەکی هێجگار هێندە بەرزدا نابینێت کە جێی باوەڕ نەبێت‪ ،‬بەاڵم عاشقان‬ ‫هەمیشە خۆشەویستەکانیان لە شوێنێکی هێندە بڵنددا دەبینن کە لەسەروو خەیاڵیشەوە بێت‪.‬‬

‫حەمەسەعید حەسەن‬

‫‪70‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪71‬‬

‫ئەمە ئەو الیەنە الوازەی عاشقە‪ ،‬کە زۆر جار بێجگە لە خۆی‪ ،‬هەموو کەس هەستی پێ‬ ‫دەکات‪ .‬ئەوی زیاد لە پێویست‪ ،‬گیرۆدەی هەستی خۆشەویستی ببێت و زێدەڕۆیی لە بەرز‬ ‫نرخاندنی خۆشەویستەکەیدا بکات‪ ،‬ڕەنگە نەک هەر‪ ،‬چی(سەروەت)ی هەیە‪ ،‬بە فیڕۆ‬ ‫بڕوات‪ ،‬بەڵکوو دەشێت‪ ،‬چی (حیکمەت)یش شک دەبات لە دەستی بدات‪ .‬خۆشەویستی‬ ‫چونکە هەر دەڵێیت لە دایکێک کەوتووەتەوە کە ناوی نامەعقوولە‪ ،‬ئەوە بۆیە ئەگەر لێ‬ ‫بگەڕێین بە تەواوی ژیانمان داگیر بکات‪ ،‬ڕەنگە ئیدی لە تواناماندا نەبێت‪ ،‬بەرانبەر هیچ‬ ‫ئامانجێکی بااڵی دیکە‪ ،‬بەوەفا بین‪ .‬فرانسیس بیکۆن دەڵێت‪( :‬ئەوینی نێوان ژن و مێرد‪،‬‬ ‫درێژە بە مانەوەی توخمی ئینسان دەدات‪ ،‬ئەوینێک کە لە هاوڕێیەتییەوە هەڵبقوڵێت‪،‬‬ ‫ژیان دەوڵەمەند دەکات‪ ،‬بەاڵم ئەوینی نێوان بەدئاکاران‪ ،‬ئینسانگەل دەشێوێنێت و ڕیسوایان‬ ‫دەکات‪).‬‬ ‫زۆر جار ئەوانەی وەدووی ئارەزوو دەکەون‪ ،‬ئەگەر عەقڵیش شک ببەن‪ ،‬ڕەنگە لە دەستی‬ ‫بدەن‪ ،‬بەاڵم هەندێک جار‪ ،‬دەشێت ئەو وەدووی ئارەزوو کەوتنە‪ ،‬ئینسان لە گێلەوە بکات بە‬ ‫عاقڵ‪ .‬زۆر دەستکەوتی گەورەی مێژوویی کە وەک بەرهەمی فیکری ڕۆشنی کەسانی‬ ‫مەزن لێکیان دەدەینەوە‪ ،‬ڕەنگە زادەی ئەو گەمانە بن کە تێرکردنی ئارەزوو هەوێنیان‬ ‫بووە‪ .‬ئارەزووەکانی ئینسان بەردەوام گۆڕانیان بەسەردا دێت‪ ،‬کە پشکۆی ئارەزوویەک‬ ‫لە دڵماندا خامۆش دەبێت‪ ،‬پشکۆی ئارەزوویەکی دیکە‪ ،‬لە دڵماندا دەگەشێتەوە‪ .‬ئینسان‬ ‫ئەگەر هیچ ئارەزوویەک شک نەبات‪ ،‬ئەگەر چاالکییەک نەنوێنێت‪ ،‬ئەگەر ژیانی‬ ‫سست و خاو بەڕێوە بچێت‪ ،‬ئیدی لە سنووری مەرگ نزیک بووەتەوە‪.‬‬ ‫ئەوە بە الی ژنەوە‪ ،‬گرنگ نییە ناشیرینە یان نا‪ ،‬ئەوەی بە الوە گرنگە‪ ،‬بە جوانی بزانن‪.‬‬ ‫ئەوە بە الی پیاوەوە گرنگ نییە‪ ،‬گێلە یان نا‪ ،‬ئەوەی بە الوە گرنگە بە زیرەکی بزانن‪،‬‬ ‫ئەوەشی بە الوە گرنگ نییە‪ ،‬بەدکارە یان نا‪ ،‬ئەوەی بە الوە گرنگە بە چاکەکاری بزانن‪.‬‬ ‫فەیلەسووفی فەرەنسایی جولیان دی المیتری (‪ )١٧٥١ _ ١٧٠٩‬دەڵێت‪ :‬ئەو (پیاو)‬ ‫ەی بایەخێکی زۆر بە (ژن)ەکەی بدات‪ ،‬بەوە کۆت و پێوەندی لە گوڵ بۆ چێ دەکات‪.‬‬ ‫بە چاوپۆشین لەوەی (دڵبەر) هەستی پێ دەکات یان نا‪( ،‬دڵدار) ئامادەیە لە پێناویدا‪،‬‬ ‫قوربانی بە هەموو شتێک بدات‪.‬‬ ‫فەیلەسووفی یۆنانی ئاپیکور (‪٢٧٠ _¬ ٣٤١‬پ‪ .‬ز) دەبێژێت‪ :‬سوپاس بۆ سروشت‬ ‫کە وای کردووە‪ ،‬لە هەمان (پرۆسە)دا‪ ،‬هەم خۆشترین چێژمان پێ بگات و هەم توخمی‬ ‫‪72‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫خۆمان بەرهەم بهێنینەوە‪ .‬سوپاس بۆ سروشت کە وای کردووە‪ ،‬جوانی پیر نەبێت‪ ،‬ئاخر‬ ‫دەتوانین‪ ،‬بێ گوێدانە چرچولۆچی ڕووخسار و سپیبوونی قژ‪ ،‬هەر جوانی بدۆزینەوە‪.‬‬ ‫ئەوەیش یەکێکە لە پەرجووەکانی سروشت کە خۆشەویستی‪ ،‬ئیدی هی ئینسانی بێت‪،‬‬ ‫یان خودایی‪ ،‬بە عەقڵ ناکرێت‪ ،‬بە دڵ دەکرێت‪ ،‬ئەوە بۆیە عەقڵ سنوورێکی دیاریکراوی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم دڵ سنوور ناناسێت‪.‬‬ ‫خۆشەویستی هەر ئەوە نییە‪ ،‬دوو ئەویندار وا هەست بکەن یەکیان گرتووە‪ ،‬کرۆکی‬ ‫خۆشەویستی یەکسانبوونی هەردوو الیە‪ .‬وەک چۆن ئەوە ژیان نییە‪ ،‬کەسێک بە‬ ‫تەنیا بژی‪ ،‬ئاخر ژیانی ڕاستەقینە‪ ،‬ژیانێکە هاوبەش‪ ،‬ئەوەیش خۆشەویستی نییە‪ ،‬کە‬ ‫لە دەرەوەی پرۆسەی بە یەکبوون و یەکسانی هەیە‪ ،‬ئاخر خۆشەویستی یەکگرتن و‬ ‫هاوژینییە بە یەکسانی‪ .‬خۆشەویستی شتێک نییە‪ ،‬بە خۆمان‪ ،‬یان بەم و بەوی ببەخشین‪،‬‬ ‫خۆشەویستی کردەیەکی تاکالیەنە نییە‪ ،‬چاالکییەکی هاوبەشە‪ ،‬بەخشینێکە هەردوو ال‬ ‫بەرهەمی دەهێنن‪ .‬خۆشەویستی هەر سۆز و ئارەزوو نییە‪ ،‬هەر بەدگومانی و ئازاری‬ ‫ویژدان نییە‪ ،‬هەر ئاوێزانبوون و لێکدابڕان نییە‪ ،‬تیشکێکیشە لە نووری خودا‪ ،‬دڵ پاکژ‬ ‫و ڕۆح گەرم دەکاتەوە‪.‬‬ ‫خۆشەویستی نە لەبەردەم هیچ کۆسپێکدا چۆک دادەدات‪ ،‬نە هەرگیز دەکوژێتەوە‪.‬‬ ‫خۆشەویستی لە لووتکەی بەهێزیی خۆیدا‪ ،‬هێمن و نەرمونیان خۆی نمایش دەکات‪ ،‬دەشێت‬ ‫بە گژ دەوروبەر و هەلومەرجدا بچێتەوە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ جێبەجێکردنی ئەرکدا‪ ،‬ناکەوێتە‬ ‫ناکۆکییەوە‪ ،‬ئاخر خۆشەویستی خۆی یەکەمین ئەرکی سەرشانمانە و بۆ ڕاپەڕاندنی‬ ‫ئەرکەکانی تریش هانمان دەدات‪ .‬ئەوە خۆشەویستی نییە کە بەرەو تاوان و فریودانی ئەم و‬ ‫ئەومان دەبات‪ ،‬ئاخر ئەگەر ئەنجامی وای لێ کەوتەوە‪ ،‬لەگەڵ تایبەتمەندییەکانی خۆیدا‬ ‫دەکەوێتە ناکۆکییەوە و لەوە دەردەچێت خۆشەویستی بێت‪.‬‬ ‫عەقڵ نە پەی بە نهێنییەکانی دڵ دەبات‪ ،‬نە توانای خوێندنەوەی کتێبی سۆزی‬ ‫هەیە‪ .‬ئەگەر بخوازین بە ئاوەز‪ ،‬سۆز لێک بدەینەوە‪ ،‬بەرەو بەدگومانی بەڕێ دەکەوین‪،‬‬ ‫بەدگومانییەک کە ڕەنگە ڕۆح بکوژێت‪ .‬ئاخر ئەوە چۆن بە عەقڵ شی دەکرێتەوە کە‬ ‫دڵدار پێی وابێت‪ ،‬هەموو گەردوون لە دڵبەرەکەیدا چڕ بووەتەوە؟ ناوهێنانی ئەوی دیکە بە‬ ‫گێل‪ ،‬هیچ لەگەڵ ئەویندا کۆی ناکاتەوە‪ ،‬ئاخر گوتنی شتی وا‪ ،‬هەر ئەوین ناکوژێت‪،‬‬ ‫یەکسانییش لە بەین دەبات‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪73‬‬

‫خۆشەویستیی پاکژ‪ ،‬نەک هەر لە خۆپەرستی خاڵییە‪ ،‬بەڵکوو قوربانیدانە بە خۆمان‬ ‫لە پێناوی ئەوانی دیکەدا‪ .‬لە خۆشەویستیی ڕاستەقینەدا‪ ،‬کاتێک هەست بە هەبوونی‬ ‫خۆمان دەکەین کە ئەوانی دیکە لە ناخماندا هەبن و کاتێک هەست بە ئازادی دەکەین‬ ‫کە خۆمان بەوانی دیکە ببەخشین‪ .‬جیاوازیی نێوان ماف و خۆشەویستی ئەوەیە‪ ،‬لە پێناوی‬ ‫یەکەمیاندا‪ ،‬خەڵک دەبن بە چەند بەشێکەوە‪ ،‬بەاڵم بە هۆی دووەمیانەوە‪ ،‬خەڵک یەک‬ ‫دەگرن‪ .‬ڕەنگە هیچ خۆشەویستییەک‪ ،‬هێندەی خۆشویستنی خودا‪ ،‬ڕۆڵی کاربڕی لە‬ ‫یەکگرتنی خەڵکدا نەبێت‪.‬‬

‫مەرگ‪ ،‬بریتییە لە هەڵوەشانەوەی زیندەوەر‪ ،‬هەرچەندە مرۆڤ لە هەموو زیندەوەرێک‬ ‫زیرەکترە‪ ،‬بەاڵم تەمەنی مرۆڤ لە هی زۆر زیندەوەر کورتترە‪ .‬ئینسان ئەگەر کەسێکی‬ ‫زێدە چاک و بلیمەتیش بێت‪ ،‬هێشتا هێندەی فیلێک یان قەلەڕەشێک ناژی‪ .‬یەکێک‬ ‫لەو هۆکارانەی کە بەردی بناغەی ژیان‪ ،‬سەرچاوەی داهێنان‪ ،‬هەوێنی تەمەندرێژی و بە‬ ‫خۆشیی ژیانی ئینسانە‪ ،‬خۆشەویستییە‪ ،‬یان ڕاشکاوانەتر‪ ،‬پێوەندیی دروستی سێکسییە‪.‬‬ ‫خۆشەویستی کاتێک لە ترۆپکی درەوشانەوەی خۆیدا دەبێت‪ ،‬کە هەردوو ئەویندار ددان‬ ‫بە بایەخی ڕەهای یەکدیدا بنێن‪.‬‬

‫فالدیمیر سۆلۆفیوڤ پێی وایە‪ :‬خۆشەویستیی بەهێز‪ ،‬تاکالیەنەیە‪ ،‬نەک هاوبەش‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر هاوبەشیش بێت‪ ،‬بە کارەسات کۆتایی دێت و ناگاتە قۆناغی وەچە‬ ‫خستنەوە‪ .‬کە خۆشەویستی هەبوو‪ ،‬ئیدی نابێت بە دوای پاساودا بگەڕێین‪ ،‬چونکە‬ ‫نائومێد دەبین‪ ،‬ئاخر ئەوین تەنیا هەستێکی تایبەت بە ئەویندار نییە‪ ،‬بەڵکوو کارێک‬ ‫دەکات‪ ،‬زیاتر لە خۆمان‪ ،‬بایەخ بەوی دیکە بدەین و چەقی ژیانی تایبەتیمان‪ ،‬لە خودی‬ ‫خۆمانەوە‪ ،‬بۆ ئەوی دی دەگوێزێتەوە‪ .‬ئەم لێکدانەوەیە‪ ،‬تایبەت نییە بە خۆشەویستیی‬ ‫سێکسی‪ ،‬بۆ ئەوینەکانی دیکەیش هەر دروستە‪ ،‬بەاڵم بۆیە بۆ ئەوینی سێکسی دروستترە‪،‬‬ ‫چونکە دەشێت ئەوینێکی هاوبەش بێت و بەرەو یەکگرتنی ڕاستەقینەی دوو کەس بچێت‪.‬‬

‫بتی تۆ دەتپەرستم من‪ ،‬عیبادەت بۆ خودا ناکەم‬ ‫ئەگەرچی ئاگری جوملەی جەهەننەم بۆم لە کارابێ‬ ‫عەلی عارف ئاغا‬ ‫لەبەر ئەوەی حەزم لێتە‬ ‫هەموو کەس پێم دەڵێن شێتە‪.‬‬ ‫لەتیف هەڵمەت‬ ‫بە گوێرەی ئایین‪ ،‬ئەوە نەک هەر حەرام‪ ،‬کوفریشە‪ ،‬ئینسان کەسێک بپەرستێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لە پێوەندیی خۆشەویستیدا‪ ،‬لە نێوان عاشقاندا‪ ،‬ئەوە زۆر ئاسایی و باوە‪ ،‬دڵدار بە‬ ‫دڵبەرەکەی بڵێت‪ :‬دەتپەرستم‪ .‬ئەوە بە سووکایەتییەکی گەورە دەزانین‪ ،‬ئەگەر کەسێک بە‬ ‫شێت ناومان ببات‪ ،‬بەاڵم بە ویستی خۆمان‪ ،‬ڕوو دەکەینە دڵبەر و پێی دەڵێین‪ :‬من شێتی‬ ‫تۆم‪ ،‬یان ئەگەر ئەوی شەیدای بووین‪ ،‬دلۆڤانی بنوێنێت و بە (شێتە) بانگمان بکات‪ ،‬لە‬ ‫خۆشیاندا پێمان لە زەوی دەبڕێت‪.‬‬

‫خۆشەویستی بە پلەی یەکەم هەر لەوە دەچێت‪ ،‬ڕووداوێکی سروشتی‪ ،‬یان بەخشینێکی‬ ‫خودایی بێت و بەدەر لە ویستی ئێمە ڕوو بدات‪ ،‬بەاڵم ئەم لێکدانەوەیە‪ ،‬نابێت وامان‬ ‫لێ بکات‪ ،‬خۆشەویستی بە قەدەر بزانین و خۆمانی بە دەستەوە بدەین‪ ،‬بەڵکوو دەبێت‬ ‫هەوڵ بدەین بەرەو ئامانجی بااڵی ببەین و وا بکەین ناوەڕۆکێکی دەوڵەمەندی هەبێت‪.‬‬ ‫بەهرەی ئاخاوتنیش وەک خۆشەویستی‪ ،‬شتێکە سروشتی‪ ،‬ئاخر ئەوە خۆمان نین کە زمان‬ ‫دادەهێنین‪ ،‬بەاڵم بە ویستی خۆمان دەپەیڤین‪ .‬ئەگەر لێ گەڕاباین‪ ،‬سروشت بڕیاردەر‬ ‫بێت‪ ،‬هیچ دوور نەبوو‪ ،‬ئاخاوتنی ئێمەش لە جریوە و جووکەی مەل چووبا‪ .‬وەک چۆن‬ ‫ئەوین کارێک دەکات‪ ،‬هەر تاکێک تایبەتمەندی خۆی هەبێت‪ ،‬زمانیش هەمان ڕۆڵ‬ ‫دەبینێت‪ .‬جیاوازیی زمان و ئەوین‪ ،‬ڕەنگە لەوەدا بێت‪ ،‬زمان بەردەوام گەشەی کردووە‪،‬‬ ‫الیەنە تاریکەکانی ڕۆشن بووەتەوە و نهێنییەکانی ئاشکرا بوون‪ ،‬بەاڵم نهێنییەکانی‬ ‫خۆشەویستی‪ ،‬هێشتا هەر شاراوەن و هێشتا ئەوین بەبێ ویستی ئینسان‪ ،‬خۆی دەسەپێنێت‪.‬‬ ‫وەک چۆن لە پێناوی قسەکردندا‪ ،‬قسە ناکەین و قسەکانمان هەڵگری پەیامن‪ ،‬دەبێت‬ ‫ئەوینیش لە چێژوەرگرتندا چڕ نەکەینەوە و هەوڵمان بۆ ئەوەبێت‪ ،‬ئەو کەسەی خۆشمان‬ ‫دەوێت‪ ،‬هەست بە بایەخی خۆی‪ ،‬لە کن ئێمە‪ ،‬بکات‪.‬‬ ‫‪74‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫خۆشەویستی‪:‬‬ ‫ئەوەیە تۆ‪،‬‬ ‫لە گۆشەنیگای خۆتەوە‪،‬‬ ‫وای ببینی‬ ‫گەردوون لەودا‬ ‫چڕ بۆتەوە‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪75‬‬

‫ژیانی ڕاستەقینە ئەوەیە‪ ،‬ئینسان وەک چۆن لە خۆیدا دەژی‪ ،‬لەوی تریشدا بژی و‬ ‫بە هۆی ئەوی دییەوە‪ ،‬هەست بە بااڵییی خۆی بکات‪ .‬مەگەر خۆشەویستیی سێکسی‬ ‫لەسەر وەختی هاوسەرگیریدا‪ ،‬ئەو ژیانە زامن بکات و جەستە بە بەر ئەو هەستەدا بکات‪،‬‬ ‫ئەویش ئەگەر هەردوو ال‪ ،‬وەک ماف و بەها‪ ،‬یەکسان بن و لە ڕێی پێوەندییەکی هەمیشە‬ ‫زیندووەوە‪ ،‬بەشداری لە تەواوکردنی یەکتریدا بکەن‪ ،‬تەنیا پێوەندییەکی دووقۆڵی نا‪،‬‬ ‫پێوەندییەک کە هەم بە کۆمەڵ و هەم بە سروشت و هەم بە گەردوونیانەوە گرێ بدات‪.‬‬ ‫ئەگەر بانگەشە بۆ ئەوە بکەین‪ ،‬هەموو کەسمان وەک یەک خۆش دەوێت‪ ،‬ئەوە‬ ‫ڕاستییەکەی‪ ،‬کەسمان خۆش ناوێت‪ ،‬ئاخر دڵی ئینسان جێی خۆشەویستیی ئەو هەمووەی‬ ‫تێدا نابێتەوە‪ ،‬بۆیە باشترە‪ ،‬هۆگربوونی خۆمان بۆ کەسێک‪ ،‬یان ئەوپەڕی چەند کەسێکی‬ ‫هەڵبژاردە ئاشکرا بکەین‪ .‬خۆشەویستی لە کن ئینسان هەر هاوسۆزی و نزیکبوونەوەی‬ ‫جەستەیی نییە‪ ،‬ئاخر الی گەلێک ئاژەڵیش‪ ،‬بە تایبەتی شیردەرەکان‪ ،‬وێڕای ئارەزووی‬ ‫سێکسی و هاوسۆزی‪ ،‬هەم هەستی دایکایەتی و باوکایەتی هەیە و هەم بە دەم هاواری‬ ‫یەکدییەوە چوونیش‪.‬‬ ‫فەیلەسووفی ئینگلیز بێرتراند ڕاسڵ (‪ )١٩٧٠ _ ١٨٧٢‬دەڵێت‪( :‬خەڵک لە سۆنگەی‬ ‫ئەوەوە‪ ،‬بە عاشقی سەرچڵی دڵسۆز‪ ،‬سەرسام دەبێت‪ ،‬چونکە بە گژ کۆت و پێوەندە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکاندا چووەتەوە‪ ،‬بێ ئاگا لەوەی‪ ،‬هێندەی پێ ناچێت‪ ،‬ئەو خۆشەویستییە‪،‬‬ ‫دەبێتە کۆتێکی کۆمەاڵیەتی‪ ).‬ڕەنگە هەندێک الیەنی خۆشەویستی پەسەند نەکەین‪،‬‬ ‫ئاخر ئەوینیش لە کەموکووڕی بەدەر نییە‪ ،‬بەاڵم دەست لە خۆشەویستی هەڵناگرین‪،‬‬ ‫چونکە کاتێک لە پێناوی خۆشەویستەکەماندا قوربانی دەدەین‪ ،‬هەست بە بەختیاری‬ ‫دەکەین‪ ،‬چونکە خزمەتکردنی خۆشەویست‪ ،‬بە ئەرکی بێ چەندوچوونی سەرشانمان‬ ‫دەزانین‪ .‬ئەوە بە ئەفسوونی خۆشەویستییە کە دایک ئەگەر منداڵەکەی تاوانیشی‬ ‫کردبێت‪ ،‬هەر داکۆکیی لێ دەکات‪ .‬با منداڵ کەسێکی خراپیشی لێ دەربچێت‪ ،‬وەلێ‬ ‫لە ڕوانگەی دایکییەوە‪ ،‬هەر ئەو کۆرپە جوانە‪ ،‬بەستەزمانەیە کە بۆ یەکەمین جار لێوی‬ ‫بە بزە گەشاوەتەوە‪.‬‬ ‫عاشق با شوێنکەوتووی ئەم یان ئەو ئایینیش نەبێت‪ ،‬با بڕوای بە دەسەاڵتێکیش‬ ‫نەبێت لەسەروو سروشتەوە‪ ،‬وەلێ هەر هێندە بڵند سەرنجی مەعشووق دەدات‪ ،‬تەواو وەکوو‬ ‫‪76‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫خۆشەویستی‪ ،‬هەستێکی ئایینی بێت‪ .‬گەلێک شیعر بۆ ستایشی بەهەشتی خۆشەویستیی‬ ‫سێکسی نووسراون‪ ،‬بەاڵم ئەگەر خۆشەویستی تەنیا لە ئارەزووی سێکسیدا چڕ ببێتەوە‪،‬‬ ‫ئەگەر مەبەست لێی هەر تێرکردنی ئارەزوو بێت‪ ،‬هەر لە پێناوی ئەو چێژە سێکسییەدا بێت‬ ‫کە دڵبەر بە دڵداری دەبەخشێت‪ ،‬ئەوا وەک گوڵێکی بۆنخۆشی لێ دێت‪ ،‬گوڵێک کە‬ ‫هێندە نابات‪ ،‬سیس دەبێت و دەوەرێت‪ .‬خۆشەویستی لە شێوە بااڵکەیدا‪ ،‬هیچ مەبەستێکی‬ ‫لە دواوە نییە‪ ،‬تێیدا عاشق‪ ،‬چێژ لە جوانیی ڕۆحی مەعشووق دەبینێت‪ .‬خۆشەویستیی لەو‬ ‫چەشنە‪ ،‬پێ بزانین یان نا‪ ،‬هەستێکی پاکی ئایینی تێدایە‪ ،‬بەاڵم ئەوینی سێکسی‪ ،‬کە‬ ‫ڕەنگە هەڵبگەڕێتەوە بۆ ڕق‪ ،‬ئایینێکی مارانەیە‪ ،‬یان جۆرێکە لە بتپەرستی‪.‬‬ ‫لە کریستیانیزمدا کە بە ئایینی ئەوین ناوی دێت‪ ،‬ئەوین بەسەر هەموو جیاوازییە‬ ‫چینایەتی‪ ،‬کولتووری و نەتەوەیییەکاندا زاڵ دەبێت و ئەوەیش ئینسان سەر بە کام ڕەگەز‬ ‫یان توخمە‪ ،‬پێستی سپییە یان ڕەش‪ ،‬هیچ بایەخێکی نامێنێت‪ .‬لەبەر ڕۆشنایی ئەو تێزەدا‬ ‫کە دەڵێت‪( :‬هەتا پانتایی چەمکێک فراوانتر بێت‪ ،‬کرۆکەکەی هەژارتر دەبێت‪ )،‬ئەو‬ ‫ئایینە‪ ،‬بە حەق ئایینی ئەوینە‪ ،‬کە تێیدا ئینسان لە سەنتەردا بێت‪ ،‬نەک ئەم خوداوەند‪،‬‬ ‫یان ئەو کتێبی پیرۆز‪ .‬لە ئایینی وادا‪ ،‬خۆشەویستی‪ :‬بایەکە تەمومژی بەر چاوی ڕۆح‬ ‫ڕادەماڵێت و ئیدی ئینسانگەل بەچاوپۆشین لە جیاوازییەکانی نێوانیان‪ ،‬یەکدییان خۆش‬ ‫دەوێت‪.‬‬ ‫ئەگەر خۆشەویستی لە پێویستی و بەخشیندا چڕ بکەینەوە‪ ،‬ئەوا خودای بەخشندە‪،‬‬ ‫هەموو شتێکی هەیە و پێویستی بە هیچ نییە‪ .‬خۆشەویستی با(ئینسانی)یش بێت‪،‬‬ ‫نەک خودایی‪ ،‬هێشتا هێندە دەسەاڵتدارە‪ ،‬عاشق دەکاتە کۆیلەی خۆی و هەر ئەرکێکی‬ ‫پێ بسپێرێت‪ ،‬بە چاوپۆشین لەو باجەی دەیدات‪ ،‬بێ یەک و دوو‪ ،‬وەک فەرمانی لە‬ ‫خوداوەندەوە بۆ هاتبێت‪ ،‬جێبەجێی دەکات‪ .‬تا خۆشەویستی بەهێزتر بێت‪ ،‬ئەم الیەنە‬ ‫ئایینییەی ڕوونتر دەردەکەوێت و ئەم لێکدانەوەیە بۆ هەموو ئەوینێکی ڕۆمانتیک دەست‬ ‫دەدات‪ ،‬وەلێ هیچ لەگەڵ تێرکردنی ئارەزوودا کۆی ناکاتەوە‪ .‬ئەو خۆشەویستییەشی‬ ‫دایک بۆ منداڵی خۆی هەیە‪ ،‬هێندە قووڵ و خوداییە‪ ،‬دایک وا هەڵسوکەوت دەکات‪،‬‬ ‫وەک تەنیا لە پێناوی منداڵەکەیدا بژی‪.‬‬ ‫خۆشەویستی کە هەر بەخشین بوو‪ ،‬کە هەر قوربانیدان بوو‪ ،‬کە هەر لە خزمەتی ئەوی‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪77‬‬

‫دیدا بوو‪ ،‬ئەگەر تەواو وەک خۆشەویستیی خوداییش نەبێت‪ ،‬ئەوا زۆر لێیەوە نزیکە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خۆشەویستی ئەگەر هەر لە پێناوی ئەوەدا بێت‪ ،‬کە ئەم پێویستی بە ئەوە‪ ،‬ڕەنگە جۆرێک‬ ‫بێت لە هۆگربوونی ئەوی دیکە‪ ،‬وەلێ ناتوانین ناوی ئەوینێکی پیرۆزی لێ بنێین‪ .‬ئەوین‬ ‫و حەز لەگەڵ یەکدیدا ناکۆک نین‪ ،‬یەکتری تەواو دەکەن‪ ،‬ئاخر کە کەسێکمان خۆش‬ ‫ویست‪ ،‬ئاسایییە حەزیشمان لێی بێت و چێژیشی لێ وەربگرین و لە حاڵەتی وەهادا‪ ،‬ئاسان‬ ‫نییە سنووری نێوان الیەنە جەستەیی و ڕۆحییەکان دەستنیشان بکەین‪.‬‬ ‫*‬ ‫(‪ )١‬لویس کالیف ستیبلز‪ ،‬الحب‪.‬‬ ‫(‪ )٢‬فرانک سیمون لودفیغوفتش‪ ،‬اللە معنا‪.‬‬ ‫(‪ )٣‬برتراند راسل‪ ،‬تأریخ الفلسفە الغربیە‪.‬‬ ‫(‪ )٤‬بییر تیا دی شاردین‪ ،‬الحب طاقە‪.‬‬ ‫(‪ )٥‬فالدیمیر سۆلۆفیوف‪ ،‬معنی الحب‪.‬‬ ‫(‪ )٦‬أ‪ .‬سمیتانا‪ .‬أهمیە عصرنا الراهن‪.‬‬ ‫(‪ )٧‬هیغل‪ ،‬محاضرات فی فلسفە الدین‪.‬‬ ‫(‪ )٨‬نوفالیس‪ ،‬اإلیمان و الحب‪.‬‬ ‫(‪ )٩‬بنیامین دی ریبیک کونستان‪ ،‬مقاالت فی األدب والسیسە‪.‬‬ ‫(‪ )١٠‬فرانس بادیو‪ ،‬من دفتر الذکریات‪.‬‬ ‫(‪ )١١‬فوفینارغ‪ ،‬تأمالت وحکم‪.‬‬ ‫(‪ )١٢‬جولیان دی المیتری‪ ،‬مقال فی السعادە‪.‬‬ ‫(‪ )١٣‬فرانسو دی الروشفوکو‪ ،‬حکم وتأمالت أخالقیە‪.‬‬ ‫(‪ )١٤‬فرنسیس بیکون‪ ،‬دروس وإرشادات أخالقین وسیاسیە‪.‬‬ ‫(‪ )١٥‬افالطون‪ ،‬المأدبە‪.‬‬ ‫(‪ )١٦‬فلسفە الحب‪ ،‬مجموعە من المٶلفین‪ ،‬ترجمە‪ :‬هیپم صعب‪ ،‬الجزء الثانی‪ ،‬دار‬ ‫المدی للثقافە والنشر ‪ ٢٠١٠‬دمشق‪.‬‬

‫‪78‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪79‬‬

‫ڕه‌تكردنه‌وه‌ له‌ فه‌زا‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا‬ ‫(هه‌وڵێك بۆ تێگه‌یشتن ل ‌ه سروشتی كۆمه‌اڵیه‌تی مرۆڤ‬ ‫له‌ روانگه‌یه‌كی فه‌لسه‌فییه‌وه‌)‬

‫بڵند باجه‌الن‬

‫‪80‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫كرداری ره‌تكردنه‌وه‌ كامڵ نابێت ئه‌گه‌ر ئه‌و ره‌تكردنه‌وه‌یه‌ ره‌تكردنه‌وه‌ی به‌شه‌كانی‬ ‫ره‌تكراوه‌كه‌شی له‌گه‌ڵدا نه‌بێت ‪.‬‬ ‫هیچ بابه‌تێك ره‌تناكرێته‌و‌ه به‌بێ ره‌تكردنه‌وه‌ی به‌شه‌كانی‪ ،‬وه‌لێ ره‌تكردنه‌وه‌ی به‌شه‌كانی‬ ‫هه‌ر بابه‌تێك‪ ،‬دواجار ره‌شكردنه‌وه‌ی ئۆتۆماتیكی بابه‌ته‌كه‌ش ‌ه ‪.‬‬ ‫مرۆڤ زۆر جار ئایدیالیزم ره‌تده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و ره‌تكردنه‌وه‌ی ‌ه ره‌تكردنه‌وه‌ی (ئایدیالیزمی‬ ‫خودی) و ( ئایدیالیزمی بابه‌تی)یش ‌ه وه‌كو دوو به‌شی رێبازی ئایدیالی‪ ،‬ئه‌وه‌تا بوون‬ ‫ناگه‌ڕێنێته‌وه‌ بۆ هزری تاكه‌كه‌سی تا بیبه‌ستینه‌و‌ه ب ‌ه (ئایدیالیزمی خودی) و هاوكات‬ ‫بوون به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی بۆ هزر ناگه‌ڕێنێته‌وه‌‪ ،‬تا ب ‌ه میسالیه‌تی ره‌ها ناویببه‌ین‪ ،‬جا ئیتر‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌و هزره‌ هێزێكی گشتی ره‌ها بێت یان هێزێكی ئیالهی ‪.‬‬ ‫(جۆرج بێركلی ‪ )1753 -1685‬دیارترین نوێنه‌ری ئایدیالیزمی خودییه‌‪( ،‬بێركلی)‬ ‫رێبازه‌كه‌ی خۆی بینا كرد له‌سه‌ر بناغه‌ی سڕینه‌وه‌ی جوانی وه‌كو شتێكی سه‌ربه‌خۆ ل ‌ه‬ ‫عه‌قڵ‪.‬‬ ‫(بێركلی) پێیوایه‌ مادده‌ و خه‌سڵه‌ت ‌ه مادییه‌كان ته‌نها له‌ عه‌قڵی ده‌ركپێكراودا بوونیان‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫مرۆڤ ناڕاسته‌وخۆ رایده‌گه‌یه‌نێ‪ ،‬به‌ بێ بوونی عه‌قڵێك ك ‌ه په‌ی به‌ مادد‌ه به‌رێ‪،‬‬ ‫مادده‌ بوونی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫باركلی ده‌ڵێ‪:‬‬ ‫(( بوونی بوونه‌وه‌ر واته‌ په‌ی پێبردن و په‌ی پێبران ))‬ ‫ئه‌گه‌ر به‌و ئید‌ه بێت‪ ،‬هه‌موو ئه‌و خودانه‌ی ناتوانین په‌یان پێببه‌ین و هه‌موو ئه‌و بابه‌تانه‌ی‬ ‫په‌ی پێ براو نین‪ ،‬خودی نه‌بوو و بابه‌تی نه‌بوون ‪.‬‬ ‫(باركلی) له‌ دیالۆگی سێیه‌می (سێ گفتوگۆ له‌نێوان هیالس و فیلۆنس)‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫تاوتوێ ده‌كا ‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪:‬‬ ‫له‌ خاوه‌نی باخچه‌ پرسیار بكه‌ ‪ :‬ئاخۆ بۆچی باوه‌ڕ ب ‌ه بوونی به‌ڕوو ده‌كا له‌ باخه‌كه‌یدا؟‪،‬‬ ‫باخه‌وان ده‌ڵێ ‪:‬‬ ‫به‌ڕوو له‌ باخه‌كه‌مدا هه‌یه‌‪،‬چونك ‌ه ده‌یبینم و ده‌ستی لێده‌ده‌م ‪ .‬ئه‌م وه‌اڵمه‌ی باخه‌وانیش‬ ‫ده‌ره‌نجامی په‌یبردنیه‌تی ‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪81‬‬

‫ئینجا ئه‌گه‌ر ل ‌ه هه‌مان باخه‌وان بپرسی ‪ :‬بۆچی پێیوایه‌ دارپرته‌قاڵ بوونی نییه‌؟‪،‬‬ ‫باخه‌وان ده‌ڵێ‪:‬‬ ‫چونك ‌ه نایبینم و ناتوانم ده‌ستی لێبده‌م ‪.‬‬ ‫ئه‌و شته‌ واقیعییه‌ی ك ‌ه ب ‌ه خه‌سڵه‌تی بوون ناوده‌بردرێ‪ ،‬هه‌ر ئه‌و ئه‌و شته‌ی ‌ه باخه‌وان په‌ی‬ ‫پێده‌با‪ ،‬وه‌لێ دارپرته‌قاڵی په‌ی پێنه‌براو الی باخه‌وانی په‌ی پێبراو‪،‬بوونی نیی ‌ه ‪.‬‬ ‫كه‌واته‌‪:‬‬ ‫عه‌قڵ په‌ی ب ‌ه شته‌كان ده‌با و ده‌یانئافرێنێ و شت ‌ه مادییه‌كان بابه‌تێكن بۆ په‌ی پێبردن‪،‬‬ ‫ئه‌گینا ل ‌ه جه‌وهه‌ردا بوونیان نیی ‌ه ‪.‬‬ ‫ب ‌ه بۆچونی من ئه‌و دیده‌ی (باركلی ) و ئایدیالیزمییه‌كان شیاوی ره‌تكردنه‌وه‌یه‌‪ ،‬چونكه‌‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌ر كتێبێك ل ‌ه ده‌ست بگرم و بیخوێنمه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا ل ‌ه كاتی خوێندنه‌وه‌ی كتێبه‌كه‌دا هه‌ست‬ ‫ب ‌ه بوونی كتێبه‌كه‌ش ده‌كه‌م‪ ،‬به‌وه‌ی ده‌یبینم و ده‌ستی لێده‌ده‌م و په‌یم ب ‌ه بوونی بردووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌گه‌ر هه‌مان كتێب به‌بێ ئاگایی من الی یه‌كێك ل ‌ه خوێنه‌رانی ئه‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ی من‬ ‫بێت‪ ،‬ئه‌وا ده‌بێت ناسنامه‌ی بوون له‌و كتێب ‌ه بسێنینه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه (منی نووسه‌ر) نایبینم با‬ ‫(ئێوه‌ی خوێنه‌ر)یش بیبینن ‪.‬‬ ‫الی من مرۆڤ كائینێك ‌ه توانای په‌ی بردنی نیی ‌ه به ‌شته‌كان جگ ‌ه ل ‌ه كه‌مێكیان‬ ‫نه‌بێت و ئه‌وه‌شی په‌ی پێده‌به‌ین و پێمان وای ‌ه گشت ‌ه یان زۆره‌‪ ،‬وڕێنه‌یه‌ك ‌ه و هیچی تر‪،‬‬ ‫مه‌رج نیی ‌ه ئه‌و شته‌ی مرۆڤ ب ‌ه گشت و زۆری داده‌نێ‪ ،‬ل ‌ه واقیعدا وا بێت‪ ،‬ده‌كرێ ئه‌و‬ ‫گشت ‌ه (هیچ) و زۆره‌كه‌ش (كه‌م ) بێت ‪.‬‬ ‫(جه‌وهه‌ری مادی) الی (باركلی ) بوونی نییه‌‪ ،‬ئه‌و‌ه وه‌هم ‌ه پێمان وابێت خودا ماده‌ی‬ ‫ئه‌فراندوو‌ه و مرۆڤ له‌ رێگه‌ی هزره‌كانیه‌و‌ه ئه‌و ماده‌ی ‌ه ده‌ناسێ ‪.‬‬ ‫(باركلی) ده‌ڵێ‪:‬‬ ‫(جیهان گوتاری خودای ‌ه بۆ خه‌ڵكی)‬ ‫ره‌تكه‌ره‌وه‌ (ده‌كرێ شاعیرێك بێت یان نووسه‌رێك) ناخودئاگایان ‌ه چه‌ند مامه‌ڵه‌یه‌كی‬ ‫جیاواز له‌گه‌ڵ بوون ده‌ك‌ا ‪:‬‬ ‫‪ -1‬بوونی به‌خشیو‌ه ب ‌ه شتێك ك ‌ه نیی ‌ه یاخود گومانمان ل ‌ه بوونی هه‌ی ‌ه ‪.‬‬ ‫‪ -2‬په‌ی به‌و شتان ‌ه ده‌با ك ‌ه نین به‌رله‌وه‌ی په‌ی به‌و شتان ‌ه ببا ك ‌ه هه ن ‪.‬‬ ‫‪ -3‬دوای ئه‌وه‌ی په‌ی به‌و شتان ‌ه ده‌با ك ‌ه تا ئێستا په‌ی پێیان نه‌بردووه‌‪ ،‬ده‌یانكات ‌ه‬ ‫وه‌سیله‌یه‌ك بۆ ره‌تكردنه‌وه‌ی به‌شێك ل ‌ه شت ‌ه په‌ی پێبراوه‌كان ‪.‬‬ ‫‪82‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫(هیگل) تا ئه‌ندازه‌یه‌ك جیاوازه‌ ل ‌ه (باركلی)‪ ،‬چونك ‌ه مادده‌ ره‌تناكاته‌و‌ه و نایبه‌ستێته‌و‌ه‬ ‫ب ‌ه عه‌قڵه‌وه‌ و هزر له‌ سروشت جیاناكاته‌وه‌ و بیركردنه‌وه‌ی بابه‌تی ب ‌ه بنه‌مای ناوه‌كی بوون‬ ‫داده‌نێ ‪.‬‬ ‫سروشت سیسته‌مێك ‌ه ل ‌ه هزر‌ه نائاگاكان‪ ،‬الیه‌نێك له‌ عه‌قڵدا بوونی نییه‌‪ ،‬عه‌قڵ رۆحی‬ ‫بوونه‌‪ ،‬عه‌قڵ سروشته‌ تایبه‌تییه‌كه‌ی بوون ‌ه و و بناغه‌ی گشتیی ‌ه بۆ بوونی رۆحی و‬ ‫سروشتی (ئه‌مه‌ دید‌ه هیگلییه‌كه‌ی ‌ه ) ‪.‬‬ ‫هزر گشت ‌ه و ئایدیاش ل ‌ه سه‌ره‌تاو‌ه ئاگادار نیی ‌ه ‪ .‬ئایدیا هه‌وڵده‌دا ببێت ‌ه رۆح و دوای‬ ‫بوونیشی ب ‌ه رۆح‪ ،‬ببێت ‌ه رۆحێكی ره‌ها ‪.‬‬ ‫بۆ هۆشیاربوونی ئایدیا‪ ،‬پێویستیمان ب ‌ه كۆمه‌ڵێك گۆڕانكاری هه‌یه‌ كه‌ به‌ رێكه‌وت‬ ‫رووناده‌ن و ملكه‌چن بۆ لۆژیكێكی ئه‌به‌دی‪ ،‬ئه‌و لۆژیكه‌ش (دیالۆگ)ه‌‪ ،‬بۆ چه‌سپاندنی‬ ‫هه‌ر ئایدیایه‌كیش‪،‬پیویستیمان ب ‌ه دژه‌كه‌ی هه‌یه‌‪ ،‬بۆ دووركه‌وتنه‌وه‌ش له‌و دژیه‌كییه‌‪ ،‬هه‌ڵكشان‬ ‫و به‌رزبوونه‌و‌ه بۆ ئایدیای بااڵ زه‌روره‌ت ‌ه ‪.‬‬ ‫لێره‌و‌ه (هیگل) پێیوای ‌ه جیهان بریتییه‌ له‌ خۆگۆڕین‪ ،‬بوون پڕۆسه‌ی په‌ره‌سه‌ندنه‌‪،‬‬ ‫پڕۆسه‌سه‌ك ب ‌ه كه‌ته‌لۆكی ئه‌و لۆژیك ‌ه ئه‌به‌دیی ‌ه ده‌ڕوات كه‌ توخمه‌كانی (ئایدیا – دژ –‬ ‫ئه‌نجام)ه‌‪ ،‬ب ‌ه ئامانجی ده‌ستكه‌وتنی ره‌ها یان رۆح یان خودا ‪.‬‬ ‫قوتابخانه‌ی فرانكفۆرت ئه‌قاڵنیه‌تی باوی ب ‌ه عه‌قاڵنیه‌تی دیسپلینكار و چه‌وسێنه‌ره‌و‌ه‬ ‫وه‌سفكرد ‪.‬‬ ‫په‌یوه‌ندی نێوان ره‌گه‌زه‌كانی هونه‌ر له‌سه‌ر خه‌یاڵ دامه‌زراو‌ه نه‌ك له‌سه‌ر وێناكردن‪ ،‬هونه‌ر‬ ‫به‌ره‌و گشتگیری ده‌ڕوا و خه‌سڵه‌تێكی یونیڤێرساڵ ده‌به‌خشێته‌ شته‌كان ‪.‬‬ ‫فكری وێناكاری له‌ رێگه‌ی وێناكارییه‌و‌ه ده‌مامك الده‌دا و فكر شته‌كان مه‌حكوم ده‌كا ب ‌ه‬ ‫وێناكان‪ ،‬پشت به‌ست به‌ لۆژیكی ئامرازگه‌ر ك ‌ه مامه‌ڵه‌ی مادی سانا ده‌كا (ئه‌م ‌ه دیدی‬ ‫ئه‌دۆرنۆیه‌)‬ ‫هونه‌ر هه‌وڵده‌دا واقیع ب ‌ه فۆڕمێك بخاته‌ روو‪ ،‬جیاواز له‌و فۆڕمه‌ی ته‌كنه‌لۆژیا بۆی‬ ‫دیاریكردووه‌‪ ،‬لێره‌وه‌یه‌ ملمالنێی نێوان عه‌قڵی هونه‌ری و زانستی ب ‌ه كۆتا ده‌گات‪ ،‬هونه‌ر‬ ‫توانای داڕشتنی بنه‌مای تاز‌ه و جیاوازی بۆ واقیع هه‌یه‌‪،‬بنه‌مایه‌ك جیاوازبێت ل ‌ه بنه‌مای‬ ‫(فرۆید) بۆ واقیع ‪(.‬ئه‌م ‌ه دیدی ماركۆزه‌یه‌)‬ ‫ل ‌ه فه‌زای ئه‌و قسه‌كردن ‌ه له‌سه‌ر هونه‌ر‪( ،‬ماركۆزه‌) پێیوای ‌ه هونه‌ر ده‌توانێ ببێت ‌ه‬ ‫ئه‌لته‌رناتیڤی ته‌كنه‌لۆژیا و ئه‌ركی هونه‌ر الی (ماركۆزه‌) په‌یبردن ‌ه ب ‌ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫عه‌قاڵنی و ئازادی تاز‌ه ‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪83‬‬

‫جیهانی هونه‌ریش ره‌تكه‌ره‌وه‌ی كۆی سیسته‌م ‌ه ئه‌خالقی و كلتورییه‌كه‌ی ‌ه ‪ .‬كه‌وات ‌ه‬ ‫ئه‌م ‌ه باسێك بوو ل ‌ه بابه‌تی ره‌تكردنه‌وه‌ی ئه‌ده‌بیات له‌ الیه‌ت ته‌كنه‌لۆژیا و ره‌تكردنه‌وه‌ی‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیا ل ‌ه الیه‌ن ئه‌ده‌بیاته‌و‌ه ‪..‬‬ ‫لێره‌دا ل ‌ه قس ‌ه له‌سه‌ر ئه‌و ملمالنێ و ره‌تكردنه‌وه‌ی ‌ه ده‌كه‌ین ك ‌ه له ‌نێوان ته‌كنه‌لۆژیا و‬ ‫ئه‌ده‌بیاتدا هه‌ی ‌ه ‪.‬‬ ‫ب ‌ه بۆچونی من ئه‌و ملمالنێی ‌ه ل ‌ه شتێكی بێ مانا زیاتر نییه‌‪ ،‬ئه‌ده‌ب به‌شێك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیا و ته‌كنه‌لۆژیا به‌شێك ‌ه ل ‌ه ئه‌ده‌ب ‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر رۆمان و چیرۆك و تێكست ‌ه ئه‌ده‌بیی ‌ه جۆراوجۆره‌كان نه‌بن‪ ،‬سینه‌ما ده‌كه‌وێت ‌ه‬ ‫لوتكه‌ی مه‌ترسییه‌وه‌‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر كاره‌با و كۆمپیوته‌ر و ئینته‌رنێت نه‌بن‪ ،‬ئه‌دیبه‌كان‬ ‫ده‌گه‌ڕێنه‌و‌ه خاڵ ‌ه سه‌ره‌تاییه‌كانی ئیشكردنیان‪ ،‬كه‌وات ‌ه پێشكه‌وتنی ته‌كنه‌لۆژیا راسته‌وان ‌ه‬ ‫ده‌گۆڕێ له‌گه‌ڵ پێشكه‌وتنی ئه‌ده‌بیات‪ ،‬قسه‌ی ئێمه‌ ته‌نها له‌سه‌ر بوونی خوێنه‌ر‌ه ‪.‬‬ ‫بێ گومان ته‌كنه‌لۆژیا خوێنه‌ری ئه‌ده‌بیاتی كه‌مكردۆته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م ‌ه نامانخاته‌و‌ه نێو‬ ‫بازنه‌ی ملمالنێیه‌كه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌وكاته‌ی ته‌كنه‌لۆژیا خوێنه‌ری ئه‌ده‌بیات كه‌مده‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫زۆرجار وه‌كو ئه‌لته‌رناتیڤی ئه‌ده‌بیات خۆی ب ‌ه خوێنه‌ر ئاشنا ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌لته‌رناتیڤێك هه‌مان‬ ‫ئامانجی جه‌وهه‌ری هه‌ڵگرتووه‌‪ ،‬جه‌وهه‌رێك ك ‌ه ئه‌ده‌بیات ‌ه ‪.‬‬ ‫ئاڕاسته‌ی یه‌كه‌م ‬ ‫ئاڕاسته‌ی یه‌كه‌م‬ ‫ ‬

‫ئاڕاسته‌ی دووه‌م ‬

‫ئاڕاسته‌ی دووه‌م‬

‫ ‬

‫ئاڕاسته‌ی یه‌كه‌م ‪ :‬ئاڕاسته‌ی ته‌كنه‌لۆژیا‬ ‫ئاڕاسته‌ی دووه‌م ‪ :‬ئاڕاسته‌ی ئه‌ده‌بیات‬ ‫بازنه‌كان ‪ :‬بازنه‌كانی ژیان (گوزارشتن ل ‌ه سێ ته‌مه‌نی جیاوازی مرۆڤ ‪ :‬منداڵی‪،‬‬ ‫گه‌نجی‪ ،‬پیری )‬

‫‪84‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ره‌تكردنه‌و‌ه زۆر جار ل ‌ه پێناوی به‌خته‌وه‌ریدایه‌‪ .‬به‌خته‌وه‌ری دوا ئامانجی كرداره‌كانمانه‌‪،‬‬ ‫به‌خته‌وه‌ری خواستراوێك نییه‌ به‌ستراوبێت ب ‌ه شتێكی تره‌وه‌‪ ،‬شته‌كانی تر ل ‌ه چاوی ئه‌وه‌و‌ه‬ ‫دیاریده‌كه‌ین ‪.‬‬ ‫فه‌زیڵه‌تی ئه‌خالقی ئامانجی ژیان نییه‌‪ ،‬ده‌كرێ فه‌زیڵه‌تی ئه‌خالقی (كارا نه‌بوون ) بێت‪،‬‬ ‫به‌خته‌وه‌ری ئامانجی ژیان ‌ه و ب ‌ه ناچاری ئه‌كتیڤیتیی ‌ه ‪.‬‬ ‫ژیانی بااڵ ئه‌و ژیانه‌یه‌‪ ،‬ته‌رخان كرابێت بۆ تێڕامان و بیركردنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ژیانی بااڵ و‬ ‫چاكه‌ی بااڵی پێده‌ڵێن (ئه‌مه‌ ل ‌ه دیی ئه‌رستۆوه‌ )‬ ‫(ئه‌رستۆ) قس ‌ه له‌سه‌ر ژیانێكی ئایدیاڵ ده‌كا‪ ،‬ك ‌ه پڕ ل ‌ه به‌خته‌وه‌رییه‌ بۆ مرۆڤ‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ژیانه‌ش ته‌ژیی ‌ه له‌ تێڕامانی فه‌لسه‌فی ‪ .‬عه‌قڵ زاڵترین فاكیولتی مرۆڤ ‌ه و باشترین‬ ‫چااڵكی ئه‌قڵیش‪ ،‬تێڕامانی تیۆریی ‌ه ‪.‬‬ ‫ژیان الی (ئه‌رستۆ)‪ ،‬په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه به‌خته‌وه‌رییه‌وه‌‪ ،‬وه‌لێ به‌خته‌وه‌ری ئه‌و مانایه‌ ناگه‌یه‌نێ‬ ‫ك ‌ه زۆر جار مرۆڤه‌كان ل ‌ه ژیانی ئاسایدا به‌كاریده‌هێنن ك ‌ه خۆی ل ‌ه به‌ده‌ستهێنان و‬ ‫خاوه‌نداریه‌تی ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬به‌ده‌ستهێنانی خانوو و ماشێن و وه‌سیل ‌ه جیاوازه‌كان ‪ .‬وه‌ك ل ‌ه سه‌ره‌و‌ه‬ ‫گوتمان‪ ،‬به‌خته‌وه‌ری الی (ئه‌رستۆ) به‌ستراوه‌ته‌وه‌ ب ‌ه بیركردنه‌وه‌ و تێڕامانی فه‌لسه‌فییه‌و‌ه ‪.‬‬ ‫له‌ سه‌ره‌تای دیالۆگی (فیلیبس)دا‪( ،‬سوقرات) و (پرۆتاركۆس) سه‌ره‌ڕای جیاوازی‬ ‫بۆچونیان‪ ،‬پێیانوایه‌ چاك ‌ه په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه رۆحه‌و‌ه ‪ .‬الی (پرۆتاركۆس)‪ ،‬چاكه‌ چێژ‌ه و الی‬ ‫(سوقرات) چاكه‌ حیكمه‌ته‌ ‪ .‬چاكه‌ی بااڵش الی (ئه‌فالتون) گه‌شه‌كردنی كه‌سایه‌تی‬ ‫ئینسان ‌ه وه‌ك كه‌سێكی عه‌قڵی و ئه‌خالقی‪ ،‬بوونی هارمۆنیه‌ك ل ‌ه ژیاندا بایه‌خی خۆی‬ ‫هه‌ی ‌ه ‪.‬‬ ‫زۆرجار پشت ب ‌ه میتافۆڕ(‪ ) Metaphor‬ده‌به‌سترێ بۆ ره‌تكردنه‌وه‌ ‪.‬میتافۆڕ ل ‌ه‬ ‫ئه‌ده‌بیات و فه‌لسه‌فه‌دا رۆڵی خۆی بینیو‌ه و جوانی به‌خشیو‌ه به‌ هۆنراوه‌‪(.‬نیتشه‌) زۆر ل ‌ه‬ ‫ئایدیا فه‌لسه‌فییه‌كانی به‌ میتافۆڕ ده‌ربڕیون‪ ،‬به‌هۆی گوێنه‌دانی ب ‌ه یاساكانی نووسین و‬ ‫ئازادی نووسینه‌و‌ه ‪.‬‬ ‫الی (ئه‌رستۆ) میتافۆڕ واتای ناونانی شتێك ده‌گه‌یه‌نێ ب ‌ه ناوێكی تر ‪ .‬ل ‌ه تیۆلۆژیای‬ ‫(خواناسی)دا‪ ،‬میتافۆڕ گرنگی خۆی هه‌ی ‌ه ‪.‬‬ ‫هه‌ندێ جار (نیتشه‌) هێند‌ه نووسینه‌كانی ئاوێته‌ی میتافۆڕ ده‌كا‪ ،‬واده‌زانین ئه‌و تێكسته‌ی‬ ‫له‌به‌ر ده‌ستماندایه‌ هۆنراوه‌ی ‌ه ‪.‬‬ ‫(نیتشه‌) و (هایدگه‌ر) زمانی فه‌لسه‌فه‌ و هۆنراو‌ه ب ‌ه یه‌ك فۆڕم له‌ ده‌ربڕین ل ‌ه قه‌ڵه‌م‬ ‫ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪85‬‬

‫(ئارگۆس) پاڵه‌وانێك ‌ه ل ‌ه ئه‌فسانه‌ی یۆنانیدا خاوه‌نی سه‌د چاو بووه‌‪ ،‬ئه‌و پاڵه‌وان ‌ه له‌ ژێر‬ ‫سایه‌ی(هیرا) خوایه‌كی ژنی یۆنانیدابووه‌‪ ،‬دوای ئه‌وه‌ی (هێرمس) (ئاراگۆس)ده‌كوژێ‪،‬‬ ‫(هیرا) چاوه‌كانی ده‌رده‌هێنێ و ده‌یانخاته‌ سه‌ر كلكی تاوسێك ‪.‬‬ ‫(د‪.‬موحه‌مه‌د كه‌مال) (ئارگۆس)ی وه‌كو میتافۆڕ به‌كارهێناو‌ه بۆ كه‌سێك ده‌یه‌وێ‬ ‫هه‌موو الكانی بوون ببینێت ‪.‬‬ ‫ره‌تكردنه‌و‌ه مورادیفی یاخیبوون نیی ‌ه ‪( .‬ئه‌فسانه‌ی سیزیف) قسه‌كردن ‌ه له‌سه‌ر پوچی‪،‬‬ ‫ئه‌و قسه‌كردنه‌ش ل ‌ه (مرۆڤی یاخی)دا درێژده‌بێته‌و‌ه وه‌كو درێژترین كاری فیكری (كامۆ)‬ ‫ك ‌ه باسی یاخیبوون و مێژووی یاخیبوون و شۆڕشه‌كان ده‌كا ‪.‬‬ ‫مرۆڤی یاخی الی (كامۆ) ئه‌و مرۆڤه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه ناوه‌ڕاستی دیارد‌ه و ئایدیاكاندا وه‌ستاوه‌‪،‬‬ ‫نه‌ ره‌تیانده‌كاته‌وه‌‪ ،‬نه‌ له‌گه‌ڵیشیاندایه‌‪ ،‬چونك ‌ه شتێك نیی ‌ه به‌ناوی یه‌كسانی ره‌ها و ئازادی‬ ‫ره‌ها‪ ،‬وه‌لێ مرۆڤی یاخی نابێت خیانه‌ت ل ‌ه مه‌نتیقی پوچی و یاخیبوون بكا‪ ،‬پیرۆزی‬ ‫ئامانجه‌كان به‌ستراونه‌ته‌و‌ه ب ‌ه پیرۆزی ئامرازه‌كانی گه‌یشتن‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵبوونی ره‌ها و له‌گه‌ڵنه‌بوونی ره‌ها‪ ،‬تێپه‌ڕاندنی ئه‌و مرۆڤ ‌ه یاخیییه‌ی ‌ه ك ‌ه (كامۆ)‬ ‫وێنای ده‌كا‪.‬‬ ‫(سروشتی مرۆیی) الی (كامۆ) بوونی هه‌یه‌‪ ،‬وه‌كو شتێكی هاوبه‌ش ل ‌ه نێوان مرۆڤه‌كاندا‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه مرۆڤی یاخی به‌ ئاره‌زووی خۆی به‌هاكان دیاریناكا ‪.‬‬ ‫بڕواكان ئامرازن‪ ،‬پیوه‌ندی هه‌ی ‌ه له‌نێوان (بیروباوه‌ڕ) و (كردار)دا‪(،‬بیروباوه‌ڕ) وێنه‌ی‬ ‫كردار‌ه و (كردار) وێنه‌ی بیروباوه‌ڕ‌ه ‪.‬‬ ‫ناجێگیری شته‌كان‪ ،‬ئه‌و رۆڵه‌ ده‌به‌خشێته‌ مرۆڤ ك ‌ه كاریگه‌ربێت ل ‌ه كه‌شه‌كانی دونیا‬ ‫و بگۆڕێت ‪ .‬گۆڕانه‌كان په‌یوه‌ست ب ‌ه خێراییه‌وه‌‪ ،‬هه‌ندێ ل ‌ه گۆڕانه‌كان هێند‌ه هێواشن‪،‬‬ ‫هه‌ستیان پێناكه‌ین‪ ،‬وه‌لێ گۆڕانی خێراش بوونی هه‌ی ‌ه (ئه‌مه‌ دید‌ه جۆن دیوییه‌كه‌یه‌)‪.‬‬ ‫(دیوی) داوای گۆڕینی بیروڕاكان ده‌كا بۆ وز‌ه و فه‌یله‌سوفان راده‌سپێرێ ل ‌ه جیاتی‬ ‫خۆشاردنه‌و‌ه له‌ناو میتافیزیك‪ ،‬كردار بنوێنن له‌سه‌ر ئه‌رزی واقیع ‪( .‬دیوی ) ئه‌ركی‬ ‫گۆڕینی تایبه‌ت كردوو‌ه ب ‌ه فه‌یله‌سوفان ‪.‬‬ ‫عه‌قاڵنیبوون یه‌كێك ‌ه ل ‌ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی بیركردنه‌وه‌ی فه‌لسه‌فی ‪.‬ل ‌ه عه‌قاڵنیبووندا‬ ‫تاك ‌ه مه‌رجه‌عی فه‌لسه‌ف ‌ه عه‌قڵه‌‪ ،‬وه‌اڵمی پرسیاره‌كان ده‌به‌سترێنه‌و‌ه ب ‌ه عه‌قڵه‌و‌ه ‪.‬‬ ‫ئه‌و پڕۆس ‌ه عه‌قڵیی ‌ه به‌ڵگه‌گیریانه‌ی ‌ه له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك بنه‌ما به‌نده‌‪،‬ك ‌ه عه‌قڵ‬ ‫سه‌رپه‌رشتییان ده‌كا ‪ .‬تاق ‌ه سه‌رچاوه‌ی زانین و زانستی فه‌یله‌سوفانی سه‌ده‌ كۆنه‌كان و‬ ‫سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست‪ ،‬عه‌قڵ بوو‌ه ‪.‬‬ ‫‪86‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ئه‌و فه‌یله‌سوفان ‌ه پێیانوابوو ته‌نها ل ‌ه میانه‌ی كێشه‌ی لۆژیكیانه‌وه‌ ده‌كرێت زانیاری ل ‌ه‬ ‫كێشه‌ی گشتییانه‌ی عه‌قڵییه‌وه‌ ده‌ربهێنرێ به‌بێ گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ واقیع و بینینی ئه‌و واقیعه‌ ‪.‬‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی بیركردنه‌وه‌‪ ،‬هه‌مه‌كیبوونه‌‪ ،‬ك ‌ه وه‌كو جیاكه‌ره‌وه‌ی بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫فه‌لسه‌فی خۆی مانیفێست ده‌كا ‪.‬‬ ‫نه‌بوونی سنوور و به‌ند و كۆت‪ ،‬مه‌رجی سه‌ره‌كین بۆ بیركردنه‌وه‌ی دروست ‪( .‬ویل‬ ‫دیورانت) ده‌ڵێ ‪:‬‬ ‫(ئێستا سه‌لمێنراوه‌‪ ،‬هه‌موو كێشه‌كان شیاون ببن ‌ه مادده‌یه‌ك بۆ فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬به‌ مه‌رجێك‬ ‫ل ‌ه گۆشه‌نیگایه‌كی گشتگیره‌و‌ه له‌به‌ر تیشكی هه‌موو ئه‌زمونه‌كان و خواست ‌ه مرۆییه‌كان‬ ‫توێژینه‌وه‌ی بكرێت‪ ،‬چونك ‌ه مۆركی هزری فه‌لسه‌فی‪ ،‬ب ‌ه ئه‌ندازه‌ی ئه‌وه‌ی له‌ فراوانی‬ ‫تێڕوانین و یه‌كانگیری هزریدایه‌‪ ،‬له‌ تێڕوانینی ورددا نییه‌ ‪).‬‬ ‫فه‌یله‌سوف له‌م شت و ئه‌و شت ناكۆڵێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه بوون ده‌كۆڵێته‌و‌ه به‌ گشتی‪ ،‬پرسیار‬ ‫له‌ په‌ره‌سه‌ندن و چییه‌تییه‌كی و مه‌به‌سته‌كانی ده‌كا ‪.‬‬ ‫(جۆن لۆك) وه‌كو فه‌یله‌سوفی خۆشه‌ویستی (ڤۆڵتێر) ده‌رده‌كه‌وت كه‌ بیری قه‌بوڵكراوی‬ ‫زۆرینه‌ی فه‌یله‌سوفانی پێش مۆدێرنه‌ی ب ‌ه بێ بناغه‌ داده‌نا ‪.‬‬ ‫الی (ڤۆڵتێر) دیدی (جۆن لۆك) بۆ (ناسین) جێده‌ستی خۆی جێهێشت له‌سه‌ر دینناسی‬ ‫كۆنه‌پارێز ك ‌ه رۆحی نه‌مری به‌ بنه‌مایه‌كی قه‌بوڵكراو و سه‌قامگیر داده‌نا ‪.‬‬ ‫جه‌وهه‌ری لێكبووردنی (ڤۆڵتێر) خودایه‌‪ ،‬خودایه‌كه‌ مرۆڤ بۆ لێكبووردن بانگهێشت ده‌كا‬ ‫و خودایه‌كی واقیعیی ‌ه و میتافیزیقی نی ‌ه ‪.‬‬ ‫بوونی خوداوه‌ند مرۆڤ مه‌حكوم ده‌كا به‌ ناسینی خود‪ ،‬ئه‌وكاته‌ی له‌ بچوكی مرۆڤ‬ ‫تێده‌گه‌ین‪ ،‬ئه‌و خۆناسینه‌ لێكبووردنی لێده‌كه‌وێته‌و‌ه ‪.‬‬ ‫كه‌وات ‌ه الی (ڤۆڵتێر) بۆ مرۆڤێك ك ‌ه ل ‌ه به‌رده‌م ئه‌گه‌ری گۆڕان و هه‌ڵه‌كردندایه‌‪،‬لێكبووردن‬ ‫ئه‌ركێكی سیاسی و دینییه‌ و میوه‌ی تێگه‌یشتن و تێڕوانینی عه‌قاڵنی مرۆڤ ‌ه ‪.‬‬ ‫ل ‌ه بیریشمان نه‌چێ‪( ،‬ڤۆڵتێر) وه‌كو هیومانیستێك پێیوایه‌ چه‌مكی كه‌رامه‌ت و رێزی‬ ‫مرۆڤ له‌ پێشه‌وه‌ی چه‌مكی نه‌ته‌وه‌وه‌ی ‌ه ‪.‬‬ ‫(نیتشه‌) به‌ به‌رده‌وامی له‌ راستی هه‌ڵده‌هات و له‌ دونیای یۆتۆپیا نزیكده‌بۆوه‌‪ ،‬ژیانی‬ ‫واقیعی به‌ ئازاربه‌خش داده‌نا و هێشتنه‌وه‌ی بوونی له‌ نۆرینگی (ئیستاتیكییه‌)و‌ه ب ‌ه‬ ‫جێگه‌ی تێڕامان ده‌زانی ‪.‬‬ ‫الی (شۆپنهاوه‌ر) مه‌ركه‌زی ئازار دونیای دیارده‌ی ‌ه و ده‌رككردن ب ‌ه راستی كۆتایی ئازار‌ه‬ ‫‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪87‬‬

‫(شۆپنهاوه‌ر)هه‌وڵی ده‌رككردنی زیاتری ب ‌ه راستی ده‌دا‪ ،‬تا بگات ‌ه ئه‌و ژیان ‌ه گۆشه‌گیرییه‌ی‬ ‫كاری بۆ ده‌كرد كه‌ ل ‌ه ژیانی ئایدیالی چڕده‌بێته‌و‌ه ‪( .‬نیتشه‌) ل ‌ه سه‌ره‌تاو‌ه حه‌زی ل ‌ه‬ ‫مۆسیقا و بوون ب ‌ه مۆسیقار ده‌كرد ‪.‬‬ ‫(نیتشه‌) شانازی ب ‌ه مۆسیقاوه‌ ده‌كرد و ده‌یگوت ‪ :‬ژیان به‌بێ مۆسیقا هه‌ڵه‌ی ‌ه و‬ ‫مه‌ینه‌تی و دووركه‌وتنه‌وه‌ی ‌ه ‪.‬‬ ‫شانازیكردنی ( نیتشه‌) ب ‌ه مۆسیقا عه‌شقی (واگنه‌ر) دروستده‌كا و (واگنه‌ر) وه‌كو‬ ‫خۆشه‌ویسترین كه‌سی (نیتشه‌) و مۆسیقارێك ك ‌ه شت ‌ه نه‌بینراوه‌كان نیشانده‌دا ده‌رده‌كه‌وێ ‪.‬‬ ‫(نیتشه‌) كتێبیك له‌سه‌ر مۆسیقای (واگنه‌ر) داده‌نێ و ل ‌ه قۆناغی شێتبوونیدا ئه‌وكاته‌ی‬ ‫وێنه‌ی (واگنه‌ر)ی ده‌بینی ب ‌ه ئه‌سه‌فه‌و‌ه ده‌یگوت ‪:‬‬ ‫(رۆژانێك عاشقی ئه‌و پیاو‌ه بووم)‪.‬‬ ‫شانازینه‌كردن و ره‌تكردنه‌وه‌ی نووسین‪ ،‬عه‌شقی نووسه‌ر بۆ خود و نووسه‌رێكی دیاریكراو‬ ‫دروستناكا‪ ،‬به‌ڵكو عاشقبوون ب ‌ه منداڵی ك ‌ه مه‌ركه‌زی یه‌كه‌می عه‌شق ‌ه سه‌رهه‌ڵده‌دا وه‌كو‬ ‫(عه‌شقی بااڵ) ك ‌ه كۆی عه‌شقه‌كانی تر ب ‌ه نوتفه‌ی ساده‌یی بۆنخۆشكراون ل ‌ه ئاستیدا ‪.‬‬ ‫شانازیكردنی (نیتشه‌) ب ‌ه مۆسیقا و ره‌تنه‌كردنه‌وه‌ی‪ ،‬شانازیكردن نی ‌ه ب ‌ه پیشه‌ی‬ ‫شانازیكه‌ره‌وه‌‪( ،‬نیتشه‌) له‌چه‌ند ئاوازێك زیاتری نه‌بوو كه‌ هه‌وڵی ده‌دا له‌سه‌ر پیانۆ لێیانبدا‬ ‫و كه‌سیشمان (نیتشه‌)مان وه‌كو مۆسیقار نه‌ناسیو‌ه ‪.‬‬ ‫شانازینه‌كردنی و ره‌تكردنه‌وه‌ی نووسه‌ر ل ‌ه به‌رامبه‌ر نووسین‪ ،‬شانازینه‌كردن ‌ه ب ‌ه پیشه‌ی‬ ‫خودی شانازینه‌كه‌ره‌وه‌‪ ،‬نووسه‌ر هه‌ی ‌ه چه‌ندین په‌رتوكی هه‌ی ‌ه و ئه‌ومان وه‌كو نووسه‌رێك‬ ‫ناسیو‌ه ‪.‬‬ ‫شانازیكردن رێگر نی ‌ه ل ‌ه به‌رده‌م چێژ بینین ‪ .‬ده‌كرێ نووسه‌ر شانازی ب ‌ه نووسینه‌و‌ه نه‌كات‬ ‫و چێژیش له‌ نووسین وه‌رگرێ ‪ .‬نووسه‌ر خۆی و هه‌ست و ئایدیاكانی ته‌رخانده‌كا بۆ‬ ‫نووسین‪ ،‬بۆی ‌ه ناشێ دوای باڵوبوونه‌وه‌ی كتێبه‌كانی هه‌ست ب ‌ه ئارامی نه‌كا‪.‬‬ ‫لێره‌دا پێمخۆش ‌ه ئاماژ‌ه ب ‌ه به‌هه‌ڵه‌داچونی رۆشنبیرانی كورد بكه‌م ل ‌ه ئاست (نیتشه‌)دا ‪:‬‬ ‫مه‌حاڵ ‌ه به‌بێ خوێندنه‌وه‌ی سه‌رجه‌می به‌رهه‌مه‌كانی (نیتش ‌ه ) ل ‌ه (نیتشه‌) تێبگه‌ین‪،‬‬ ‫چونك ‌ه فكری (نیتشه‌) به‌ش به‌ش ‌ه و هه‌ر به‌شێكی فكری ئه‌و ل ‌ه به‌رهه‌مێكیدا كۆبۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫خوێنده‌وه‌ی سه‌رجه‌می به‌رهه‌مه‌كانی (نیتشه‌) كۆكردنه‌وه‌ی ئه‌و پارچانه‌ی فكری (نیتشه‌)‬ ‫یه‌‪ ،‬ئه‌وه‌تا هه‌رك ‌ه قس ‌ه دێت ‌ه سه‌ر (سوپه‌رمان) ئه‌وان باسی (نیتشه‌) ده‌كه‌ن و قسه‌كردنیان‬ ‫له‌سه‌ر (نیتشه‌) قسه‌كردن ‌ه له‌سه‌ر (سوپه‌رمان )‪ ،‬له‌كاتێكدا (لووسین)ی فه‌یله‌سوفی‬ ‫‪88‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫یۆنانی ك ‌ه دوو سه‌ده‌ دوای زاینی ژیاوه‌‪ ،‬یه‌كه‌مین كه‌س بووه‌ ئه‌و وشه‌یه‌ی به‌كارهێناوه‌‪،‬‬ ‫دواتریش (مولله‌ر) به‌كاریهێناوه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت (گۆته‌)ش ل ‌ه هۆنراوه‌ دراماتیكییه‌كانی نێو‬ ‫(فاوست)دا بانگه‌شه‌ی وه‌ها مرۆڤێك ده‌كا ‪.‬‬ ‫(تۆماس هۆبز ) و (سپیونزا) میتافیزیكی تایبه‌ت به‌خۆیانیان داڕشت و ئینجا‬ ‫پێشكه‌شیان كرد ‪.‬‬ ‫نووسه‌ریش ده‌یه‌وێ له‌ رێگه‌ی ره‌تكردنه‌وه‌وه‌ جۆرێك ل ‌ه فكر و فه‌لسه‌ف ‌ه بگه‌یه‌نێت ‌ه‬ ‫خوێنه‌ر كه‌ خۆی دایڕشتوون خودئاگایان ‌ه و ناخودئاگایان ‌ه ‪.‬‬ ‫ناخودئاگایبوونی نووسه‌ر ده‌بێته‌ په‌راوێزی شتێكی گرنگتر كه‌ هه‌یكه‌لیه‌تی رۆمانه‌كه‌یه‌‪.‬‬ ‫(خۆرخیس لویس بۆرخیس) پێیوای ‌ه ره‌نگ ‌ه لێكچون هه‌بێت له ‌نێوان چیرۆكی ئه‌و و‬ ‫(وێرانه‌ خاك)ی (ئیلیۆت)دا‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م لێكچون ‌ه خود ئاگایانه‌ نه‌بووه‌‪( ،‬بۆرخیس) ده‌ڵێ ‪:‬‬ ‫(ئیلیۆت) له‌و شاعیرانه‌یه‌ كه‌ به‌دڵم نین ‪.‬‬ ‫پارێزگاری رێنیسانس ل ‌ه ماتماتیك بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی بنه‌ما عه‌قاڵنی و ئایدیاكانی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی (الیب نیتز) و (دیكارت) سه‌ره‌نجه‌كان رابكێشن ‪.‬‬ ‫پارێزگاریكردنی ( نووسه‌ر)یش له‌ وش ‌ه ل ‌ه ده‌قدا بۆ سه‌ره‌نجدانی خوێنه‌ر‌ه ل ‌ه گۆش ‌ه‬ ‫ێ چاوی وش ‌ه زۆر و زه‌به‌نده‌كان نی ‌ه و چاوی فكر‌ه ‪.‬‬ ‫دووره‌كانی وشه‌ كه‌ ئه‌وه‌ی ده‌یانبین ‌‬ ‫(گومان) له‌م ناوه‌نده‌دا چه‌مكێكی سه‌ره‌كییه‌ و زوو زوو خۆی مانیفێست ده‌كا‪ ،‬بووه‌ ب ‌ه‬ ‫بناغه‌یه‌ك بۆ نووسین‪ ،‬ته‌نانه‌ت گومان ل ‌ه خودی ئه‌قڵ و لۆجیك ده‌كرێ (ئه‌مه‌ش هه‌مان‬ ‫دیدی ره‌خنه‌یی ئادۆرنۆیه‌ له‌ رۆشنگه‌ری ) ‪.‬‬ ‫رۆشنگه‌ریی باوه‌ڕی ب ‌ه تواناكانی ئه‌قڵ و ئه‌قاڵنیه‌ت هه‌بوو‪ ،‬وه‌كو بناغه‌ی پێشكه‌وتن‬ ‫ده‌یبینین ‪.‬‬ ‫سه‌رجه‌مگیری ل ‌ه بواری فكردا جێگه‌ی ره‌خنه‌ و هه‌وڵوه‌ست ‌ه له‌سه‌ركردن بووه‌‪( ،‬ماكس‬ ‫هۆكهایمه‌ر) و (تیۆدۆر ئاگۆرنۆ) ره‌خنه‌ی تووندیان له‌ رۆشنگه‌ری گرت و تۆمه‌تباریان‬ ‫كرد به‌ گرتنه‌به‌ری میتۆدێكی ماتماتیكی ئیمبریقی و مه‌تریالیی سادده‌ و سه‌رجه‌مگیری‬ ‫ل ‌ه باسكردنی دیارد‌ه سروشتی و مرۆڤایه‌تییه‌كاندا ‪.‬‬ ‫په‌یوه‌ست به‌م ناوه‌نده‌ی قسه‌ی له‌سه‌ر ده‌كه‌ین‪ ،‬ره‌خنه‌ و وزه‌ ره‌خنه‌ییه‌كان وه‌كو كرده‌یه‌ك‬ ‫دێنه‌ ئاراوه‌ و وه‌كو ئه‌لته‌رناتیڤێك بۆ ستایشكردن سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن‪ ،‬به‌و پێیه‌ی ره‌خن ‌ه مه‌رجی‬ ‫پێویستی بیركردنه‌وه‌ و تێگه‌یشتنه‌ و بناغه‌ی پێشكه‌وتنی كولتوری هاوچه‌رخه‌‪ ،‬ده‌كرێ‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪89‬‬

‫ببێت ‌ه سه‌نته‌ری زۆربه‌ی بابه‌ته‌كان و دواجاریش ببێت ‌ه شتێك بۆ ره‌خنه‌لێگرتن (ره‌خنه‌گرتن‬ ‫له‌ ره‌خنه‌) ‪.‬‬ ‫ره‌خن ‌ه مانای ره‌تكردنه‌و‌ه نییه‌‪ ،‬به‌لكو كارلێك ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌و فه‌زایه‌ی ل ‌ه چركه‌یه‌ك ل ‌ه‬ ‫چركه‌كاندا ئه‌و سڕبووانه‌ی له‌سه‌ر بێمانایی سڕبوون ده‌ته‌قێنێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وان ‌ه په‌راوێز ده‌خا ك ‌ه‬ ‫شتێكن به‌ ته‌نها و ده‌یانه‌وێ ببن ‌ه كۆی شته‌كان ‪.‬‬ ‫ره‌خن ‌ه له‌و ناوه‌نده‌دا كراوه‌ت ‌ه كه‌رسته‌ی گه‌یشتن ب ‌ه لوتك ‌ه و له‌و روانگه‌یه‌و‌ه بایه‌خی‬ ‫زۆر به‌جوانیناسی دراو‌ه ‪.‬‬ ‫په‌یوه‌ست ب ‌ه بۆچونی (گوڵمه‌ن) و (هیگل) و (لۆكاچ)‪ ،‬ده‌بێ هونه‌ر و ئه‌ده‌ب بۆ‬ ‫ده‌سته‌به‌رداركردنی ئه‌وپه‌ڕی تۆكمه‌یی تێبكۆشن ‪ .‬نوێنه‌رانی (ئیكسپرسیونیزم) و‬ ‫(فۆتۆریزم) تۆكمه‌یی به‌رهه‌میان ال گرنگ نه‌بوو ‪.‬‬ ‫لێره‌و‌ه ده‌قه‌ك ‌ه ده‌بێت ‌ه وشیاری بۆ گروپ ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و تا ده‌گات ‌ه ئاستی فه‌زای‬ ‫ئه‌و گروپ ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییان ‌ه ‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی مرۆڤ ل ‌ه ئاژه‌ڵ جیاده‌كاته‌وه‌‪ ،‬تێگه‌یشتنی زیاتر‌ه ‪ .‬نزیككردنه‌وه‌ی مرۆڤ‬ ‫ل ‌ه ئه‌فسان ‌ه و سه‌ندنه‌وه‌ی رۆح لێی و بڕیاردانی پێشوه‌خت ‌ه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی بوونی مرۆڤ‬ ‫خه‌سڵه‌تێكی میتافیزیكی نیه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ی مرۆڤ بوونه‌وه‌رێكی ئاسمانی نی ‌ه و سه‌ر‬ ‫ب ‌ه زه‌وییه‌‪ ،‬توشی تێنه‌گه‌یشتمان ده‌كا له‌و مرۆڤه‌ی ك ‌ه ئه‌وه‌ی جیایده‌كاته‌و‌ه خودی‬ ‫تێگه‌یشتنه‌‪،‬مرۆڤێك (رۆح ‪ +‬جه‌سته‌)یه‌‪ ،‬به ‌تایبه‌نی مرۆڤی مۆدێرن ك ‌ه باوه‌ڕی ب ‌ه‬ ‫یاسا ئاسمانییه‌كان نیه‌ و كار بۆ به‌زه‌ویكردنی یاساكان ده‌كا‪ ،‬الی ئه‌و یاسا ئاسمانییه‌كان‬ ‫كولتوری و كۆنه‌پارێزن ‪.‬‬ ‫ئه‌م ئایدیایان ‌ه كێشه‌ن ل ‌ه به‌رده‌م مۆدێرنیت ‌ه ك ‌ه به‌درێژایی ده‌یه‌ی رابردوو وه‌كو باسێكی‬ ‫فه‌لسه‌فی باسیده‌كرا ئه‌گه‌رچی زۆر ل ‌ه رۆشنبیرانی زانست ‌ه مرۆییه‌كان به‌شدارییان تیاكرد‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی گرنگه‌ له‌و گۆشه‌یه‌دا قۆناغی سه‌رهه‌ڵدانی مۆدێرنیت ‌ه نی ‌ه (وه‌ك ئه‌وه‌ی زۆر ل ‌ه‬ ‫مێژوونووسان خۆیانیان بۆ ته‌رخان كردوو‌ه )‪ ،‬گرنگ دۆزینه‌وه‌ی خاڵ ‌ه جه‌وهه‌رییه‌كانی ناو‬ ‫مۆدێرنیته‌ی ‌ه ك ‌ه ل ‌ه گرینگترینیان ‪:‬‬ ‫(هه‌موو جۆر‌ه هێزێكی مه‌عنه‌وی بكه‌وێت ‌ه ده‌ره‌وه‌ی عه‌قڵی مرۆڤ‪ ،‬نرخی نابێ و ل ‌ه‬ ‫كۆتایشدا به‌یه‌كجاری به‌الو‌ه ده‌نرێ ‪).‬‬

‫‪90‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫الی (نیتشه‌) ئه‌و راسیۆنالیت ‌ه و به‌الوه‌نانی هێزی میتافیزیكی به‌ جۆرێك گه‌ش ‌ه ده‌كا‬ ‫دواجار (نیتشه‌) كۆی بارودۆخه‌كه‌ له‌ رسته‌یه‌كدا كورت ‪.‬‬ ‫تێگه‌یشتن ل ‌ه بۆشایدا دروستنابێت‪ ،‬تێبینیكردن و سه‌ره‌نجدان ل ‌ه قۆناغێكدا ده‌گۆڕێن بۆ‬ ‫بیركردنه‌و‌ه و بیركردنه‌وه‌ش تێگه‌یشتن به‌دوای خۆیدا راده‌كێشێ‪ ،‬یان راستر بڵێین ‪:‬‬ ‫تێگه‌یشتن له‌ هه‌ناوی بیركردنه‌وه‌دا خۆی مه‌اڵس داو‌ه ‪.‬‬ ‫تێگه‌یشتن كاردانه‌و‌ه به‌دوای خۆیدا ده‌هێنی‪ ،‬تێگه‌یشتن له‌و كاردانه‌وه‌ی تێگه‌یشتن‬ ‫به‌رهه‌می هێناوه‌ نایه‌ت ‌ه كایه‌وه‌ تا له‌و سیاق ‌ه ته‌قلیدییه‌ی هه‌ی ‌ه ده‌رنه‌چین و بڕیاره‌كانمان‬ ‫باكگراوندێكی فكری و مه‌عریفی له‌ خۆ نه‌گرن ‪(.‬زۆرجار تێگه‌یشاتن به‌رهه‌می‬ ‫ره‌تكردنه‌وه‌یه‌)‪.‬‬ ‫(نیتشه‌) هاوشێوه‌ی روانگه‌ بایۆلۆجییه‌ك ‌ه ده‌ڵێ مرۆڤ ته‌نها له‌شه‌ و هه‌موو ئاژه‌ڵێكیش‬ ‫له‌شی هه‌یه‌ و مرۆڤ وێرانكه‌رترین ئاژه‌ڵ ‌ه ‪.‬‬ ‫ئێستا جۆرێك له‌ كۆده‌نگی په‌یدابوو‌ه له‌نێوان مێژوونووسانی هزری فه‌لسه‌فیدا ل ‌ه بابه‌تی‬ ‫دابه‌شكردنی فه‌لسه‌ف ‌ه بۆ چوار چاخی دیاریكراو ‪:‬‬ ‫‪-1‬چاخی دێرین‬ ‫‪-2‬چاخی ناوه‌ڕاست‬ ‫‪ -3‬چاخی نوێ‬ ‫‪ -4‬چاخی ئێستا‬ ‫چاخی چواره‌م (چاخی ئێستا) قابیلی گۆڕان ‌ه ‪.‬‬ ‫(ئێستا) به‌نسبه‌تی داهاتوو رابردووه‌ و ده‌كرێ ل ‌ه داهاتوودا وه‌كو كۆن ‌ه و نه‌زۆك باسی‬ ‫بكرێ بۆیه‌ ره‌تكردنه‌وه‌ی چاخه‌كان شتیكی مانادار نیی ‌ه ‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی (ئێستا) ده‌گۆڕێ بۆ (رابردوو)‪،‬هاتن ‌ه پێشه‌وه‌ی سه‌رده‌مێكی تری فه‌لسه‌فیی ‌ه‬ ‫كه‌ ب ‌ه (چاخی پێنجه‌می فه‌لسه‌فه‌) ناویده‌به‌ین ‪.‬‬ ‫گومانم نی ‌ه شتێك ل ‌ه داهاتوودا نایه‌ته‌ پێشه‌وه‌ به‌ناوی (كۆتا چاخی فه‌لسه‌فه‌) وه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ی هه‌ندێ له‌بیرمه‌ندان پێشبینی مردنی فه‌لسه‌ف ‌ه ده‌كه‌ن له‌ دوارۆژدا ‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪91‬‬

‫مردنی فه‌لسه‌فه‌ هاوزه‌مان كوشتنی ئه‌ده‌بیاته‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا وشه‌ی (كوشتن)م به‌كارهێنا و وشه‌ی (مردن)م به‌كارنه‌هێنا‪ ،‬چونكه‌ له‌ وه‌ها‬ ‫بارودۆخێكدا ئه‌ده‌بیات مه‌حكوم ده‌كرێ ب ‌ه مردن ‪.‬‬ ‫به‌سه‌نته‌ركردنی عه‌قڵ و هه‌سته‌كانمان بۆ هه‌ستكردن ب ‌ه بوونی مرۆڤ‪ ،‬دووركه‌وتنه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫له‌و مرۆڤه ‪.‬‬ ‫ده‌كرێ مرۆڤ راسته‌وخۆ ده‌رك ب ‌ه به‌شێك ل ‌ه حه‌قیقه‌ته‌كان بكا ( له‌وانه‌ش حه‌قیقه‌تی‬ ‫بوونی من لێره‌)‪ ،‬له‌و میانه‌دا زانین ده‌ستده‌كه‌وێ ‪.‬‬ ‫(سۆسه‌گه‌راكان) بۆچونێكی نزیك له‌مه‌ی منیان هه‌ی ‌ه ئه‌گه‌ر هه‌مان بۆچونیشیان نه‌بێ‪،‬‬ ‫ئه‌وان باوه‌ڕیان وای ‌ه بۆ هه‌ستكردن ب ‌ه بوونی خۆمان ده‌بێ راسته‌وخۆ په‌ی به‌و راستیی ‌ه به‌رین‬ ‫‪( .‬سۆفیسته‌كان) سۆسه‌یان به‌تاك ‌ه كه‌رسته‌ی پێزانین داده‌نا ‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر الی (دۆركهایم) به‌ها كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان كۆمه‌ڵ ‌ه هزرێكی داماڵراو بن و‬ ‫حوكمگه‌لێكی كۆمه‌اڵیه‌تیبن ك ‌ه ئه‌وه‌ی دیاریان ده‌كا كۆمه‌ڵگایه‌ و ب ‌ه شێوه‌یه‌كی زۆره‌ملێ‬ ‫ویژدانی گشتی به‌سه‌ر تاكه‌كاندا ده‌سه‌پێنێ‪ ،‬ئه‌وا الی (پروتاگۆراس) مرۆڤ پێوه‌ری‬ ‫هه‌موو شتێك ‌ه و الی (نیتشه‌)ش سۆپه‌رمان تێپه‌ڕێنه‌ری به‌هاكانی كۆیله‌یه‌ وه‌كو (به‌زه‌یی‬ ‫و خۆشویستن و چاكه‌كاری و ‪...‬هتد) ‪.‬‬ ‫نووسه‌ر خودئاگایانه‌ ب ‌ه شێك له‌گه‌م ‌ه فه‌لسه‌فییه‌كانی خوڵقاندوو‌ه و خودئاگایانه‌ش‬ ‫كاریگه‌ری فه‌لسه‌فه‌ی له‌سه‌ر بوو‌ه ‪.‬‬ ‫بۆ روونكردنه‌وه‌ی خودئاگایبوون‪( ،‬جۆرج سیمنۆن ) ده‌كه‌م ‌ه نمون ‌ه ‪:‬‬ ‫(جۆرج سیمۆن) پێیوابوو كاریگه‌رییه‌كی خودئاگایانه‌ی (گۆگۆل) و (دیستۆڤسكی)‬ ‫له‌سه‌ر‌ه و ته‌نانه‌ت دیاریشیكردوو‌ه ك ‌ه كاریگه‌ری (دیستۆڤسكی) كه‌متر بووه‪‌.‬‬ ‫فه‌یله‌سوف ‌ه نوێیه‌كان و له‌ناویشیاندا ئه‌و فه‌یله‌سوفانه‌ی ب ‌ه مه‌تریالیزم قایل نه‌بوون‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫میتافیزیكا دووركه‌وتنه‌و‌ه ‪.‬‬ ‫دووركه‌وتنه‌و‌ه ل ‌ه میتافیزیكا واده‌كا جیهان چۆنیه‌تییه‌ی سیسته‌مێكی سروشتی بێت و‬ ‫كه‌ته‌لۆكه‌كه‌ی یاساگه‌لێكی دیار و ده‌ستنیشانكراوبێت ‪.‬‬ ‫پۆزه‌تیڤیزم خاوه‌نی كاریگه‌ری دوو جه‌مسه‌ره‌یه‌‪ ،‬له‌الیه‌كه‌و‌ه ب ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌زمونگه‌رایی‬ ‫(لۆك) كاریگه‌ر‌ه و الكه‌ی تری فه‌لسه‌فه‌ی ره‌خنه‌یی (كانت ) ‌ه ‪.‬‬ ‫‪92‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫هه‌ر (كانت)یش ب ‌ه دامه‌زرێنه‌ری سه‌ره‌كی پۆزه‌تیڤیزم داده‌نرێ له‌پاڵ (جۆن ستیوارت‬ ‫میل) و (سپنسه‌ر)دا ‪.‬‬ ‫توێژینه‌وه‌كانی لۆژیكی (جۆن ستیوارت میل) و رێبازی ئاكاری و تێڕوانینه‌كانی ل ‌ه‬ ‫كایه‌ی ئابووریدا‪ ،‬بناغه‌كه‌یان پۆزه‌تیڤی ئه‌زمونگه‌ریی ‌ه ‪.‬‬ ‫راسته‌وخۆ دێمه‌ سه‌ر دوو فه‌یله‌سوفی تری (پۆزه‌تیڤیزم) ‪( :‬ئۆگه‌ست كانت ) و (هربرت‬ ‫سپنسه‌ر ‪....)1873-1803‬‬ ‫(سپنسه‌ر) كاریگه‌ری فه‌لسه‌فه‌ی (هیوم) ی له‌سه‌ربوو ‪ .‬كاریگه‌ری (كانت) و (میل)‬ ‫یشی له‌سه‌ربوو كه‌ ل ‌ه پاڵ (سپنسه‌ر)دا ده‌بن ‌ه سیانه‌ی پۆزه‌تیڤیزم ‪.‬‬ ‫سیانه‌ك ‌ه یه‌ك ماڵی پۆزه‌تیڤیزم كۆیانده‌كاته‌وه‌‪ ،‬كه‌وات ‌ه (سپنسه‌ر) سوودی ل ‌ه هاوماڵه‌كانی‬ ‫خۆی وه‌رگرتوو‌ه ‪.‬‬ ‫(سپنسه‌ر) له‌ ره‌وتی په‌ره‌سه‌ندن له‌سه‌ر بناغه‌گه‌لێكی میكانیكی‪ -‬خۆكرد تێده‌گا و ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ده‌قی ئه‌ده‌بیدا هه‌موو شته‌كان ده‌خات ‌ه نێو ره‌وتی په‌ره‌سه‌ندنه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك بیه‌وێ بڵێ‬ ‫جیهان به‌ر ل ‌ه دروستبوونی شتێكی یه‌كانگیر بووه‌ و راسته‌ك ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه به‌ (وزه‌)‪( ،‬جوڵه‌)‪،‬‬ ‫(ماده‌) ناویببه‌ین‪ ،‬چونكه‌ سروشته‌ ناوه‌كییه‌كه‌ی یان جه‌وهه‌ره‌ راسته‌قینه‌كه‌ی نه‌ناسراو‌ه ‪.‬‬ ‫ئه‌و شت ‌ه یه‌كانگیر‌ه ته‌قیوه‌ته‌وه‌ و سه‌ره‌تا ته‌ن ‌ه ئاسمانییه‌كانی لێپه‌یدابووه‌‪،‬پشت به‌ست‬ ‫ب ‌ه دۆزینه‌و‌ه بایۆلۆجییه‌كه‌ی (المارك ) و (داروین)‪ ،‬جیهانی ئه‌ندامی له‌ نائه‌ندامییه‌و‌ه‬ ‫سه‌ریهه‌ڵداوه‌‪ ،‬وزه‌ش نه‌گۆڕه‌ به‌اڵم قابیلی دابه‌شبوون ‌ه ‪.‬‬ ‫(كانت ) ل ‌ه قۆناغی سێیه‌مدا كه‌ ب ‌ه (قۆناغی پۆزه‌تیڤی ) ناویده‌با‪ ،‬داواده‌كا پرسیار‬ ‫له‌ هۆكاری روودانی رووداوه‌كان و دیارده‌كان نه‌كرێ‪ ،‬به‌ڵكو ته‌نها پرسیار ل ‌ه چۆنیه‌تی‬ ‫روودانیان بكرێ ‪.‬‬ ‫الی (كانت) فكری مرۆیی ل ‌ه قۆناغی سێیه‌مدا له‌ وه‌همه‌كانی میتافیزیكا دووركه‌وته‌و‌ه‬ ‫و په‌ی به‌ مه‌حاڵبوونی ره‌ها برد و شیكردنه‌وه‌ی رووداوه‌كان ل ‌ه ئانی گێڕانه‌وه‌ی روودانیان‬ ‫بۆ فاكته‌ری نادیار ك ‌ه ناكرێ راسته‌وخۆ هه‌ستیان پێبكه‌ین‪ ،‬پوچێتیی ‌ه بۆخۆی ‪.‬‬ ‫شیكردنه‌وه‌ی رووداوه‌كان به‌ هێزی ئیالهی و سیحری نابێت‪ ،‬به‌ڵكو رووداوه‌كان ب ‌ه‬ ‫رووداوی تر شیده‌كرێنه‌و‌ه ‪.‬‬ ‫كه‌واته‌ ئیشكردنی مرۆڤ له‌سه‌ر مه‌عریفه‌ی زانست و چاككردنی ره‌وش ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان‬ ‫كه‌ ته‌قه‌اڵی ده‌وێ‪ ،‬ئامانجی یه‌كه‌م ‌ه ‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪93‬‬

‫سه‌رچاو ‌ه فارسی و عه‌ره‌بییه‌كان ‪:‬‬

‫سه‌رچاو ‌ه ئیتاڵییه‌كان ‪:‬‬ ‫‪1- Lo sono cosi cosi / carmelo caizzone/ Italia/ 1988‬‬ ‫‪2- Narciso e Boccadoro / Herman Hesse / traduzione di Cristina‬‬ ‫‪mondadori‬‬

‫‪/‬‬

‫‪boroli‬‬

‫‪pietro‬‬

‫‪:‬‬

‫‪responsabile‬‬

‫‪Baseggio/direttore‬‬

‫‪daeagostine /Milano/ 1998‬‬ ‫‪3- patrica cornwell / postmortem /traduzione di Marco Amate /‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-6‬‬

‫د‪ .‬غنیمی هالل ‪ ،‬النقد ااڵدبی الحدیث ‪ ،‬مكتبه‌ االنجلو المصری ‌ه ‪1971 ،‬‬ ‫‪www.nasour.net‬‬ ‫اشوری داریوش ‪ ،‬زبان باز ‪ ،‬نشر مركز ‪ ،‬چاپ دوم ‪1387 ،‬‬ ‫ژولی سادا‪-‬ژاندرون‪ ،‬تساهل در اندیش‌ه غرب‪ ،‬ت‪:‬عباس باقری « تهران» ‪2003‬‬ ‫مدرنیت ‌ه و اندیشه‌ی انتقادی‪ ...‬بابک احمدی‪ ...‬چاپ چهارم اسفند‪1380 ،‬‬ ‫الفلسفه‌ الحدیثه‌‪ ،‬نصوص مختاره‌‪ ،‬ترجمه‌‪ :‬د‪ .‬محمد سبیال‬

‫‪direttore responsabile : pietro boroli/Milano/ 1998‬‬ ‫ ‬ ‫‪4- La fatorria degli animali / George orowell / traduzione di Bruno‬‬ ‫‪Tasso // direttore responsabile : pietro boroli/Milano/ 1998‬‬ ‫‪5- Letranger / AlBERT CAMUS / Introduzione di : Dario antiseri /‬‬ ‫‪Italia / 1994‬‬ ‫‪6- La chuta / CAMUS / Introduzione di : zulima zulyharr/ Italia /‬‬ ‫‪1995‬‬ ‫‪7- RIVOLUZIONE O RIFORME ? / HERBET MARCUSE …KARL‬‬ ‫‪R POPPER/ Introduzione di : Dario antiseri‬‬ ‫‪8- A Razao na Historia / Hegel/ Introduzione di : kassi perez / Italia‬‬ ‫‪/ 1988‬‬ ‫‪kassi perez‬‬

‫‪9- TOTEM UND TABU / S. FREUD /intoduzione di :‬‬

‫سه‌رچاو ‌ه كوردییه‌كان ‪:‬‬ ‫‪ -1‬بڵند باجه‌الن‪ ،‬مناره‌ی داهێنان‪ :‬خوێندنه‌وه‌یه‌ک بۆ چیرۆکی مناره‌ی ئاوه‌دانیی‬ ‫کاروان کاکه‌سوور‪ ،‬گۆڤاری گه‌الوێزی نوێ ژمار‌ه (‪2012 ،)58‬‬ ‫‪ -2‬بڵند باجه‌الن‪ ،‬منداڵیم هه‌ناسه‌كانی ئێستام ده‌ژمێرێ‌‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌ی ئه‌ده‌بی‬ ‫‪ -3‬بڵند باجه‌الن‪ ،‬پیاله‌یه‌ك شیعر و شووش ‌ه شكاوه‌كان‪ ،‬لیكۆڵینه‌وه‌یه‌كی (فه‌لسه‌فی –‬ ‫ئه‌ده‌بی)ی ‌ه‬ ‫‪ -4‬نیتش ‌ه و پاش تازه‌گه‌ری‪ ،‬د‪ .‬موحه‌مه‌د كه‌مال‪ ،‬چاپی یه‌كه‌م‪ ،‬ده‌زگای حه‌مدی‪،‬‬ ‫كوردستان – سلێمانی‪2006 ،‬‬ ‫‪ -5‬فه‌لسه‌ف ‌ه و ژیان‪ ،‬فاروق ره‌فیق‪ ،‬له‌ باڵوكراوه‌كانی خانه‌ی حیكمه‌ت بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫فه‌لسه‌فی‪ ،‬سلێمانی‪2009،‬‬

‫‪/ Italia /1984‬‬

‫‪94‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪95‬‬

‫زانست‌و فه‌لسه‌فه‌‬ ‫ئه‌میل دۆركهایم‬ ‫وه‌رگێڕانی ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‬ ‫ئه‌كبه‌ر حه‌سه‌ن‬

‫‪96‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪97‬‬

‫زۆرجار پرسیاركراو‌ه ئایا فه‌لسه‌ف ‌ه زانسته‌؟ ئه‌گه‌ر زانسته‌‪ ،‬هه‌تا چ راده‌یه‌ك‌و ئه‌و‬ ‫په‌یوه‌ندیی ‌ه چیی ‌ه ك ‌ه ل ‌ه نێوان فه‌لسه‌ف ‌ه و زانسته‌كانی تردا هه‌یه‌؟ بۆ دۆزینه‌وه‌ی وه‌اڵمی‬ ‫ئه‌م پرسیارانه‌ ده‌بێت پێناسه‌ی زانست بكه‌ین‪ .‬كاتێك بیر ل ‌ه زانست ئه‌كه‌ینه‌وه‌‪ ،‬یه‌كه‌مین‬ ‫شت ك ‌ه ب ‌ه زه‌یندا دێت‪ ،‬ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه زانست سیسته‌مێك ‌ه ل ‌ه مه‌عریفه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌م سیسته‌م ‌ه‬ ‫چه‌ند تایبه‌تمه‌ندییه‌كی تایبه‌تی هه‌یه‌‪ .‬بۆ ناسینه‌وه‌ی ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییانه‌‪ ،‬با ئامانجی‬ ‫زانست تاوتوێ بكه‌ین‪ .‬ل ‌ه راستیدا زانست دوو ئامانجی هه‌یه‌‪ :‬ده‌بێت پێویستییه‌كی زه‌ین پڕ‬ ‫بكاته‌وه‌‌و ژیانی مرۆڤ باشتر بكات‪ .‬ئه‌م پێویستییه‌ی زه‌ین غه‌ریزه‌ی حه‌زكردن ل ‌ه زانین‌و‬ ‫تامه‌زرۆیی ‌ه بۆ زانین‪ .‬به‌اڵم ل ‌ه كۆتاییدا زانست هه‌میش ‌ه (ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بۆ ئامانج ‌ه‬ ‫روونه‌كه‌شی نه‌بێت‪ ،‬النی كه‌م وه‌ك ده‌ره‌نجامێك بێت) هه‌لومه‌رج ‌ه مادییه‌كانی بوونی به‌ره‌و‬ ‫باشی بردووه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه مه‌سه‌له‌ تیۆرییه‌كانیشدا‪ ،‬هه‌ندێك جار ده‌بێت ‌ه هۆی باشتربوونی‬ ‫ژیانی مرۆڤ‪ .‬زانست به‌هۆی ئامرازێكه‌و‌ه ئه‌م دوو ئامانج ‌ه به‌دیده‌هێنێت‪ :‬ته‌فسیركردن‪.‬‬ ‫ل ‌ه رێگای ته‌فسیركردنه‌و‌ه غه‌ریزه‌ی حه‌زكردن ل ‌ه زانین ب ‌ه كاملترین‌و ته‌واوترین شێوه‌ی‬ ‫گونجاو تێرده‌كرێت‪ .‬زانینی هۆكاره‌كانی كه‌یسێكی دیاریكراو چێژێكی راسته‌وخۆمان‬ ‫ده‌داتێ‪ ،‬به‌اڵم زانینی هۆكاری بوونیان‌و تێگه‌یشتن لێیان چێژێكی زیاترمان ده‌داتێ‪ .‬ده‌بێت‬ ‫زانست وه‌ك ملمالنێیه‌ك له‌ نێوان عه‌قڵ‌و شته‌كاندا سه‌یر بكرێت‪ .‬عه‌قڵ (‪)intelligence‬‬ ‫به‌پشتبه‌ستن به‌وه‌ی ده‌یباته‌و‌ه یان شكست ده‌هێنێت‪ ،‬تێرده‌بێت یان ئازار ده‌چێژێت‪ .‬عه‌قڵ‬ ‫دڵخۆش ده‌بێت كاتێك ده‌توانێت ل ‌ه گشتێتیدا ئه‌و شتانه‌ بخات ‌ه ژێر ركێفی خۆی ك ‌ه لێیان‬ ‫ده‌كۆڵێته‌وه‌‌و لێیان تێده‌گات‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌م ده‌ربڕین ‌ه دروست بێت‪ ،‬شته‌كان ده‌كات ب ‌ه موڵكی‬ ‫خۆی‪ .‬ئه‌م ‌ه ئایدیاڵی ته‌فسیركردنه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ش ته‌فسیركردنی شتێك باشترین رێگای ‌ه‬ ‫بۆ تێركردنی غه‌ریزه‌ی حه‌زكردن ل ‌ه زانین‪ .‬باشترین رێگاش ‌ه بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئامانجی‬ ‫دووه‌می زانست‪ :‬ئامانجی باشتركردنی ژیان‪ .‬كاتێك ئێم ‌ه به‌ راستی ل ‌ه سروشتی شتێك‬ ‫تێده‌گه‌ین‪ ،‬باشتر به‌كاریده‌هێنین له‌وه‌ی ته‌نیا بزانین ئه‌و شت ‌ه هه‌یه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه ئێم ‌ه ب ‌ه‬ ‫یاساكانی گه‌رمی ئاشناین‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ ده‌توانین ب ‌ه باشترین شێو‌ه به‌كاریبهێنین‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئاشنای یاساكانی كاره‌با نین‪ ،‬ده‌ره‌نجامی ئه‌وه‌ش به‌كارهێنانی ئێم ‌ه بۆ كاره‌با به‌كارهێنانێكی‬ ‫ته‌واو ئه‌زموونیان ‌ه ده‌بێت‪ .‬له‌به‌رئه‌وه‌ی ته‌فسیركردن باشترین رێگایه‌ بۆ زانست بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ئامانجه‌كانی به‌دیبهێنێت‪ ،‬ئه‌وا ده‌توانین بڵێین ئامانجی زانست ته‌فسیركردنه‌‪.‬‬ ‫زانست ده‌توانێت دوو فۆرم وه‌ربگرێت‪ ،‬له‌به‌رامبه‌ریشدا دوو رێگا هه‌ی ‌ه بۆ ته‌فسیركردن‪.‬‬ ‫ته‌فسیركردنی ماتماتیكییانه‌ ل ‌ه میانه‌ی لێكدانه‌وه‌و‌ه (ب ‌ه پیشاندانی ئه‌وه‌ی هه‌ندێك‬ ‫سه‌لمێنراوی ماتماتیكی ك ‌ه ده‌بێت بسه‌لمێنرێن‪ ،‬له‌ناو هه‌ندێك سه‌لمێنراوی دیكه‌دان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پێشتر ئه‌مه‌ی دوواییان سه‌لمێنراوه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ش دیاریكردنی یه‌كێكیان وه‌ك دیاریكردنی‬ ‫ئه‌وه‌ی دیكه‌یان وایه‌)‪ .‬ب ‌ه مانایه‌كی تر‪ ،‬پیشاندانی شتێك ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ماتماتیكییانه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫‪98‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫دروستكردنی په‌یوه‌ندییه‌كی هاوشێوه‌ی ‌ه ل ‌ه نێوان ئه‌وه‌ی ناسراوه‌و ئه‌وه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ر‬ ‫ده‌كرێت‪ .‬كه‌واته‌ ده‌توانین بڵێن ماتماتیكزانه‌كان به‌هۆی په‌یوه‌ندیی هاوشێوه‌یه‌و‌ه ته‌فسیر‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬بۆ نموون ‌ه ئه‌وان چۆن ئه‌وه‌ پیشان ده‌ده‌ن ك ‌ه گۆشه‌كانی سێگۆشه‌یه‌ك یه‌كسانن ب ‌ه‬ ‫دوو گۆشه‌ی وه‌ستاو؟ به‌ پیشاندانی ئه‌مه‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬گۆشه‌ ناوه‌كییه‌كان‌و گۆشه‌كانی به‌رامبه‌ری سێگۆشه‌ یه‌كسانن ب ‌ه یه‌ك‪.‬‬ ‫‪ -2‬پێوانه‌ی گۆشه‌كان له‌ لوتكه‌ی یه‌ك گۆشه‌ی وه‌ستاو یه‌كسان ‌ه ب ‌ه دوو گۆشه‌ی‬ ‫وه‌ستاو‪.‬‬ ‫‪ -3‬كه‌ ده‌وترێت كۆی گۆشه‌كانی سێگۆشه‌یه‌ك یه‌كسانه‌ به‌ دوو گۆشه‌ی وه‌ستاو‪ ،‬هه‌مان‬ ‫شته‌‪.‬‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ی دوو گریمانه‌ی یه‌كه‌م راستن‪ ،‬ئه‌وا ب ‌ه پێویست ئه‌وه‌ی سێیه‌م‪ ،‬كه‌ هاوتای ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وان‪ ،‬راست ده‌رده‌چێت‪.‬‬ ‫به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ زانست ‌ه فیزیكییه‌كان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی جیاواز شته‌كان شیده‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬ئه‌م زانستان ‌ه‬ ‫گرنگی به‌ په‌یوه‌ندیی شوناسه‌كان ناده‌ن‪ ،‬به‌ڵكو گرنگی ب ‌ه هۆكارێتی (‪)causality‬‬ ‫ده‌ده‌ن‪ .‬ئه‌گه‌ر له‌ هۆكاره‌كانی فاكتێك تێنه‌گه‌شتین‪ ،‬ئه‌و كاته‌ ئه‌و فاكته‌ شی ناكرێته‌وه‌‌و‬ ‫عه‌قڵیش ره‌زامه‌ند نابێت‪ .‬هه‌ر كاتێك هۆكاره‌ك ‌ه دۆزرایه‌وه‌‪ ،‬ده‌ستبه‌جێ عه‌قڵیش ره‌زامه‌ند‬ ‫ده‌بێت‌و ده‌شێت فاكته‌كه‌ش وا دابنرێت ك ‌ه شیكراوه‌ته‌وه‌‪ .‬ده‌توانین له‌مه‌و‌ه گشتاندن بكه‌ین‌و‬ ‫بڵێین ئامانجی زانست دروستكردنی په‌یوه‌ندییه‌ ل ‌ه نێوان شوناسه‌كان یان هۆكارێتیدا (چونك ‌ه‬ ‫ده‌یسه‌لمێنین ئامانجی زانست شیكردنه‌وه‌یه‌)‌و شیكردنه‌وه‌ش وه‌ك دروستكردنی په‌یوه‌ندیی‬ ‫شوناسه‌كان یان هۆكارێتییه‌ له‌ نێوان شته‌كاندا‪.‬‬ ‫به‌ زانینی هه‌موو ئه‌مانه‌‪ ،‬با ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ تاقی بكه‌ینه‌وه‌ كه‌ ده‌بێت هه‌ر سیسته‌مێكی‬ ‫مه‌عریف ‌ه هه‌یبێت بۆ ئه‌وه‌ی ب ‌ه زانست دابنرێت‪ .‬یه‌كه‌م‪ ،‬زانست ده‌بێت بابه‌تێكی گونجاوی‬ ‫شیكردنه‌وه‌ی هه‌بێت‪ .‬مه‌به‌ستمان ل ‌ه گونجاو‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌ بابه‌ته‌ك ‌ه جێی سه‌رنجی زانسته‌كانی‬ ‫تر نییه‌‌و باش روون كراوه‌ته‌وه‌‪ .‬چۆن بتوانین شتێك شی بكه‌ینه‌وه‌ كه‌ باش روون نه‌كرابێته‌وه‌؟‬ ‫ده‌بێت بابه‌ته‌كه‌ ملكه‌چی یاسای شوناس یاخود یاسای هۆكارێتی بێت‪ ،‬چونكه‌ به‌بێ ئه‌م ‌ه‬ ‫هیچ شیكردنه‌وه‌و (ل ‌ه ئه‌نجامیشدا هیچ زانستیك) مومكین نییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م دوو تایبه‌تمه‌ندیی ‌ه ب ‌ه ته‌نیا به‌س نین بۆ ئه‌وه‌ی سیسته‌مێكی مه‌عریفه‌ بكه‌ن ب ‌ه‬ ‫زانست‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی بابه‌تێك شی بكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ده‌بێت ئه‌و بابه‌ت ‌ه ب ‌ه جۆرێك له‌ جۆره‌كان به‌رده‌ست‬ ‫بێت‪ .‬ئه‌گه‌ر بابه‌ته‌ك ‌ه به‌رده‌ست نه‌بێت‪ ،‬ئه‌وا ناتوانین به‌ شێوه‌یه‌كی زانستیان ‌ه لێی بكۆڵینه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و زاراوه‌یه‌ی كه‌ بۆ وه‌سفكردنی ئه‌و كه‌ره‌ستانه‌ی كه‌ عه‌قڵ بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی بابه‌تێك‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪99‬‬

‫به‌كاریان ده‌هێنێت‪ ،‬پێی ده‌وترێت «میتۆد»‪ .‬به‌م جۆره‌‪ ،‬تایبه‌تمه‌ندیی سێیه‌می زانست‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه میتۆدێكی هه‌ی ‌ه بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی بابه‌ته‌كانی‪.‬‬ ‫با ئه‌م بنه‌مایان ‌ه بكه‌ین ب ‌ه رێنیشانده‌رمان‌و بزانین ده‌توانرێت به‌ فه‌لسه‌ف ‌ه بوترێت زانست؟‬ ‫یه‌كه‌م‪ /‬بابه‌تێكی گونجاو و باش دیاریكراو (هه‌لومه‌رجه‌كانی ئاگایی)ی هه‌ی ‌ه كه‌ هیچ‬ ‫زانستێكی تر لێیان ناكۆڵێته‌وه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ /‬ئه‌و فاكتانه‌ی فه‌لسه‌ف ‌ه لێیان ده‌كۆڵێته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه په‌یوه‌ندییه‌كی حه‌تمیدان به‌ یه‌كه‌و‌ه‬ ‫(ناتوانرێت بوترێت هه‌لومه‌رجه‌كانی ئاگایی ل ‌ه یاسای هۆكارێتی به‌ده‌رن)‪ .‬سێیه‌م‪ /‬فه‌لسه‌ف ‌ه‬ ‫میتۆدێكی هه‌یه‌‪ :‬ئه‌زموونكردن‪ .‬كه‌وات ‌ه فه‌لسه‌ف ‌ه هه‌ر سێ تایبه‌تمه‌ندییه‌كه‌ی زانستی‬ ‫هه‌یه‌‌و ده‌كرێت ب ‌ه زانست دابنرێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌مه‌ پرسیارێكی تر ده‌هێنێت ‌ه پێشه‌وه‌‪ :‬ئه‌گه‌ر فه‌لسه‌ف ‌ه زانسته‌‪ ،‬په‌یوه‌ندییه‌كه‌ی ب ‌ه‬ ‫زانسته‌كانی تره‌و‌ه چییه‌؟‬ ‫ل ‌ه سه‌رده‌م ‌ه دێرینه‌كاندا فه‌یله‌سوفه‌كان ب ‌ه متمانه‌یه‌كی زۆره‌و‌ه پێیان وابوو زانسته‌كانی‬ ‫ئه‌وان (واته‌ فه‌لسه‌فه‌) هه‌موو زانسته‌كاتی تری ل ‌ه خۆی گرتووه‌‪ ،‬چونكه‌ فه‌لسه‌فه‌ خۆی‬ ‫مه‌عریفه‌یه‌كی گه‌ردوونی (هه‌مه‌كی) بوو‪ .‬زانسته‌كانی دیك ‌ه وا بیریان لێده‌كرایه‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫به‌شێك یان چاپته‌رێك بن ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌و پێناسه‌یه‌ی فه‌لسه‌ف ‌ه ك ‌ه خستمانه‌ڕوو و‬ ‫ئه‌و به‌ڵگه‌یه‌ش ك ‌ه ده‌ڵێت فه‌لسه‌ف ‌ه زانستێكی جیاوازه‌‪ ،‬ئه‌و‌ه پیشان ده‌ده‌ن ك ‌ه ئه‌م بۆچوون ‌ه‬ ‫قبوڵ ناكرێت‪ .‬له‌م ماوه‌یه‌ی دوایدا فه‌یله‌سوفانێك سه‌ریان هه‌ڵداوه‌‪ ،‬ك ‌ه ئایدیای تریان هه‌ی ‌ه‬ ‫(ئه‌و ئه‌رگۆمێنته‌ی كه‌ پێی وای ‌ه فه‌لسه‌ف ‌ه ب ‌ه شێوه‌كی سه‌ربه‌خۆ ل ‌ه زانسته‌كانی تر بوونی‬ ‫نییه‌‌و چاپته‌ری كۆتایی زانست ‌ه پۆزه‌تیڤه‌كانه‌‪ ،‬سێنتێزی پره‌نسیپ ‌ه هه‌ر‌ه گشتییه‌كانیانه‌)‪.‬‬ ‫ئۆگه‌ست كۆنت باوه‌ڕی به‌م ‌ه بوو‪.‬‬ ‫بۆ ره‌تكردنه‌وه‌ی ئه‌م تیۆره‌‪ ،‬پێویست ‌ه دووبار‌ه ئه‌و پێناسه‌یه‌ی فه‌لسه‌ف ‌ه بیربهێنینه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پێشتر خستمانه‌ڕوو‪ .‬فه‌لسه‌ف ‌ه ل ‌ه بابه‌ت ‌ه جیاوازه‌كه‌ی خۆی ده‌كۆڵێته‌و‌ه (هه‌لومه‌رجه‌كانی‬ ‫ئاگایی) ئه‌م بابه‌ته‌ش سه‌ربه‌خۆیه‌ ل ‌ه بابه‌تی زانسته‌كانی تر‪ .‬فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬كاتێك ل ‌ه‬ ‫هه‌لومه‌رجه‌كانی ئاگایی ده‌كۆڵێته‌وه‌‪ ،‬له‌ناو ماڵه‌كه‌ی خۆیدایه‌‪ .‬له‌وانه‌ی ‌ه هه‌ندێك جاریش‬ ‫كۆمه‌ك ل ‌ه زانسته‌كانی تر وه‌ربگرێت بۆ شیكردنه‌وه‌ی بابه‌ته‌كه‌ی‪ .‬ئه‌م كۆمه‌ك وه‌رگرتن ‌ه‬ ‫نابێت ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی فه‌له‌سه‌ف ‌ه كه‌متر سه‌ربه‌خۆ بێت‌و كه‌متر جیاواز بێت ل ‌ه زانسته‌كانی تر‪.‬‬ ‫كه‌وات ‌ه په‌یوه‌ندیی نێوان فه‌لسه‌فه‌‌و زانسته‌كانی تر چییه‌؟ دوو جۆر‌ه په‌یوه‌ندی هه‌یه‌‪:‬‬ ‫په‌یوه‌ندیی گشتی ك ‌ه هه‌مان په‌یوه‌ندیی نێوان زانسته‌كانی تره‌‪ ،‬په‌یوه‌ندیی تایبه‌ت‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫پێی پشتبه‌ستن ب ‌ه زانستی جێمه‌به‌ست جیاوازه‌‪ .‬با ل ‌ه سه‌یركردنی په‌یوه‌ندیی ‌ه گشتییه‌كانه‌و‌ه‬ ‫ده‌ست پێبكه‌ین‪ .‬ئه‌و بابه‌ته‌ی ك ‌ه زانست ‌ه پۆزه‌تیڤه‌كان لێی ده‌كۆڵنه‌وه‌‪ ،‬پێویست ‌ه به‌ جۆرێك‬ ‫‪100‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ل ‌ه جۆره‌كان ناسراو بێت‪ ،‬ئه‌و زانسته‌ش ك ‌ه لێكۆڵینه‌و‌ه ل ‌ه یاساكانی مه‌عریف ‌ه ده‌كات‪،‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌یه‌‪ .‬كه‌واته‌ فه‌لسه‌فه‌ له‌ چه‌قی زانسته‌كانی تردایه‌‪ .‬چونك ‌ه خودی عه‌قڵ‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ لێی ده‌كۆڵێته‌وه‌‪ ،‬له‌ چه‌قی جیهانی مه‌عریفه‌ دایه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه با وا گریمان بكه‌ین‬ ‫فه‌لسه‌ف ‌ه بڕیار ده‌دات عه‌قڵی مرۆیی‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی كانت له‌باره‌یه‌و‌ه ده‌ده‌وێت‪ ،‬به‌هایه‌كی‬ ‫ئۆبجێكتیڤی نییه‌‌و عه‌قڵ ده‌ستی ناگات ب ‌ه بابه‌ته‌ راسته‌قینه‌كان‪ .‬ئه‌م بریار‌ه سه‌رجه‌م‬ ‫زانسته‌ پۆزه‌تیڤه‌كان به‌ سه‌بجێكتیڤیتی تۆمه‌تبار ده‌كات‪.‬‬ ‫پاشان با په‌یوه‌ندیی ‌ه تایبه‌ته‌كان تاقی بكه‌ینه‌وه‌‪ .‬دوو جۆر‌ه په‌یوه‌ندی هه‌یه‌‪ ،‬فه‌لسه‌ف ‌ه‬ ‫كۆمه‌ك له‌ زانسته‌كان وه‌رده‌گرێت‌و ل ‌ه هه‌مانكاتدا كۆمه‌كیشیان ده‌كات‪.‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ ژماره‌یه‌كی زۆر فاكت له‌ زانسته‌كانی تر وه‌رده‌گرێت‪ ،‬به‌ قووڵی بیریان لێده‌كاته‌وه‌‌و‬ ‫یارمه‌تیی ده‌ده‌ن بۆ شیكردنه‌وه‌ی بابه‌ته‌كه‌ی‪ .‬بۆ نموون ‌ه ئه‌سته‌م ‌ه له‌ سایكۆلۆجیا بكۆڵیته‌و‌ه‬ ‫به‌بێ ئه‌وه‌ی تێكه‌ڵبوون له‌گه‌ڵ وانه‌كانی سایكۆلۆجیا‪ .‬ب ‌ه هه‌مان شێوه‌‪ ،‬كاتێك ل ‌ه سروشتی‬ ‫دیارده‌ی ده‌ره‌كی راده‌مێنین‪ ،‬پشتبه‌ستن به‌ مه‌عریفه‌ی زانسته‌ سروشتییه‌كان‌و كیمیا‪.‬‬ ‫له‌الكه‌ی تره‌وه‌‪ ،‬سه‌رجه‌م زانست ‌ه پۆزه‌تیڤه‌كان پشت ده‌به‌ستن به‌ رێوشوێنه‌ شیكاریی ‌ه‬ ‫هه‌مه‌چه‌شنه‌كان‪ .‬بۆ نموون ‌ه ماتماتیك پشت ده‌به‌ستێت ب ‌ه دیده‌كشن‪ ،‬فیزیا ب ‌ه ئینده‌كشن‪،‬‬ ‫مێژووی سروشتی پشت ده‌به‌ستێ به‌ پۆلێنكردن‪ .‬به‌اڵم كێ له‌م رێوشوێنان ‌ه ده‌كۆڵێته‌وه‌؟‬ ‫فه‌لسه‌ف ‌ه لێیان ده‌كۆڵیته‌وه‌‌و گه‌شه‌ ب ‌ه تیۆر ده‌دات له‌ باره‌یانه‌وه‌‪ ،‬پرسیار له‌ باره‌ی ئه‌و‬ ‫هه‌لومه‌رجانه‌وه‌ ده‌كات كه‌ پێوست ‌ه به‌رده‌ست بن ل ‌ه پێناو به‌رهه‌مهێنانی ده‌ره‌نجامی ورد‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها فه‌لسه‌ف ‌ه ده‌پرسێت چۆن ده‌شێت ئه‌م رێوشوێنانه‌ یه‌كبخرێن بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی بابه‌ت ‌ه‬ ‫جیاوازه‌كانی زانست ‌ه هه‌مه‌چه‌شنه‌كان‌و گه‌ڕان ب ‌ه دوای باشترین میتۆددا بۆ هه‌ر زانستێك‪.‬‬ ‫له‌ راستیدا ئه‌م پرۆژه‌ی ‌ه به‌شێكی گرنگی لێكۆڵینه‌وه‌ی لۆجیك پێكده‌هێنێت‪ ،‬وات ‌ه ئه‌وه‌ی‬ ‫ك ‌ه ئێم ‌ه پێی ده‌ڵێین میتۆدۆلۆجی‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪«Durkheims Philosophy Lectures» Notes from the Lyc´ee de Sens‬‬ ‫‪Course، 1883–1884‬‬ ‫‪Edited and translated by NEIL GROSS، Harvard University‬‬ ‫‪ROBERT ALUN JONES‬‬ ‫‪University of Illinois‬‬ ‫‪Cambridge university press. Page: 4145-‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪101‬‬

‫فره‌یی و قبوڵكردنی‬ ‫جیاوازییه‌كان‬ ‫پیته‌ر ف‪ .‬دراكه‌ر‬ ‫وه‌رگێڕانی ‪ :‬دانـــا له‌تیف‬

‫‪102‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪103‬‬

‫ڕوونكردنه‌وه‌ی وه‌رگێر‪:‬‬

‫ئه‌م ده‌قه‌ی دراكه‌ر ل ‌ه ڕاستیدا هه‌وڵدانێكی ئه‌كادیمیكیی ‌ه بۆ روونكردنه‌وه‌ی ئه‌و گۆرانه‌ی‬ ‫به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆییدا هاتوو‌ه ل ‌ه گۆمه‌ڵگه‌ی سه‌ره‌تاییه‌و‌ه تا كۆمه‌ڵگه‌ی مۆدێرن‪،‬‬ ‫ئه‌و پێیوای ‌ه ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی مۆدێرن ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر هه‌مان ڕه‌وتی نایه‌كسانی خۆی‬ ‫بروات تووشی هه‌مان چاره‌نووسی كۆمه‌ڵگه‌ی نه‌ریتی ئه‌بێت كه‌ چۆن پلورالیزم و كولتوری‬ ‫یه‌كتر قبوڵكرن دوا شێوه‌و ناوه‌رۆكی خۆی له‌ده‌ستدابوو‪.‬ی پیته‌ر دراكه‌ر پێیوایه‌ كۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫چه‌ند فره‌گه‌را بێت هێنده‌ی تر پێشكه‌وتووتر ده‌بێت و دامه‌زراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ش به‌ره‌و‬ ‫پێش ده‌رۆن‪ ،‬په‌یامی پلورالیزمی مۆدێرن هیچ نی ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه دووباركردنه‌وه‌ی په‌یامی‬ ‫پلورالیزمی كۆن به‌اڵم ب ‌ه شێوازێكی دیك ‌ه و به‌ چاره‌نووسێكی دیكه‌‪ ،‬دراكه‌ر سه‌ره‌تا ل ‌ه‬ ‫چاخه‌ سه‌ره‌تاییه‌كان و پاشان چاخی ناڤین و دواتر چاخی مۆدێرن ده‌دوێت و هه‌موو سیما‬ ‫و شێوه‌كانیان زه‌ق ده‌كاته‌و‌ه و لێیان ده‌دوێت‪.‬‬

‫پێشه‌كی‬

‫كۆمه‌ڵگ ‌ه ل ‌ه هه‌موو واڵت ‌ه په‌ره‌سه‌ندووه‌كان فره‌یی تیایدا زاڵ ‌ه و ڕۆژ ل ‌ه دوای ڕۆژ فره‌یی‬ ‫تر ده‌بن‪ .‬ئه‌م كۆمه‌ڵگایان ‌ه بۆ چه‌ند دامه‌زراوه‌یه‌كی جیاواز دابه‌ش ده‌بن ك ‌ه هه‌ر كامه‌یان‬ ‫كه‌م تا زۆر سه‌ربه‌خۆن و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌كی تایبه‌تیان هه‌ی ‌ه و هه‌ر كامه‌یان ئه‌ركێكی‬ ‫تایبه‌تیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ئه‌م ‌ه یه‌كه‌مین كۆمه‌ڵگه‌ی فره‌گه‌را نیین ل ‌ه مێژوودا‪ ،‬به‌اڵم ته‌واوی كۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫فره‌گه‌راكانی كۆن ل ‌ه نێو چوون‪ ،‬چونك ‌ه هیچ كه‌سیان ڕه‌چاوی به‌رژه‌وه‌ندی گشتی‬ ‫ناكه‌ن‪ ،‬ئه‌وان ل ‌ه نێو كۆمه‌ڵگا و كولتوره‌كه‌یه‌و‌ه له‌ دایكبوون‪ ،‬به‌اڵم ناتوانن بیپارێزن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی فره‌گه‌رای ئه‌مرۆی ئێم ‌ه بخوازێ دووچاری هه‌مان چاره‌نووس نه‌بێته‌و‌ه‬ ‫پێویسته‌ ره‌چاوی رێبه‌رانی هه‌موو دامه‌زراوه‌كان بكات‪ ،‬پێویست ‌ه بزانن رێنمونی دامه‌زراوه‌كان‬ ‫به‌ته‌نها به‌س نییه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر چی ل ‌ه پێش هه‌موو شتێكه‌وه‌یه‌‪ .‬هه‌روه‌ها پێویست ‌ه باسی ئه‌وه‌ش‬ ‫بكرێ ك ‌ه رێبه‌رایه‌تی كۆمه‌ڵگ ‌ه ب ‌ه ئه‌ستۆو‌ه بگرن‪ .‬ل ‌ه ڕاستیدا پێویست ‌ه كۆمه‌ڵگ ‌ه دابهێنن‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش زۆر بااڵتر له‌و شته‌ی ‌ه ك ‌ه ئێمه‌ وه‌ك به‌رپرسیارێـتی كۆمه‌اڵیه‌تی باسی ده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫به‌رپرسیارێتی كۆمه‌اڵیه‌تی به‌م چه‌شنه‌ی خواره‌و‌ه پێناسه‌ ده‌كه‌ن‪ :‬ل ‌ه داخوازی به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫یان ئه‌نجامدانی ئه‌ركی خۆمان زیان به‌ هیچ كه‌سێك نه‌گه‌یه‌نین‪ .‬پلورالیزمی مۆدێرن‬ ‫پاپه‌ندی چه‌شنێ به‌رپرسیارێتی مه‌ده‌نییه‌ ك ‌ه ل ‌ه به‌رامبه‌ر گه‌ران ب ‌ه دوای به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان‬ ‫یان ئه‌نجامدانی ئه‌ركی خۆمان بۆ كۆمه‌ڵگا داده‌نرێت‪ .‬ل ‌ه مێژوودا شتێكی وامان به‌رچاو‬ ‫ناكه‌وێ ك ‌ه رێبه‌رانی دامه‌زراوه‌كان به‌رپرسیارێتییه‌كی مه‌ده‌نی به‌م چه‌شنه‌یان هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم‬

‫‪104‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫خۆشبه‌ختان ‌ه چه‌ند نیشانه‌یه‌ك هه‌یه‌ ك ‌ه ده‌ریده‌خه‌ن رێبه‌رانی دامه‌زراوه‌كانمان له‌ هه‌موو‬ ‫به‌شه‌كان به‌رامبه‌ر به‌ پێویستی ئاڵوگۆرپێكردنی بۆ رێبه‌ران هوشیار ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬

‫دیدێكی كورت بۆ ڕابردوو‬

‫دواین كۆمه‌ڵگه‌ی فره‌گه‌را ل ‌ه خۆرئاوادا ل ‌ه سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌كانی ناڤین هات ‌ه كایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئیمپراتۆریه‌تی رۆم هه‌وڵیدا ده‌وڵه‌تێكی وه‌ها پێكبهێنی كه‌ تێیدا‪ ،‬ده‌سته‌به‌ری پاراستنی‬ ‫هه‌مه‌چه‌شنیی ‌ه كولتورییه‌كان‪ ،‬یاسای رۆمی چه‌شنێكی یه‌كپارچه‌ی سیاسیی ل ‌ه‬ ‫سه‌رتاسه‌ری ئیمپراتۆریه‌ته‌كه‌دا بكه‌ن و له‌م كاره‌ش سه‌ركه‌وتوو بوون‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه دوای‬ ‫روخانی ئیمپراتۆریه‌تی رۆم‪ ،‬ئه‌م یه‌كێتی ‌ه به‌ته‌واوی له‌ نێو چوو و ل ‌ه بڕی ئه‌و یه‌كێتییه‌ش‬ ‫چه‌ند دامه‌زراوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ و نیمچه‌ سه‌ربه‌خۆ ده‌ركه‌وتن‪ :‬سیاسی‪ ،‬ئایینی‪ ،‬ئابووری‪،‬‬ ‫پیشه‌سازیی ‌ه ده‌ستییه‌كان و هتد‪ .‬زانكۆ له‌ سه‌ده‌كانی ناڤین هاته‌ كایه‌وه‌ كه‌ سه‌ربه‌خۆ بوو‬ ‫و یاسای تایبه‌تی خۆی هه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم چه‌ند شارێكی ئازادیش هه‌بوو ك ‌ه شاره‌كانی چه‌ند‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كی ئابووری سه‌ده‌كانی ناڤین بوو‪ ،‬یه‌كێتیی پله‌به‌ندی پیشه‌كاران هه‌بوو و هیچ‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی به‌ حوكمه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی سه‌ربه‌خۆیی كڵێساوه‌ نه‌بوو‪.‬‬ ‫خاوه‌ن موڵكی زۆر‪ ،‬هه‌ر له‌ موڵكداری بچوكه‌و‌ه بیگر‌ه تا موڵكداری گه‌وره‌‪ ،‬بوونی‬ ‫هه‌بوو كه‌ هه‌موویان پێكه‌و‌ه به‌سترابوونه‌وه‌‪ .‬پاش ئه‌وه‌ش قه‌شه‌كان سه‌ربه‌خۆ بوون ك ‌ه‬ ‫به‌ڕواڵه‌ت داكۆكیان ل ‌ه پاپای رۆم و شازاده‌ی لۆكاڵی ده‌كرد‪ .‬پلورالیزمی سه‌ده‌كانی‬ ‫ناڤین‪ ،‬ل ‌ه لوتكه‌ی خۆیدا‪ ،‬ل ‌ه ئه‌وروپای خۆرئاوا و باكور‪ ،‬پێویسته‌ له‌خۆگری هه‌زاران‬ ‫دامه‌زراوه‌ی سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬له‌ موڵكداری بچوكه‌و‌ه تا خاوه‌ن زه‌وی گه‌وره‌‪ ،‬له‌ پیشه‌كاری گه‌ور‌ه‬ ‫و زانكۆ لۆكاڵیی ‌ه بچوكه‌كانه‌وه‌ تا چین ‌ه ئایینییه‌ چه‌ند نه‌ته‌وه‌ییه‌كان بێت‪ .‬هه‌ر كامه‌یان‬ ‫بیر له‌م دامه‌زراو‌ه فره‌گه‌رایانه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ ته‌نها ب ‌ه خۆشگوزه‌رانی خۆیان و گرنگتر له‌مه‌ش‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی ده‌سه‌اڵت كۆتایی پێ ده‌هات‪.‬‬ ‫پیاوانی ده‌وڵه‌ت و فه‌یله‌سوفانی سیاسی له‌ سه‌ده‌كانی ناڤین هه‌وڵیان ئه‌دا دوبار‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگ ‌ه دابهێننه‌وه‌‪ .‬ئه‌م پرسه‌ له‌ سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی سێزد‌ه یه‌كێ له‌ خۆسه‌رقاڵكردن ‌ه‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی گه‌وره‌ترین فه‌یله‌سوفانی سه‌ده‌كانی ناڤیان واته‌ سه‌نت ئه‌كویناس بوو‪.‬‬ ‫دانتێی گه‌وره‌ترین شاعیری سه‌ده‌كانی ناڤین له‌ به‌رهه‌می سه‌ده‌ی سێزده‌ی خۆی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ژێر ناوی دو مۆناركیا‪ ،‬باسی ئه‌م بابه‌ته‌ی كردووه‌‪ .‬ئه‌م دوو كه‌س ‌ه ئه‌وه‌یان خست ‌ه ڕوو ك ‌ه‬ ‫پێویسته‌ دوو سنوری سه‌ربه‌خۆ بوونی هه‌بێ‪ ،‬سنوری ماددی ژێر سه‌روه‌رێتی ئیمپراتۆر‬ ‫و سنوری مه‌عنه‌وی ژێر ده‌سه‌اڵتی پاپا‪ ،‬به‌اڵم تا ساڵی ‪ 1300‬ئیدی بۆ ئافراندنه‌وه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵگ ‌ه زۆر دره‌نگ بوو و پشێوی و ئه‌نارشیزم هه‌موو شوێنێكی گرتبۆوه‌‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪105‬‬

‫له‌سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی چوارد‌ه و بۆ ماوه‌ی پێنچ سه‌د ساڵ ڕه‌وتی دژه‌ پلۆرالیزم‬ ‫ده‌ستبااڵ بوو‪ .‬ئه‌م ڕه‌وته‌ زه‌مینه‌سازی هه‌موو تیۆر‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسییه‌كانی ئه‌مرۆی ‌ه‬ ‫ك ‌ه پێیانوای ‌ه ته‌نها ده‌سه‌اڵتێك‪ ،‬وات ‌ه ده‌وڵه‌تێكی جێگیر‪ ،‬ده‌توانێ ل ‌ه كۆمه‌ڵگ ‌ه بوونی‬ ‫هه‌بێ‪ .‬ل ‌ه دوو توێی پێنچ سه‌د ساڵ ده‌وڵه‌تی دامه‌زراو‌ه سه‌ربه‌خۆكانی پلوراڵیزم‪ ،‬وه‌ك‬ ‫شار‌ه ئازاده‌كانی سه‌ده‌كانی ناڤین و پیشه‌كاران یان یه‌كێكیان له‌وی تریان ده‌چه‌پێنرێت‬ ‫یان بۆ دامه‌زاو‌ه ده‌وڵه‌تییه‌كان ده‌گۆردرێت‪ .‬ئه‌م گریمانه‌یه‌ی ده‌سه‌اڵت ل ‌ه ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫سه‌روه‌رێتییه‌و‌ه هه‌ڵده‌هێنجرێت ك ‌ه ل ‌ه ئاخر و ئۆخره‌كانی سه‌ده‌ی شانز‌ه شێوه‌ی گرت و تا ئه‌و‬ ‫كات ل ‌ه زۆربه‌ی ئه‌وروپا ده‌وڵه‌ت ده‌سه‌اڵتی زاڵ بوو‪ ،‬ئه‌گه‌ر چی تاك ‌ه ده‌سه‌اڵتیش نه‌بوو‪.‬‬ ‫تا كۆتای جه‌نگه‌كانی ناپلیۆن‪ ،‬ل ‌ه دوای شۆرشی فه‌ره‌نسا ئیدی هیچ دامه‌زراوه‌یه‌كی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ ل ‌ه كیشوه‌ری ئه‌وروپا بوونی نه‌بوو‪ .‬روحانییه‌كان هه‌موویان بوون ب ‌ه پێشڕه‌وانی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‪ .‬زانكۆكان ل ‌ه هه‌موو شوینێك بوون ب ‌ه دامه‌زراوه‌یه‌كی ده‌وڵه‌ت‪ .‬تا‬ ‫ناوه‌ڕاستی ‪ 1800‬ئیدی ده‌سه‌اڵتێكی سیسته‌ماتیك وات ‌ه ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگایه‌كی پێكهاتوو‬ ‫ل ‌ه چه‌ند یه‌كه‌یه‌كی جیاواز بێ هه‌بوونی ده‌سه‌اڵتی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی‪ .‬ئه‌م پرس ‌ه‬ ‫هێشتاكێ تیۆرێكی جێ په‌سه‌ندی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌مرۆیه‌‪.‬‬ ‫ته‌نها ده‌سه‌اڵتی جێگیری جیهانی ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مرۆ ل ‌ه دونیای ئینگلیزی زمان‬ ‫و به‌ تایبه‌ت ئه‌مریكا بوونی هه‌بوو‪ .‬فره‌یی ئایینی‪ ،‬به‌ تایبه‌ت ل ‌ه ئه‌مریكا‪ ،‬پلۆرالیزمی‬ ‫پاراست و ب ‌ه هۆیه‌و‌ه زانكۆی سه‌ربه‌خۆی ئه‌مریكا‪ ،‬نه‌خۆشخانه‌ی ناده‌وڵه‌‌تی ئه‌مریكا‬ ‫و هاوشێوه‌كانی هات ‌ه بوون‪ ،‬به‌اڵم ته‌نانه‌ت ل ‌ه ئه‌مریكاش ئه‌م ڕه‌وت ‌ه به‌ره‌و مۆنۆپۆڵكار‌ه‬ ‫ئه‌رۆیشت تا كار گه‌یشت ‌ه ئه‌وه‌ی دامه‌زراوه‌ی سیاسی‪ ،‬وات ‌ه ده‌وڵه‌ت ده‌سه‌اڵتی قۆرخ كرد و‬ ‫خودی كۆمه‌ڵگای ل ‌ه تاك ‌ه سه‌ربه‌خۆكان یان هاوبه‌شیی ‌ه بچوك ‌ه بێ ده‌سه‌اڵته‌كان پێكده‌هێنا‬ ‫ك ‌ه هه‌ر كامه‌یان ئازادیه‌كی تاڕاده‌یه‌ك تێبینیكراویان هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه ڕاستیدا تیۆری پێشكه‌وتنی‬ ‫ئابووری‪ ،‬چ تیۆری كیته‌ر یان تیۆره‌كانی دوای ئه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م پرس ‌ه ره‌ت ده‌كه‌نه‌و‌ه ك ‌ه ئه‌م‬ ‫تاكان ‌ه ته‌نانه‌ت سه‌ربه‌خۆییه‌كی ئابووریان هه‌یه‌‪ .‬وادێت ‌ه به‌رچاو ره‌فتاری ئابووریان ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫سیاسه‌ت ‌ه مالی‪ ،‬دارایی و ماڵیاتی ده‌وڵه‌تییه‌و‌ه ده‌ست نیشانكرا بێت‪.‬‬ ‫به‌و چه‌شنه‌ی پێشوتر وترا ئه‌مریكا ده‌گمه‌ن و ئیستیسنا بوو و هه‌موو شاهێد‌ه ده‌ره‌كییه‌كان‬ ‫له‌م باره‌یه‌وه‌ ڕای خۆیان وتوه‌‪ :‬بۆ نمونه‌ تۆكڤێڵ ل ‌ه سااڵنی سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی نۆزده‌ و لێرد‬ ‫برایس ل ‌ه سااڵنی كۆتاییدا‪ ،‬به‌اڵم ته‌نانه‌ت ل ‌ه ئه‌مریكاش ئه‌م ڕه‌وت ‌ه پتر به‌ره‌و قۆرخكردنی‬ ‫ده‌سه‌اڵت گوزه‌ری ئه‌كرد ك ‌ه له‌گه‌ڵ كه‌ندی و جۆنسن ل ‌ه سااڵنی ده‌یه‌ی ‪ 60‬به‌ لوتكه‌ی‬ ‫خۆی گه‌یشت‪ .‬تا ئه‌و كاته‌ی ئایدۆلۆجیای زاڵ ل ‌ه ئه‌مریكا ئه‌م ‌ه بوو ك ‌ه ده‌وڵه‌ت ئه‌توانێ‬ ‫و پێویسته‌ هه‌موو چه‌شن ‌ه كێشه‌ و قه‌یرانێك ل ‌ه ئه‌ستۆ بگرێ – تیۆرێك ك ‌ه ئیدی هیچ‬ ‫كه‌س بڕوای پێی نییه‌‪ ،‬به‌اڵم چل ساڵ له‌مه‌وپێش له‌ ته‌واوی دونیا په‌سه‌ند كرابوو‪.‬‬ ‫‪106‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ڕه‌وتی قۆرخكردنی ته‌واوی ده‌سه‌اڵت ل ‌ه الیه‌ن دامه‌زراوه‌یه‌كه‌وه‌‪ ،‬واته‌ ده‌وڵه‌ت‪ ،‬هێشتاش‬ ‫له‌ نیوه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی بیسته‌م زاڵ بوو‪ .‬ڕژێم ‌ه دیكتاتۆره‌كان‪ ،‬وه‌ك نازیزم له‌ ئه‌ڵمانیا‬ ‫و ستالینیزم ل ‌ه یه‌كێتی سۆڤیه‌ت‪ ،‬هاوشێوه‌ی دواین هه‌وڵدان بۆ پاراستنی ده‌سه‌اڵت‬ ‫ل ‌ه دامه‌زراوه‌یكی سه‌نته‌ری و پێكهاتنی هه‌موو دامه‌زراوه‌كان ب ‌ه شێوه‌ی ستراكتۆری‬ ‫كۆنترۆڵكردنی سه‌نته‌ری ده‌سه‌اڵت ده‌بینرێت‪ .‬مائۆ له‌ چیندا هه‌وڵیدا رێك هه‌مان كار بۆ‬ ‫وێرانكاری ده‌سه‌اڵتی سه‌ربه‌خۆی به‌رایی له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی چینی (خێزانی به‌رباڵو) ئه‌نجام‬ ‫بدات‪.‬‬ ‫تا ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی نۆزده‌ تیۆری سیاسی ل ‌ه ئه‌وروپا (و ل ‌ه خۆرئاوادا) ئه‌م ‌ه بوو ك ‌ه‬ ‫ئه‌و په‌یامه‌ی ‪ 500‬ساڵ له‌مه‌وپێش ده‌ستی پێ كردبوو ب ‌ه ئه‌نجام گه‌یشتووه‌‪ .‬ده‌سه‌اڵتـی‬ ‫ده‌وڵه‌ت سنورداركرابوو‪ ،‬به‌اڵم هیچ كه‌سی دیكه‌ش ب ‌ه ده‌سه‌اڵت نه‌گه‌یشتوه‌‪ ،‬هه‌موو‬ ‫دامه‌زراوه‌ به‌ده‌سه‌اڵته‌كان یان له‌ نێوچوه‌ یان به‌ده‌وڵه‌تی كراوه‌‪ .‬رێك له‌م كاته‌دا پلۆرالیزمێكی‬ ‫تازه‌ سه‌رهه‌ڵ ئه‌دات‪.‬‬ ‫یه‌كه‌مین دامه‌زراوه‌ی تازه‌ كه‌ به‌شێك ل ‌ه ده‌وڵه‌ت نه‌بوو‪ ،‬كۆمپانیا گه‌ور‌ه بازرگانییه‌كان بوو‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه الیه‌ن ته‌كنه‌لۆجیای تازه‌ی هێنان و بردن و زانیاری له‌ ده‌وروبه‌ری سااڵنی ‪1860‬تا‬ ‫‪ 1870‬ده‌ركه‌وتوون‪ .‬ئه‌م كۆمپانیا گه‌وره‌ بازرگانییان ‌ه ل ‌ه ژێر ناسیۆنالیزمی ده‌وڵه‌تدا نه‌بوون‬ ‫و ناچار بوو هه‌ڵگری ده‌سه‌اڵت و هه‌ڵبژاردنێكی ته‌واو و سه‌ره‌كی بێ‪ .‬له‌و كات ‌ه به‌ دواو‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مرۆ دووباره‌ فره‌یی كراوه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت ئه‌و دامه‌زراوانه‌ی ك ‌ه ل ‌ه ڕووی یاساییه‌و‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌تین هه‌نوكه‌ پێویست ‌ه سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬و ده‌سه‌اڵتداری ته‌واو بن‪ .‬ته‌نها ‪ 30‬ساڵ له‌مه‌وپێش‬ ‫په‌روه‌رد‌ه له‌ فه‌ره‌نسا به‌ته‌واوی له‌ الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌و‌ه كۆنترۆڵ ده‌كرا‪ .‬ب ‌ه چه‌شنێك ك ‌ه وه‌زیری‬ ‫په‌روه‌رد‌ه و فێركردنی فه‌ره‌نسا له‌ هه‌ر ساته‌وه‌ختێك هه‌ر مامۆستایه‌ك له‌ هه‌ر قوتابخان ‌ه‬ ‫فه‌رنسییه‌كان چ وانه‌یه‌ك ئه‌ڵێنه‌وه‌‪.‬هه‌نوك ‌ه ته‌نانه‌ت قوتابخانه‌یه‌كی فه‌ره‌نسیی ب ‌ه توندی‬ ‫دژ‌ه سه‌نته‌رن‪ .‬زانكۆكانی ئه‌وروپا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ك ‌ه له‌ رووی یاساییه‌و‌ه ده‌وڵه‌تین به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه رووی كۆنترۆڵی پرسی توێژینه‌وه‌‪ ،‬ده‌سته‌ی زانستی و سیسته‌م و دیسپلین و به‌ڵگه‌ی‬ ‫خۆی ب ‌ه ته‌واوی خۆكارن‪ .‬به‌و چه‌شنه‌ی ك ‌ه ل ‌ه سه‌ده‌كانی ناڤین هه‌وڵ ئه‌درا تاوه‌كو پێگه‌ی‬ ‫پلۆرالیزم ب ‌ه راگه‌یاندنی هه‌بوونی دوو الیه‌نی جیاوازی ماددی و مه‌زهه‌بی ده‌رببرن‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫تیۆری كۆمه‌اڵیه‌تی سه‌ده‌ی بیسته‌م هه‌وڵدراوه‌ تاوه‌كو تیۆری سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ده‌وڵه‌ت له‌گه‌ڵ دوان ل ‌ه دوو به‌شی گشتی ده‌وڵه‌ت و به‌شی تایبه‌تی ئیش و كاردا به‌دی‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫هه‌نوك ‌ه ده‌زانین ده‌وڵه‌‌ت ناتوانێ چاره‌سه‌ری كێشه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان بێ‪ .‬ده‌زانین ك ‌ه‬ ‫بازرگانی و بازاڕی ئازادیش ناتوانن ئه‌م كاره‌ ئه‌نجام بده‌ن‪ .‬هه‌نوكه‌ ئه‌وه‌مان په‌سه‌ند كرد‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪107‬‬

‫ك ‌ه پێویست ‌ه به‌شی سێیه‌میش بوونی هه‌بێ‪ .‬به‌شی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌زگاكانی كۆمه‌ڵگه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم هه‌روه‌ها ئێمه‌ ده‌زانین ك ‌ه هه‌موو دامه‌زراوه‌كان‪ ،‬بێ سه‌ره‌نجدان ب ‌ه ره‌وشی مافییان‪،‬‬ ‫پێویست ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌كی خودیی سه‌رپه‌رشتی بكرێ و پێویست ‌ه ئه‌رك و په‌یامی خۆی بخه‌ن ‌ه‬ ‫به‌ر چاوه‌وه‌‪ .‬ب ‌ه ده‌ربڕینێكی تر ده‌زانین ئه‌وه‌ی زانكۆیه‌ك تایبه‌تی بێ یان ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫مالیاته‌و‌ه سه‌رپه‌رشتی بكرێ یان په‌یوه‌ست بێ ب ‌ه والیه‌تی كالیفۆرنیاوه‌ هێند‌ه گرنگ‬ ‫نییه‌‪ .‬بودجه‌كه‌ی به‌هه‌ر رێگه‌یه‌ك ده‌سته‌به‌ر بكرێ ئه‌ركه‌كه‌شی وه‌ك زانكۆكانی تره‌‪.‬‬ ‫ده‌زانین جیاوازی نیی ‌ه نه‌خۆشخانه‌یه‌كی دامه‌زراوه‌یه‌كی تایبه‌تی بێ یان ل ‌ه الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌و‌ه‬ ‫سه‌رپه‌رشتی بكرێ‪ .‬ل ‌ه هه‌ر شێوه‌یه‌كدا پێویسته‌ وه‌ك نه‌خۆشخان ‌ه به‌رێوه‌ببردرێ‪ .‬به‌م چه‌شن ‌ه‬ ‫ئه‌و واقیعه‌ته‌ی ك ‌ه تێیدا كۆمه‌ڵگاكانی ئه‌مرۆ به‌رێوه‌ ببردرێن ل ‌ه خۆیاندا پلورالیزم ل ‌ه دۆخی‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندن ‌ه ك ‌ه تێیدا چه‌ند دامه‌زراوه‌یه‌كی جیاواز ل ‌ه جۆر‪ ،‬ئه‌ندازه‌‪ ،‬به‌ها‪ ،‬په‌یام و بونیادی‬ ‫جیاوازی كۆمه‌ڵگ ‌ه دروست ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌اڵم هه‌روه‌ها ده‌زانین ك ‌ه ئه‌م ‌ه به‌و مانایه‌ی ‌ه كه‌ هیچ‬ ‫كه‌س چاودێری كۆمه‌ڵگا نیه‌‪ .‬ل ‌ه ڕاستیدا هه‌مان ئه‌و مه‌یل ‌ه روخێنه‌ره‌ی ‌ه ك ‌ه ده‌بێـته‌هۆی‬ ‫هه‌ڵگه‌رانه‌وه‌ دژی پلورالیزم ل ‌ه سه‌ده‌ی چوارده‌‪ ،‬ئه‌مرۆ ل ‌ه كۆمه‌ڵگ ‌ه گه‌شه‌سه‌ندوه‌كان كار‬ ‫ده‌كات‪ .‬ل ‌ه هه‌ر وه‌اڵتێكی گه‌شه‌سه‌ندوو چه‌ند گروپێكی به‌رژه‌وه‌ندی هاوبه‌ش ل ‌ه ڕه‌وتی‬ ‫سیاسیدا زاڵن و به‌ها‪ ،‬ده‌سه‌اڵت و سوودی خۆیان به‌سه‌ر الیه‌نی تایبه‌ت و گشتی زاڵ‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬وێرای ئه‌وه‌ش ئێم ‌ه پێویستمان به‌ پلورالیزمه‌‪.‬‬ ‫بۆچی پێویستمان به‌ پلورالیزمه‌؟‬

‫هۆكاری ئه‌وه‌ی بۆچی له‌ دوو توێی ‪ 150‬ساڵی رابردوو دامه‌زراو‌ه جیاوازه‌كان یه‌ك ل ‌ه‬ ‫دوای یه‌ك سه‌ربه‌خۆبونه‌‪ ،‬زۆر ساده‌یه‌‪ .‬دامه‌زراوه‌ی پشتئه‌ستور ب ‌ه ئه‌رك ته‌نها دامه‌زراوه‌یه‌ك‬ ‫كه‌ كار ده‌كات‪ .‬ئه‌ركه‌ك ‌ه په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه جێگیربوونی ورد و شه‌فافه‌وه‌‪ .‬دامه‌زراو‌ه فر‌ه‬ ‫مه‌به‌سته‌كان هه‌ڵگری هیچ ئه‌ركێك نین‪ .‬پێشكه‌وتنه‌كانی ‪ 150‬ساڵی ڕابردوو ل ‌ه هه‌ر‬ ‫كایه‌یه‌ك به‌رهه‌می بایه‌خپێدان و جێگیربوونی ورد و به‌ها خۆ‪ -‬سه‌نته‌ره‌كانه‌‪ ،‬هه‌موو‬ ‫دامه‌زراو‌ه كاركه‌ره‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مرۆ پسپۆرین‪ .‬هه‌مویان ته‌نها ب ‌ه ئه‌ركی خۆیان‬ ‫هه‌ڵده‌ستن‪ .‬نه‌خۆشخان ‌ه بۆ چاره‌سه‌ركردنی كه‌سی نه‌خۆش و بیماره‌‪ .‬كۆمپانیای بازرگانی‬ ‫بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی ویست ‌ه ئابوریه‌كانیه‌تی‪ .‬پێشكه‌وتنی مه‌زن سه‌باره‌ت ب ‌ه سه‌المه‌تی گشتی‬ ‫ده‌ره‌نجامی هه‌وڵی ده‌زگا سه‌ربه‌خۆكان ‌ه بۆ جێگیربوون و گرنگیدان ‌ه ب ‌ه نه‌خۆشێك یان‬ ‫به‌شێك ل ‌ه جه‌سته‌ی مرۆڤێك و له‌به‌رچاونه‌گرتنی هه‌موو شتێكی دیكه‌ی ‌ه (ئه‌نجومه‌نی‬ ‫شێرپه‌نجه‌ی ئه‌مریكا‪ ،‬ئه‌نجومه‌نی دڵی ئه‌مریكا‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌ی سه‌المه‌تی ده‌روونی ئه‌مریكا‬ ‫و ‪....‬هتد)‬

‫‪108‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫هه‌ر كات دامه‌زراوه‌یه‌ك ل ‌ه پانتایی پسپۆرێتی خۆی بااڵتر رۆیشت‪ ،‬ئه‌ركه‌كه‌ی‬ ‫ڕاده‌وه‌ستێت‪ .‬ئه‌و نه‌خۆشخانانه‌ی هه‌وڵ ئه‌ده‌ن بێجگ ‌ه ل ‌ه چاودێری نه‌خۆش‪ ،‬په‌ر‌ه ب ‌ه‬ ‫په‌روه‌رده‌ی ته‌ندورستی و پێشگرتن له‌ نه‌خۆشیش بده‌ن ڕووبه‌ڕووی شكستێكی جددی‬ ‫ئه‌بنه‌وه‌‪ .‬هۆكارگه‌لێكی یه‌كجار زۆر هه‌یه‌ ك ‌ه بۆچی قوتابخان ‌ه ده‌وڵه‌تییه‌كانی ئه‌مریكا‬ ‫گرفتیان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه دڵنیاییه‌و‌ه هۆكاره‌ به‌رچاوه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئێمه‌ هه‌وڵمانداوه‌ ل ‌ه‬ ‫قوتابخانه‌دا ناوه‌ندێكی چاكسازی كۆمه‌اڵیه‌تی و نه‌ژادی دروست بكه‌ین‪ .‬ل ‌ه ته‌واوی‬ ‫وواڵتانی تردا له‌ چه‌شنی ئه‌و وواڵتانه‌ی ك ‌ه گرفتی جددی كۆمه‌اڵیه‌تی تایبه‌تیان هه‌ی ‌ه‬ ‫(وه‌ك فه‌ره‌نسا كه‌ كۆچبه‌رێكی زۆری هه‌یه‌) قوتابخانه‌كان ته‌نها گرنگی ب ‌ه منداڵه‌كان‬ ‫ئه‌ده‌ن ك ‌ه بخوێنن وتا ئێستاش له‌م هه‌وڵه‌ سه‌ركه‌وتوو بونه‌‪ .‬ئه‌شێ ئه‌م باسه‌ بخرێـت ‌ه ڕوو‬ ‫ك ‌ه جه‌ختكردنه‌وه‌ی هه‌نوكه‌ له‌سه‌ر به‌دیهاتنی به‌های پشكدار وه‌ك تاكه‌ په‌یامی ئیش و‬ ‫كاری ده‌وڵه‌تی زۆر سنورداره‌ و ئه‌شێ ل ‌ه ڕاستیدا به‌ شكست كۆتایی پێ بێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌م پرسه‌ بۆت ‌ه هۆی دابه‌زینی ئه‌ركی دارایی كۆمپانیاكان بااڵتر له‌ چوارچێوه‌یه‌ك ك ‌ه‬ ‫نه‌وه‌ی پێشوتر ب ‌ه شتێكی شیاویان ده‌زانی‪ ،‬و زۆر بااڵتر له‌و پانتاییه‌ی كه‌ هه‌مان كۆمپانیا‬ ‫چاالكی بۆ گه‌یشتن ب ‌ه ئامانج ‌ه هه‌مه‌چه‌شنه‌كان به‌ده‌ستیان هێنا‪ ،‬وات ‌ه ئه‌و كاته‌ی ئامانج‬ ‫له‌ به‌رێوه‌بردنی كۆمپانیاكان گه‌یشتن به‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی هه‌موو پشكداران (وه‌ك پشكدار‪،‬‬ ‫كارمه‌ند‪ ،‬كڕیار) یه‌كسانه‌‬ ‫دیارده‌یه‌كی به‌رچاوی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌م سی ساڵه‌ی دوایی ل ‌ه ئه‌مریكا‪ ،‬وات ‌ه گه‌شه‌سه‌ندنی‬ ‫«گه‌وره‌ی كڵێسا» تازه‌كانی پشت ئه‌ستور به‌و دامه‌زراوانه‌ی ‌ه ك ‌ه ب ‌ه ئامانجێكه‌و‌ه سه‌رقاڵ‬ ‫ده‌بن‬ ‫خاڵی به‌هێزی ده‌زگای ئه‌مرۆی فره‌گه‌رایی ئه‌مه‌یه‌ ك ‌ه دامه‌زراوه‌یه‌كی تاك ئامانجه‌‪.‬‬ ‫پێویست ‌ه ئه‌م خاڵه‌ به‌هێزه‌ بپارێزێت‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه هه‌مان كاتدا پێویست ‌ه كۆمه‌ڵگاش بپارێزرێـت و‬ ‫له‌ زۆر بواردا پێویسته‌ نۆژه‌ن بكرێـته‌وه‌‪ .‬ئه‌و پرسیاره‌ی كه‌ پێویست ‌ه وه‌اڵم بدرێته‌وه‌ ئه‌مه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫چۆن یه‌كسانیه‌ك ل ‌ه نێوان به‌رژه‌وه‌ندی گشتی و ئامانجی تایبه‌تی دامه‌زراوه‌كان ده‌سته‌به‌ر‬ ‫بكرێ‪ .‬ئه‌گه‌ر نه‌توانین پێكهاته‌ و هاوكێشه‌یه‌كی وا نه‌خه‌ین ‌ه به‌ر ده‌ست ئه‌وا ب ‌ه دڵنیاییه‌و‌ه‬ ‫پورالیزمی تاز‌ه تووشی هه‌مان چاره‌نووسی پلورالیزمی كۆنی پێنچ سه‌د ساڵ له‌مه‌وپێش‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ .‬ئه‌م پلورالیزمه‌ خۆی وێران ده‌كات‪ ،‬چونك ‌ه كۆمه‌ڵگ ‌ه وێران ده‌كات‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر‬ ‫ل ‌ه هه‌مان كاتدا دامه‌زراوه‌كان ئامانجی تایبه‌تی خۆی له‌به‌رچاو نه‌گرن یان ته‌نانه‌ت الوازی‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬پلورالیزمی تازه‌ ب ‌ه هۆی نه‌بوونییه‌وه‌ ئه‌ركی خۆی ل ‌ه نێو ده‌بات‪.‬‬

‫ژێده‌ر‪WWW.DRUCKER.ORG :‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪109‬‬

‫ده‌ست بۆ بردن و نقورچ‬ ‫گرتن ل ‌ه ئافره‌تان‬ ‫(به‌تایبه‌ت ل ‌ه شاری سلێمانی ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه حاڵه‌ته‌وه‌ بووه‌ت ‌ه دیارده‌)‬

‫حه‌مه‌ی ئه‌حمه‌د ره‌سوڵ‬

‫‪110‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪111‬‬

‫هه‌میشه‌ ل ‌ه واڵت ‌ه دواكه‌وتووه‌كاندا دیارده‌ی ناواز‌ه و نێگه‌تیڤ سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن و جووڵ ‌ه و‬ ‫كاردانه‌وه‌ی سه‌یروسه‌مه‌ره‌ی ڕه‌فتار و هه‌ڵسوكه‌وته‌كان ده‌بینرێن‪ ،‬ئاشكرای ‌ه هه‌ردوو ڕه‌گه‌زی‬ ‫ێ هه‌ر ل ‌ه منداڵییه‌وه‌ جه‌سته‌ی جیاوازی یه‌كتری الیان ده‌بێت ‌ه جێی پرسیار و پێزانین‪،‬‬ ‫نێر و م ‌‬ ‫بینینی جه‌سته‌ی به‌رامبه‌ر ك ‌ه خه‌سڵه‌تی جیاوازی هه‌ی ‌ه به‌به‌راورد له‌گه‌ڵ ڕه‌گه‌زی خۆدا‬ ‫و بیركردنه‌و‌ه له‌و جیاوازیی ‌ه ده‌روون دوچاری ئه‌ندێشه‌یه‌ك ده‌كات كه‌ پێكهاته‌ی مرۆڤ لێك‬ ‫بدرێته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه قۆناغی پێگه‌یشتنی ڕه‌مه‌ك و باڵقبووندا‪ ،‬ئاڵووده‌بوون بۆ به‌رامبه‌ر ده‌سپێكی‬ ‫توخم ‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌كانی كه‌سێتیی ل ‌ه خرۆشی جه‌ست ‌ه و چێژی تایبه‌تیدا خۆی ده‌خات ‌ه ڕوو‪..‬‬ ‫الی كوڕان و هه‌رزه‌كارانه‌و‌ه هه‌وڵدان بۆ پشكنینی جه‌سته‌ی شاراوه‌ی كچان و ژنان‬ ‫ئاراسته‌یه‌ك وه‌رده‌گرێت تاوه‌كو گه‌یشتنه‌ ئۆرگازم بگاته‌ تێربوونی بینین و وه‌رگێڕانی ئه‌و‬ ‫بینین ‌ه ب ‌ه بزاوتن و جووڵ ‌ه ك ‌ه به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ل ‌ه خه‌یاڵ و ئه‌ندێش ‌ه و زینده‌خه‌ونه‌كاندای ‌ه‬ ‫دێت ‌ه كایه‌و‌ه و مه‌یلی كوڕان بۆ كه‌شفكردنی نهێنی جه‌سته‌ چێژێكی له‌ڕاده‌به‌ده‌ری‬ ‫لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫دزه‌ڕوانین بۆ هه‌رێمی نه‌بینراوی جه‌سته‌ی مێین ‌ه دواتر ده‌گۆڕێت ‌ه هه‌وڵدان بۆ په‌یداكردنی‬ ‫وێنه‌ی له‌شوالری مێینه‌‪ .‬جگ ‌ه ل ‌ه شوێن ‌ه سه‌رنجڕاكێشه‌ره‌كانی جه‌سته‌ی مێین ‌ه ك ‌ه ئه‌و‬ ‫ێ و بینینیان چێژبه‌خشینی‬ ‫ئه‌ندام و شوێن ‌ه گرنگانه‌ن ك ‌ه مه‌یل به‌الیاندا زیاتر ده‌كش ‌‬ ‫لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬تێركردنی ویسته‌ تایبه‌تی و شاراوه‌كان ده‌په‌ڕنه‌و‌ه بۆ بینینی وێن ‌ه سێكسیی ‌ه‬ ‫ێ به‌رجه‌ست ‌ه‬ ‫ێ په‌رده‌كان‪ ،‬ك ‌ه زۆر به‌ڕوونی كرداری سێكسیی نێوان نێر و م ‌‬ ‫ئازاد و ب ‌‬ ‫ده‌كه‌ن و له‌وێدا ته‌واو جه‌ست ‌ه شاراوه‌كانی پێشتر دێن ‌ه به‌ر نیگا و تامه‌زرۆیی بۆ گه‌یشتن‬ ‫به‌و جه‌سته‌ جیاوازه‌ له‌گه‌ڵ خۆیاندا به‌ قۆناغی خۆ وروژاندن و به‌تاڵكردنه‌وه‌ی هۆرمۆن‬ ‫ده‌گات‪ ،‬خه‌یاڵ الی كوڕان و ڕه‌گه‌زی نێرینه‌ خه‌یاڵێك ‌ه له‌نێو یۆتۆپیادا و هه‌رێمێك ‌ه‬ ‫كه‌سی ئه‌ندێشمه‌ند ڕۆڵی ئه‌كته‌ره‌ قاره‌مان و ده‌رهێنه‌ر‌ه بااڵكانی تێدا ده‌بینێ‌ و گرته‌ و‬ ‫فیلمی جۆراوجۆری لێ‌ پێكده‌هێنێ‌‪ .‬به‌وپێیه‌ی كوڕانی هه‌رزه‌كار یان ڕه‌به‌ن و بێ‌ هاوه‌ڵ و‬ ‫هاوسه‌ران له‌و پێكگه‌یشتن ‌ه فیزیكیی ‌ه دوور و بێبه‌شن‪ ،‬خۆبه‌خۆ گه‌یشتنه‌ لوتكه‌ی ئۆرگازم‬ ‫ێ هاوسه‌ران كه‌متر‌ه یان هه‌ر بوونیشی‬ ‫ڕووده‌دات‪ ،‬ئه‌مه‌ش الی مێین ‌ه و كچان یاخود ب ‌‬ ‫نییه‌‪ ،‬وروژاندنی ئه‌ندامی سێكسیی ئه‌وه‌نده‌ی ل ‌ه كوڕاندا پرۆسێسێكی به‌رباڵو‌ه الی كچان‬ ‫زۆر كه‌متر یان وه‌كو وتمان بوونیشی نییه‌‪ ،‬مه‌یل و ئاره‌زوو هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌و چه‌شن ‌ه نا ك ‌ه‬ ‫الی كوڕان هه‌یه‌‪..‬‬ ‫ێ‬ ‫بینینی جه‌ست ‌ه و كرده‌ی سێكسیی ده‌شێت جێی بایه‌خی بینین بن الی هه‌ردوو ال‪ ،‬وه‌ل ‌‬ ‫پیاده‌كردن و به‌رده‌وامبوون ڕه‌گه‌زی نێرین ‌ه پرۆسه‌ی ده‌كات ل ‌ه قۆناغی ژیانیدا‪ ،‬ئه‌م الیه‌ن ‌ه‬ ‫ده‌شێت له‌دوای هاوسه‌رگیریشه‌و‌ه پرۆس ‌ه بكرێته‌و‌ه الی پیاوان‪ ،‬چونك ‌ه خه‌یاڵ و ئه‌ندێش ‌ه‬ ‫‪112‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫تایبه‌تییه‌كان هه‌میش ‌ه ئه‌و یۆتۆپیایه‌ن ك ‌ه ئاره‌زووه‌كان تیایاندا جڵه‌وێكی بێشووماریان ال‬ ‫دروست كردوو‌ه و هه‌ندێك فیزیكیی خه‌یاڵه‌كانیان دێننه‌ سه‌ر ئه‌رزی واقیع و هه‌ندێكیش‬ ‫به‌ هیچ شێوازێك له‌و مه‌یله‌یان تێرنابن و وه‌ك ده‌وترێت چڵێسی هه‌میشه‌یین‪ .‬بێگومان‬ ‫ئه‌مه‌ وه‌ك زۆرینه‌‪ ،‬ده‌نا به‌شێوه‌ ڕێژه‌ییه‌كه‌ی هه‌مووان وه‌ها نین و ڕۆشنبیریی گۆڕانێكی‬ ‫ئه‌وتۆ ده‌خات ‌ه بیروبۆچوونه‌كانه‌وه‌‪ .‬هه‌ربۆی ‌ه پێویسته‌ الوان ب ‌ه شتێكه‌و‌ه پێویسته‌ سه‌رقاڵ بن‬ ‫و بۆشایی چركه‌سات و كاته‌كانیان پڕ بكرێنه‌وه‌‪ ،‬بۆشاییه‌كان هه‌میش ‌ه ده‌القه‌ی مه‌یلی‬ ‫سێكس الی نێرینه‌ وااڵ ده‌كه‌ن‪ ،‬هونه‌ر و وه‌رزش و كای ‌ه ڕۆشنبیرییه‌كان باشترین ڕێگه‌چاره‌ن‬ ‫بۆ دروستی كه‌سێتییه‌كی سروشتی و ئارام ك ‌ه بڕوایان به‌خۆ ال پته‌وبێ‌ و په‌نا نه‌به‌ن ‌ه به‌ر‬ ‫ئاراسته‌ی هه‌ڵ ‌ه و ڕێی چه‌وت ك ‌ه نائاگایی بیبات به‌ڕێوه‌‪.‬‬ ‫به‌هۆی به‌رباڵوی سایت و ماڵپه‌ڕی ئێنته‌رنێته‌وه‌‪ ،‬بینینی جه‌سته‌ی ڕووت و جووڵه‌ی‬ ‫كرداره‌ سێكسییه‌كه‌ ئه‌مڕۆ ته‌واو له‌ئارادایه‌ و به‌داخه‌و‌ه گه‌نج و الوان زۆربه‌یان ڕووی‬ ‫تێده‌كه‌ن و ئه‌مه‌ش ل ‌ه ئایینده‌دا‪ ،‬چ وه‌ك توانا جه‌سته‌ییه‌كه‌‪ ،‬چ وه‌ك گرفتی نه‌زۆكیش‬ ‫الیان سه‌رهه‌ڵده‌دات و الیه‌نه‌ نێگه‌تیڤه‌كان ڕووبه‌ڕوویان ده‌بێته‌وه‌‪ .‬گه‌نجی ناڕۆشنبیر و‬ ‫ناوابه‌سته‌ به‌ به‌ها مرۆییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬بێ‌ به‌رهه‌م و په‌روه‌رده‌یه‌كی ته‌ندروست ك ‌ه هه‌ر فاكته‌رێك‬ ‫له‌پشته‌و‌ه ئاماده‌گیی هه‌بێت‪ ،‬بۆ به‌ده‌ستهێنان و تێركردنی ئاره‌زووه‌كانی‪ ،‬هه‌میشه‌ په‌له‌یه‌تی‬ ‫پێكگه‌یشتنی جه‌سته‌یی و سێكسیی پرۆسه‌ بكات‪ ،‬هه‌ربۆی ‌ه یان زوو ده‌یه‌وێت ژن بهێنێ‌ ك ‌ه‬ ‫هێشتان ل ‌ه جیهان ‌ه ده‌ره‌كییه‌ك ‌ه قاڵ نه‌بووه‌‪ ،‬نه‌یتوانیووه‌ بگاته‌ سۆز و میهرێكی مرۆییان ‌ه ل ‌ه‬ ‫خۆشه‌ویستی و ڕێز و وه‌فا و بینینی شوێنگه‌ی له‌ناو كۆمه‌ڵدا‪ ،‬ئاكامی نه‌بوونی هه‌موو‬ ‫ئه‌م فاكته‌رانه‌ ڕێخۆشكه‌رن بۆ ده‌رك پێنه‌كردنی دونیا و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی خێزانیش‪.‬‬ ‫كوڕان یاخود الوان پاش بینینی ئه‌و وێنه‌ وروژێنه‌رانه‌‪ ،‬هه‌ستێكیان ال دروست ده‌بێت ك ‌ه‬ ‫هه‌موو مێینه‌یه‌ك وه‌ها ببیننه‌وه‌‪ ،‬هه‌موو مێیه‌ك كه‌ ئازاد‌ه له‌ فیلم و وێنه‌ پڕ ڕه‌نگه‌كاندا‬ ‫له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی خۆیشیاندا به‌هه‌مان شێو‌ه بن‪ ،‬وێنه‌كان ده‌بنه‌وه‌ پێودانگێك ك ‌ه بیبڕێت‬ ‫ب ‌ه بااڵی كۆمه‌ڵگه‌شدا‪ ،‬لێره‌وه‌ وه‌ك دیارد‌ه و وه‌ك ڕێژه‌یه‌كی به‌رباڵو ده‌بینین ئه‌و كه‌سێتییان ‌ه‬ ‫ل ‌ه شوێن ‌ه قه‌ره‌باڵغ و ناو بازاڕ و گوزه‌ری ته‌نگ و جێگه‌ی فرۆشتنی كه‌لوپه‌ل و كااڵی‬ ‫ئافره‌تاندا ده‌ستدرێژیی بكه‌ن ‌ه سه‌ر كچان و ژنان و ده‌ستیان بۆ ببه‌ن‪ .‬به‌شێوه‌ی جیاواز ئه‌و‬ ‫كرده‌ی ‌ه ئه‌نجام ده‌ده‌ن و هه‌ستێكی په‌شێو و شپرزه‌ش ده‌به‌خشنه‌ ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ر‪ ،‬ده‌ستبردن‬ ‫و خۆ نووساندن به‌ كچان و ژنانه‌و‌ه وایكردووه‌ ڕۆژانه‌ ئه‌و كه‌سان ‌ه به‌ر شكاندنی كه‌سێتیی‬ ‫بكه‌ون و له‌الیه‌ن كه‌سانی تایبه‌ت به‌و كاره‌و‌ه ئاگادار بكرێنه‌و‌ه یان زه‌بریان ئاراست ‌ه بكرێت‪،‬‬ ‫نه‌بوونی ڕۆشنبیریی هۆكاری یه‌كه‌مین ‌ه بۆ سه‌رهه‌ڵدانی دیارده‌یه‌كی له‌م چه‌شنه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫واڵتانی ئه‌وروپا و شار‌ه پێشكه‌وتووه‌كانه‌و‌ه ك ‌ه ئه‌و قۆناغانه‌یان بڕیووه‌‪ ،‬الوان خاوه‌نی شوق ‌ه‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪113‬‬

‫و ماڵی سه‌ربه‌خۆی خۆیه‌تی و كچان و ژنانیش سه‌ربه‌ستن ل ‌ه ڕه‌فتاری خودییه‌كاندا‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌م كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی ئێمه‌دا نه‌بوونی زه‌مینه‌ی له‌بار بۆ الوان و په‌له‌كردنی خۆیشیان‬ ‫ێ ك ‌ه دیارده‌یه‌كی دزێو‌ه و‬ ‫بۆ گه‌یشتن ب ‌ه ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ر جۆرێك له‌م دیارده‌ی ‌ه ڕۆده‌ن ‌‬ ‫ده‌كه‌وێت ‌ه ئه‌ودیو مۆڕاڵه‌ دروسته‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫زۆرینه‌ی ئه‌و فیگه‌رانه‌ی ئه‌و ڕه‌فتار‌ه نێگه‌تیڤ ‌ه ده‌نوێنن پێیان وای ‌ه كچان و ژنان‬ ‫هه‌مووان ئاره‌زووی ئه‌و‌ه ده‌كه‌ن و به‌هۆی شه‌رمه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ناتوانن ده‌ریبڕن‪ .‬ئه‌مه‌ش ته‌واو‬ ‫پێچه‌وانه‌ی بیركردنه‌و‌ه و هه‌ستی الوانه‌‪ ،‬چونك ‌ه نه‌ك هیچ مێیه‌ك‪ ،‬به‌ڵكو له‌شفرۆشه‌كانیش‬ ‫ئاره‌زووی ئه‌و كار‌ه ناكه‌ن و ده‌ستدرێژیی و بێزاركردنیان مایه‌ی نیگه‌رانییانه‌‪ .‬چه‌پاندن ئه‌گه‌ر‬ ‫بوونیشی هه‌بێت الی مێین ‌ه هه‌رگیز ئه‌و ڕێیه‌ی قبوڵ نییه‌‪ ،‬مێین ‌ه هێنده‌ی خۆشه‌ویستی‬ ‫به‌الوه‌ سه‌رده‌فته‌ری گرنگییه‌كان ‌ه به‌ڵكو كردار‌ه سێكسییه‌كه‌ش ل ‌ه چوارچێوه‌ی ئه‌و سۆز و‬ ‫عه‌شقه‌و‌ه ده‌بینێته‌و‌ه نه‌ك كاری شاراوه‌ی دوور ل ‌ه خۆشه‌ویستییه‌وه‌‪ .‬ده‌ستبردن و خۆ نزیك‬ ‫خستنه‌و‌ه ل ‌ه پاسه‌كانیشدا بوونی هه‌یه‌‪ ،‬زۆرینه‌ی الوان و پیاوانیش باڵو داده‌نیشن و ژنان و‬ ‫كچان هه‌میش ‌ه خۆیان له‌و نزیكبوونه‌وه‌ی ‌ه به‌دوور ده‌گرن‪.‬‬ ‫هه‌ندێ‌ جار وه‌ڕس ده‌بن و دێن ‌ه گۆ و هه‌ڵوێست وه‌رگرتن لێیان‪ ،‬هه‌ندێكیش پێیان عه‌یب ‌ه‬ ‫شتێك بڵێن و خۆیان ده‌خۆنه‌و‌ه و پیاوانیش ئه‌و هه‌له‌ ده‌قۆزنه‌و‌ه تا ته‌نگ پێهه‌ڵچنین و‬ ‫ده‌ستدرێژییه‌ك ‌ه زێده‌ڕۆیی تێدا ده‌كرێ‌‪ ،‬الوان یان پیاوان ئه‌وده‌مه‌ی بێده‌نگبوونی ژنان و‬ ‫كچان ده‌بینن وا ده‌زانن پێیان خۆش ‌ه و به‌رده‌وامده‌بن چونك ‌ه خه‌یاڵه‌كانیان ئاسته‌نگه‌كانی‬ ‫هه‌موو شگاندوو‌ه و ئۆرگازم و خرۆشی ده‌ستلێدان ته‌واو بێئاگای كردوون‪ .‬كچان له‌و‬ ‫دۆخه‌دا جگ ‌ه ل ‌ه گریان و دڵشكان و له‌به‌رچاوكه‌وتنی ژیان هیچی تریان بۆ نامێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫الیه‌نێكی دیكه‌ی ئه‌م دیارده‌ی ‌ه بۆ ئه‌وه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه ك ‌ه گه‌نجان هه‌ست ب ‌ه ئازایه‌تی‬ ‫بكه‌ن كاتێك ده‌ستبردن پیاده‌ بكه‌ن‪ ،‬وه‌ك گه‌م ‌ه و یارییه‌كه‌ له‌الیان وه‌ختێك له‌پێش چاوی‬ ‫ێ كه‌سن پێكه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك بوێرییه‌كه‌ له‌و‬ ‫یه‌كتریدا ئه‌و‌ه ده‌كه‌ن ك ‌ه هه‌ندێك جار دوو یان س ‌‬ ‫ساته‌وه‌خته‌دا‪ ،‬به‌اڵم پاشخانیبینینی وێنه‌ی ڕووت و كردار‌ه سێكسییه‌كانیش له‌پشته‌و‌ه‬ ‫ئاماده‌گییان هه‌یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها بینینه‌وه‌ی خۆیان ك ‌ه پێگه‌یشتوون و ناتوانن ب ‌ه ڕێگه‌ی دروست‬ ‫و گونجاو ئه‌و‌ه ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌م دیارده‌ی ‌ه پێده‌چێت شتێكیش په‌یوه‌ندی به‌و جلوبه‌رگ و پۆشاكانه‌وه‌ هه‌بێت ك ‌ه كچان‬ ‫و ژنان ده‌یپۆشن تاوه‌كو سه‌رنجی الوان و پیاوان ڕابكێشێت‪ ،‬ل ‌ه دوێنێدا به‌هۆی پۆشینی‬ ‫ته‌نووره‌ی كورت و وه‌ده‌رخستنی قاچ و تا سه‌ر ئه‌ژنۆو‌ه ك ‌ه ئه‌م شار‌ه به‌خۆیه‌و‌ه بینیووه‌‪،‬‬ ‫وروژاندنی مه‌یلی الوانی بۆ خۆ ڕاكێشاوه‌‪..‬‬

‫‪114‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫وه‌لێ‌ هاتنی مۆدێلی نوێی پۆشاك و فاشیۆن‪ ،‬به‌تایبه‌تیش گه‌ڕانه‌وه‌ی كچانی شار ل ‌ه‬ ‫هه‌نده‌ران و ئه‌وروپاوه‌ كه‌ به‌هۆی كاریگه‌ریی واڵت ‌ه پێشكه‌وتوو و كۆمه‌ڵگ ‌ه كراوه‌كانه‌وه‌ جلی‬ ‫زۆر ته‌نك و ته‌سك ده‌پۆشن‪ ،‬ڕووتكردنه‌وه‌ی شان و مل و وه‌ده‌رخستنی ناوك فاكته‌رێكی‬ ‫دیكه‌ی ڕاكێشانی دیدگاكانه‌‪ ،‬نه‌ك به‌ته‌نها بۆ پیاوان و الوان به‌ڵكو الی ژنانیش مایه‌ی‬ ‫ئاوڕدانه‌وه‌ و سه‌رسوڕمان و ته‌ماشاكردنه‌‪ ،‬الوان كاتێك ئه‌و به‌رگانه‌ ده‌بینن كه‌ ته‌واو جه‌ست ‌ه و‬ ‫له‌شوالر به‌رجه‌سته‌ ده‌كه‌ن و قه‌دوبااڵ به‌دیارده‌خه‌ن‪ ،‬دوچاری ئه‌بڵه‌قبوون و ئه‌و كرانه‌وه‌یه‌ ده‌بن‬ ‫ك ‌ه هێشتان كۆمه‌ڵگه‌ نه‌چۆته‌ ئه‌و قۆناغه‌وه‌‪ ،‬وات ‌ه به‌رله‌وه‌ی كۆمه‌ڵ له‌ڕوو‌ه ڕۆشنبیریی و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌وه‌ ته‌واو قۆناغه‌كانی تێپه‌ڕاند بێت و چیتر ئاوڕدانه‌وه‌ی زیاد له‌ پێویست‬ ‫و زێده‌ڕۆیی ته‌ماشاكردنی وه‌ال نابێت‪ ،‬چونك ‌ه هێشتان ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌ی ‌ه گۆڕانی ڕیشه‌یی‬ ‫نه‌كه‌وتۆته‌ سه‌رجه‌م جومگ ‌ه و گایه‌كانیه‌وه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌و‌ه سه‌یركردنی یه‌كتری و ده‌خاله‌ت ل ‌ه‬ ‫سه‌ربه‌ستی و تایبه‌تمه‌ندییه‌كان قه‌واره‌یه‌كی به‌رفراوانی بۆ خۆی بونیاد نه‌ناوه‌ كه‌ هه‌موو‬ ‫كه‌سێك ئه‌و ئازادیی ‌ه په‌یڕه‌و بكات‪ ،‬سه‌ربه‌ستی و ئازادی به‌پێی سنووری بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵگ ‌ه ده‌وه‌ستێت و ئاستی ڕۆشنبیریی دیاریكه‌ری ئه‌و ئازادییانه‌ی ‌ه ك ‌ه پیاد‌ه ده‌كرێن‪.‬‬ ‫پۆشینی جلوبه‌رگ ئه‌گه‌ر په‌یوه‌ست نه‌بێته‌و‌ه ب ‌ه جلی میللی و دابونه‌ریتیشه‌وه‌‪ ،‬په‌یوه‌ست ‌ه‬ ‫به‌و به‌ژنوبااڵیه‌و‌ه كه‌ ده‌گونجێت له‌گه‌ڵیدا‪ ،‬كورد له‌مێژ‌ه خاوه‌نی ئه‌و وته‌یه‌ی ‌ه كه‌ ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫(كااڵ له‌قه‌د بااڵ) ئه‌مه‌ شتێك ل ‌ه ڕاستی تێدایه‌‪ ،‬هه‌موو پانتۆڵێك مه‌رج نیی ‌ه هه‌مووان‬ ‫بیپۆشن‪ ،‬به‌ژنوبااڵیه‌كی گۆشتن و شتێك له‌ قه‌ڵه‌ویی نه‌ك نه‌شیاوه‌ بۆ به‌رگێك ك ‌ه كه‌سێكی‬ ‫باریكه‌له‌ یان بااڵ به‌رز ده‌پیۆشێت‪ ،‬له‌ڕووی ته‌ندروستیشه‌و‌ه سه‌ربه‌ستی نابه‌خشێت ‌ه ئه‌و‬ ‫جه‌سته‌یه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ مۆدێله‌كان به‌پێی به‌ژنوبااڵ دیاریده‌كرێن و له‌م ڕووه‌وه‌ پێویستیمان ب ‌ه‬ ‫ڕێنمایی فاشیۆن و ئه‌ته‌كێتی پۆشینه‌و‌ه هه‌یه‌‪..‬‬ ‫كچان وه‌ختێك جه‌ست ‌ه پڕه‌كانیان له‌و پانتۆڵه‌ ته‌سكانه‌دا وه‌ده‌رده‌خه‌ن ئیتر الوان دوچاری‬ ‫شۆكێك ده‌كه‌ن كه‌ نائاگا بیربكه‌نه‌وه‌‪ ،‬وا هه‌ست بكه‌ن سه‌ربه‌ستی به‌ره‌و ئه‌و ڕێیه‌ش‬ ‫په‌لكێشیان ده‌كات تاوه‌كو لێیان نزیك ببنه‌و‌ه و هه‌مووانیش ب ‌ه شتێكی ئاسایی وه‌ریبگرن‪.‬‬ ‫الوی ناڕۆشنبیر به‌رگه‌كان ده‌كاته‌وه‌ پێودانگی سه‌رخستنی خه‌یاڵه‌كانیان‪ ،‬وه‌ك پێشتر‬ ‫ئاماژه‌مان پێدا بینینه‌وه‌ی مێین ‌ه له‌ فیلم ‌ه سێكسییه‌كاندا و سه‌پاندنی به‌سه‌ر هه‌موو‬ ‫مێینه‌یه‌كدا‪ ،‬لێره‌شه‌و‌ه بینینی ئه‌و ئازادییه‌ ڕه‌هایه‌ ته‌نها له‌و پۆشاكه‌ سه‌رنجڕاكێشانه‌دا‬ ‫وا ده‌كات ئه‌و ئازادییه‌ش ببیننه‌وه‌ كه‌ له‌ناو خێزان و كۆمه‌ڵدا ده‌ستگیریان كردووه‌‪ ،‬گه‌نج‬ ‫الی وایه‌ ئه‌و جۆر‌ه پۆشین ‌ه وروژێنه‌رانه‌ بۆ ئه‌وه‌یه‌ سه‌رنجه‌كان ڕابكێشن‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌و‬ ‫ڕێیه‌یاندا ده‌بات هه‌موو پێودانگه‌كانی خۆیان به‌ ڕاست بێت ‌ه به‌ر چاو و هیچ ئاسته‌نگێكی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی نه‌هێڵنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪115‬‬

‫بوونی ئه‌م دیارده‌ی ‌ه ك ‌ه وه‌ك په‌تایه‌كی لێهاتووه‌‪ ،‬پێده‌چێت زۆرینه‌ی ژنان و كچان به‌و‬ ‫ئاراسته‌یه‌دا ببات ك ‌ه هه‌موو پیاوان وه‌ها بن‪ .‬ئه‌مه‌ش كاردانه‌وه‌یه‌كی نادروست ‌ه و لێكترازانی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كان به‌رهه‌م ده‌هێنێت‪ ،‬تێنه‌گه‌یشتنی هه‌ردوو ڕه‌گه‌ز له‌یه‌كتر و دروستكردنی‬ ‫دیوارێك بۆ شێواندنی وێن ‌ه ڕاسته‌قینه‌كان‪ .‬ل ‌ه زۆر جێگه‌ی ناو بازاڕ و شوێن ‌ه گشتییه‌كاندا‬ ‫مرۆ هه‌ست به‌و ترس و سڵه‌مینه‌وه‌ی ‌ه ده‌كات ك ‌ه ژنانی ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌ی ‌ه دوچاری بوون‪،‬‬ ‫هه‌میش ‌ه ورد ده‌ڕوانن ‌ه ده‌سته‌كان و جووڵه‌كان‪ ،‬تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی نێرینه‌ی ڕۆشنبیر و هه‌ڵگری‬ ‫خه‌سڵه‌ت ‌ه شارستانییه‌كانیش دوچاری ئه‌وه‌ ده‌بێت ده‌سته‌كانی بهاته‌و‌ه ناو گیرفانیه‌و‌ه نه‌ك‬ ‫ێ و وه‌ك ئه‌و جۆر‌ه كه‌سان ‌ه‬ ‫ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ر شتێكی نێگه‌تیڤ ب ‌ه مێشكیدا ڕاببور ‌‬ ‫له‌قه‌ڵه‌می بدات‪..‬‬ ‫ل ‌ه چاوی مێینه‌ی ئه‌م شاره‌دا هه‌میش ‌ه ئه‌و هه‌سته‌ ده‌خوێنیته‌و‌ه ك ‌ه نێرین ‌ه تاوانبار‌ه‬ ‫و خاوه‌ن بیركردنه‌وه‌یه‌كی نادروسته‌‪ ،‬چاوه‌كان و ڕه‌فتار و سڵه‌مینه‌وه‌كان ئه‌و‌ه ده‌رده‌خه‌ن‬ ‫كه‌ هه‌ست ب ‌ه هه‌موو فشار‌ه ده‌روونییه‌كان بكه‌یت ك ‌ه ل ‌ه ناخیاندا په‌نگیان خواردۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫پرۆسه‌كردنی ئه‌و ڕه‌فتار‌ه ناشارستانی و ئینسانیی ‌ه زۆر جار الی به‌ته‌مه‌نه‌كانیشه‌و‌ه بوونی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وده‌مه‌ی له‌الیه‌ن پۆلیسه‌كانه‌و‌ه ده‌گیرێن و سه‌رزه‌نشت ده‌كرێن‪ .‬هه‌موو ئه‌وانه‌ی ئه‌و‬ ‫ڕه‌فتارانه‌ش نانوێنن‪ ،‬ب ‌ه دیارده‌یه‌كی تره‌و‌ه گیرۆده‌ن ك ‌ه ئه‌ویش دركاندن و به‌كارهێنانی ئه‌و‬ ‫وشانه‌ی ‌ه ك ‌ه ل ‌ه ناخیاندا په‌نگیان خواردۆته‌وه‌‪ ،‬ته‌علیقدان و به‌قوربان و به‌ساق ‌ه و كۆكردنه‌و‌ه‬ ‫و چڕكردنه‌وه‌ی وشه‌كان بۆ جه‌سته‌ی مێین ‌ه و شوێن ‌ه زۆر تابۆكان به‌كارده‌هێنرێ‌ و مرۆ ل ‌ه‬ ‫ێ و موچڕكه‌ی پێدا دێت‪ .‬ئاماژ‌ه ڕاسته‌وخۆكان بۆ كرداری‬ ‫ئاست خۆیه‌و‌ه شه‌رم دایده‌گر ‌‬ ‫سێكسیی و ئه‌و وشانه‌ی زۆر مانادارن ب ‌ه مه‌رامه‌و‌ه دێن ‌ه وتن و به‌ر گوێیه‌كان‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫زێده‌ڕۆییه‌كی زۆر ناشارستانیی و جه‌نگه‌ڵیش له‌ وته‌كاندا به‌كارده‌هێنرێن ك ‌ه هه‌رگیز‬ ‫ێ په‌رد‌ه و هێشتنه‌وه‌ی ڕێز ئه‌ندامی زایه‌ندی‬ ‫ێ لێبوونیان‪ .‬وته‌كان ب ‌‬ ‫ناكرێت و نه‌شیاو‌ه گو ‌‬ ‫و كردار‌ه سێكسییه‌كان نمایش ده‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه ئاماژه‌كانی وه‌ك چاو و په‌نجه‌كانی‬ ‫ده‌ست ك ‌ه كردار‌ه سێكسییه‌كه‌ ده‌گه‌یه‌نن و بۆ به‌رامبه‌ر مه‌یل ‌ه چه‌پێنراوه‌كان دێنه‌ ده‌ره‌و‌ه‬ ‫و ده‌ستبردن بۆ شوێنی تایبه‌تی خۆشیان تاوه‌كو كچان و ژنان نیگای بكه‌ن و مه‌یله‌كان‬ ‫بگه‌ن ‌ه خواست ‌ه ڕێگه‌پێنه‌دراوه‌كان‪ .‬میوه‌فرۆشه‌كان به‌تایبه‌تیش ئه‌وانه‌ی خه‌یار و مۆز‬ ‫ده‌فرۆشن به‌هۆی ئه‌و میوانه‌و‌ه ك ‌ه ل ‌ه ئه‌ندامی زاوزێی نێرین ‌ه ده‌چن‪ ،‬ڕاسته‌وخۆ میوه‌كان‬ ‫بۆ پرۆسه‌یه‌كی سێكسیی ده‌خه‌ن ‌ه ڕوو‪ ،‬وات ‌ه ئه‌وه‌ی ڕێپێدراو نیی ‌ه و ناهێنرێت ‌ه به‌ر باس به‌و‬ ‫هۆیه‌و‌ه ده‌رده‌بڕدرێن و ب ‌ه به‌رامبه‌ر ده‌وترێن‪ ،‬داخوازیی سێكس كردن به‌ئاشكرا ب ‌ه وش ‌ه و‬ ‫ئامرازه‌كانه‌و‌ه دێن ‌ه واقیعه‌وه‌‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر ڕووبه‌ڕووی ئه‌وه‌ش بكرێنه‌و‌ه ك ‌ه بۆچی وه‌ها ده‌ڵێن‬ ‫پاساویان هه‌ی ‌ه كه‌ پاساوێكی الواز‌ه و له‌و‌ه بترازێت چ مه‌به‌ستێكی دیكه‌ی له‌پشته‌و‌ه نییه‌‪..‬‬ ‫‪116‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫هه‌ندێ‌ جاریش ناڕاسه‌وخۆ كه‌سانێك جنێو ده‌ده‌ن به‌ هاوه‌ڵه‌كانی خۆیان تاوه‌كو ژنان گوێیان‬ ‫ێ ڕووت ده‌كه‌نه‌وه‌‪..‬كچان و ژنان وه‌ختێك‬ ‫لێبێت‪ ،‬كرده‌ی سێكسیی ده‌رده‌بڕن و جه‌سته‌كانی پ ‌‬ ‫ێ و وا هه‌ست‬ ‫ئه‌و دیمه‌نان ‌ه ده‌بینن یان دێنه‌ به‌ر گوێیان چیتر متمانه‌یان ب ‌ه پیاوان نامێن ‌‬ ‫ده‌كه‌ن ل ‌ه جه‌نگه‌ڵ و دارستانه‌كاندا ده‌ژین‪ ،‬هیچ نین جگ ‌ه له‌و جه‌سته‌یه‌ی مایه‌ی وروژاندن ‌ه‬ ‫نه‌ك ڕێز و پله‌ی كۆمه‌اڵیه‌تییان‪ .‬هه‌ندێك جاریش كه‌لێنێك جێده‌هێڵێت ل ‌ه ده‌روونیاندا ك ‌ه‬ ‫ێ و ته‌نها ئه‌و الیه‌ن ‌ه زه‌ق بكه‌نه‌و‌ه ك ‌ه ئه‌مه‌ش‬ ‫مێرده‌كانیشیان هه‌مان بیركردنه‌وه‌یان هه‌ب ‌‬ ‫دوور‌ه ل ‌ه ڕاستییه‌وه‌‪ ،‬ن ‌ه كردارێكی وه‌ها پێناس و ناسنامه‌ی هه‌موو پیاوان و گه‌نجانه‌‪ ،‬ن ‌ه‬ ‫كه‌سێكی له‌شفرۆشیش هه‌موو مێیه‌ك‪ ،‬كه‌واته‌ ئه‌مه‌ دیارده‌یه‌ نه‌ك ڕه‌فتار و هه‌ڵسوكه‌وتی‬ ‫هه‌مووان و هه‌رگیز وێنه‌ ڕاسته‌قینه‌كه‌ی ژیانمان نییه‌‪.‬‬ ‫ڕێگه‌چار‌ه بۆ كۆتایی هێنان به‌م دیارده‌ و مه‌یل ‌ه نائاگاییه‌‪ ،‬بوژانه‌وه‌ی ژێرخانی ئابووریی ‌ه‬ ‫تا هه‌موو گه‌نجان كار بكه‌ن و ببنه‌ خاوه‌نی پێگه‌ی خۆیان ل ‌ه كۆمه‌ڵدا‪ ،‬دۆزینه‌وه‌ی كار‬ ‫و پیشه‌ و به‌رهه‌م ‌ه ك ‌ه وزه‌ی الوان بخاته‌وه‌ گه‌ڕ و هه‌ست ب ‌ه بوونی خۆیان بكه‌ن و دواتر‬ ‫خێزان پێكه‌و‌ه بنێن‪ ،‬په‌له‌نه‌كردن و به‌خۆداچوونه‌وه‌ی الوان ‌ه به‌خۆیاندا ك ‌ه قۆناغه‌كان سروشتی‬ ‫ببڕن و هه‌ڵپه‌ی پێكه‌وه‌نانی خێزانیان نه‌بێت یان په‌نابردن ‌ه به‌ر كاری نامه‌شروع و دوور ل ‌ه‬ ‫مه‌ده‌نیه‌ت‪ ،‬ڕێزگرتنی مێینه‌ی ‌ه و خستنه‌ پێش چاوی ئه‌و جه‌ستانه‌ی ‌ه ب ‌ه جه‌سته‌ی خۆیی‪،‬‬ ‫وات ‌ه بینینه‌وه‌ی ئه‌و كچ و ژنان ‌ه وه‌ك كه‌سوكاری خۆیان و خستن ‌ه جێی به‌رامبه‌ر‌ه ك ‌ه نه‌فره‌ت‬ ‫له‌و كار‌ه ده‌كات‪ ،‬له‌ هه‌مووانیش گرنگتر خۆڕۆشنبیركردن ‌ه و ده‌رچوون ‌ه له‌ بازن ‌ه قه‌تیسه‌كان‪،‬‬ ‫هه‌ستكردنه‌ به‌و ڕۆڵه‌ ئه‌كتیڤه‌ی له‌سه‌ر شانیان ‌ه بۆ پێشخستنی ژیان و خاكه‌كه‌یان ك ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ش ل ‌ه چاوگی زانین و ڕۆشنبیرییه‌و‌ه دێت ‌ه كایه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه ڕۆشنبیریی هه‌ر شتێك بێت‬ ‫ئاراسته‌یه‌كی چه‌وت ناگرێته‌ به‌ر و ڕۆشنكه‌ره‌وه‌ی ئه‌و ڕێیانه‌یه‌ ك ‌ه زانیارییه‌كان له‌باره‌یانه‌و‌ه‬ ‫هێشتان نه‌خه‌مڵیون و هه‌نگاویان تێدا نه‌نراوه‌‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪117‬‬

‫جه‌ین ئادامز‬ ‫نـــمونـــــه‌ی ژنێـــــــكی‬ ‫یه‌كسانخواز‬ ‫ماری جۆ دیگان‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ /‬نیشان حسێن‬

‫‪118‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫جه‌ین ئادامز پراگماتیستێكی ژنانه‌‪ ،‬پێشه‌نگی یه‌كسانی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و براوه‌ی خه‌اڵتی‬ ‫نۆبڵه‌‪ .‬ئادامز وه‌ك سه‌ركرده‌یه‌كی جیهانی ناسراوه‌‪ ،‬ك ‌ه زه‌ینێكی بڕنده‌‪ ،‬كه‌سێتییه‌كی‬ ‫سه‌رنجڕاكێش‌و ترادسیۆنێكی هزریی داهێنه‌رانه‌ی هه‌یه‌‪ .‬ئادامز به‌ یه‌كێك له‌ گرنگترین‬ ‫ژن ‌ه سۆسیۆلۆجیسته‌كان داده‌نرێت ب ‌ه درێژایی سه‌رده‌مه‌كان‪ .‬ده‌یان كه‌س له‌وانه‌ی ل ‌ه نێوان‬ ‫سااڵنی (‪ 1935-1890‬ساڵی مردنی ئادامز) ل ‌ه بواری سۆسیۆلۆجیادا كاریان كردووه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه به‌رده‌ستی ئادامزدا په‌روه‌رده‌ بوون‪ ،‬ئه‌گه‌رچی زۆربه‌یان ل ‌ه سااڵنی بیسته‌كانی سه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌م ناچار بوون واز له‌ كاركردن ل ‌ه بواری كۆمه‌ڵناسیدا بهێنن‌و روو له‌ بواره‌كانی دیك ‌ه‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬وه‌ك خزمه‌تگوزاریی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئابووریی ناوماڵ‪ ،‬ده‌روونناسیی پراكتیكی‪،‬‬ ‫پێداگۆجی‌و كارگێڕی ل ‌ه قۆناغی خوێندنی بااڵدا‪.‬‬ ‫جه‌ین ئادامز ل ‌ه ‪6‬ی سێپتمه‌به‌ری ‪ 1860‬له‌ شارۆچكه‌ی سیدارڤایل ل ‌ه دایكبووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫شارۆچكه‌یه‌كی بچووكه‌‌و ده‌كه‌وێت ‌ه خۆرئاوای ناوه‌ند له‌ والیه‌تی ئه‌لینوێ‪ .‬ئادامز ب ‌ه‬ ‫قووڵی له‌ ژێر كاریگه‌ریی جۆن ئادامزی باوكیدا بوو‪ ،‬ك ‌ه یه‌كێك بوو ل ‌ه ئه‌ندامانی گروپی‬ ‫(ئه‌لهیكسایت) ‌و ئه‌ندامی ئه‌نجوومه‌نی پیران و خاوه‌نی ئاش بوو‪ .‬ئادامز ته‌مه‌نی ته‌نیا‬ ‫دوو ساڵ بوو كاتێك دایكی مرد‪.‬‬ ‫ئادامز له‌ ساڵی ‪ 1877‬رۆشته‌ قوتابخانه‌ی رۆكفۆردی كچان‪ ،‬كه‌ یه‌كێك بوو ل ‌ه‬ ‫گه‌وره‌ترین كۆلێژه‌كانی تایبه‌ت ب ‌ه ژنان‪ .‬پاش ته‌واوكردنی خوێندن ل ‌ه ساڵی ‪ 1881‬ب ‌ه‬ ‫قۆناغێكی دوورودرێژی پڕ ل ‌ه دڵته‌نگی‌و نیگه‌رانیدا تێپه‌ڕی‪ .‬ل ‌ه ئۆگه‌ستی هه‌مان ساڵ‬ ‫باوكی مرد‌و مردنه‌كه‌ی بووه‌ هۆی شێوان‌و بێئومێدیی ئادامز‪ .‬پاشان ئادامز ل ‌ه پایزدا‬ ‫په‌یوه‌ندیی كرد به‌ كۆلێژی پزیشكیی ئافره‌تانه‌و‌ه ل ‌ه ویالیه‌تی فیالدلفیا‪ ،‬به‌اڵم هه‌رزوو‬ ‫گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ ئه‌لینوێ‪ .‬به‌هۆی نه‌خۆشی‌و كێشه‌ی خێزانییه‌و‌ه ماوه‌ی ساڵێك په‌راوێز كه‌وت‪،‬‬ ‫به‌اڵم خێرا گه‌ڕایه‌و‌ه بۆ دۆخی ئاسایی ژیان‪ .‬ساڵی ‪ 1883‬سه‌فه‌ری كرد بۆ ئه‌وروپا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب ‌ه درێژایی دوو ساڵی ئاییند‌ه تووشی شكست‌و تێكشكان بوو تا ئه‌و كاته‌ی له‌ ئه‌وروپا‬ ‫گه‌ڕایه‌وه‌‪ .‬هاوڕێیه‌تیكردنی ئێلین گێتس ستار بوو به‌هۆی ئه‌وه‌ی ئادامز ئاڕاسته‌یه‌ك بۆ‬ ‫ژیانی خۆی بدۆزێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش پاش سه‌ردانكردنی دامه‌زراوه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی (توێنبی‬ ‫هاڵ)‪ ،‬ك ‌ه ده‌كه‌وێته‌ كۆتایی به‌شی خۆرهه‌اڵتی له‌نده‌ن‪ .‬ئه‌م دامه‌زراوه‌یه‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫چین ‌ه كرێكار‌ه چه‌وساوه‌كان كاری ده‌كرد‌و پاڵپشتی ئه‌و پیشه‌كارانه‌ی ده‌كرد‪ ،‬كه‌ گرنگییان‬ ‫ب ‌ه هونه‌ر‌و كۆمه‌ڵگا ده‌دا‪ .‬دامه‌زراوه‌ی (توێنبی هاڵ) نموونه‌یه‌كی بااڵبوو بۆ ئادامز ‌و‬ ‫ستار له‌ دامه‌زراندنی ده‌زگا كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌یان (هۆڵ هاوس‪ )Hull House -‬ساڵی‬ ‫‪ 1889‬له‌ شیكاگۆ‪( .‬هۆڵ هاوس) بوو به‌ كۆڵه‌كه‌یه‌كی دامه‌زراوه‌یی كاركردنی ژنان ‌ه‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪119‬‬

‫بۆ جیاكاریی جێنده‌ری له‌ سۆسیۆلۆجیا‌و خاڵێكی په‌یوه‌ندیكردن ب ‌ه گرنگترین ناوه‌ندی‬ ‫سۆسیۆلۆجیی له‌و سه‌رده‌مه‌دا ك ‌ه زانكۆی شیكاگۆ بوو‪.‬‬ ‫قۆناغی نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی نۆزه‌ده‌یه‌م قۆناغێكی مشتومڕ دروستكه‌ر بوو ل ‌ه ناو (هۆڵ‬ ‫هاوس)دا‪ .‬له‌وێ ئانارشیسته‌كان‪ ،‬ماركسیسته‌كان‪ ،‬سۆسیالیسته‌كان‪ ،‬یه‌كێتیخوازه‌كان‌و‬ ‫تیۆریستانی سۆسیۆلۆجیا‪ ،‬كه‌سانی جۆن دێوی‪ ،‬جۆرج هێربێرت مید‌و ده‌بلیو ئای‬ ‫تۆماس ل ‌ه میوان ‌ه هه‌میشه‌ییه‌كان بوون سه‌ره‌ڕای ئاماده‌بووان‌و هاوڕێ نزیكه‌كانی ئادامز‪.‬‬ ‫گه‌شه‌كردنی پراگماتیزمی شیكاگۆ ده‌ره‌نجامی په‌یوه‌ندیی ‌ه زانكۆییه‌كان‌و ئاڵوگۆڕیی‬ ‫فكریی نێوان ئه‌وان‌و ئادامز بوو‪ .‬ساڵی ‪ 1895‬كۆمه‌ڵێك ل ‌ه نیشته‌جێبووانی هۆڵ هاوس‬ ‫تێكسته‌ كۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه بنچینه‌ییه‌ك ‌ه (نه‌خشه‌‌و الپه‌ڕه‌كانی هۆڵ هاوس‪Hull House -‬‬ ‫‪)maps and papers‬یان باڵوكرده‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه بوو‌ه هۆی رێكخۆشكردن‌و چه‌سپاندنی‬ ‫گرنگیدانی شارستانیانه‌ی كۆمه‌ڵناس ‌ه سه‌ره‌تاییه‌كان ل ‌ه والیه‌تی شیكاگۆ‪.‬‬ ‫جه‌ین ئادامز یانز‌ه كتێب‌و سه‌دان وتاری نووسیووه‌‪ .‬ل ‌ه رێگای لێكچه‌ره‌كانییه‌و‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌رانسه‌ری واڵتدا درێژه‌ی دا ب ‌ه هه‌وڵ ‌ه فێركارییه‌كانی‪ .‬رێبه‌ریی رێكخراوه‌كانی‬ ‫چاكسازیی كۆمه‌اڵیه‌تی كرد‌و چه‌ندین هه‌ڵمه‌تی كرد ل ‌ه پێناوی پارتی پێشكه‌وتنخوازدا‪ .‬ل ‌ه‬ ‫دامه‌زراندنی چه‌ندین رێكخراوی حكومیدا هاوكاری كرد‪ ،‬ئه‌م ‌ه سه‌ره‌ڕای موماره‌سه‌كردن‌و‬ ‫پشتگیریكردنی (دێمۆكراسیی رادیكاڵ)‌و بانگه‌شه‌كردن بۆ ئه‌وه‌ی ده‌بێت یه‌كسانی مافه‌كانی‬ ‫هاوواڵتیبوون تێبپه‌ڕێنێت‌و سه‌رجه‌م الیه‌نه‌كانی ژیانی ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی بگرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش پابه‌ندبوونی ئه‌وی ل ‌ه به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌ریكییه‌ ئه‌فه‌ریقییه‌كان‌و فره‌كولتووریدا گرته‌وه‌‪.‬‬ ‫جه‌ین ئادامز ته‌نیا به‌دوای چاره‌سه‌ری كێشه‌كاندا نه‌ده‌گه‌ڕا‪ ،‬به‌ڵكو هه‌وڵی چاره‌سه‌رێكی‬ ‫نموونه‌یی وه‌های ده‌دا‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندیی هه‌موواندا بێت‪ ،‬ل ‌ه ناویشیاندا هه‌ژاران‌و بێبه‌شان‪.‬‬ ‫هزر‌و پراكسیسه‌كانی جه‌ین ئادامز پێیان ده‌وترێ (پراگماتیزمی ژنانه‌)‪ ،‬كه‌ تیۆرێكی‬ ‫ئه‌مه‌ركییه‌‌و به‌هاكانی لیبرالیزم‌و بڕوابوون ب ‌ه میلله‌تێكی عه‌قاڵنی ك ‌ه پشتگیریی‬ ‫هاوكاری‪ ،‬په‌روه‌رده‌و ئازادكردنی خود‪ ،‬ئه‌ویتر‌و كۆمه‌ڵگا ده‌كات‪ ،‬یه‌كده‌خات‪ .‬په‌روه‌رده‌‌و‬ ‫دێموكراسی دوو میكانیزمی گرنگی رێكخستن‌و ریفۆرمكردنی كۆمه‌ڵگان‪ .‬پراگماتیزمی‬ ‫ژنان ‌ه گرنگی ده‌دات ب ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌ی (ره‌فتاری كۆمه‌اڵیه‌تی)‪ ،‬باوه‌ڕی وای ‌ه مرۆڤ ب ‌ه‬ ‫زكماك غه‌ریز‌ه یان پاڵنه‌ری سه‌ره‌تایی‌و نه‌رمی هه‌یه‌‪ .‬منداڵی ساوا ب ‌ه پله‌ی یه‌كه‌م ل ‌ه‬ ‫رێگای چاودێری‌و الساییكردنه‌وه‌‌و وه‌اڵمدانه‌وه‌ی ئاماژه‌كانی ئه‌وانی تره‌و‌ه (به‌ تایبه‌تی‬ ‫دایك‌و باوك) فێر ده‌بێت‪ .‬چونك ‌ه ده‌توانن له‌م ئاماژان ‌ه مانا ده‌ربهێنن‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ئاماژ‌ه‬ ‫ده‌نگییه‌كان‪ ،‬پاشان گشتاندن سه‌باره‌ت ب ‌ه (ئه‌وانی تر‪ ،‬گروپ‪ ،‬جڤات‌و دامه‌زراوه‌كان)‬ ‫بكه‌ن‪ .‬ئه‌م پرۆسه‌ی ‌ه ده‌رفه‌ت به‌ تاك ده‌دات گه‌ش ‌ه ب ‌ه عه‌قڵی خۆی‪ ،‬زیره‌كییه‌كه‌ی‪ ،‬خودی‬ ‫‪120‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫خۆی‌و توانای بینینی رۆڵی ئه‌وی تر بدات‪ .‬تاك ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا فێر ده‌بێت به‌رامبه‌ر ب ‌ه‬ ‫بارودۆخ ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان هه‌ڵوێستی رێكخراوی هه‌بێت‪ .‬ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ‌ه له‌ گه‌ڕ‌هك‌و‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌كدا ده‌ژین‪ ،‬ئه‌زموونێكی هاوبه‌ش ل ‌ه الیان دروست ده‌بێت (ئه‌مه‌ش باشترین شتی‬ ‫مرۆڤه‌)‪ .‬تاك ل ‌ه ئه‌وانی تره‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت‪ ،‬به‌اڵم ناكه‌وێت ‌ه ملمالنێو‌ه له‌گه‌ڵیان هه‌تا‬ ‫فێر نه‌كرێت ملمالنێیان له‌گه‌ڵ بكات‪ .‬په‌روه‌رد‌ه باشترین رێگای ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی به‌هۆیه‌و‌ه تاك‬ ‫ئاشنای كۆمه‌ڵگا ببێت‪ ،‬به‌شداریی بڕیار‌ه ده‌سته‌جه‌معییه‌كان بكات‌و ببێت ب ‌ه هاوواڵتی‪.‬‬ ‫ئه‌و ژنانه‌ی ك ‌ه په‌یڕه‌وی له‌ یاساكانی به‌ڕێوه‌بردنی ماڵ‌و خێزان ده‌كه‌ن‪ ،‬په‌یڕه‌وی ل ‌ه‬ ‫«داواكانی خێزان» ده‌كه‌ن‪ .‬كاتێك ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ماڵ الی كه‌سانی تر كارده‌كه‌ن‪ ،‬په‌یڕه‌وی‬ ‫له‌ «داوا كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان» ده‌كه‌ن‪ .‬ملمالنێی نێوان ئه‌م داوایان ‌ه ده‌شێت ده‌ره‌نجامی‬ ‫«نارێكخراویی كۆمه‌اڵیه‌تی» بێت‪ ،‬نارێكخراوییه‌ك كه‌ به‌هاو هه‌ڵوێست ‌ه دژیه‌كه‌كان‬ ‫ده‌رباره‌ی بارودۆخێك له‌هه‌مانكاتدا شه‌رعین‪ .‬ئه‌مه‌ش ناسه‌قامگیری ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا دروست‬ ‫ده‌كات‪ .‬به‌م هۆیه‌وه‌شه‌و‌ه ئافره‌ت ده‌بن به‌ سه‌رچاوه‌ی گۆڕانی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ .‬ژنان له‌ ژیانی‬ ‫گشتیدا ده‌توانن سوود ل ‌ه جیهانبینیی ‌ه هاوكاریخوازه‌كه‌یان وه‌ربگرن بۆ ده‌ستبه‌ركردنی ئامانج ‌ه‬ ‫دێمۆكراتییه‌كان‪ .‬جیهانی ژن له‌سه‌ر بنه‌مای خودی ژن‪ ،‬خێزان‌و مامه‌ڵه‌ی راسته‌وخۆی‬ ‫ناوماڵ‪ ،‬له‌گه‌ڵ دراوسێكان ل ‌ه جڤاتدا بونیاد نراوه‌‪ .‬ژنان ده‌توانن په‌یڕه‌وی له‌م مۆدێل ‌ه‬ ‫بكه‌ن‌و فراوانی بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی چاودێریكردنی كه‌سانی تریش بگرێته‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه ده‌توانن‬ ‫مامه‌ڵ ‌ه له‌گه‌ڵ ئاسته‌ ساده‌و نزمه‌كان بكه‌ن‪ .‬كاتێك مۆدێلی ماڵ‌و خێزان فراوان ده‌كرێت‌و‬ ‫بارودۆخێكی كۆمه‌اڵیه‌تیی گه‌وره‌تر ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬پێی ده‌وترێت «ماڵداریی مه‌ده‌نی»‪.‬‬ ‫ده‌شێت ژنان له‌ سایه‌ی «هۆشیارییه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تیی نوێ»دا ك ‌ه ل ‌ه ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫«سه‌رمه‌شقی نوێی ئاشتی»دا روون ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ببن ب ‌ه سه‌ركرده‌‪ .‬یه‌كانگیریی نێوان بابه‌تی‌و‬ ‫خودی یه‌كێك ‌ه له‌ نیشانه‌كانی ئه‌م هۆشیاریی ‌ه به‌ئاگاهاتووه‌‪ .‬ئه‌وه‌ش ل ‌ه میانه‌ی «بزووتنه‌و‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ل ‌ه كاردا‪ ،‬زانسته‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ ،‬ئافره‌ت»ه‌و‌ه رێكده‌خرێت‪ .‬شاری نوێ‬ ‫هیچ نییه‌ جگه‌ له‌ پێگه‌یه‌كی نوێی ئه‌م گۆڕانكارییه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییانه‌‪.‬‬ ‫ژنان فێری «حیكمه‌تی میللی» ده‌بن‪ ،‬كولتوورێك هاوبه‌شی پێده‌كه‌ن‪ ،‬ك ‌ه پشتئه‌ستوور‌ه‬ ‫ب ‌ه ئه‌فسانه‌ی ژنان‪ ،‬وه‌ك ئه‌فسانه‌ی (‪ .)Corn Mother‬ئه‌م یه‌كێتییه‌ سنووره‌كانی‬ ‫نه‌ژادپه‌رستی‌و ره‌گه‌زپه‌رستی تێده‌په‌ڕێنێت‪ ،‬به‌اڵم پاڵپشتیی جیاوازییه‌كان ده‌كات‌و رێزیان‬ ‫لێده‌گرێت‪ ،‬بۆ نموونه‌ هه‌مه‌چه‌شنیی چین‪ ،‬ره‌گه‌ز‪ ،‬ئایین‪ ،‬په‌روه‌رده‌‪ ،‬مه‌یله‌ سێكسییه‌كان‌و‬ ‫كه‌مئه‌ندامی‪ .‬دێمۆكراسی ل ‌ه گروپ ‌ه جیاوازه‌كانه‌و‌ه سه‌رهه‌ڵده‌دات‌و نوێنه‌رایه‌تیی ئه‌م تێڕوانین ‌ه‬ ‫جیاوازه‌‌و مێژوو و جڤات‌و پێكهات ‌ه تایبه‌تمه‌نده‌كانی خود ده‌كات‪ .‬گۆڕانی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ده‌بێت سه‌رهه‌ڵبدات‌و وه‌اڵمی خاڵ ‌ه جیاواز‌و هاوبه‌شه‌كانی ئه‌م گروپه‌ هه‌مه‌چه‌شنان ‌ه بداته‌وه‌‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪121‬‬

‫ژن ‌ه به‌ته‌مه‌نه‌كانیش فێر ده‌بن‌و ئه‌فسانه‌كان ده‌گێڕنه‌وه‌‪ ،‬رێز ل ‌ه بوونی چاك ‌ه ل ‌ه ئه‌وانی تردا‬ ‫ده‌گرن‪ ،‬گه‌ش ‌ه ب ‌ه یاده‌وه‌ریی ئافره‌ت ده‌ده‌ن‌و ل ‌ه ته‌واوكاریی رابردوودا به‌شداری ده‌كه‌ن‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ژنان ئه‌ندامی ته‌واو نین ل ‌ه جیهانی پیاواندا‪ ،‬ل ‌ه بارودۆخێكی ئایدیاڵیدا ده‌بن‪،‬‬ ‫ك ‌ه یارمه‌تییان ده‌دات به‌رهه‌ڵستیی جه‌نگ بكه‌ن‪ ،‬په‌یماننامه‌كان بله‌رزێنن‪ ،‬پیشه‌سازیی‬ ‫یه‌كبخه‌ن‪ ،‬كارلێك له‌گه‌ڵ ژیان بكه‌ن‌و رابردوو بگۆڕن‪ .‬پابه‌ندبوونی ئافره‌ت له‌وه‌دای ‌ه‬ ‫یارمه‌تیده‌ر بێت ل ‌ه خوڵقاندن‌و دابه‌شكردنی كۆمه‌كی خواردنی جیهانیدا‪ .‬خواستی خێزانی‬ ‫ئافره‌تی مۆدێرن له‌سه‌ر «رۆڵی به‌كاربه‌ر» بونیادنراوه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێت ره‌خن ‌ه ل ‌ه پیشه‌سازی‬ ‫بگرێت‌و بیگۆڕێت‪.‬‬ ‫ده‌شێت یه‌كخستنه‌وه‌ی ئافره‌ت‌و كۆمه‌ڵگا ل ‌ه رێگای به‌رهه‌مهێنانی ئابوورییه‌و‌ه توانا‬ ‫به‌ ئافره‌ت ببه‌خشێت بڕیاری باشتر بدات چ ل ‌ه ماڵ‌و چ ل ‌ه بازاڕ‪ .‬ده‌شێت «ئاسۆ‬ ‫نوێیه‌كانی ئافره‌ت» ل ‌ه میانه‌ی به‌كارهێنانی فاكت ‌ه عه‌قاڵنییه‌كانه‌و‌ه بگۆڕێن‪ ،‬هه‌ڵوێست ‌ه‬ ‫ئه‌ڵته‌رناتیڤه‌كان‪ ،‬بارودۆخ ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه نوێیه‌كان‪ ،‬زانست ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه نوێیه‌كان ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تی سۆسیۆلۆجیا‌و ئابووریی گۆڕاوه‌وه‌ بگۆڕێن‪ .‬ده‌شێت ئه‌مه‌ش ل ‌ه میانه‌ی گه‌شه‌كردنی‬ ‫«گریمانه‌كانی كاركردن»ه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه بارودۆخێكی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌هێنێت ‌ه كایه‌وه‌‌و ده‌یگۆڕێت‪،‬‬ ‫رووبدات‌و گریمانه‌ی كاركردنی نوێ بهێنێت ‌ه كایه‌وه‌‪ .‬ئه‌م پرۆسه‌ی ‌ه ناوده‌نرێت (بونیادنانه‌وه‌ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی)‪ .‬یانه‌كانی ژنان سه‌رچاوه‌یه‌كی دیكه‌ی گۆڕانی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و په‌روه‌رده‌ن‪.‬‬ ‫پراگماتیزمی ژنان ‌ه سه‌رنج ده‌خات ‌ه سه‌ر چه‌ندین ئه‌ده‌بیاتی جیاواز‪ ،‬ل ‌ه ناویشیاندا‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ (شار‪ ،‬تاوان‪ ،‬به‌كارهێنانی میتۆدۆلۆژیای چه‌ندێتی‌و چۆنێتی‪ ،‬خولی‬ ‫ژیان‪ ،‬چین ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‌و په‌یوه‌ندییه‌كانی كار‪ ،‬پرۆسه‌كانی هونه‌رسازی‌و ئیستاتیكی‌و‬ ‫چێژوه‌رگرتن لێیان‪ ،‬یاری‪ ،‬په‌روه‌رده‌‪ ،‬بزووتنه‌و‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ ،‬ئه‌خالق‪ ،‬گه‌شه‌كردنی‬ ‫هۆشیاریی جیهانی‌و ده‌زگا سیاسییه‌كان‪ ،‬كۆچ‪ ،‬ژیانی ئه‌مه‌ریكی‪-‬ئه‌فه‌ریقی‌و جیاكاریی‬ ‫ره‌گه‌زی‪ ،‬به‌های ژنانه‌‌و ژینگه‌ی سروشتی)‪ .‬به‌ زۆریش هه‌ر ناوچه‌یه‌ك ده‌یان لێكۆڵه‌ر‌و‬ ‫چاالكوان ل ‌ه خۆی ده‌گرێت‪ ،‬سه‌رباری خودی ئادامز ك ‌ه كه‌سێتییه‌كی سه‌ره‌كییه‌‌و بایه‌خ‌و‬ ‫چاالكیی ‌ه جیاوازه‌كان یه‌كده‌خات‪.‬‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ی ئادامز ئاشتیخواز بوو و جه‌نگ‌و توندوتیژیی ره‌تده‌كرده‌وه‌‪ ،‬پێش هه‌ڵگیرسانی‬ ‫جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌م وه‌ك «ئافره‌تێكی باش» رێزی لێگیرا‪ .‬به‌اڵم له‌گه‌ڵ‬ ‫چه‌كه‌ره‌كردنی هه‌ستی نیشتیمانپه‌روه‌ری‌و به‌شداریكردنی ئه‌مه‌ریكا ل ‌ه جه‌نگدا ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪ 1917‬جه‌ین ئادامز بوو ب ‌ه ئامانجی دوژمنایه‌تی‌و هێرشی شه‌خسی ل ‌ه الیه‌ن كه‌سانی‬ ‫تره‌وه‌‪ .‬له‌ رووی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و میلییه‌و‌ه بوو به‌ ئافره‌تێكی قێزه‌ون‌و له‌ ئافره‌تێكی پیرۆزه‌و‌ه‬ ‫گۆڕا بۆ ئافره‌تێكی شه‌ڕه‌نگێز‪ .‬له‌ سه‌كۆ‌و مینبه‌ره‌كانه‌و‌ه رقه‌به‌رایه‌تی ده‌كرا‪ ،‬هاوڕێ‌و‬ ‫‪122‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫هاوكاره‌كانی لێی دووركه‌وتنه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه پێش هه‌موویانه‌و‌ه كۆمه‌ڵناسه‌كانی تر‪ .‬ئادامز ل ‌ه رووی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و‌ه كه‌سێكی قێزه‌ون بوو‪ .‬ئه‌و سه‌روه‌خته‌ قۆناغێكی پڕ ئازار بوو بۆی‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دانی به‌خۆیدا گرت‪ ،‬ئه‌ویش له‌سه‌ر بنه‌مای به‌هاكانی ك ‌ه ل ‌ه ئایدیاڵه‌كانی «ژنبوون»دا‬ ‫به‌رجه‌سته‌ ده‌بوون‪ .‬ساڵی ‪ 1919‬قێزه‌ونیی ئادامز گه‌شت ‌ه ئه‌وپه‌ڕی كاتێك حكومه‌تی والیه‌ت ‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان وه‌ك مه‌ترسیدارترین كه‌س كردی ب ‌ه ئامانج‪ .‬لێره‌و‌ه رۆڵ ‌ه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی وه‌ك‬ ‫سۆسیۆلۆجیستێك كه‌مبووه‌وه‌‪ .‬هه‌تا كاتێكی نزیكیش جه‌ین ئادامز كه‌سێتییه‌كی قێزه‌ون بوو‬ ‫له‌به‌رچاوی نه‌وه‌ یه‌ك له‌دوا یه‌كه‌كانی سۆسیۆلۆجیستان‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئه‌مه‌ریكا ساڵی ‪ 1920‬مافی ده‌نگدان درا ب ‌ه ژنان‪ .‬ئه‌مه‌ش سه‌ركه‌وتنێكی گه‌ور‌ه‬ ‫بوو بۆ ئادامز‪ .‬به‌اڵم ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی چاوه‌ڕوانییه‌كانی ئه‌و بۆ بوونی ده‌نگدانێكی به‌هێز ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن ژنانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ده‌یه‌ی ‌ه كشانه‌وه‌ی هێزی پێشووی چاالكییه‌كانی ژنانی به‌خۆیه‌و‌ه بینی‪،‬‬ ‫له‌ناویشیاندا ئادامز‪ .‬رێبه‌رایه‌تیی پێشكه‌وتنخواز رووی له‌ كزی كرد‌و تێڕوانینی لیبرااڵن ‌ه‬ ‫بۆ كۆمه‌ڵگایه‌كی گۆڕاو و گه‌شبین‌و عه‌قاڵنی ل ‌ه رووی زانستیییه‌وه‌ كه‌متر مایه‌ی‬ ‫قبوڵكردن بوو‪ .‬سۆسیۆلۆجیسته‌كان به‌ شێوه‌یه‌كی روو له‌ زیاد تێڕوانینێكی نێرساالرانه‌یان‬ ‫په‌یڕه‌و ده‌كرد ل ‌ه پێناسه‌كردنی سۆسیۆلۆجیادا‪.‬‬ ‫له‌ ده‌یه‌ی بیسته‌كاندا جارێكی تر ئادامز ورد‌ه ورد‌ه پێشڕه‌وییه‌ به‌هێزه‌كه‌ی خۆی‬ ‫به‌ده‌ستهێنایه‌وه‌‪ .‬چونكه‌ كاریگه‌رییه‌ وێرانكه‌ره‌كه‌ی قه‌یرانی ئابووری وای ده‌خواست‬ ‫شیكردنه‌وه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تیی رادیكاڵی‌و گۆڕانێكی كۆمه‌اڵیه‌تی بێنه‌ پێشه‌وه‌‪ .‬جارێكی‬ ‫تر ئادامز بوو ب ‌ه سه‌ركرده‌یه‌كی جیهانیی تایبه‌تمه‌ند‪ .‬پاش ئه‌وه‌ی ل ‌ه ساڵی ‪ 1931‬خه‌اڵتی‬ ‫نۆبڵی ئاشتیی پێبه‌خشرا‪ ،‬بانگه‌وازی بۆ زۆر به‌هاو سیاسه‌ت كرد ك ‌ه ل ‌ه په‌یمانی نوێدا‬ ‫(‪ )New Deal‬گه‌شه‌ی پێدان‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی په‌یوه‌ستن به‌ ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی‌و‬ ‫به‌رنام ‌ه حكومییه‌كانی تره‌وه‌‪ ،‬كه‌ سه‌رمایه‌داریی ئه‌مه‌ریكییان گۆڕی‪ .‬ئادامز ساڵی ‪1935‬‬ ‫مرد‪ ،‬جیهان ب ‌ه له‌ده‌ستدانی ئه‌م پێشه‌نگه‌ مه‌زن‌و شیكه‌ره‌وه‌ی بیری ئه‌مه‌ریكی دڵته‌نگ‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای به‌شدارییه‌كانی ل ‌ه پراگماتیزمی شیكاگۆدا‪ ،‬به‌شداریشی ل ‌ه چاالكیی زانست ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی بریتانیدا كرد‪ ،‬ل ‌ه ناویشیدا ئه‌زموونگه‌ری‪ ،‬روپێوی كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫جێنشینیی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬سۆسیالیزمی فابی‪ ،‬بزوتنه‌وه‌ی هونه‌ر‌و كاری ده‌ستی‪ .‬ئادامز‬ ‫گرنگیی دا ب ‌ه كاره‌كانی چارڵز ئاشبی‪ ،‬بیاتریس وێب‪ ،‬چارڵز بۆس‪ ،‬پاتریك گێدیس‪ ،‬جۆن‬ ‫روسكین‌و كانون بارنێت‪ ،‬ئه‌م ‌ه سه‌ره‌ڕای كاریگه‌ربوونی به‌ لیۆ تۆڵۆستۆی ئاشتیخواز‌و‬ ‫هونه‌ره‌كه‌ی‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی مرۆڤ به‌ زه‌وییه‌و‌ه ل ‌ه الیه‌ن پیۆتر كرۆپۆتكینه‌وه‌‪.‬‬ ‫هاوكات ئادامز گرنگیی دا ب ‌ه كاره‌كانی كارل ماركس‌و فردرێك ئینگلز‪ .‬به‌اڵم گرنگیدانی‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪123‬‬

‫ئه‌و ب ‌ه مۆدێلی هاوكاری له‌ بری مۆدێلی ملمالنێ‪ ،‬ك ‌ه بنه‌ماكه‌ی سێ ره‌گه‌زه‌كه‌ی‬ ‫ره‌فتاری مرۆڤ بێت ك ‌ه ل ‌ه یاری‌و هونه‌ر‌و كار پێكهاتووه‌‪ ،‬بوو‌ه هۆی ئه‌وه‌ی كارێكی‬ ‫ئاسان نه‌بێت بۆ ئادامز‪.‬‬ ‫ژماره‌یه‌كی زۆر كتێب نووسراون ده‌رباره‌ی جه‌ین ئادامز‪ ،‬زۆربه‌ی ئه‌م كتێبان ‌ه سه‌رنجیان‬ ‫له‌سه‌ر ژیاننامه‌‌و چاالكیی ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‌و رۆڵ ‌ه جه‌ماوه‌رییه‌كه‌یه‌تی ل ‌ه كۆمه‌ڵگای‬ ‫ئه‌مه‌ریكیدا‪ .‬به‌اڵم لێكۆڵینه‌وه‌ی كه‌م هه‌ن له‌سه‌ر هزر‌و بیركردنه‌وه‌ی‪ :‬تیۆره‌كه‌ی ده‌رباره‌ی‬ ‫هونه‌ره‌كان‪ ،‬ل ‌ه ناویشیاندا شانۆ‪ ،‬فێستیڤاڵه‌كان‪ ،‬دراما‪ ،‬ئه‌ده‌ب‪ ،‬په‌یكه‌رتاشی‪ ،‬فه‌خفورسازی‌و‬ ‫ئیستاتیكای سروشت‪ ،‬سه‌رباری پابه‌ندبوونی به‌ تیۆری سیاسییه‌و‌ه به‌درێژایی ژیانی‪،‬‬ ‫كاریگه‌ریی ‌ه گرنگه‌كه‌ی له‌سه‌ر په‌یوه‌ندیی ‌ه نه‌ژادییه‌كان ل ‌ه ئه‌مه‌ریكا‪ ،‬به‌ تایبه‌تی ل ‌ه نێوان‬ ‫سپی پێست‌و ئه‌مه‌ریكی‪-‬مه‌كسیكی‌و ئه‌مه‌ریكی‪-‬ئه‌فه‌ریقییه‌كاندا‪ .‬كه‌می لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌كادێمی ل ‌ه بوار‌ه سه‌ره‌كییه‌كانی كاره‌كانی‪ ،‬به‌ربه‌ستێكی گه‌وره‌ن له‌به‌رده‌م تێگه‌یشتنمان‬ ‫ل ‌ه ئایدیا‌و ده‌سكه‌وته‌كانی‪.‬‬ ‫ل ‌ه چه‌ندین بواردا ژماره‌یه‌كی زۆری كتێب هه‌ن‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه بواری لێكۆڵینه‌وه‌ی ژنان‪،‬‬ ‫ك ‌ه ره‌خنه‌ ل ‌ه سپی پێست‪ ،‬ژنانی چینی ناوه‌ڕاست‪ ،‬كاركه‌ر‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی سه‌ره‌تا‪،‬‬ ‫ریفۆرمیسته‌كان‌و چاكه‌خوازه‌كان ده‌گرن‌و ب ‌ه كۆنزه‌رڤاتیڤ‪ ،‬ئیستیغاللكه‌ر‌و چه‌وسێنه‌ر‬ ‫تۆمه‌تباریان ده‌كه‌ن‪ .‬زۆرجار وه‌ك پێشه‌نگێكی سیبمبولی ئه‌و كۆمه‌ڵ ‌ه جیاوازان ‌ه سه‌یری‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬هه‌ندێك جاریش وا ده‌رده‌كه‌وێت ك ‌ه سیمبولێكی هاوچه‌رخ بێت بۆ بێمانایی نه‌زانیی‬ ‫چاكه‌‌و خراپه‌ی به‌مه‌به‌ست‪ .‬هه‌ندێك جاریش ل ‌ه هه‌ندێك تێكستدا ب ‌ه شێوه‌یه‌كی كه‌م ناوی‬ ‫دێت‌و وه‌ك ئافره‌تێكی ره‌گه‌زپه‌رست‪ ،‬توانه‌وه‌خواز‪ ،‬بنه‌ماخواز‌و مشه‌خۆرێكی نازانستی‬ ‫باسده‌كرێت‪.‬‬ ‫ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌ی ‌ه ناته‌بای ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌و لێكۆڵینه‌وانه‌ی سه‌ره‌تا ك ‌ه پێش ساڵی ‪1920‬‬ ‫ده‌رباره‌ی ئادامز نووسراون‌و وه‌ك سۆسیۆلۆجیستێك ناساندوویانه‌‪ ،‬كاتێك رۆچووبوو‌ه ناو‬ ‫سۆسیۆلۆجیاوه‌‌و له‌به‌رده‌م كۆمه‌ڵه‌ی سۆسیۆلۆجیای ئه‌مه‌ریكیدا وتاری ده‌خوێنده‌وه‌‌و‬ ‫ل ‌ه گۆڤاری سۆسیۆلۆجیای ئه‌مه‌ریكیدا باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪ .‬رێبه‌رێتیی تایبه‌تی ئادامز ل ‌ه‬ ‫سۆسیۆلۆجیادا فه‌رامۆش كرابوو هه‌تا كاتی باڵوبوونه‌وه‌ی كتێبه‌كه‌م ل ‌ه ساڵی ‪ 1988‬و‬ ‫زنجیره‌یه‌ك وتاری په‌یوه‌ندیدار ب ‌ه سۆسیۆلۆجیای ئادامز‌و كۆمه‌ڵه‌كانی ژنان ك ‌ه (ئادامز)‬ ‫سروشی پێبه‌خشین‪ .‬دووباره‌ كه‌شفكردنه‌وه‌ی رۆڵ‌و كاریگه‌ریی ئادامز له‌سه‌ر سۆسیۆلۆجیا‬ ‫بوون ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی روونتر‌و زیاتر مایه‌ی تێگه‌یشتن بێت له‌ سۆسیۆلۆجیادا‪.‬‬ ‫میراتی هزری ئادامز وه‌ك فێمینیستێكی پراگماتیست زۆرجار شاردراوه‌ته‌وه‌‌و هه‌ندێك‬ ‫جاریش شێوێنراوه‌‪ .‬ئادامز بانگه‌شه‌ی بۆ گۆڕانكاریی ریشه‌یی ل ‌ه ژیان‌و سیاسه‌تی‬ ‫‪124‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ئه‌مه‌ریكی‪ ،‬گۆڕانكاری ل ‌ه ئیمكانیاتی گه‌شه‌ی مرۆییدا‪ ،‬كاركردن بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی چین ‌ه‬ ‫هه‌ژاره‌كان‪ ،‬چینی كرێكار‪ ،‬كۆچبه‌ر‪ ،‬خه‌ڵكانی سه‌ر ب ‌ه نه‌ته‌و‌ه جیاوازه‌كان‪ ،‬گه‌نجان‪ ،‬گه‌ور‌ه‬ ‫سااڵن‌و ژنان ده‌كرد‪ .‬له‌ نێوان ساڵی ‪ 1920-1892‬جه‌ین ئادامز نموونه‌یه‌كی گرنگ بوو ل ‌ه‬ ‫سۆسیۆلۆجیای پراكتیكیدا‌و رێبه‌ریی چه‌ند كۆمه‌ڵه‌یه‌كی زۆر و به‌هێزی ئه‌و ژنان ‌ه كردووه‌‪،‬‬ ‫كه‌ ب ‌ه قوڵی كاریگه‌ریی دانابوو له‌سه‌ریان‪ .‬زۆر جار لێكۆڵه‌ره‌ هاوچه‌رخه‌كان به‌شداریی ‌ه‬ ‫گرنگه‌كانی ئادامز له‌ ژیانی گشتیدا تۆمار ده‌كه‌ن‪ ،‬جا ب ‌ه پیاهه‌ڵدان بێت یان داشۆرین‪،‬‬ ‫به‌اڵم زۆر به‌كه‌می ئه‌و رێزه‌ی لێده‌گیرێت‪ ،‬كه‌ شایه‌نێتی‪ .‬میراتی سۆسیۆلۆجیی ئادامز ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت ل ‌ه ئه‌ده‌بیاتی باودا شاردراوه‌ته‌وه‌‪ .‬كاریگه‌ریی ‌ه قووڵه‌كه‌ی له‌سه‌ر ره‌وت‌و‬ ‫گه‌شه‌ی سۆسیۆلۆجیا ته‌نیا ل ‌ه كتێب‌و وتاره‌ سۆسیۆلۆجییه‌كاندا باس ده‌كرێت‪ .‬ژماره‌یه‌كی‬ ‫زۆری لێكۆڵه‌ران ئه‌م میرات‌و ترادسیۆن ‌ه ده‌وڵه‌مه‌ند‌و ئه‌ڵته‌رناتیڤ ‌ه له‌ سۆسیۆلۆجیای‬ ‫ئه‌مه‌ریكادا شی ده‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬ئه‌وان وێنای ئاسۆیه‌كی نوێ بۆ كۆمه‌ڵگایه‌كی ئازادتر‌و‬ ‫دادپه‌روه‌رتر ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫خمسون عالما اجتماعیا أساسیا‪ :‬المنظرون المؤسسون‪ ،‬تحریر‪ :‬جون سكوت‪ ،‬الشبك ‌ه‬ ‫العربی ‌ه لالبحاث والنشر‪ ،‬بیروت‪ ،2013 ،‬الطبع ‌ه الثانیه‌‪40-29 ،‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪125‬‬

‫(د‪ .‬عمر یاسین) مامۆستا ل ‌ه به‌شی په‌روه‌ده‌ و ده‌رونزانی كۆلێژی په‌روه‌رده‌ ( زانكۆی‬ ‫سه‌الحه‌ددین)‪ .‬له‌ چاوپێكه‌وتنه‌كه‌مان به‌شێوه‌یه‌ بۆمان دوا‪.‬‬

‫هه‌رزه‌كار و چۆنیه‌تی‬ ‫مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ‬ ‫قۆناغی هه‌رزه‌كاریی‬ ‫وتووێژێك له‌گه‌ڵ (زریان كاكه‌یی‪ ،‬عومه‌ر یاسین‪،‬‬ ‫مه‌ها حه‌سه‌ن)‬

‫سازدانی‪ :‬عبدوالسالم ئیسماعیل‬

‫‪126‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫شیكار‪ :‬به‌رێزتان چۆن پێناسه‌ی هه‌رزه‌كار ده‌كه‌ن ؟‬ ‫د‪.‬عومه‌ر‪ :‬هه‌رزه‌كار‪ ،‬قۆناغی هه‌رزه‌كاری ئه‌و قۆناغه‌یه‌ كه‌ له‌ دوایی قۆناغی منداڵی‬ ‫دێت وات ‌ه ده‌كه‌وێت ‌ه نێوان قۆناغی منداڵی و پێگه‌یشتندا‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تا قۆناغی هه‌رزه‌كاری ل ‌ه قۆناغه‌ هه‌ر‌ه هه‌ستیار و گرنگه‌كانی مرۆڤ ‌ه زۆرێك ل ‌ه‬ ‫زانایان به‌قۆناغی له‌دایك بوونی دووه‌می له‌ قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن‪ ،‬چونك ‌ه گۆرانكاریه‌كی خێراو‬ ‫كتوپر له‌ الیه‌نی جه‌سته‌یی و عه‌قلی و ده‌روونی و كۆمه‌الیه‌تی رووده‌ده‌ن كه‌ زۆر جار گرفت‬ ‫بۆ هه‌رزه‌كار دروست ده‌كه‌ن بوونی گیروگرفت و كێش ‌ه ده‌كه‌وێت ‌ه سه‌ر ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌یی ك ‌ه‬ ‫هه‌رزه‌كار تێیدا ده‌ژیت‪ ،‬هه‌ندێك كۆمه‌ڵگا كێشه‌یان له‌گه‌ل هه‌رزه‌كار نیه‌ به‌اڵم كۆمه‌ڵگای‬ ‫رۆژهه‌اڵتی به‌ هۆی زۆر تێنه‌گه‌یشتنیان به‌رامبه‌ر ب ‌ه هه‌ڵسوكه‌وت و ره‌فتاری هه‌رزه‌كار‬ ‫ده‌بێت ‌ه هۆی گیروگرفت و كێشه‌ و هه‌ڵچون له‌نێو خێزانی هه‌رزه‌كار و كۆمه‌ڵگاشدا‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وانه‌ی مامه‌ڵه‌ی راست وزانستی ده‌كه‌ن جا ئه‌و هه‌رزه‌كاره‌ چ له‌ماڵه‌و‌ه یاخود‬ ‫وه‌ك مامۆستا یان له‌نێو كۆمه‌ڵگادا ئه‌گه‌ر راست و دروست بێت ئه‌وا توشی كێش ‌ه نابێت‬ ‫مه‌به‌ست له‌ره‌فتاری راست و دروست ئه‌وه‌یه‌ تێنه‌گه‌یشتنه‌ له‌ پێداویستی هه‌رزه‌كار ئایا‬ ‫هه‌رزه‌كار چی پێویسته‌ ئه‌م قۆناغه‌ ناسراو‌ه ب ‌ه بوونی موفاجه‌ئه‌ و كتوپری رووده‌دات كاتێك‬ ‫ئامار ده‌كرێت به‌سه‌ر رووداوه‌كانی هه‌رزه‌كار دوچاری ده‌بێت ده‌بینین كه‌ مردنی سروشتیان‬ ‫كه‌متر‌ه له‌ مردنیان به‌ هۆی رووداوه‌كان كه‌ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ریته‌و‌ه بۆ مامه‌ڵه‌ی ته‌ندروست‬ ‫كه‌ئه‌مه‌ش ئه‌ركی دایك و باوك و مامۆستا و مامۆستای ئاینی كه‌ پێویست ‌ه رێنمایی‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫زۆر جار باس له‌وه‌ ده‌كرێت ك ‌ه له‌كاره‌ سلبیه‌كانی كۆمه‌ڵگای پێشكه‌تووی ئێستا‬ ‫مامه‌ڵه‌نه‌كردنێكی دروسته‌ له‌گه‌ڵ هه‌رزه‌كاره‌كاندا بۆی ‌ه سااڵنه‌ ل ‌ه بوودجه‌ی هه‌موو وواڵتێك‬ ‫به‌تایبه‌ت وواڵتی خۆمان بودجه‌یه‌كی زۆر خه‌رج ده‌كرێت ل ‌ه كێش ‌ه و كوشتارو برین و‬ ‫رووداو كه‌وتن ‌ه به‌ندیخانه‌ی هه‌رزه‌كاران له‌ناو به‌ندیخانه‌كان و چاكسازییه‌كان به‌اڵم ئه‌گه‌ر‬ ‫هاتوو مامه‌ڵه‌ی دروست ك ‌ه تێگه‌یشتنه‌ ل ‌ه پێداویستیه‌كانی هه‌رزه‌كار به‌وه‌ ده‌توانرێت زۆر‬ ‫له‌ خه‌رجیه‌كان و مه‌سروفات و ماندووبوونه‌كان و كۆششه‌كان كه‌م بكرێته‌و‌ه و بتوانرێت‬ ‫ئه‌وانه‌رێگای راستیان نیشان بدرێت رێنمایی و ڕابه‌رایه‌تی بكرێن و ئامۆژگاری بكرێن‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪127‬‬

‫تا وه‌كو ئایینیش ئامۆژگاری كردنه‌‪ ،‬لێردا زیاتر كێش ‌ه بۆ ئه‌و دایك و باوكانه‌ی بۆ ئه‌و‬ ‫كۆمه‌ڵگایانه‌ی بۆ ئه‌و ده‌زگایانه‌ی ك ‌ه شاره‌زانین ل ‌ه پێداویستی و پێویستی هه‌رزه‌كار‪.‬‬ ‫ئایا ئه‌و پێداویستی و پێویستی هه‌رزه‌كار چۆن ده‌توانین شاره‌زابین‪ ،‬ده‌بێ بچین ‌ه قواڵییان‬ ‫و له‌گه‌ڵیان مامه‌ڵ ‌ه بكه‌ین له‌گه‌ڵیان بژین بزانین پێداویستیه‌كانیان چیی ‌ه ك ‌ه كاتێك زانیما‬ ‫لێیان نزیك بینه‌و‌ه ك ‌ه كاتێك ده‌لێن ‪ 7‬ساڵی یه‌كه‌م ئامۆژگاری كردن ‪ 7‬ساڵی دووه‌م‬ ‫براده‌رایه‌تی كردن و ‪ 7‬ساڵی سێیه‌م پێدانی ئازادی‪ ،‬زۆرێك له‌و هه‌رزه‌كارانه‌ی ك ‌ه خۆیان‬ ‫توشی كوشتن و برین و فه‌وتان ده‌كه‌ن كه‌كاتێك ده‌چن بۆ سنووره‌كان و وواڵت ‌ه ئه‌وروپیه‌كان‬ ‫بۆچی ده‌چن؟ ته‌نها بۆ یه‌ك ووش ‌ه ده‌چن ئه‌ویش ئازادییه‌‪.‬‬ ‫شیكار‪ :‬مانای وایه‌ لێر‌ه ئازادی لێ قه‌تیس كراو‌ه و لێی براوه‌و ده‌بینین ئازادی پێ ناده‌ین‬ ‫بۆی ‌ه وا ده‌كات گه‌وره‌ترین كێشه‌ ك ‌ه شاره‌زایی نابین ئازدی پێ ناده‌ین ئازادی چییه‌؟‬ ‫د‪.‬عومه‌ر‪ :‬ئازادی ل ‌ه قسه‌كردن ئازادی له‌ ده‌ربرین ئازادی ل ‌ه بیرورا بۆ نموون ‌ه ده‌كرێت‬ ‫هه‌رزه‌كار له‌سه‌ر شه‌قام گۆرانی بڵێت یان ل ‌ه پۆل دانیشتووه‌ قسه‌یه‌ك ده‌كات یان ته‌علیقێك‬ ‫لێده‌دات له‌گه‌ل ئه‌وانه‌ی له‌گه‌ڵیان ده‌ژیت ئه‌گه‌ر ئه‌وانه‌ی شاره‌زاییان نه‌بێت ده‌بێت ‌ه دروست‬ ‫بوونی كێشه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ئێم ‌ه ده‌ڵیین پێویست ‌ه ئه‌وانه‌ی كه‌ ده‌یانه‌وێت ببن ب ‌ه مامۆستا به‌تایبه‌ت‬ ‫مامۆستای هه‌رزه‌كاران ناوه‌ندی و ئاماده‌ییه‌كان به‌الیه‌نی كه‌م ده‌رچووی كۆلێژی په‌روه‌رد‌ه‬ ‫بن باشتر‌ه ده‌رچووی به‌شی په‌روه‌ده‌و ده‌رونزانی بن و‌ه باشتر‌ه رابه‌ری په‌روه‌رده‌یی بن‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه رابه‌ری په‌روه‌رده‌یی ل ‌ه قوتابخانه‌كان هه‌ی ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر كێشه‌یه‌كیان هه‌بێت‬ ‫بۆیان چاره‌سه‌ربكرێت بۆ به‌هیوای ئه‌وانه‌ی مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌بێت مامه‌ڵه‌یه‌كی نه‌رم و‬ ‫نیان له‌گه‌ڵ بكه‌ن زیاتر شاره‌زایان ببن‪.‬‬ ‫ئه‌و هه‌رزه‌كارانه‌ی كێش ‌ه و رووداو دروست ده‌كه‌ن ئه‌گه‌ر هاتوو بانگ بكرێت ل ‌ه جێگایه‌كی‬ ‫ته‌نیا لێپرسینه‌وه‌كه‌یان بكرێت له‌به‌ر چاوی هاورێكانی نه‌بێت ل ‌ه پۆل یاخود له‌ ده‌ره‌و‌ه كاتێك‬ ‫هه‌ر قسه‌یه‌كیان پێده‌ڵێیت یان ئامۆژگاری و رێنمایی ده‌ڵێیت وه‌ری ده‌گرن و‌ه به‌سنگێكی‬ ‫فراوان وه‌ری ده‌گرن به‌اڵم ئه‌گه‌ر هاتوو به‌پێچه‌وانه‌و‌ه بێت ئه‌وا ده‌رئه‌نجامه‌كه‌شی پێچه‌وان ‌ه‬ ‫ده‌بێت ئه‌گه‌ر هه‌ی ‌ه سه‌رهه‌ڵكێشێ بۆ رووداو بۆی ‌ه ئه‌م شاره‌زایی بوون ‌ه پێویست و ئه‌ركه‌‪.‬‬ ‫و‌ه جیاوازی هه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ هه‌موو ته‌مه‌نه‌كانی تر ‪ 30-25‬ئه‌گه‌ر ئێم ‌ه توانیمان ك ‌ه‬ ‫هه‌رزه‌كارێكی دروست بكه‌ین ئه‌وا ئێم ‌ه خێزانێكی دروست دروستكرد وه‌كۆمه‌ڵگایه‌كی‬ ‫دروست كرد و‌ه ب ‌ه پێچه‌وانه‌شه‌و‌ه كاتێك له‌نێو كۆمه‌ڵگا چه‌ند‌ه كه‌سی ته‌ندروستمان هه‌بوو‬ ‫ئه‌وا ده‌بێت ‌ه پێوه‌رێك بۆ پێشكه‌وتن و گه‌شه‌كردن و به‌ره‌و پێش چونمان ئه‌و كات ده‌توانیت‬ ‫نیشتمانێكی په‌روه‌رد‌ه دروست بكه‌ین هاواڵتی دروست بكه‌ین ك ‌ه بتوانێ ركابه‌ری كۆمه‌ڵگا‬ ‫پێشكه‌وتووه‌كان بكه‌ین‪.‬‬ ‫‪128‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫شیكار‪ /‬له‌م قۆناغه‌دا پێویسته‌ چ شتانێك له‌الیه‌ن خێزان و كۆمه‌ڵگا ره‌چاو بكرێت و ب ‌ه‬ ‫چ شێوازێك مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ هه‌رزه‌كار بكرێت ؟‬ ‫د‪.‬عومه‌ر‪ :‬ده‌گه‌رێینه‌وه‌ الی په‌روه‌رد‌ه ئێم ‌ه له‌ ده‌رونزانی (‪ )5‬ساڵی یه‌كه‌م زۆر گرینگ ‌ه‬ ‫المان وه‌كو هه‌موو زانایان ئاماژه‌ی پێده‌كه‌ن ئه‌و منداڵه‌ وه‌ك هه‌ویر وایه‌ له‌ژێر ده‌ستمان بۆی ‌ه‬ ‫ده‌ڵێم زانایه‌ك ده‌ڵێت ‪ 7‬ساڵی یه‌كه‌م رێگادان و رابه‌رایه‌تی كردن و ئامۆژگاری كردن ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌م دروستی ده‌كه‌یت له‌م حه‌وت ساڵ ‌ه به‌اڵم ئێمه‌ش ئه‌م ‪ 7‬ساڵه‌مان كورت كردۆته‌وه‌ بۆ ‪5‬‬ ‫ساڵ بۆی ‌ه ئه‌م ‪ 5‬ساڵه‌ زۆر گرینگ ‌ه ك ‌ه به‌ چه‌ند قۆناغێك تێده‌په‌رێت كه‌ منداڵ دروست‬ ‫ده‌كه‌یت باوه‌ر به‌خۆبونێكی بۆ دروست ده‌كه‌یت یان متمان ‌ه به‌خۆ بوون الی دروست ده‌كه‌یت‬ ‫كه‌ بتوانێت ده‌رببرێت بتوانێ قس ‌ه بكات و بتوانێ ته‌قه‌بول بكات‪.‬‬ ‫چونكه‌ له‌ كه‌سایه‌تییه‌و‌ه ده‌ست پێده‌كات رازی بوون له‌ خوود ده‌ست پێده‌كات ئه‌و كه‌سه‌ی‬ ‫له‌ خۆی رازی نه‌بێت ل ‌ه گۆمه‌ڵگاش رازی نی ‌ه ئه‌وه‌ی رێزی خۆی نه‌گرێت رێزی‬ ‫كۆمه‌ڵگاش ناگرێت له‌ماڵه‌وه‌ ئه‌گه‌ر په‌روه‌رده‌یه‌كی باش بوو‪ ،‬بۆنموونه‌ ئه‌گه‌ر هاتوو له‌نێو‬ ‫خێزان ب ‌ه لێدان په‌روه‌رد‌ه بكرێت یان به‌ سزا ئه‌وا ئه‌وانیش حه‌ز ده‌كه‌ن سزای ئه‌وانی تر‬ ‫بده‌ن ئه‌مه‌ دووبار‌ه ده‌بێته‌وه‌ به‌اڵم ئه‌گه‌ر من توایم به‌الیه‌نی كه‌م لێدان به‌كارنه‌هێنم سزای‬ ‫جه‌سته‌یی و ده‌روونی ئه‌وا ئه‌و منداڵه‌ سزادان به‌كار ناهێنێ ‪.‬‬ ‫كاتێك مامۆستا ل ‌ه قوتابخان ‌ه سزا به‌كارده‌هێنێ ئه‌وا ئه‌و منداڵه‌ ناتوانێ له‌گه‌ڵ مامۆستا‬ ‫سزا به‌كار بهێنێ بۆیه‌ له‌گه‌ڵ هاورێكانی یان ل ‌ه ده‌ره‌و‌ه سزادان به‌كاردێنێت شه‌ر ده‌كات‬ ‫خه‌ڵك بێزار ده‌كات روخێنه‌ر ده‌بێت به‌ قسه‌كردن به‌ زمان لێره‌دا بنه‌مایه‌ك ‌ه په‌روه‌رد‌ه كه‌ دروست‬ ‫بوونی ئه‌و كه‌سه‌ دروستكردنه‌ له‌ماڵه‌و‌ه ده‌ست پێده‌كات دایك و باوك و ده‌ندامانی خێزان و‬ ‫دراوسێ قوتابخانه‌ كۆمه‌ڵگا كه‌ناڵه‌كانی راگه‌یاندن‪.‬‬ ‫شیكار‪ :‬ئایا له‌ نێوان كۆمه‌ڵگاكان له‌سه‌ر شێوازی هه‌ڵسوكه‌وت كردن له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌رزه‌كارجیاوازی هه‌یه‌‪ ،‬چ هۆكارێك له‌م جیاوازی ‌ه ده‌بینن؟‬ ‫د‪.‬عومه‌ر‪ :‬جیاوازی نێوان تاكه‌كان هه‌ی ‌ه جگه‌ له‌ كۆمه‌ڵگاكان هه‌ندێك شتیان جیاوازی‬ ‫خێزان له‌گه‌ڵ خێزانێكی تر جیاواز‌ه له‌ جۆری مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ل یه‌كتر له‌كۆمه‌لگادا به‌هه‌مان‬ ‫شێو‌ه كۆمه‌لگای رۆژئاوا ك ‌ه ده‌لین پێشكه‌وتووه‌ ل ‌ه بینای ‌ه عیماره‌دانی ‌ه پێشكه‌وتنه‌كان مامه‌ڵ ‌ه‬ ‫كردنه‌ له‌گه‌ل یه‌كتر ده‌بنین ئه‌وان له‌سه‌رخۆ و به‌ته‌حه‌مول و هیمن چه‌ند ب ‌ه به‌زه‌ینه‌ له‌گه‌ل‬ ‫منداڵ و ئاژه‌ل و هه‌رزه‌كارو له‌گه‌ل یه‌كتر نموونه‌‪/‬بۆنه‌یه‌ك تایبه‌ت به‌ هه‌رزه‌كار له‌ئه‌وروپا‬ ‫وێزگه‌ كانی شه‌مه‌نده‌فه‌رو پاص هه‌مووی پۆلیس راوه‌ستابوون كاتێك دیم كۆمه‌لێك گه‌نج‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪129‬‬

‫هاتن هاواریان ده‌كرد پۆلیسه‌كان وه‌ستا بوون ته‌نیا شته‌كان نه‌شكیت بزان ‌ه چۆن ته‌حه‌مول‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬تا ئه‌و ته‌نفیسه‌یان هه‌بێت چونك ‌ه له‌ده‌ره‌وه‌ هه‌ندێك نۆرینگه‌ی پزیشكی جامخانه‌ی ‌ه‬ ‫بۆئه‌وه‌ی كابرا هاوار بكات بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و ته‌نفیسه‌ی هه‌بێت ئه‌و مه‌نفه‌سه‌ی هه‌بئ بروات‬ ‫هه‌ندێك له‌هه‌ڵچونه‌كانی خالی بكاته‌و‌ه بۆئه‌وه‌ی پشوو بدات بۆی ‌ه ئه‌و گه‌نجان ‌ه هاواریان‬ ‫ده‌كرد قسه‌یان ده‌كرد ئه‌وان زیاتر سه‌ربه‌خۆیان پێدراون ئازادیان پێداون كاتیك ئه‌وان ده‌ری‬ ‫ببرن ئه‌وا كه‌متر توشی كێش ‌ه ده‌بن بئ گومان جیاوازی هه‌ی ‌ه له‌نێوان خێزان ده‌بئ سنوور‬ ‫بۆ هه‌موو شت هه‌بێت به‌الم له‌سنووری خۆی النه‌دات كاتێك هه‌ڵه‌یه‌ك ده‌كات وه‌ك تاوان‬ ‫بارسه‌یر ده‌كرێت ده‌بێت ئێم ‌ه هیمن بین له‌سه‌رخۆ بین له‌هه‌ر شتێك بێت به‌له‌سه‌رخۆیی‬ ‫مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ل دابكه‌ین‪.‬‬ ‫(زریان كاكه‌یی) مامۆستای به‌شی كۆمه‌ڵناسی كۆلێژی ئه‌ده‌بیات زانكۆی سه‌اڵحه‌ددین‪.‬‬ ‫شیكار‪ :‬به‌رێزتان چۆن پێناسه‌ی هه‌رزه‌كار ده‌كه‌ن ؟‬ ‫زریان‪ :‬هه‌رزه‌كاری‪ ،‬ئه‌و توێژه‌ی ‌ه ك ‌ه كۆمه‌ڵ ‌ه مرۆڤه‌ن ل ‌ه قۆناغێكی ته‌مه‌نیان سات‬ ‫هه‌ی ‌ه مناڵ ‌ه سات هه‌ی ‌ه حه‌ز ئه‌كات گه‌وره‌و به‌توانا دیار بێت ل ‌ه وروژان و به‌ربه‌سته‌بوونی‬ ‫كه‌سایه‌تیدا له‌و قۆناغه‌ی ك ‌ه به‌رزی و نزمیه‌كی زۆر ل ‌ه كێر هه‌ست و نه‌ست و روانین‬ ‫و جیهانبینیدا رووده‌دات ل ‌ه ساته‌كان ژیان قۆناغێكی ته‌مه‌نی هه‌موومان بوو‌ه ئه‌مرۆ تۆ‬ ‫هه‌رزه‌كاری به‌یانی باوكی ئه‌مرۆ منداڵی به‌یانی هه‌رزه‌كاری راست ‌ه بلێین كه‌ش و هه‌واو‬ ‫ژینگ ‌ه كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئه‌و‌ه هه‌یه‌ هه‌رزه‌كاری له‌كوێ خۆی جێگیر ده‌كات ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫پێگه‌یشتوو ووشیارو هاوچه‌رخ و سارشتان هه‌رزه‌ی زوتر پر زانیاری و كه‌سایه‌تیه‌كی خه‌مالر‬ ‫ده‌بێت ل ‌ه كۆمه‌ڵگای سادی كۆمه‌ڵگه‌ی جیهانی سێیه‌م ئه‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی ك ‌ه رێگایان‬ ‫پێنه‌دراو‌ه بواریان بۆ نه‌ره‌خساو‌ه ك ‌ه تاكه‌كانی پر زانیاری هاوچه‌رخ بكرێت و وشیار بكرێته‌و‌ه‬ ‫به‌ ته‌ندروستی په‌روه‌رد‌ه بكرێت بۆ ئه‌وه‌ی خۆیان و ده‌وروبه‌ریان باش بناسن ئه‌و‌ه ئیتر زۆر‬ ‫جار هۆكاری ده‌ره‌كی ‌ه هۆكاری ناوه‌كی ‌ه ئاین ‌ه فه‌رهه‌نگ ‌ه هۆكار‌ه له‌وه‌ی ئیتر نه‌بێت ‌ه مرۆڤی‬ ‫زه‌مه‌نه‌كه‌ی خۆی‪.‬‬ ‫هه‌رزه‌كاری ته‌مه‌نه‌كه‌ی ل ‌ه كۆمه‌ڵگای ئه‌سكه‌نده‌ناڤی تا ‪ 18-17‬ئیتر ده‌كه‌وێت ‌ه سه‌ر‬ ‫كۆمه‌لێك ره‌گه‌زی جۆراوجۆری تر تاقانه‌ی ‌ه یان هێشو‌ه مناڵ ‌ه ل ‌ه نێو خێزاندا ده‌چێته‌و‌ه‬ ‫سه‌رئه‌وه‌ی هه‌بوو‌ه و نه‌بووه‌ و‌ه ئایا به‌نازی یان كه‌وتوت ‌ه به‌ر شااڵوی كاركردن و تاك ‌ه مناڵه‌و‬ ‫درامه‌تی مال به‌ده‌ست دێنی منالێكه‌ درامه‌تی مال زوو ده‌كه‌وێت ‌ه ژێر باری قورسی‬ ‫به‌رێوه‌بردن و به‌ده‌ستهێنانی درامه‌ت ئه‌و منداڵه زوتر بالغ ده‌بێت و ئه‌زموون په‌یدا ده‌كات و‬ ‫زووتر ده‌بێت ‌ه خه‌م خۆر و زوتر رۆیشتنه‌كه‌ی پێگه‌یشتوو پیرانه‌ی ‌ه ئه‌م ‌ه جیای ‌ه ل ‌ه مناڵێك ك ‌ه‬ ‫‪130‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ده‌بینی تاقانه‌ی ‌ه برای حه‌وت خوشك ‌ه و هه‌موویان هه‌ر ب ‌ه قوربانی ده‌بن شه‌و و رۆژ ئیتر‬ ‫هیچ ناكات و شیرین ترین ووشه‌ و خواردن ل ‌ه ده‌می ده‌كه‌ن حه‌ز ده‌كه‌ن زوو بااڵ بكات ئه‌م ‌ه‬ ‫ئیتر له‌وانه‌یه‌ هێشتا هه‌ر هه‌رزه‌كاری بۆی ‌ه ته‌مه‌نه‌كه‌ی هه‌ندێ سه‌ختت ‌ه به‌ستنه‌وه‌ی له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا هۆكارو پاڵنه‌ر هه‌ی ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ك ‌ه جێگۆرێ به‌و زه‌مه‌ن ‌ه بكات ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگای ئێم ‌ه زۆرجار مناڵی نازۆكی تا ماوه‌یه‌كی باشیش هه‌ر هه‌رزه‌كار‌ه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫هێشتاش ئه‌شكێنێ هێشتا ئه‌گرێ هێشتا تور‌ه ئه‌بێ هه‌لئه‌چێ له‌ بارودۆخی جیاوازدا‬ ‫هێشتا سه‌قامگیر نه‌بووه‌ بنه‌ماكانی بیركردنه‌وه‌ و روانینی و ده‌ربرینی شه‌رمی و ترس و‬ ‫رارایی له‌و قۆناغه‌ كۆمه‌لێك به‌رزونزمی ه ‌ه الیه‌نی هه‌ستی و نه‌ستیه‌و‌ه جه‌سته‌یه‌و‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌رزه‌كار هه‌یه‌( چۆن ته‌عامولی له‌گه‌ل بكرێت)؟ دایك و باوك و مامۆستا و كۆمه‌ڵگا‬ ‫هه‌لسوكه‌وت كردن له‌گه‌ل مرۆڤی قۆناغی هه‌رزه‌كار پێش ئه‌و قۆناغه‌ گرینگه‌ پاش ئه‌م‬ ‫قۆناغه‌ش گرینگه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ی كاریگه‌ری هه‌مویان هه‌ی ‌ه به‌سه‌ر یه‌كه‌وه‌ بۆی ‌ه منداڵ ل ‌ه‬ ‫مناڵیه‌و‌ه پێش به‌ دنیا هاتنیشی له‌و قۆناغه‌ی ك ‌ه ده‌كه‌وێته‌ سكی دایكی قۆناغی به‌ر‬ ‫له‌و كاتیش وشیاره‌ دایكێكی ته‌ندروست ‌ه ل ‌ه جه‌سته‌ و هزر ئه‌مان ‌ه كاریگه‌ریان هه‌یه‌ به‌سه‌ر‬ ‫ئه‌م كۆرپه‌له‌و وه‌ قۆناغی سك پریش بۆ خۆی زۆر ل ‌ه توێژینه‌وه‌كان ده‌لێن دایك ده‌بێ و‬ ‫پێویست ‌ه دلخۆشی و ئاسود‌ه به‌ناو دارستانێكی سه‌وزه‌زار له‌گه‌ل ده‌نگی سروشتدا پیاس ‌ه‬ ‫بكات ساتانێك پیاسه‌ بكات خه‌یالی خۆی ره‌ها بكات بۆ ده‌نگی سروشت و هوره‌یی ئاو‬ ‫و سه‌وزی گه‌اڵ و تیشكی خۆر و خاوبونه‌وه‌و له‌ هه‌مووشی بیركردنه‌وه‌ی چاك بیر ل ‌ه‬ ‫چاكه‌كردنه‌و‌ه پڕ له‌ جوانی و ئارامی بیر ل ‌ه مرۆڤ دۆستی بیر له‌ شادكامی( روخۆشی)‬ ‫ئه‌مان ‌ه كاریگه‌ریان هه‌ی ‌ه به‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و منداڵ ‌ه ب ‌ه دنیا دێت له‌رووی ده‌رونیه‌و‌ه ته‌ندروست‬ ‫بێت به‌رامبه‌ر به‌و‌ه ده‌بینی ئافره‌تێكی ترساوه‌ لێی دراو‌ه خۆراكی ته‌واو نی ‌ه له‌ژێر جه‌وری‬ ‫سته‌مگه‌ری ژیان ئیتر برایه‌تی خێزانه كه‌لتوره‌ دایكێكی به‌مانای ووش ‌ه ماندوه‌ له‌روی‬ ‫جه‌سته‌ی و له‌روی ده‌رونیشه‌و‌ه ئه‌م منداڵ ‌ه به‌دلنیایشه‌و‌ه ك ‌ه ب ‌ه دنیا دێت ئیتر منداڵێكی‬ ‫نائارام‪ -‬مندالێك ‌ه كه‌ له‌گه‌ل چركه‌ ساتی ب ‌ه دنیا هاتنی جیاوازه‌ ل ‌ه منالێك به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫ته‌ندروست بڵێن ل ‌ه قۆناغی سك پریدا دایكه‌گ ‌ه ژیاوه‌‪.‬‬ ‫توێژیه‌و‌ه هه‌یه‌ ده‌لێت ئه‌و ئاوازه‌ خۆشانه‌ی كه‌ بێت خۆ دایك پێی خۆش ‌ه سكی دایكی ل ‌ه‬ ‫قۆناغی سك پریدا ك ‌ه ب ‌ه دنیا دێت منداڵه‌ك ‌ه ل ‌ه هه‌موو مۆسیقایه‌ك زیاتر به‌و مۆسیقای ‌ه‬ ‫ئارام ده‌بێته‌و‌ه كه‌ وات ‌ه په‌یوه‌ندی هه‌یه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر بێتوو كه‌سێكی ته‌ندروست ده‌رچوو ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگا ئه‌و‌ه ئه‌گه‌ری هه‌یه‌ زۆر كێشه‌ی بۆ دروست نه‌بێت ئه‌گه‌ر دایكێكی بوو ئه‌و‌ه‬ ‫كاریگه‌ری هه‌یه‌ له‌سه‌ر كه‌سایه‌تی ئه‌و چۆن له‌وباره‌ خراپه‌یدا ته‌عامول له‌گه‌لیدا بكرێت؟‬ ‫ده‌بێ وای ببینی هیچ چركه‌ساتێكی ژیان دانه‌براو‌ه له‌ چركه‌كه‌ی تر ئێستا هه‌میش ‌ه‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪131‬‬

‫ئه‌به‌دی ‌ه بۆ ئه‌به‌د ئێستامان هه‌ی ‌ه به‌اڵم ئێستا دانه‌براوه‌ ل ‌ه رابردوو به‌ستراویشه‌و‌ه ب ‌ه داهاتوو‬ ‫بۆیه‌ هه‌لسوكه‌وتكردن له‌گه‌ل مرۆڤ به‌شێوه‌یه‌كی گشتی بۆ نموونه‌ رێزگرتن ل ‌ه دایكێك‬ ‫ك ‌ه سكپر‌ه كاریگه‌ری به‌سه‌ر منداڵه‌كه‌ی هه‌ی ‌ه ل ‌ه به‌رئه‌وه‌ی بروای به‌خۆی ده‌بێ ك ‌ه بروای‬ ‫به‌خۆی بوو ل ‌ه دله‌ڕاوكێ دورده‌كه‌وێته‌و‌ه ك ‌ه ل ‌ه دڵه‌راوكێ دوركه‌وته‌و‌ه ته‌ندروست ده‌بێ‬ ‫له‌وه‌ی دایكێك كه‌ ل ‌ه دڵه‌راوكێ بژی‪ ،‬دله‌راوكێ تا ئه‌و ئاسته‌ی ك ‌ه هه‌لچونی گریانی‬ ‫له‌گه‌ل ‌ه دله‌راوكێ تا ئه‌و ئاسته‌ی ك ‌ه ئیتر قه‌له‌قی و شله‌ژانی له‌گه‌ل ‌ه په‌ستانی خوێن و‬ ‫هه‌ناسه‌بركێ و هه‌ژاری تێدای ‌ه ئه‌مان ‌ه كاریگه‌ریان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم خۆی كاریگه‌ری راسته‌وخۆ‬ ‫ل ‌ه چركه‌ساتی ب ‌ه دنیا دێت ژینگه‌یه‌كی ئارامی گونجاوی زانستی خه‌مالو هه‌ی ‌ه بۆ ئه‌م‬ ‫منداله ساردی گه‌رمی خۆراك ره‌نگ هه‌موویان هه‌تا ئێم ‌ه وا هه‌ست ده‌كه‌ین ئه‌و منداڵ ‌ه‬ ‫تێناگات به‌اڵم به‌زمانێكی سۆزداری وا بكات ده‌لێی «خۆشم ده‌وێی»‪.‬قوربانت كاریگه‌ری‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫شیكار ‪ :‬له‌م قۆناغه‌دا پێویست ‌ه چ شتانێك له‌الیه‌ن خێزان و كۆمه‌ڵگا ره‌چاو بكرێت و‬ ‫ب ‌ه چ شێوازێك مامه‌ڵ ‌ه له‌گه‌ڵ هه‌رزه‌كار بكرێت‪،‬و‌ه جیاوازی هه‌ی ‌ه له‌نێوان ڕه‌گه‌زه‌كان ل ‌ه‬ ‫شێوازی هه‌ڵسوكه‌وت كردن له‌گه‌ڵیان له‌ته‌مه‌نی هه‌رزه‌كاری ؟‬ ‫زریان‪ :‬به‌دلنیاییه‌وه‌ ره‌گه‌زی نێر و مێ كۆمه‌لێك خه‌سله‌تیان هه‌ی ‌ه ك ‌ه خۆیان له‌یه‌كتری‬ ‫جیاده‌كه‌نه‌و‌ه به‌اڵم ئه‌وانه‌ی ك ‌ه ئێم ‌ه له‌رووی په‌روه‌رده‌ییه‌و‌ه میكانیزمێك به‌كار دێنین بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی لێكیان جیاكه‌ینه‌و‌ه كاریگه‌ری جۆراوجۆر جێ ده‌هێلێت‪ .‬ب ‌ه تایبه‌تی ئه‌و جیاكردنه‌وه‌ش‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر بنه‌مای به‌ها بێت به‌هایه‌كی زیاتر به‌هایه‌كی كه‌متر ب ‌ه ره‌گه‌زی به‌رامبه‌ر‬ ‫بۆ نمون ‌ه ره‌گه‌زی مێ لێره‌دا بۆ كورد زۆر گرینگ ‌ه بزانێت خواوه‌ندی ئافره‌ت له‌نێو كوردان‬ ‫بوو‌ه شوێنه‌كه‌ی ل ‌ه كه‌نگاوه‌ره‌ الی كرمانشان یانی خواوه‌ندێكت هه‌بوو‌ه وه‌كو كورد ئافره‌ت‬ ‫بوو‌ه په‌رستوت ‌ه پیرۆز بووه‌ ل ‌ه ئاین ‌ه دێرینه‌كانی كوردیشی رۆمی مێین ‌ه بۆت ‌ه رۆحێكی‬ ‫قه‌دیس په‌رستراو‌ه كه‌المی هه‌ی ‌ه ئاوازی ژه‌نیو‌ه ژیانی بردۆته‌ ترۆپكی به‌هاكانی خۆی ك ‌ه‬ ‫ئه‌مرۆ ده‌یكوژیت چ وه‌كو هه‌ست چ وه‌كو جه‌ست ‌ه ئه‌م ‌ه ده‌بێت زۆر ب ‌ه خۆت دابچێته‌و‌ه و‬ ‫رێژ‌ه كۆیل ‌ه و بن ده‌ست بویت ‌ه كه‌لتور و فه‌رهه‌نگ‪.‬‬ ‫شیكار‪ :‬ئایا جیاوازی هه‌یه‌ ل ‌ه چۆنیه‌تی هه‌ڵسوكه‌وت كردن له‌گه‌ڵ ڕه‌گه‌زه‌كان‪ ،‬چ‬ ‫جیاوازیه‌ك به‌دی ده‌كرێت؟‬ ‫زریان‪ :‬ب ‌ه دڵنیاییه‌و‌ه ڕه‌گه‌زی نێر و مێ‌ كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندی به‌ خۆیان هه‌یه‌ ك ‌ه له‌ یه‌كتر‬ ‫‪132‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫جیایان ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وانه‌ی ك ‌ه ئێم ‌ه له‌ڕووی په‌روه‌رده‌یی و میكانیزمه‌و‌ه به‌كاری دێنین‬ ‫ێ ده‌هێڵێت‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی لێكیان جیابكه‌ینه‌و‌ه كاریگه‌ری جۆراوجۆریان به‌سه‌ردا ج ‌‬ ‫ئه‌و جیاكردنه‌وه‌ش ك ‌ه له‌سه‌ر به‌ها بێت‪ ،‬به‌هایه‌كی زیاتر به‌ تۆ ئه‌ده‌م‪ ،‬به‌هایه‌كی كه‌متر‬ ‫ێ لێره‌دا بۆ كورد زۆر گرنگ ‌ه بزانێت‬ ‫ب ‌ه ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ر ئه‌ده‌م‪ ،‬بۆ نموون ‌ه ڕه‌گه‌زی م ‌‬ ‫خواوه‌ندی ئافره‌ت له‌ نێو كوردان بوو‌ه ك ‌ه شوێنه‌كه‌ی ل ‌ه شاری كه‌نگاوه‌ره‌ الی پارێزگای‬ ‫كرماشان واته‌ خواوه‌ندێك هه‌بوو‌ه وه‌كو كورد ك ‌ه ئافره‌ت بووه‌ ك ‌ه پیرۆز بوو‌ه و په‌ره‌ستووت ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئایین ‌ه دێرینه‌كانی كوردیش رۆمی مێین ‌ه بوه‌ته‌ رۆحێكی قه‌دیس په‌ره‌ستراو‌ه كه‌المی‬ ‫هه‌ی ‌ه ئاوازی ژه‌نیوه‌‪،‬و ژیانی بردوه‌ت ‌ه ترۆپی به‌هاكانی خۆی ك ‌ه ئه‌سرۆێكی ده‌كوژێت چ‬ ‫ێ زۆر ب ‌ه خۆتدا بچیته‌و‌ه كه‌ تۆ ماوه‌یه‌كی درێژ‌ه‬ ‫وه‌كو هه‌ست چ وه‌كو جه‌ست ‌ه ئه‌مه‌ ده‌ب ‌‬ ‫كۆیله‌ و بن ده‌ست بویته‌‪ ،‬كلتور و فه‌رهه‌نگی دیك ‌ه هاتووه‌ مێشكی داگیر كردوی‪ ،‬ئه‌مڕۆ‬ ‫كه‌ خۆت ناناسیت له‌وانه‌ی ‌ه ب ‌ه هه‌ندێ‌ ڕه‌گه‌زی دواكه‌وتوو و جه‌هاله‌ت تۆ هه‌ڵسوكه‌وت‬ ‫بكه‌یت له‌گه‌ڵ نزیكترین كه‌سی خۆت‪ ،‬دایكت هاوسه‌رت خوشكت‪ ،‬به‌اڵم كه‌س نیه‌ ئه‌مه‌ت‬ ‫تێبگه‌یه‌نێت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی تۆ دابڕاویت وه‌كو جه‌سته‌یه‌كی سه‌ربڕاو تۆ جه‌سته‌یه‌كی كلتوریت‬ ‫كه‌ سه‌ره‌كه‌ت بڕاوه‌ و سه‌رێكی دیكه‌ت پێوه‌نراوه‌ به‌سه‌ری فه‌رهه‌نگێكی تر ده‌جوڵێیته‌و‌ه‬ ‫بۆی ‌ه ئیتر كه‌م نه‌ته‌وه‌ هه‌یه‌ تووشی تراژیدیای له‌م بابه‌ت ‌ه بوبێت ئه‌و سه‌ره‌ی كه‌ ده‌یه‌وێت تۆ‬ ‫بخاته‌ سه‌ر پرۆسه‌یه‌كی خۆسڕینه‌و‌ه و ئه‌م ‌ه بوه‌ت ‌ه سه‌ری تۆ له‌ فه‌رهه‌نگی بیركردنه‌وه‌ت‬ ‫به‌رامبه‌ر ڕه‌گه‌ز‪.‬‬ ‫شیكار‪ :‬ئایا له‌ نێوان كۆمه‌ڵگاكان له‌سه‌ر شێوازی هه‌ڵسوكه‌وت كردن له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌رزه‌كارجیاوازی هه‌یه‌‪ ،‬چ هۆكارێك له‌م جیاوازی ‌ه ده‌بینن؟‬ ‫زریان‪ :‬له‌ شێوازی مامه‌ڵه‌كردن له‌ قۆناغی زوو تۆ خاوه‌نی فه‌رهه‌نگی میتریاڵی‬ ‫تۆ خاوه‌نی فه‌رهه‌نگی زه‌رده‌شتی‪ ،‬كه‌ ده‌ڵێم فه‌رهه‌نگ مانای شارستانیه‌تی تۆی ‌ه ك ‌ه‬ ‫كه‌وتووه‌ت ‌ه پێش شارستانیه‌تی مه‌سیحییه‌ته‌و‌ه یانی ‪ %70‬شارستانیه‌تی مه‌سیح له‌تۆی‬ ‫وه‌رگرتووه‌ كه‌ تۆ خۆت نازانی وه‌كو كورد‪ ،‬به‌اڵم وایه‌‪ ،‬تۆ ده‌چیت ‌ه ئیتالیا پرۆفیسۆرێك ك ‌ه‬ ‫له‌سه‌ر په‌یكه‌رێك قس ‌ه ده‌كات‪ ،‬شوێنه‌وار ناس ‌ه پرۆفیسۆره‌ ل ‌ه زانستی شوێنه‌وار ده‌ڵێت ئه‌وه‌ی‬ ‫ك ‌ه خاوه‌ن شارستانیه‌تی ممیتریالیزمه‌ ده‌ڵێت كورده‌ تۆ ده‌ڵێی من نیم پێیشت ناخۆشه‌ بۆ؟‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خۆت ناناسیت یان كه‌وتویته‌ بارودۆخێكی وا گه‌رداوی مێژوو وا تۆی گۆڕیو‌ه‬ ‫تۆ خۆت ناناسیت كه‌ شارستانیه‌تێكت هه‌یه‌ ك ‌ه بووت ‌ه هۆكاری ده‌وڵه‌مه‌ند بوونی به‌هێزترین‬ ‫شارستانیه‌تی هاوچه‌رخ ك ‌ه رۆژئاوایه‌‪ ،‬میتریالیزم ئایینێك بوو‌ه پێش ئایینی مه‌سیح هاتوو‌ه‬ ‫ك ‌ه ‪ %70‬له‌ناو ئایینی مه‌سیحیدا داگیرساندنی مۆم و پیرۆزی نور (ڕۆشنایی) و كاڵو‌ه‬ ‫قوچه‌كه‌ی پاپا و ده‌ست بڵندكردنه‌وه‌ی بۆ ئاسمان و دوعاكردن و یه‌ك خواوه‌ندی ئه‌م ‌ه ل ‌ه‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪133‬‬

‫تۆوه‌ وه‌رگیراو‌ه به‌اڵم تۆ نازانی له‌وێشه‌و‌ه هاتۆت ‌ه ناو ئایینه‌كانی تر هێشتا تۆ بێ ئاگایت‬ ‫تۆ چیت كردووه‌ تۆ هه‌ڵساوی ئاراسته‌ت گۆڕیو‌ه بۆ ئه‌و بیردركردنه‌وه‌ی ك ‌ه پێی ده‌وترێت‬ ‫بیركردنه‌وه‌ی جه‌هاله‌ت له‌ناو ئایین تۆ هه‌موو شانازیت ئه‌وه‌ی ‌ه ئێستا ئایینی پیرۆزی ئیسالم‬ ‫زۆر فراوان و لێبورد‌ه و جوان ‌ه به‌اڵم تێكسته‌كانی گشتگیر‌ه و له‌ بیرێكی تاریك و جه‌هاله‌ت‬ ‫هاتوو‌ه ك ‌ه تینو‌ه ب ‌ه خوێن‪ ،‬تۆ حه‌ز به‌م ‌ه ده‌كه‌ی لێر‌ه خوێن ئه‌بێت ‌ه خوێنی خوشكت خوێن‬ ‫سومبولێكی گرنگ ‌ه ل ‌ه نێو كورددا توێژینه‌وه‌كان ده‌ڵێن ل ‌ه ‪ %37‬ئافره‌تی دونیا خوێنی‬ ‫كچێنی نی ‌ه به‌الم ئه‌مڕۆ تۆ ل ‌ه ‪ 2012‬داوا له‌ هه‌موو كچه‌كان ده‌كه‌یت خوێنیان هه‌بێت یان‬ ‫ێ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كردوت ‌ه ب ‌ه سیمبۆلێكی پیرۆز‬ ‫ێ هه‌یب ‌‬ ‫ئه‌گه‌ریش خوێنیشی نه‌بێت هه‌ر ده‌ب ‌‬ ‫ئه‌م ‌ه چ بیركردنه‌وه‌یه‌ك كردویه‌تی‪ ،‬زانست پێت ده‌ڵێت وانی ‌ه به‌اڵم تۆی ئه‌كادیمی پێویستت‬ ‫پێی ‌ه ئه‌گه‌ر نا هه‌ست ب ‌ه له‌كه‌داربوونی كه‌رامه‌تت ده‌كه‌ی گرنگ نی ‌ه خوشكی كێی ‌ه به‌اڵم‬ ‫ێ به‌هه‌ر شتێك بێت خۆی بریندار بكاتا ئه‌م خوێن ‌ه پیشانی تۆ بدات‬ ‫ئه‌م ‌ه راستیه‌ وات ‌ه ده‌ب ‌‬ ‫ێ بكه‌یه‌و‌ه ل ‌ه هه‌مانكاتدا تۆ پێش زایین‬ ‫ێ زۆر گرنگ ‌ه بیری ل ‌‬ ‫ێ بكه‌و ‌‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی خه‌وت ل ‌‬ ‫ب ‌ه چه‌ندان سه‌ده‌ كچ ك ‌ه عاشقی كوڕ بوو‌ه باوكی وتوویه‌تی بڕۆ له‌گه‌ڵی سه‌فه‌رێك بك ‌ه‬ ‫بیناس ‌ه تاكو باشتر لێك تێبگه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی بیكات به‌ هاوسه‌ری خۆی‪ ،‬خود ئاوا بڵند بوو‌ه‬ ‫ئاوا هزرمه‌ند بوو‌ه له‌كاتێكدا عه‌ره‌ب جاهل بوو‌ه تۆ خاوه‌نی شارستانیه‌ت بووی ئافره‌تت‬ ‫ێ‬ ‫هه‌بوو‌ه ك ‌ه ڕابه‌ر بوو‌ه ئه‌مڕۆ تۆ ده‌چیت ‌ه هه‌مان قۆناغی عه‌ره‌ب و حه‌ز ئه‌كه‌یت كورت بب ‌‬ ‫ێ ئه‌گه‌ر ڕاستگۆ بیت حه‌ز ئه‌كه‌یت كچه‌كه‌ت زیندوو به‌چاڵ بكه‌یت ئه‌م ‌ه‬ ‫و كچت نه‌ب ‌‬ ‫ڕه‌نگ ده‌داته‌و‌ه ل ‌ه فه‌رهه‌نگه‌كه‌یشت ل ‌ه په‌روه‌رد‌ه و جل و به‌رگ و ئازادیه‌كانیشت ته‌نانه‌ت‬ ‫ل ‌ه زمان و نوسینه‌كانیشت‪ ،‬ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ی قۆناغێك هه‌ی ‌ه ك ‌ه پێی ده‌وترێت‬ ‫قۆناغی هۆشیاربوونه‌و‌ه بێداری نه‌ته‌وه‌یی ئه‌و بێدار بوونه‌و‌ه له‌راستیدا الی ئێم ‌ه ئه‌و چه‌ند‬ ‫ساڵ ‌ه ڕووی نه‌داو‌ه ل ‌ه سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست ل ‌ه ئه‌وروپا ڕوویدا ڕێنسانس هات و رۆشنگه‌ری‬ ‫ل ‌ه دایك بوو خه‌ڵك به‌ئاگا هاتنه‌و‌ه ب ‌ه ڕه‌ش ده‌ڵێت ره‌ش و به‌سپیش سپی‪ ،‬به‌ گه‌وره‌كانیش ب ‌ه‬ ‫منداڵه‌كانیش ب ‌ه دایكانیش به‌الم تۆ تا ئێستا ك ‌ه ڕوون و ئاشكرای ‌ه و هه‌موو شتێك ڕوون ‌ه‬ ‫ێ ناكرێت هێند‌ه دنیامان تاریك ‌ه ك ‌ه‬ ‫ێ شێواو‌ه جیاوازی نێوان فیل و مێروله‌مان پ ‌‬ ‫سه‌رمان ل ‌‬ ‫ئه‌م تاریكی ‌ه چوه‌ت‌ه رۆح و هزر و چاو و دڵ و ده‌رونمان و ته‌نانه‌ت خه‌ونه‌كانیشمان‪.‬‬ ‫من پاش شه‌هید بوونی باوكم به‌ هه‌موو توانامه‌و‌ه ل ‌ه ئه‌وروپا كارم ل ‌ه دایكم ده‌كرد‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وتی یه‌كسان له‌گه‌ڵ خوشك و براكانم بكات به‌اڵم ل ‌ه كۆتایی بۆم ده‌ركه‌وت ك ‌ه‬ ‫ێ وه‌كو دایكێك به‌یه‌كسانی سه‌یری ڕه‌گه‌زی نێر و مێ‌ بكات ئه‌مه‌شیان زۆر جێگای‬ ‫ناتوان ‌‬ ‫سه‌رنج ‌ه هاوڕه‌گه‌زه‌كه‌ی خۆی ك ‌ه خوشكم بوو نه‌یده‌توانی وه‌كو براكه‌م به‌هادار سه‌یری‬ ‫بكات ئه‌م ‌ه سیفه‌تی مرۆڤ ‌ه به‌اڵم نه‌یده‌توانی ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ك ‌ه هه‌رگیز ل ‌ه‬ ‫‪134‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ژیانی ئه‌و وه‌كو به‌هایه‌كی یه‌كسان سه‌یر نه‌كراو‌ه خۆی الی مێرد و باوك و كوڕ و برا و ‪. ..‬‬ ‫وێنه‌ی له‌سه‌ر خۆی ك ‌ه به‌هایه‌كی كه‌متری هه‌ی ‌ه ل ‌ه نێر دروست كردبوو هه‌رچه‌نده‌م كرد‬ ‫پێی بڵێم تۆ پیرۆزی تۆ دایكی تۆ بڵندی نه‌متوانی تێڕوانینی بگۆڕم‪.‬‬ ‫ئایا ئه‌و جیاوازیه‌ ڕه‌گه‌زیه‌ نابێت ‌ه هۆی الدان الی هه‌رزه‌كار؟‬ ‫ل ‌ه هه‌موو قۆناغه‌كان مرۆڤ پێویستی ب ‌ه زانینه‌ چۆن پێویستی به‌ زانیاری ‌ه به‌هه‌مان‬ ‫شێوه‌ پێویستی به‌ په‌روه‌رده‌ و راهێنانیشه‌ ئه‌مانه‌ هه‌مووی له‌ چركه‌ ساتێكدا بوونی هه‌ی ‌ه‬ ‫كاریگه‌ریشیان له‌سه‌ر كه‌سایه‌تی و جیهان بینی خۆت هه‌ی ‌ه چه‌ند تۆ به‌رێگایه‌كی دروست‬ ‫په‌روه‌رد‌ه بكرێیت ئه‌وه‌نده‌ ته‌ندروستی ل ‌ه جیهانبینی و خوێندنه‌وه‌ت بۆ هه‌موو شته‌كانی‬ ‫ده‌وروبه‌رت و ب ‌ه پێچه‌وانه‌یشه‌و‌ه تۆ جیهانه‌كه‌ت په‌روه‌رده‌كه‌ت وا دروست كراو‌ه السه‌نگ ‌ه‬ ‫ته‌ندروست نیه‌ ل ‌ه هه‌ر شتێك ده‌ڕوانی ناته‌ندروسته‌‪ ،‬بۆ نمون ‌ه مێینه‌ت ال به‌هادار نی ‌ه‬ ‫ئیتر به‌رده‌وام سوكایه‌تی به‌ خۆت ده‌كه‌یت كه‌سێك تۆزێك هۆشیار بێت هه‌ست به‌وه‌ ده‌كات‬ ‫ئه‌بینێت كۆمه‌ڵێك گرفتی جیهان بینیت هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ساده‌ی كه‌ینه‌و‌ه هه‌موو مرڤه‌كانی‬ ‫دونیا خه‌ونیان ئه‌وه‌یه‌ جوانترین و باشترین و ده‌وڵه‌مه‌ندترین و عاشقترین و سه‌ركه‌وتووترین و‬ ‫ناودارترین كه‌س بن خه‌ونی هه‌موو مانه‌ كه‌واته‌ ئه‌م هه‌موو سوكایه‌تیه‌ ل ‌ه چیه‌‪.‬‬ ‫(مها حه‌سه‌ن) مامۆستای به‌شی ده‌رونزانی كۆلێژی ئه‌ده‌بیات زانكۆی سه‌الحه‌ددین‬ ‫شیكار ‪ :‬به‌رێزتان چۆن پێناسه‌ی هه‌رزه‌كار ده‌كه‌ن ؟‬ ‫مها ‪ :‬هه‌رزه‌كار‪ :‬ئه‌و قۆناغه‌یه‌ گۆرانی زۆری تێدایه‌ له‌الیه‌نی ده‌رونی و هه‌ڵچونی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی وبایلۆجی له‌الیه‌نی خێزان‪.‬‬ ‫ده‌بێت ده‌ستنیشانی كه‌سایه‌تی ئه‌و كه‌سه‌ بكه‌ین له‌كاتی هه‌رزه‌كاری كه‌سایه‌تی چۆن ‌ه‬ ‫و سروشتی چۆن ‌ه و چۆن پێشوازی قۆناغی هه‌رزه‌كاری ده‌كات ده‌بێت دایك و باوك‬ ‫ده‌ستنیشانی به‌رگه‌گرتن كه‌ی بكه‌ن له‌گه‌ڵی ده‌بێ یارمه‌تی ده‌ری بن ئه‌و هه‌رزه‌كار‌ه‬ ‫كه‌گۆرانی بایۆلۆجی و فه‌سله‌جی هه‌ی ‌ه ك ‌ه ئه‌م ماوه‌ی ‌ه ناتوانێ هه‌ڵچونه‌كانی كۆنترۆڵ‬ ‫بكات ده‌بێ هه‌ڵسوكه‌وت به‌پێی ئه‌و گۆراوانه‌ و ئه‌و شتانه‌ی ناو كه‌سایه‌تیه‌كه‌ی خۆی‬ ‫بێ ئینجا ئێمه‌ ده‌توانین بیهێنینه‌وه‌ رێگای راست وه‌ بتوانین كه‌سایه‌تیه‌كه‌ی باشتر بكه‌ین‬ ‫ئه‌گه‌ر كه‌سایه‌تی كه‌م و كوری هه‌بێت خۆی بنه‌ماكه‌ی گۆرانكاری ‌ه ئه‌و ماوه‌ش ماوه‌یه‌كی‬ ‫هه‌ستیاره‌ ل ‌ه ژیان ماوه‌یه‌ك ‌ه كه‌ مرۆڤ توشی جۆرێك ل ‌ه شڵه‌ژان ده‌بێت هه‌ست خۆی ن ‌ه‬ ‫گه‌وره‌یه‌ و نه‌ بچوكیش ‌ه ئه‌و حاڵه‌ته‌ ك ‌ه توشی هه‌رزه‌كار ده‌بێت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌مااڵه‌و‌ه كاتێك‬ ‫قسه‌ ده‌كات ده‌ڵێت تۆ گه‌وره‌یت تا قسه‌بكه‌ین ل ‌ه هه‌مان كاتدا رێگه‌ی ده‌ده‌ن بۆ سه‌ربه‌خۆی‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪135‬‬

‫و بۆ پیاس ‌ه و رۆیشتن له‌وكات ده‌ڵێت باش ‌ه من گه‌وره‌م یان بچوك بۆیه‌ له‌م حاڵه‌ت ‌ه الیه‌نی‬ ‫ده‌روونی كاریگه‌ری له‌سه‌ر ده‌بێت وه‌توشی ( ترددی اجتماعی) ده‌بێت و الیه‌نی هاورێیه‌تی‬ ‫ترسێكی توش ده‌بێت و‌ه له‌هه‌مان كاتدا كه‌سێكی هه‌ڵچونی و ده‌مارگیری ده‌بێ زوو‬ ‫هه‌ڵده‌چێت هه‌موو كات ده‌یه‌وێت قسه‌ی خۆی بروات كه‌س گفتوگۆی نه‌كات ك ‌ه ئه‌و‬ ‫گه‌وره‌ بوو‌ه حه‌زی لێی ‌ه كه‌ هه‌موو شتێك ده‌كات كه‌ گه‌وره‌ ئه‌نجامی ده‌دات كه‌ گه‌وه‌ر‬ ‫دوایی ‪ 25-20‬ساڵ ئه‌نجامی ده‌دات نایه‌وێت چوارچێو‌ه هه‌بێت له‌سه‌ر هه‌ڵسوكه‌وت و‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كانی‪.‬‬ ‫نامۆبون مرۆڤ دورده‌كه‌وێته‌و‌ه له‌خودی خۆی ك ‌ه چه‌ند مرۆڤ دووركه‌وته‌و‌ه له‌سه‌ر‬ ‫خودی خۆی ئه‌وا نامۆبون زیاتر ده‌بێت دایك كه‌ هه‌ڵسوكه‌وتی له‌گه‌ڵ ده‌كات ده‌ڵێت تۆ را‬ ‫مه‌د‌ه تۆ منداڵی هێشتا له‌و بابه‌ت ‌ه ئه‌و بروا به‌خۆ نه‌بوونه‌ دروست ده‌بێت بروا به‌خۆ بوونی‬ ‫كه‌م ده‌بێت نازانێ كه‌سایه‌تی چۆن ‌ه گه‌ور‌ه یان بچوك ‌ه بۆ ئه‌و تردد‌ه ل ‌ه ته‌سه‌روفی دروست‬ ‫ده‌بێت له‌گه‌ل دایك و باوك ل ‌ه هه‌ڵسوكه‌وتی ئه‌م ‌ه ده‌بێت ‌ه هۆی دروست بوونی نێوانێك ل ‌ه‬ ‫نێوان خۆی و خودی خۆی ل ‌ه نێوان ئایا خۆم چیم ‌ه و ئه‌وان چیان لێم ده‌وێت لیره‌دا جۆرێك‬ ‫ل ‌ه نامۆبوون دروست ده‌بێت به‌اڵم ره‌نگ ‌ه به‌ تێپه‌ربوونی كات ئه‌و برواب ‌ه خۆ نه‌بوون ‌ه له‌الی‬ ‫په‌ره‌ی بسێنێت ك ‌ه ده‌بێت ‌ه دوركه‌وتنه‌و‌ه له‌سه‌ر خودی خۆی چۆن من دوركه‌وتنه‌وه‌كه‌م له‌سه‌ر‬ ‫خودی خۆم ك ‌ه خۆم نه‌ناسم ك ‌ه متمانه‌م ب ‌ه خۆم نه‌بێت كه‌نازانم خۆم چیم ده‌وێت وه‌ جۆرێك‬ ‫ل ‌ه دووركه‌وتنه‌و‌ه ده‌بێت له‌خۆم و‌ه خۆم ناناسم مانای خۆم ناناسم ئه‌م نامۆبوون ‌ه توش ده‌بم‬ ‫به‌اڵم دایك و باوك لێره‌دا ده‌بێت بزانن چۆن هه‌ڵسوكه‌وت ده‌كه‌ن له‌گه‌ڵی مانای ئه‌وه‌ی نابێت‬ ‫له‌پێش خه‌ڵكانی تر سه‌رزه‌نشتی بكه‌ن وه‌ختێك هه‌ڵسوكه‌وتی گه‌وره‌یی له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ن ده‌بێت‬ ‫ل ‌ه چوارچێوه‌یه‌ك بێت و‌ه ناش بێت كه‌ قسه‌یه‌ك بكات ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ناشرین به‌ر په‌رچی‬ ‫بدرێته‌و‌ه یانی ده‌بێت ب ‌ه شێوه‌یه‌كی جوان بێت تاوه‌كو توشی ئه‌م بروا به‌خۆنه‌بوون ‌ه ل ‌ه خودی‬ ‫خۆی‪.‬‬ ‫شیكار‪ :‬الیه‌نه‌ی ماددی خێزان و پێشكه‌وتن ‌ه ته‌كنه‌لۆژییه‌كان تا چه‌ند كاریگه‌ریان له‌سه‌ر‬ ‫هه‌زه‌كار هه‌یه‌؟‬ ‫مها‪ :‬ئێستا چاو لێكه‌ری زۆر داواكاری ماددی زۆری ئه‌م بواران ‌ه توشی هه‌رزه‌كار توشی‬ ‫ده‌مارگیری و هه‌ڵ ‌ه ده‌كات دایك و باوك هه‌ڵسوكه‌وتێكی ناشرین له‌گه‌ڵ دا ده‌كه‌ن لێره‌دا‬ ‫كێشه‌ك ‌ه زیاتر ده‌بێت له‌نێوانی و له‌نێوان دایك و باوكی ل ‌ه ماددی وه‌ له‌باری ته‌كنه‌لۆژی‬ ‫ئه‌مانیش الیه‌نی ماددی ده‌گرێت ئینته‌رنێت – فه‌یسبوك بابه‌تی ئه‌م پێشكه‌وتن ‌ه زانستیان ‌ه‬ ‫هه‌مووی وه‌ ل ‌ه كه‌سه‌كه‌ ده‌كات ته‌نیا بیربكاته‌و‌ه چۆن كاتی خۆی بكوژێت به‌و شتانه‌و بیر‬ ‫ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی خۆی بكاته‌وه‌ دوور ده‌كه‌وێته‌وه‌ ل ‌ه لێپرسراویه‌تی نازانێ ئه‌م دایك و باوك ‌ه‬ ‫‪136‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫به‌چ ماندوبونێك ئه‌م شتانه‌ی بۆ دێنن ئایا خۆی لێپرسراویه‌تی چیه‌ به‌رامبه‌ر ب ‌ه خێزان بۆ‬ ‫چونكه‌ ئه‌و ده‌چێته‌ دنیای نێو ته‌كنه‌لۆژیا و پله‌یسته‌یشن و هاورێ و ده‌رچوون و ئه‌مه‌ك ‌ه‬ ‫توشی خۆپه‌رستیه‌ك ده‌بێت توشی جۆرێك به‌رژه‌وه‌ندی ده‌بێ ته‌نیا بۆ خۆی و بۆ ئیشی‬ ‫خۆی به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌شداری دایك و باوك بكات به‌بێ ئه‌وه‌ی مرااتی به‌رامبه‌ره‌كه‌ی‬ ‫بكاتله‌به‌ر ئه‌وه‌ی ته‌نیا كات بۆ خۆیه‌تی به‌مه‌ش توشی كێشه‌ ده‌بێت له‌نێوان خۆی و دایك‬ ‫وباوكی و سه‌رقاڵ ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌ركه‌كانی خۆی ورد‌ه ورده‌ كێش ‌ه ده‌ست پێده‌اكت له‌نێوان‬ ‫خۆی و نێوان خێزانه‌كه‌ی‪.‬‬ ‫شیكار‪ :‬له‌م قۆناغه‌دا پێویسته‌ چ شتانێك له‌الیه‌ن خێزان و كۆمه‌ڵگا ره‌چاو بكرێت و ب ‌ه‬ ‫چ شێوازێك مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ هه‌رزه‌كار بكرێت ؟‬ ‫مها‪ :‬راسته‌ هه‌رزه‌كار له‌م قۆناغه‌ كێشه‌ی هه‌یه‌ به‌اڵم به‌م جۆر‌ه نیه‌ كه‌ توشی ئه‌م بروا‬ ‫به‌ خۆ نه‌بوونه‌ بێت ئه‌م دووركه‌وتنه‌و‌ه له‌ خودی خۆی و توشی ئه‌م شتانه‌ نابێت به‌اڵم‬ ‫هه‌رتوشی كێش ‌ه ده‌بێت به‌س كێشه‌ی ئاسان به‌اڵم ئه‌گه‌ر په‌روه‌رده‌ك ‌ه له‌سه‌ر بنه‌مای زانستی‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫و‌ه هه‌روه‌ها ریزبه‌ندی جیاوازی هه‌ی ‌ه یه‌كه‌م یان دووه‌م یان سێیه‌م بۆی ‌ه ده‌بێت دایك وباوك‬ ‫یه‌كه‌م شت ریزبه‌ندی و سروشتی منداڵه‌ك ‌ه شاره‌زابن ئه‌و كات ده‌ست ب ‌ه هه‌ڵسوكه‌وت بكه‌ن‬ ‫له‌گه‌ڵی به‌شێوه‌یه‌ك نابێت هه‌مان هه‌ڵسوكه‌وتی منداڵی یه‌كه‌م یان دووه‌م بكه‌ن یان برایه‌ك‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌م برای ‌ه یان ئه‌م برایه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌م خوشك ‌ه كچ و كور جیاوازیان هه‌یه‌ وه‌كوری‬ ‫گه‌ور‌ه و كوری بچوك جیاوازیان هه‌یه‌ ده‌بێ به‌پێی سروشتی خۆی هه‌ڵسوكه‌وتی له‌گه‌ڵ‬ ‫بكه‌ین‪.‬‬ ‫ده‌بێت دایك وباوك فێری بكه‌ن ك ‌ه خۆی بناسێت ل ‌ه په‌روه‌رد‌ه ل ‌ه منداڵیه‌و‌ه ده‌بێ‬ ‫كه‌سایه‌تی بۆ پێكبهێنین شاره‌زایی خۆی ده‌بێت ك ‌ه منداڵ گه‌یشته‌ قۆناغی هه‌رزه‌كاری‬ ‫شاره‌زایی تواناكانی ده‌بێت چی ده‌وێت بۆنموونه‌ ‪ :‬ئه‌وكات به‌رنامه‌یه‌ك بۆ خۆی داده‌نێت‬ ‫به‌تایبه‌ت كاتی قوتابخانه‌ و كاتی ده‌ست به‌تاڵی چ پێداویستیه‌كم هه‌یه‌ پێویسته‌ چیم بۆ‬ ‫بكرێت ئامانجم چی یه‌ ل ‌ه ژیان ئامانجی خۆی دابنێ ئه‌وكات توشی هیچ كێشه‌یه‌ك نابێت‬ ‫ته‌نیا ئه‌مه‌ش ده‌كه‌وێته‌ سه‌ر دایك و باوك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ قۆناغی منداڵی ده‌بێ فێری ئه‌م‬ ‫ره‌وشته‌ی بكه‌ین كه‌ چۆن شاره‌زایی خۆی ده‌بێت خودی خۆی بناسێ و‌ه به‌رگه‌ی بگرێت‬ ‫و تێگه‌یشتنی بۆ خۆی ته‌واو بێت‪.‬‬ ‫دایك و باوك تا ‪ 5‬ساڵی به‌اڵم دواتر مامۆستا راگه‌یاندن ئایین هاورێ ژینگه‌ به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫گشتی شیكردنه‌وه‌ی هه‌یه‌ له‌سه‌ری به‌اڵم دایك و باوك ا‌ه هه‌مووی گرینگتره‌‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪137‬‬

‫شیكار‪ :‬له‌كاتێكدا هه‌رزه‌كار توشی هه‌ڵه‌یه‌ك ده‌بێت له‌بری ئه‌وه‌ی یارمه‌تی بدرێت‬ ‫سه‌رزه‌نشت ده‌كرێت ؟‬ ‫مها‪ :‬زۆرترین نه‌خۆشی ‌ه ده‌روونیه‌كان وتێكچونی كه‌سایه‌تی له‌م ماوه‌یه‌ ده‌بێت ئه‌گه‌ر‬ ‫مامالنێیه‌ك دروست بوو له‌نێوان هه‌رزه‌كار و ماڵه‌و‌ه یان قوتابخان ‌ه یان هاورێكانی ئه‌گه‌ر‬ ‫توشی ره‌فتارێك بێت دژی كۆمه‌ڵگا و شه‌رانگێز بێت ئه‌م ‌ه ترسناكترین شت ‌ه توشی‬ ‫مرۆڤ ده‌بێت ده‌بێ كاتێك دیتمان الیه‌نی ده‌روونی و هه‌ڵسوكه‌وتی زۆر خراپ ‌ه ده‌بێ جۆرێك‬ ‫رێككه‌وتن له‌نێوان قوتابخانه‌و ماڵه‌و‌ه هه‌بێت ل ‌ه چۆنیه‌تی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ هه‌رزه‌كار ك ‌ه‬ ‫به‌رنامه‌یه‌ك دابرێژن كه‌ئه‌مه‌ش ده‌كه‌وێت ‌ه سه‌رشانی رابه‌ری په‌روه‌رده‌یی قوتابخانه‌ ك ‌ه ئه‌ویش‬ ‫له‌م ریگایه‌وه‌ ده‌توانێ هه‌رزه‌كار بێنێت ‌ه سه‌ر رێگای راست وب ‌ه باشترین شێو‌ه هه‌ڵسوكه‌وتی‬ ‫له‌گه‌ڵ بكات زۆری ده‌وێت هه‌رزه‌كار بۆ؟ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سه‌پێنه‌ر‌ه ئه‌وه‌ی له‌مێشكیه‌تی‬ ‫ده‌یكات ده‌ڵێت و من گه‌وره‌م و قسه‌كان راستن هه‌رزه‌كار شتێكی هه‌ی ‌ه ئه‌گه‌ر بروای ب ‌ه‬ ‫قسه‌ی تۆش هه‌بیچ به‌اڵم راسته‌وخۆ جێ به‌جێی ناكات له‌وانه‌ی ‌ه دوایی جێ به‌جێی بكات‬ ‫ئه‌گه‌ر جێ به‌جێی كرد ناڵێ من جێ به‌جێم كرد چونك ‌ه عیناد‌ه له‌سه‌ر هه‌ڵسوكه‌وتی خۆی‬ ‫ده‌بێت هه‌ماهه‌نگیه‌ك له‌نێوان قوتابخان ‌ه و مڵه‌وه‌ هه‌بێ تا بتوانن له‌و شت ‌ه رزگاری بكه‌ن‬ ‫له‌سه‌ر بنه‌مای زانستی و الیه‌نی ده‌روونی و به‌پێی كه‌سایه‌تیه‌كه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر كه‌سایه‌تیه‌كه‌ی‬ ‫گۆشه‌گیر بوو جۆرێك هه‌ڵسوكه‌وتی پێویسته‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر كۆمه‌اڵیه‌تی بێت یان شه‌رانگێز بێت‬ ‫هه‌ریه‌ك ب ‌ه جۆرێك به‌پێی حاڵه‌ته‌ك ‌ه ده‌گۆرێت‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تای منداڵی كاریگه‌ره‌ له‌سه‌ر هه‌رزه‌كاری زۆر به‌ی زانایان ده‌ڵێن ‪ 18-12‬ساڵی‬ ‫هه‌رزه‌كار‌ه به‌اڵم جیاوازی تاكایه‌تی هه‌ی ‌ه ل ‌ه ‪ ،20-12‬به‌اڵم تا ‪ 18‬ساڵی ده‌بێت له‌ ژێر‬ ‫چاودێری بێت دوای ئه‌و‌ه لێی گه‌رێن بۆ خودی خۆی چونك ‌ه تا دوایی ‪ 18‬ساڵی كه‌سه‌ك ‌ه‬ ‫بایه‌لۆژییه‌ن پێده‌گات‪.‬‬ ‫شیكار‪ :‬ئایا ل ‌ه نێوان كۆمه‌ڵگاكان له‌سه‌ر شێوازی هه‌ڵسوكه‌وت كردن له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌رزه‌كارجیاوازی هه‌یه‌‪ ،‬چ هۆكارێك له‌م جیاوازی ‌ه ده‌بینن؟‬ ‫مها‪ :‬ئێم ‌ه ناتوانین شێوازی ( اصول) په‌روه‌رد‌ه بگۆرین ك ‌ه له‌شارێك داب و نه‌ریتێك‬ ‫هه‌یه‌ دین و فه‌لسه‌ف ‌ه و شارستانیه‌تی ده‌گۆرێت له‌گه‌ڵ شارێكی تر ده‌بێت هه‌رزه‌كار بزانێت‬ ‫ئیتر جیایه‌ له‌گه‌ڵ شوێنێكی تر هه‌ڵسوكه‌وت جیایه‌ له‌گه‌ڵ شوێنێكی تر ئه‌م جۆر‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫بمانه‌وێت بیهێنین شێوازی په‌روه‌رده‌و فێركردن و شارستانیه‌ت هه‌مووی بگۆرین نه‌ریت و‬ ‫فه‌لسه‌ف ‌ه و ئاین ل ‌ه نه‌وه‌ی ‪15-10‬ساڵی نابێت نابێت منداڵ ته‌مه‌نی گه‌یشتبێت ‌ه ‪ 15‬ساڵ‬ ‫په‌روه‌رده‌ی بگۆرێت ل ‌ه سه‌ره‌تایی له‌دایك بوون له‌سه‌ر ئه‌م شتان ‌ه له‌گه‌ڵی برۆی تا گه‌ور‌ه‬ ‫ده‌بیچت نه‌وه‌كو له‌ ناوه‌راست په‌روه‌رده‌ی بگۆری ‪.‬‬ ‫‪138‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫بۆچی سه‌یری گونده‌كان ناكات منداڵی پێش ‪ 12‬ساڵیش به‌رگه‌ی لێپرسراویه‌تی ده‌گرێت ‌ه‬ ‫ئه‌ستۆ ‪ 15‬ساڵی ژن ده‌هێنێت خێزانی بۆ دروست ده‌كه‌ن بۆ سه‌یری ئه‌م ‌ه ناكات بۆ‬ ‫سه‌یری واڵتانی تر ده‌كات چونكه‌ خۆشی خۆ تێدای ‌ه ده‌بێ لێره‌دا منداڵ ئاگاداربكرێت‬ ‫وشیاریه‌ك هه‌بێت په‌روه‌رده‌یه‌ك هه‌بێت ده‌بێت دایك و باوكان بزانن چۆن هه‌ڵسوكه‌وت له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌رزه‌كاره‌كان بكه‌ن ‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪139‬‬

‫سەرەتا‪:‬‬

‫شەڕی سپی و ئاشتی‬ ‫ڕەش‬ ‫شیکاریی بۆ سیستەمی ستەم بەهۆی جۆری‬ ‫کۆمەاڵیەتییەوە‬

‫مەهاباد قەرەداغی‬

‫‪140‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫هۆکار و ئامانج و ئەنجامەکانی‪ ،‬سەرەتا و کۆتاییەکانی هەر شەڕێک لە مێژوودا‬ ‫بە پێوەرەکانی زانستی پۆلەتیک دەستنیشان دەکرێت‪ ،‬دەپێورێت و شیکاری بۆ دەکرێت‪.‬‬ ‫فاکتەرە تایبەتی و گشتییەکانی هەر جەنگێک و ئاکامە نێگەتیڤە ئابووری‪ ،‬کۆمەاڵیەتی‬ ‫و دەروونییەکانی ئەو جەنگانە‪ ،‬دەبنە بابەتی گرنگیپێدراو لە الیەن ئابووریزان‪ ،‬کۆمەڵناس‬ ‫و دەروونناسەکان‪ .‬هەمیشە زیاتر لە شیکردنەوەیەک و بۆچوونی جیاواز سەبارەت بە هۆ‬ ‫و ئامانج و ئاکامەکانی ئەو شەڕ و ملمالنێیانە دروست دەبن‪ ،‬بەهۆی ئاقارەکانی ئەو‬ ‫زانستە مرۆییانەوە کە بایەخ بەو جۆرە کێشانە دەدەن‪.‬‬ ‫جەنگە جیهانییەکان‪ ،‬شەڕی جیهانی یەکەم و دووەم‪ ،‬تا ئێستا وەکو شەڕی مەزنی‬ ‫دنیاگرەوە ناوبراون‪ ،‬چونکە قوربانییەکانی ئەو شەڕانە ملیۆنانن‪ ،‬زیانە ئابوورییەکانی‬ ‫ئەم شەڕانە ژمارەی سەرنجڕاکێشن و ئاکامە نێگەتیڤە کۆمەاڵیەتییەکانی فراوان و‬ ‫ئاکامە دەروونییەکانیشیان جێی سەرنج و بایەخی زۆر لێکۆڵەرەوە و پسپۆرانی بواری‬ ‫کۆمەاڵیەتی و ئابووری و دەروونیی بوون‪ .‬بێگومان لەم جەنگانەش درێژخایەنتر هەبوون لە‬ ‫مێژووی مرۆڤایەتیدا‪ .‬جەنگی واهەبووە دەساڵی خایاندووە و هی واش هەبووە سەد ساڵی‬ ‫خایاندووە‪ ،‬بەاڵم درێژترین شەڕی مێژوو‪ ،‬هیچ یەک لەو جەنگ و کێشە و ملمالنێیانە‬ ‫نین‪ ،‬کە لە نێوان واڵتێک و واڵتێکی تر‪ ،‬یان گەلێک و گەلێکی تر‪ ،‬یان لەناوخۆی‬ ‫واڵتێکدا وەیان لە نێوان چەندان واڵتدا ڕوویان داوە و ڕوو دەدەن‪ ،‬بەڵکە درێژترین شەڕ‪ ،‬کە‬ ‫بەردەوامترینیانە‪ ،‬کە زۆرترین زیانی گیانی بە دنیا گەیاندووە و زۆرترین زیانی ئابووری‬ ‫لە جیهان داوە‪ ،‬کە ئاکامی دەروونی و کۆمەاڵیەتی نێگەتیڤی لێدەکەوێتەوە و رۆژانەیە‪،‬‬ ‫ملمالنێ و شەڕی جەندەرە‪ .‬شەڕێک کە بێ سرتە‪ ،‬وەک ئاگرێک لە پووش بەربووبێ‬ ‫ئاوا پەل و پۆ دەهاوێت و هەموو کایەکانی ژیان دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫جەندەر‪ ،‬کە بە مانا فەرهەنگییەکەی جۆری کۆمەاڵیەتی دەگەیەنێت‪ ،‬لە کرداردا‬ ‫بریتییە لەو دابەشکردنە ناڕەوایەی مرۆڤ بە پێی توخمەکەی‪ ،‬واتە بە پێی (نێر) یان‬ ‫(مێ) بوونی‪ ،‬هەروەها سەردەستەکردنی توخمێکی مرۆڤ کە نێرە و ژێردەستەکردنی‬ ‫توخمەکەی دی کە مێیە‪ ،‬لە هەموو کاروبارەکانی بوارە جیاوازەکانی ژیان‪ .‬ئافرەت و‬ ‫پیاو‪ ،‬لە سایەی ئەو دابەشکردنە جێندەرییە‪ ،‬لە هەموو ماف و ئەرکەکانی ژیانیان‪ ،‬لە نێو‬ ‫خێزان‪ ،‬لە نێو کۆمەڵگە و دامودەزگاکانی‪ ،‬جیاکارییان لەگەڵ دەکرێت‪.‬‬ ‫لە ئەنجامی شەرەکانی تردا‪ ،‬وا هەبووە کە دابڕان و لێکترازان‪ ،‬لە نێوان گروپ و پارتە‬ ‫سیاسییەکان و دەواڵتاندا ڕوو بدات و بە سااڵن پەیوەندییەکانیان بشێوێت‪ ،‬وەلێ جیاوازی‬ ‫شەڕی جەندەری لەگەڵ ئەوانی دیکەدا ئەوەیە‪ ،‬کە سەرەڕای سەختی و بەردەوامییەکەی‪،‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪141‬‬

‫هێشتاش لە ڕووی فیزیکیییەوە نێر و مێ لەیەکتری دانەبڕاون و پەیوەندییەکی بەردەوام لە‬ ‫نێوانیاندا بووە و دەبێت‪ .‬ئافرەت و پیاو‪ ،‬بێ یەک ژیانیان سەختە‪ ،‬وەلێ چونکە تا ئێستا‬ ‫نەتوانراوە کێشەی جیاکاری جەندەری چارە بکرێت‪ ،‬پێکەوەش ژیانیشان پڕ لە کێشە و‬ ‫ملمالنێیە‪ .‬ئەم دوو توخم و بوونەوەرە گەردوونییە‪ ،‬کە ژن و پیاون‪ ،‬ئەگەرچی لە ڕووی‬ ‫فیزیکییەوە بەردەوام لە پەیوەندیدان و لە یەکتری دانەبڕاون‪ ،‬بەاڵم سامناکتر لەو دابڕانە‪،‬‬ ‫دابڕانی رۆحییە‪ ،‬کە نکۆڵی لێ ناکرێت و جیاوازی خستۆتە نێوان ناسنامەی مرۆڤبوونیان‬ ‫و لە یەکتری نامۆی کردوون و جێگەی بۆ پەیوەندییەکی ئاسایی نەهێشتۆتەوە لە نێوان‬ ‫ئەو دوو بوونەوەرە هاوژیانە‪ ،‬بە تایبەتی لەو جێگایانەی زەمیندا کە شەڕی نابەرابەر لە‬ ‫نێوانیاندا گەرمە و دەتواندرێت بە بەرەی جەنگ ناوزەد بکرێت‪ .‬رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬یەکێک لەو بەرەی جەنگە گەرمانەیە‪ ،‬کە خوێنی زۆری تێدا دەڕژێ و بە‬ ‫ناو و پاساوی جیاوازەوە ئافرەتان گورزی کوشندەیان بەردەکەوێت‪ .‬جەنگی دژ بە ژن لە‬ ‫کوردستانی ئێمەشدا نکۆڵی لێنەکراوە و سوتان و کوژران‪ ،‬خۆسوتان و خۆکوشتن‪ ،‬سااڵنە‬ ‫ژمارەی ترسناکمان پیشان دەدەن‪.‬‬ ‫پرسیارە جەوهەرییەکان‪:‬‬ ‫بۆ ئەوەی بە چاوێکی کۆمەڵناسییانە وێنای ئەو ملمالنێیە بکەین و لە هۆکار و‬ ‫ئەنجامەکانی بکۆڵینەوە‪ ،‬پێویستە سەرەتا بە کورتیش بێت بزانین‪:‬‬ ‫ کەی و بۆ ئەم شەڕە هەڵگیرسا؟‬‫ ئامرازە بەکارهاتووەکان لەم شەڕەدا چی بوون؟‬‫ ئاکامەکانی ئەم شەڕە درێژخایەن و رۆژانەیە چ زیانێکی بە مرۆڤایەتی بە گشتی‬‫و بە توخمی مێینە بە تایبەتی‪ ،‬گەیاندووە؟‬ ‫ ئایا دەشێ ئاشتییەکی سەقامگیر و دووالیەنە لە نێوانیان ئەم دوو توخمەدا دروست‬‫ببێت و بەردەوام بێت؟‬ ‫هەندێ لە کۆمەڵناس و ئابووریزان و لێکۆڵەرەوە‪ ،‬بۆچوونی خۆیان سەبارەت بە کێشەی‬ ‫جێندەر دەربڕیوە و‪ ،‬هەرکەسێکیشیان لە تێڕوانینی خۆی و پێوەرەکانی ئاقارە زانستییە‬ ‫تایبەتمەندەکەیەوە‪ ،‬لە هۆکاری ئەو هەاڵواردن و چەوساندنەوەیە دواوە کە ڕووبەڕووی‬ ‫توخمی مێینەی کۆمەڵگەکانی دنیا بووەتەوە‪ ،‬لە ئەنجامی جیاکاری جێندەرییەوە‪.‬‬ ‫کۆمەڵناسە کالسیکییەکانی وەکو کاڕڵ مارکس‪ ،‬ئیمیل دورکهایم و ماکس وێبەر‪،‬‬ ‫بایەخی تایبەتیان بەم بابەتە داوە و لە نەوەی کۆمەڵناسانی دوای ئەوانیش ئەم کێشەیە‬ ‫پڕیشکی بایەخی بەرکەوتووە‪.‬‬ ‫‪142‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫لەم بابەتەدا‪ ،‬دەمەوێ بۆچوونە جیاوازەکان سەبارەت بەم کێشەیە بهێنمە بەر باس و‬ ‫کێشەی ئافرەتان بە گۆشەنیگایەکی کۆمەڵناسی‪-‬دەروونناسی بخوێنمەوە و‪ ،‬هێندەی‬ ‫بشکرێ سەرنجی تایبەتی لە کۆمەڵگەی کورد و کێشەی ژنی کوردستان بدەم‪ .‬مەبەستمە‬ ‫شیکاری بۆ ئەو دیاردانە بکەم کە کاریگەرییان لەسەر پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان‬ ‫هەبووە و هەیە و لە ئەنجامیاندا مەترسی بۆسەر ناسنامەی ژن دروست بووە‪.‬‬ ‫کام شەڕی سپی و بۆ ئاشتی ڕەش؟‬

‫ڕەنگە وشەی شەڕ لە جیاتی ملمالنێ‪ ،‬ناکۆکی‪ ،‬یان کێشە بڕێک قورس بێتە‬ ‫بەرگوێ و کەسانێک هەبن پێیان وابێت ئەوەی لە نێوان نێر و مێدا ڕوودەدات شەڕ نییە و‬ ‫دۆخێکی ئاساییە و تا گێتی گێتی بێت ئەم دوو بوونەوەرە پێکەوە دەژین و تەنها ئەوەندەیە‬ ‫ملمالنێیەک «بۆ سەپاندنی دەسەاڵتی باوکساالری لە الیەن پیاوەوەو‪ ،‬بەدەستهێنانەوەی‬ ‫مافە مرۆڤانییە زەوتکراوەکان لە الیەن ژنەوە‪ ،‬لە ئارادایە! بەاڵم ئەم پرسە ناکرێ هێند‬ ‫سانا ببیندرێت و ئەو چەمکانەی وەکو ناکۆکی‪ ،‬ملمالنێ‪ ،‬کێشە و چەوساندنەوە و‪ ،‬هتد)‬ ‫دەربڕینێکی پۆلیتیکیانەن و گوزارە لە هەبوونی شەڕێک دەکەن‪ .‬ئەوەی لە نێوان ئافرەت‬ ‫و پیاودا ڕوو دەدات‪ ،‬شەڕێک نییە چەکی قورسکی وەکو فڕۆکە و فڕۆکەشکێنی تێدا‬ ‫بەکار ببرێت‪ ،‬ئەگەرچی هەندێ جار چەکی سووک و سپیشی تێدا بەکار براوە‪ ،‬وەک‬ ‫چەقۆ و خەنجەر‪ ،‬دەمانچە و بۆکس و دامربۆکس‪ ،‬دار و بەرد و بلۆک‪ ،‬ئاگر و ئاسن‪.‬‬ ‫لە جیهاندا قوربانییەکانی ئەم جەنگە نابەرامبەرە بەسەدان هەزارن‪ ،‬بەاڵم هێشتاش ڕادەی‬ ‫زیانی دەروونی و ئابووری و کۆمەاڵیەتی لە ئاکامی فیزیکی زۆر زیاترن و لە ژمارە‬ ‫و پێوانە نایەن‪ .‬هۆی ئەوەیە من چەمکی شەڕ بۆ دۆخەکە بەکار دەبەم و ئەم شەڕەش‬ ‫بەهۆی جیاوازی ئامرازە بەکاربراوەکانی‪ ،‬ناودەنێم شەڕی سپی‪.‬‬ ‫پیاوانی ئاشتیخواز لە هەموو کۆمەڵگەیەکدا بوونیان هەیە‪ ،‬ئەوانە نەک هەر نەبوونەتە‬ ‫تەرەف لەو شەڕەدا‪ ،‬بەڵکو بەشداری خەباتی ڕزگاری ئافرەتانیش دەکەن‪ ،‬بەاڵم لە چاو‬ ‫لێشاوی پەالماری هێزی دژبەردا‪ ،‬دەنگی بڵندی پیاوانی دەسەاڵتخواز و کۆنپارێز‪ ،‬دەنگی‬ ‫پیاوانی یەکسانیخواز کزن و ئاشتی ناتوانێت لە کۆمەڵگە بەرقەرار بێت‪ .‬بۆیە لە چاو‬ ‫ئەو شەڕە کپ و سپییە جیهانگرەوەدا‪ ،‬ئاشتی وەکو خاڵێکی بچووکی ڕەش دەنوێنێت‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪143‬‬

‫پاشخانی ملمالنێ درێژخایەنەکە‪:‬‬

‫وەک هەموو کێشەکانی دنیا‪ ،‬کێشەی نێوان «نێر و مێ»یش لە سەرەتادا بەهۆی‬ ‫بەرژەوەندی ئابوورییەوە هاتووەتە ئاراوە‪ ،‬بەاڵم بە شێوەیەکی سادە و ساکار‪ ،‬وەک‬ ‫ساکاری خوودی مرۆڤی دەسپێکی مێژوو‪ ،‬وەک ساکاری و سروشتیبوونی ئامرازەکانی‬ ‫بەرهەمهێنان و بەرهەم‪ .‬ئەوسای لە مێژین‪ ،‬کە هێشتا هۆشیاری مرۆڤ لە پلەیەکی‬ ‫ساوادا بوو‪ ،‬کە غەریزەکان مرۆڤیان بەڕێوە دەبرد‪ ،‬نەک مرۆڤ غەریزەکان‪ ،‬لەوساوە‬ ‫هێمای سەرەتاکانی ئەم شەڕە دەرکەوت‪.‬‬ ‫بە پێی هەندێ تیۆری کۆمەاڵیەتی و بەڕای زۆربەی کۆمەڵناس و مێژوونووسان‪،‬‬ ‫دابەشکردنی کار‪ ،‬زەمینەی بۆ ئەو کێشەیە تەخت کرد‪ .‬مارکس وەک دیاردەیەکی‬ ‫ئابووری دەڕوانێتە ئەم دابەشکردنە‪ ،‬بەاڵم بە پێی دورکهایم‪« 1‬دابەشکردنی کار خۆی‬ ‫لە خۆیدا دیاردەیەکی ئەخالقییە‪ ،‬زیاتر لەوەی دیاردەیەکی ئابووری بێت‪ ».‬کاتێ کە‬ ‫بە قۆناغێکی مێژوویی درێژخایەن ڕۆڵی بەرهەمهێنەر و پەیداکار و نانهێنەر‪ ،‬کە کاری‬ ‫بایەخداری کۆمەاڵیەتی و ئابوورین‪ ،‬لە ژن سەندرایەوە و لە جێی ئەوە‪ ،‬کاری ناوماڵ‪،‬‬ ‫کە لە تێڕوانینی کۆمەڵگەدا بە بێ بایەخ دانراوە‪ ،‬درا بە ژن‪ ،‬منداڵبوون و بەخێوکردن و‬ ‫پەروەردەکردنی‪ ،‬تایبەت کرا بە ژن‪ ،‬ئەم ئەرکانە جگە لەوەی کە دەبوایە جێگەی بایەخ‬ ‫و رێزی زۆر بووبان بەهۆی ئەوەوە کە بەردەوامی بە بوونی مرۆڤ و گەشەی تاک و‬ ‫کۆمەڵگەکان دەدەن‪ ،‬وەک کاری کەمبایەخ ژمێردران‪ ،‬چونکە راستەوخۆ نەبەسترابوونەوە‬ ‫بە دەستکەوت و داهاتەوە‪ .‬ئەمەش بووە سۆنگەی بێپایەکردنی ژن لە نێو کۆمەڵگە و‬ ‫جەستەی ژن کرا بە ئامرازێکی کاریگەر بۆ دژایەتی کردنی خودی خۆی لەم شەرە‬ ‫بێبەرامبەرەدا‪ .‬بە نزمزانین و تێڕوانینی ژن وەک بێپایە‪ ،‬هێدی هێدی لە نێو زماندا‬ ‫چەسپا و لە نێو کولتووردا جێگەی گرت و بوو بە ڕەوشتێکی کۆمەاڵیەتی‪ .‬ئەم ڕەوشتە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەش»بەکەمتێڕوانینی ژن» کە لە بنچینەوە بەهۆی دابەشکردنی کارەوە‬ ‫دروست بوو‪ ،‬تا ئێستاش برەوی هەیە و لە هەموو جیهاندا بە شێوە و ڕادەی جیاواز پیادە‬ ‫دەکرێت‪.‬‬ ‫ئەوەی مەبەست بێت لەم باسەدا‪ ،‬الیەنە مێژووییەکەی کێشەکە نییە‪ ،‬بۆیە ناچینە‬ ‫ناو وردەکارییەکانی مێژووی دێرین و لێکدانەوەی بابەتی کێشەکە‪ ،‬کە بێگومان‬ ‫زۆری لەسەر وتراوە و لە ڕوانگەی جیاوازەوە شیکراوەتەوە‪ .‬ئەوەی مەبەست بێت لێرەدا‬ ‫شیکردنەوە و لێکدانەوەی ئاکامەکانی ئەم شەڕەیە و کاریگەرییە کۆمەاڵیەتی و ئابووری‬ ‫‪1- E.C.Cuff& Payne (eds.)- Samhällsvetenskapliga perspective- Gotenberg, 1979.‬‬

‫‪144‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫و سیاسییەکانێتی لە دنیای ئەمڕۆدا‪ .‬لەبەر ئەوەی ئەو ئامرازانەی کە بەکاردەبرێن‬ ‫جیاوازن لەو ئامرازە ساکارانەی کە لە سەرەتای کێشەکەدا بەکار دەبران‪ .‬لە دنیای‬ ‫مۆدێرندا و لە ئەنجامی پێشکەوتنە خێراکانی بوارە جیاوازەکانی زانست و تەکنەلۆجیا‪،‬‬ ‫لە ئەنجامی بچوکبوونەوەی دنیا بەهۆی ئامرازەکانی پەیوەندیکردن و تۆڕی ئەلەکترۆنی‬ ‫بۆ گوێزانەوەی هەواڵەکان و‪ ،‬بە کورتی بەهۆی پرۆسەی گەردوونیزەوە کە ئەمڕۆ لە‬ ‫ئارادایە‪ ،‬ئامرازە بەکارهاتووەکانیش لە کێشەکاندا دەگۆڕدرێن و شێوازەکانی بەرگری و‬ ‫خەباتیش دەبێ بە پێی هەلومەرج و گۆڕانکارییەکان‪ ،‬گۆڕانیان بەسەردا بێت‪.‬‬ ‫بەهۆی جیاوازی پلەی پێگەیشتن و هۆشیاری هەر کۆمەڵگەیەک و دوورونزیکی‬ ‫هەر کۆمەڵگەیەک لەو دەستکەوتە ئابووری و پێشکەوتنە زانستییانەوە کە لە سەرەوە‬ ‫باسکران‪ ،‬هەلومەرجی ژیانی کۆمەڵگە دەگۆڕێت و کێشەی ئافرەتانیش وەکو بەشێکی‬ ‫دانەبڕاو لە کێشە کۆمەالیەتی و سیاسی و ئابوورییەکانی تر‪ ،‬لە قەوارەی جیاوازا خۆ‬ ‫دەنوێنێت‪ .‬هۆی ئەوەیە ناتوانرێت بە هەمان پێوەر کۆمەڵگەی رۆژهەاڵتی و کۆمەڵگەی‬ ‫رۆژئاوایی هەڵبسەنگێندرێت‪ ،‬یان کۆمەڵگەکانی ئەوروپا و ئەفریقیا‪ ،‬یاخود کۆمەڵگەی‬ ‫ورد و کۆمەڵگەکانی دەوروبەری‪ .‬ئیمێل دورکهایم‪ ،‬جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە‬ ‫«کاتێ کۆمەڵگە لە شێوەیەکی ساکاری‪ ،‬نەریتی و جوتیارییەوە بۆ کۆمەڵگەیەکی‬ ‫مۆدێرنی پیشەسازی دەگۆڕێت‪ ،‬کێشەی ئەخالقی‪ ،‬یاسایی و سیاسی‪ ،‬سەرهەڵدەدەن‪».2‬‬ ‫مەبەستی لەوەیە کە ئەم دوو جۆرە کۆمەڵگەیە‪ ،‬شێوازی جیاوازی کۆمەاڵیەتی و‬ ‫سیستەمی ئەخالقی جیاوازیان هەیە‪.‬‬ ‫جگە لە هەندێ پێوەری گشتی‪ ،‬کە بەڵگەنەویستن و بۆ هەموو کۆمەڵگەیەک‬ ‫دەست دەدەن‪ ،‬پێوەری تایبەت بە هەر گروپ و توێژ و کۆمەڵگەیەک هەیە‪ .‬ئەو پێوەرە‬ ‫تایبەتییانەش ڕادەی پێشکەوتنە جۆراوجۆرە ئایینی و یاسایی و کۆمەاڵیەتی و سیاسی‬ ‫و بە تایبەتیش پێسکەوتنی ئابووری‪ ،‬دەستنیشانی دەکەن‪ .‬پەرەسەندنی ئابووری خۆی‬ ‫لە خۆیدا رێگەخۆشکەرە بۆ گەشەسەندنی کۆمەاڵیەتی و سیاسی و نەرمکردنەوەی‬ ‫رێساکان و گۆڕان لە داب و نەریتەکان‪ .‬هۆی ئەوەیە لەو کۆمەڵگانەی کە گەشەی‬ ‫ئابووری خێرای تیادا ڕوودەدات‪ ،‬ئاینیش تیایدا کراوەتر دەبێت و لە کەنارەوە کاری‬ ‫بێالیەنی خۆی دەکات‪ .‬سیستەمی سیاسیش تا رادەیەکی زۆر دیموکراتی و‪ ،‬سیستەمی‬ ‫کۆمەاڵیەتیش لە ژێر کاریگەری گۆڕانکارییەکاندا گەشە دەکات و پێوەرە ئەخالقییە‬ ‫‪2- Olofsson Per och Sjöström Bengt, Existens och sociala relationer- Lund- Student‬‬ ‫‪Literature- 19930.‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪145‬‬

‫باوەکان بەجێدەهێڵێ و شێوازێکی گەشەسەندووی پەیوەندی کۆمەاڵیەتی سەرهەڵدەدات‪.‬‬ ‫تاک دڵنیاتر و کۆمەڵگەش کراوەتر دەبێتەوە‪ .‬ژنانیش لەوجۆرە کۆمەڵگەیەدا بوارێکی‬ ‫فراوانتریان دەبێت بۆ خەبات و ئامرازەکانی خەباتیشیان پێشکەوتووتر دەبێت‪ .‬لە کۆمەڵگە‬ ‫هەژارەکانیشدا ڕێک بە پێچەوانەوە‪ ،‬ئایین و ڕێساکانی کۆمەڵگە چەسپاو و داخراون‪،‬‬ ‫پێوەرە کۆمەاڵیەتییەکان لەسەر بنەمای پەیوەندی سەرەتایی»پریمیتیڤ» دامەزراون‪،‬‬ ‫کۆمەڵ بڕیار بۆ تاک دەدات و ڕۆڵی تاک بە تەواوی ون دەبێت‪ .‬داب و نەریت و‬ ‫ڕێساکان زۆر جار لە سەرووی یاساوە دەبینرێن و بەمەش دەسەاڵتی یاسا سنووردار دەبێتەوە‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نییە کە لەم جۆرە کۆمەڵگەیەدا بوار بۆ تاوانی کۆمەاڵیەتی ئاوەاڵترە‪ .‬لە‬ ‫هەلومەرجی ژیانی کۆمەڵگەی لەم جۆرەدا ئافرەتان لە بارودۆخێکی سەختدا دەژین و‬ ‫شێوەژیانێکی دژوار پیادە دەکەن‪ .‬بواری خەبات و داکۆکیکردنیش لە مافەکانیان کەمترە‬ ‫و زۆر جار خودی ئەو خەباتە دەبێتە هەڕەشە بۆ سەر ژیانیان لە الیەن تووندڕۆکانی‬ ‫کۆمەڵگەوە و ژنانی چاالک ئابلۆقە و پەالمار دەدرێن‪.3‬‬

‫شەڕی دەروونی‪:‬‬

‫هەاڵواردن و جیاکاری جەندەر‪ ،‬کە ئامرازێکی کاریگەری شەڕی دەروونییە زیاتر‬ ‫لەوەی فیزیکی بێت‪ ،‬تەواوی بوارەکانی کۆمەڵگەی دنیای گرتۆتەوە و لە تەواوی‬ ‫دیاردەکاندا و لە ڕەفتارەکانی ڕۆژانەی تەکاکەنیشدا‪ .‬بە ژن و بە پیاوەوە‪ ،‬دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫ئەو فاکتەرانەی کە لە بناغەوە ڕێگەیان بۆ جیاکاری تەختکرد و ڕەوایەتییان دا بە‬ ‫بەرزنرخاندنی کاری پیاو و نزمتێڕوانینی کاری ژن‪ ،‬بوون بەهۆی سەپاندن و ڕەوایەتیدان‬ ‫بە دەسەاڵتی ناڕەوای نێر بەسەر مێدا لە مێژووی مرۆڤ‪ ،‬کە هەتا ئەمڕۆش برەودارە‪.‬‬ ‫ئەو هۆکارە سەرەکییەی کە بووەتە هۆی هێشتنەوە و پاراستنی ئەو دەسەاڵتە‪ ،‬بە پلەی‬ ‫یەکەم لە ئابوورییەوە سەرچاوەی گرتووە‪ .‬گروپی دەسەاڵتدار (نێر)‪ ،‬کە راهاتوون هەمیشە‬ ‫دەسەاڵتدار بن‪ ،‬بۆ هێشتنەوەی ئەو دەسەاڵتە ڕەهاییە‪ ،‬بە هۆشیارییەوە کار بۆ سەپاندنی‬ ‫نەریتی جیاکاری جەندەری لە کۆمەڵگەدا دەدەن‪ .‬بۆ سەپاندنی ئەو جیاکاری جۆری‬ ‫کۆمەاڵیەتییەش‪ ،‬ئامرازی جۆراو جۆر بەکار دەهێنن‪ .‬کاریگەرترینی ئەو ئامرازانەش‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬دەوڵەت و سیستەمی سیاسی‪ ،‬کە هەمیشە پیاوان لە چەق و ئافرەتان لە پەراوێز‬ ‫و کەنارەوەن‪ ،‬یاخوود هەندێ جار بە تەواوی لە نێو ئەو بازنەیەدا ونن‪.‬‬ ‫‪3- Arrnhenius Sara´- En riktig kvinna- Om biologism och könsskillnad- Atlas 1999.‬‬

‫‪146‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫دووەم‪ :‬یاساکان‪ ،‬کە ئامرازی گرنگ و کاریگەری پاراستنی دەسەاڵتن‪ ،‬لە مێژوودا و‬ ‫هەتا ئێستاش دانەرەکانیان پیاوان بوون و پیاون و لە بەرژەوەندی مانەوە و چەسپاندنی ئەو‬ ‫دەسەاڵتەدا بەکاریان بردوون‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ئایین‪ ،‬وەک ئامرازێکی کاریگەر بۆ بەباوکردن(حەاڵڵکردن)ی ئەو نەریتانەی‬ ‫دەسەاڵت دەپارێزن و قەدەغەکردن و تابۆکردن(حەرامکردن)ی ئەو ڕەفتارانەی کە هەڕەشە‬ ‫لەو دەسەاڵتە دەکەن‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬سیستەمی ئابووری‪ ،‬پاراستن و کەڵەکەکردنی سەرمایە لە دەستی پیاوان و‬ ‫ڕێگە نەدان بە ئافرەت بۆ بوون بە خاوەندار‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬کولتوور‪ ،‬بەکارهێنانی لە الیەن پیاوەوە بۆ ئەوەی بە هۆشیارییەوە زەمینە‬ ‫بۆ نرخاندن و نۆرمانە خۆش بکەن کە پێگەی ژن الواز و پێگەی پیاو بەهێز دەبینن‪.‬‬ ‫پووچتێڕوانین لە کاری ژن‪ ،‬لە بەهای ژن لە نێو کۆمەڵگەدا و پڕوپاگەندەی ڕوخێنەر و‬ ‫زەبروەشاندن لە کەسایەتی ئافرەت‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬راگەیاندن و ماسمیدیا‪ ،‬کە وەک ئامرازێکی کاریگەر و گشتگیر بەکار‬ ‫دەبرێن و گروپە بااڵدەستەکان لە دژی گروپەکانی ژێردەستی خۆیان بەکاری دەبەن‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە لە سەرتاسەری جیهاندا جەستەی ئافرەت لە ڕیکالمدا وەک کااڵیەکی سیکسی‬ ‫و بازرگانی مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت و گرنگی بە هۆش و بیر و بایەخی مرۆیی ژن‬ ‫نادرێت‪.‬‬ ‫جیاکاری جێندەر‪ ،‬وەک شەڕێکی دەروونی کاریگەری خۆی لەسەر مێینە داناوە و‬ ‫یەکێک لە ترسناکترین کاریگەرییەکانیشی ئەوەیە کە وایان لە خوودی ژن کردووە باوەڕ‬ ‫بەوە بهێنێ کە ئەو ناتوانێت هاوپلە و هاوپایەی پیاو بێت‪ ،‬بەڵکو هەردەم خۆی وەک‬ ‫پاشکۆی ئەو ببینێ‪ .‬ئەم کاریگەرییە لە کەسایەتی ئافرەتدا بە گشتی بە پلەی جیاواز‬ ‫ڕەنگی داوەتەوە‪ .‬سنووردارکردنی ژن بەهۆی جەستەیەوە‪ ،‬کە تێڕوانینێکی بایۆلۆژیانەی‬ ‫سەپاوە‪ ،‬وەک ئامرازێکی تری ئەو شەڕە دەروونییە لە دژی بەکار براوە‪ .‬جەستەی ژن‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪147‬‬

‫دەکرێتە بەڵگەیەک بۆ چەوساندنەوەی‪ ،‬چونکە لەو جەستەیەدا منداڵدان هەیە‪ .‬لەو‬ ‫تێڕوانینە سەپاوەدا جەستەی ئافرەت بەهۆی منداڵدانەوە وەک جەستەیەکی الواز و‬ ‫نەخۆش چاو لێ دەکات‪ ،‬کە گوایە لە کاتی مەهەکی مانگانە و لە کاتی سکپڕی و‬ ‫زەیستانیدا‪ ،‬بەهۆی ئەم جەستەیەوە ئافرەت لە کاری بەرهەمهێنان دەکەوێت و نەخۆش و‬ ‫الواز دەبێت‪ .‬هەڵبەتە ئەم تێڕوانینە لە گۆشەنیگایەکی ئابوورییەوە سەرچاوە دەگرێت و‬ ‫سیستەمی سەرمایەداری لە پشتییەوەیەتی‪ ،‬مەبەستیش لێی هەرزانکردنی نرخی کاری‬ ‫ئافرەتە‪ ،‬کە لە هەموو جیهاندا ئەم مەبەستەیان پێکاوە و هەقدەست و مووچەی ژن بۆ‬ ‫هەمان کار کە پیاو دەیکات‪ ،‬کەمترە و هێزی کاری ژن بە هەرزانتر دەکڕدرێت‪ .‬ئەم‬ ‫تێڕوانینە بیۆلۆژییەی کە لە ئابوورییەوە سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬بە درێژایی مێژوو کاری‬ ‫پێکراوە و لە الی خوودی مێینەش ئەو باوەڕەی چەسپاندووە کە جەستەی ئەو کەڵکی‬ ‫کەمترە و ئەو باوەڕهێنانەش ئاکامی نێگەتیڤی لەسەر کەسایەتی ژن هەبووە و لە ناو‬ ‫بازنەی خەمۆکی و هەستکردن بە بێدەرەتانی و بێهودەیی ژیان گیری داوە‪.‬‬ ‫جیاکاری جەندەری‪ ،‬کە زەمینەی بۆ هەموو جۆرەکانی تووندوتیژی لە بەرامبەر مێینە‪،‬‬ ‫تەخت کردووە‪ ،‬هەموو ئاستەکانی ژیانی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬سیاسی و کولتووری‬ ‫گرتۆتەوە‪ .‬ئامارەکانی رێکخراوەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان تیشکێک دەخاتە سەر ئەو‬ ‫تووندوتیژییانەی کە بە ئاشکرا ئەنجام دەدرێن‪ .‬ئەوانەشی کە شاراوەن و هیچ تیشکێکیان‬ ‫ناگاتێ‪ ،‬بێ شک لەوانە زیاترن کە ئاماژەیان پێ کراوە و دەکرێت‪ .‬بۆ نمونە بڕوانە ئەم‬ ‫‪4‬‬ ‫خااڵنەی خوارەوەدا‪:‬‬ ‫ لە یەک ملیارد وسێسەد ملیۆن هەژاری کە لە دنیادا هەیە‪ ،‬ئافرەتان زۆربەی‬‫پێکدەهێنن‪.‬‬ ‫ تەنها بەشێکی زۆر زۆر کەمی سامانی ئابووری زەمین لە شێوازی دەسەاڵت و‬‫سەرمایە و بەهرەی ئابووری و تەکنەلۆجیا موڵکی ژنن و لە الیەن ژنەوە کۆنتڕۆڵ‬ ‫دەکرێن‪.‬‬ ‫ ‪ ٩٦٠‬ملیۆن مرۆڤی پێگەیشتوو لە جیهاندا نەخوێندەوارن‪ ،‬کە دوو لەسەر سێ بەشیان‬‫ئافرەتن‪.‬‬ ‫ کچان مافی سەرەتایی چوونە قوتابخانەیان کەمترە و جیادەکرێنەوە لە زۆربەی‬‫خوێندن و کارەکاندا‪.‬‬ ‫‪ -‬بە تێکڕایی‪ ،‬تەنها ‪ %١٠‬ی پەرلەمانتارەکانی دنیا‪ ،‬ئافرەتن‪.‬‬

‫ لەم چەند دەیەیەی دوایی‪%٨٠ ،‬ی پەناهەندە و هەاڵتووانی دنیا ئافرەت و منداڵن‪.‬‬‫ بازرگانی بەرفراوان بە ئافرەتان و بەکارهێنانیان بۆ لەشفرۆشی‪ ،‬تا دێ پەرەدەستێنێ‪.‬‬‫ئەم خااڵنەی سەرەوە‪ ،‬مشتێکی زۆر بچووکن لە خەرواری زۆر گەورەی ستەم و‬ ‫نادادپەروەری پیادە لە ئاستی جیهاندا و ئەو تووندوتیژییانەی کە لە هەر شوێنێکی دنیا‬ ‫بێ ڕوو دەدەن و هێمان بۆ سیستەماتیکی ئەو جیاوازییە جەندەری و ستەمە بەردەوامەی‬ ‫کە ڕوودەدەن‪ .‬ئەوەی مەبەستە شیکردنەوەی ئەو خااڵنەیە بۆ کۆڵینەوە لە ئاکام و‬ ‫کاریگەرییەکانی بۆ سەر مێینە‪.‬‬

‫شیکاریی‪ :‬جیاکاری سیستەماتیکی جەندەر‬

‫ئافرەتان کە زۆربەی هەژارانی دنیا پێک دەهێنن‪ ،‬هۆی ئەوە نییە کە ئەرکیان نەکێشاوە‬ ‫و دوور بوونە لە پرۆسەی کاری بەرهەمهێنان‪ .‬ئەوان دوو لە سێ بەشی کارەکانی دنیا‬ ‫ئەنجام دەدەن‪ .‬هەر بۆ بۆ نموونە‪:‬‬ ‫ لە ئەفریقیا ژنان ‪%٧٥‬ی کاری کشتوکاڵ ئەنجام دەدەن‪ ،‬بێجگە لە ئاوهێنان و‬‫کۆکردنەوەی سووتەمەنی و گسکدان و جلشۆرین و چێشتلێنان و منداڵبەخێوکردن‪.‬‬ ‫ لە ئەوروپا ‪%٣٥‬ی ژنانی هاوسەردار شێوەیەک لە شیوەکانی کاری بێکرێ دەکەن‪.‬‬‫لە واڵتە پیشەسازییەکان‪ ،‬ژنان نزیکەی ‪ ٥٦‬کاتژمێر لە هەفتەدا لە ماڵەوە کار دەکەن‪،‬‬ ‫جگە لە کاری ئەوان لە نێو بازاڕی کار‪ .‬لە واڵتە گەشەسەندووەکاندا ژنان ئێستاش‬ ‫زۆرتری کاتەکانیان بە کاری ماڵ و منداڵبەخێوکردنەوە دەبەنەسەر‪.5‬‬ ‫نەژماردنی ئەو کاتە زۆرەی ژن کە لە خزمەتی مێرد و منداڵ و ماڵەکەیدا بەسەری‬ ‫دەبات‪ ،‬هەروەها کەمنرخاندنی ئەو وزەیەی کە رۆژانە لە کاری دەرەوەدا سەرفی دەکات‪،‬‬ ‫هۆی نزمبوونی ستاتووی ئابووری ژنە‪ ،‬کە هەاڵواردنی جۆری کۆمەاڵیەتی لێی‬ ‫بەرپرسیارە‪ .‬ئەو ئەرکە زۆرەی کە لە ئەستۆی ژندایە‪ ،‬چ لە کۆمەڵگەی جوتیاری و چ‬ ‫لە کۆمەڵگەی پیشەسازی مۆدێرندا‪ ،‬شپرزەییەکی دەروونی بۆ ئافرەتان دروست کردووە‬ ‫و دەکات‪ .‬دەتوانین خەمۆکی بە ئاکامێکی ئەو شپرزەییە دابنێین‪ .‬ئەمڕۆ نەخۆشی‬

‫‪4- Kvinnas rättigheter, Raport från utrikes departmentet, juni, 1999.‬‬

‫‪148‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪5- Barn i krig, Rapport från Rädda Barnen,1986‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪149‬‬

‫خەمۆکی وەک نەخۆشییەکی ژنان چاوی لێدەکرێ و ژنان دوو هێندەی پیاوان گیرۆدە‬ ‫دەبن پێوەی و دەرمانەکانی دژەخەمۆکی وەردەگرن‪ .‬هەروەها ژنان یەک ئەوەندە و نیوی‬ ‫پیاوان دەرمانەکانی هێمنکەرەوە و خەو بەکار دەهێنن‪.6‬‬ ‫بەهرەی ئابووری و سەرمایە‪ ،‬بێجگە لەوەی ستاتوویەکی ئابووری بۆ تاک دابین دەکەن‪،‬‬ ‫پێکهێنەر و چەسپێنەری دەسەاڵتی سیاسی و کۆمەاڵیەتیشن‪ .‬بێ بەهرەبوون لەو دەسەاڵتە‪،‬‬ ‫مرۆڤ لە پەراوێزدا دەهێڵێتەوە‪ ،‬واتە پایەنزمی پێ دەبەخشێت‪ .‬کەمبەهرەوەرگرتنی ژن لە‬ ‫سوود و دەستکەوتەکانی زەوی‪ ،‬کە بە کار و ڕەنجی خۆیشی بەدەست هاتووە‪ ،‬ستەمێکی‬ ‫سیستەماتیکییە کە بە جیا سیستەمی ئابووری‪ ،‬سیاسی و کۆمەاڵیەتی‪ ،‬کە هەموویان‬ ‫لە ژێر کۆنتڕۆڵی دەسەاڵتی پیاون‪ ،‬لە ژنان دەکرێن‪ .‬کاریگەری ئەو ستەمانە تەنها هەژار‬ ‫بوون و نەخوێندەواری نییە وەک ئاکامێکی ئابووری و کۆمەاڵیەتی‪ ،‬بەڵکو ئاکامی‬ ‫دەروونی ترسناکی ئەو جیاکارییە سیستەماتیکییە‪ ،‬هێشتنەوەی ژنە لە ناو بازنەی داخراوی‬ ‫خوود و ڕێگرتنە لە گەشەسەندنی تواناکانی‪ ،‬چونکە ژن بەهۆی ئەو سنووردارکردن و‬ ‫ڕەنجکێشانە بێ ئاکامەی‪ ،‬وابەستەی کەسانی دی دەبێت و بە گوێرەی چاوەڕوانییەکانی‬ ‫ئەویتر دەجوڵێتەوە‪ .‬بێگومان کەسێکیش ئەگەر تەنها بە پێی چاوەڕوانییەکانی ئەویتر‬ ‫بجوڵێتەوە‪ ،‬ناتوانی گەشە بکات و بەرەو پێشەوە بچێت‪ .‬وابەستەبوون و پاشکۆیەتی‪ ،‬کە‬ ‫ئاکامی ئەو ستەمە سیستەماتیکییەیە‪ ،‬رێگرە لە گوزارەلەخۆکردنی ئافرەتان‪« .‬الیەکی‬ ‫گرنگی گوزارەلەخۆکردن ئەوەیە کە هەست بکەی خاوەنی جۆرێ لە جۆرەکانی دەسەاڵتی‪،‬‬ ‫یان هەست بکەی کە کەسێکی تایبەتی و ئەم کەسایەتییە تایبەتییەی تۆ گرنگە بۆ‬ ‫ئەویتر‪ .‬کە من بزانم خاوەنی نرخ و پایەیەکم‪ ،‬زیاتر دەوێرم خۆمی ڕاستی و هەستی‬ ‫راستی خۆم دەربڕم‪ »7.‬هۆی ئەوەیە ژن بە تایبەتی لەو کۆمەڵگایانەدا کە دەسەاڵتی‬ ‫موتڵەق هی پیاونن و کۆنتڕۆڵی هەنگاوی گەورە و بچوکی ژن دەکەن‪ ،‬ناتوانی نەک‬ ‫خوود تێپەڕێنێ‪ ،‬بەڵکو تەنانەت لە خوود نزیک ببێتەوە و خوود بناسێت‪ .‬بەو مانایەی کە‬ ‫ناتوانێ خاوەنی ناسنامەیەکی تایبەتی و بەرجەستەی خۆی بێت‪.‬‬ ‫کۆی پایەی سیاسی و ئابووری‪ ،‬یەکسانە بە دەسەاڵت‪ .‬لە ئەنجامی ئەو هاوکێشەیەدا‬ ‫هەرەمێک بۆ ستاتووی مرۆڤەکان دروست دەبێت‪ .‬تا نزیکتر بن لە دەسەاڵتەوە لە سەرووی‬ ‫هەرەمەکەوە جێ دەگرن و تا دوورتربن لە پایینی هەرەمەکە دادەنرێن‪ .‬یەکێک لە‬ ‫شێوەکانی دەسەاڵتی مۆدێرن لە جیهاندا سیستەمی دەسەاڵتی پەرلەمانییە‪ ،‬کە دەسەاڵتی‬ ‫‪6- French Marilyn, Det eviga kriget mot kvinnor, Köping- Natur och Kultur 1992.‬‬ ‫‪7- Johansson Tomas och Migel Fredrik, Kultursociologi, Lund- Student literatur,1996.‬‬

‫‪150‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫خەڵک دەگەیەنێت‪ .‬بە پێێ ئامارەکان تەنها ‪ %١٠‬ی ئەو دەسەاڵتە لە جیهاندا بە‬ ‫دەستی ئافرەتەوەیە‪ ،‬واتە ‪%٩٠‬ی دەسەاڵتی جیهان بە دەستی پیاوەوەیە و لە سەرووی‬ ‫هەرەمن و بەرامبەر بەوەش ‪ ٩٠‬لە سەدی ژنان لە پایینی هەرەمەکەن‪ .‬لە سیستەمی‬ ‫پەرلەمانیدا بڕیاردان بە پێی زۆرینە و کەمینەی دەنگەکان دەدرێت‪ .‬دووری ژن لە چەقی‬ ‫بڕیاردان و مانەوەی لە دوور و دەرەوەی دەسەاڵتی سیاسی و یاسادانان ستاتووییەکی زۆر‬ ‫الوازی لە پایینی هەرەمی دەسەاڵتدا پێ بەخشیوە‪ .‬گروپی بڕیاردەر و دەسەاڵتبەدەست‬ ‫یاساداڕێژەریشن‪ ،‬بەهۆی دووری ژن لەو ناوەندە هەستیارە‪ ،‬زۆرینەی یاسادانەرەکان لە پیاو‬ ‫پێک دێن و پیاو بڕیاریان لەسەر دەدەن‪.‬‬ ‫هۆکاری ئەم دوورییەی ژن لە سیاسەت‪ ،‬تەنها ئەوە نییە بەربەستی گەورە لەبەردەم‬ ‫پێشەوەچوونیان بۆ نێو ئەو بوارە‪ ،‬دادەنرێت‪ .‬هۆکاری دووری گرتنی خۆیشیان لە سیاسەت‬ ‫پێگەی ژنی الواز کردووە‪ .‬ئافرەتان خۆشیان باوەڕیان وایە کە سیاسەت نەریتێکی‬ ‫پیاوانەیە و حوکمڕانیکردن دابی ئەوانە‪ .‬دەبینین رێژەی بەشداری سیاسی ژن لە هەموو‬ ‫جیهاندا رێژەکەی کەمترە لە هی پیاوان و لە واڵتە دواکەوتووەکاندا بە تایبەت ئەو رێژەیە‬ ‫لە ژمارەکانی نزیک بە سفرە‪ .‬لەبەرامبەر ئەم بڕوایەی ئافرەتان‪ ،‬پیاوانیش باوەرێکی‬ ‫پتەویان لە خۆیاندا روواندووە کە ئەوان پیویستە دەسەاڵت بەدەست و حوکمڕان بن‪ ،‬لە ناو‬ ‫خێزاندا‪ ،‬لە نێو دامودەزگا جۆربەجۆرەکان و لە تەواوی کۆمەڵگەدا‪.‬‬ ‫لە بواری کاری سیاسی و نزیکبوونەوە لە دەسەاڵت‪ ،‬لەم چەند دەیەی دواییدا‪ ،‬لە‬ ‫هەندێ واڵتانی ئەوروپا‪ ،‬نموونەی فینلەندا‪ ،‬سوید‪ ،‬نەرویچ و دانمارک‪ ،‬هەنگاوی زۆر‬ ‫گەورە نراون و تا ڕادەی گەیشتن بە نیوەی دەسەاڵتی سیاسی و ئیداری واڵت‪ ،‬ژنان‬ ‫پێشڕەوییان کردوە‪ .‬بەاڵم کە بە شێوەی تێکرایی و لەسەر ئاستی گشت جیهان لەم بابەتە‬ ‫بڕواندرێت‪ ،‬ژنان هێشتا لە ناوەندی بڕیار دوورن‪.‬‬ ‫جیهان شوێنێکی نائاسایی بۆ ئافرەت‪:‬‬

‫لەم جیهانەی ئێمەدا‪ ،‬هاوکێشەی بەرژەوەندی و پاراستنی دەسەاڵت‪ ،‬یان فراونخوازی و‬ ‫سەپاندنی هێز‪ ،‬لە تەرازووی لۆژیکدا تای شەڕی قورس و تای ئاشتی سووک کردووە و‬ ‫مەنتیقی شەڕی بەسەر هی ئاشتیدا زاڵ کردووە‪ .‬نزیکەی لە هەموو کات و شوێنەکاندا‪،‬‬ ‫لەو شەڕانەی کە هەڵگیرسێندراون‪ ،‬ژنان و مندااڵن تێوە دەگلێندرێن و دەبنە قوربانی‬ ‫سەرەکی‪ ،‬لە کاتێکدا کە ئەوان نە ڕاستەوخۆ و نەش ناڕاستەوخۆ بەشداری ئەو شەڕانە‬ ‫نین و بڕیاریان بۆ نەداون‪ .‬لە ئاکامی ئەو شەڕانەدا ئافرەتان و مندااڵن کە هاواڵتی‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪151‬‬

‫مەدەنین‪ ،‬زیانی زۆرتریان بەردەکەوێت و ئاکامی کۆمەاڵیەتی و ئابووری و دەروونی‬ ‫شەڕەکان زیاتر کار لەمان دەکەن‪.‬‬ ‫لە شەڕە مۆدێرنەکاندا هاواڵتی سیڤیل زیاتر لە هی بەشدارانی ڕاستەوخۆ و سەربازی‬ ‫زیانمەند دەبن‪ .‬بەڵگەش بۆ ئەمە لە دوای شەڕی جیهانی دووەمەوە واتە دوای ساڵی‬ ‫‪ ١٩٤٥‬تا کۆتایی سەدەی بیستەم‪ ،‬زیاتر لە ‪ ١٥٠‬شەڕی تر لە جیهاندا هەڵگیرساون کە‬ ‫بیست ملیۆن مرۆڤ بوونەتە قوربانی ڕاستەوخۆ و کوژراون‪ .‬لێکۆڵینەوەکان وا دەردەخەن‬ ‫‪8‬‬ ‫لە شەڕە مۆدێرنەکاندا بەشی هەرەزۆری قوربانییەکان ژن و منداڵن‪:‬‬ ‫ لە شەڕی یەکەمی جیهانیدا رێژەی قوربانییە سڤیلەکان تەنها ‪ %٥‬بوو‪.‬‬‫ لە شەڕی دووەمی جیهانیدا گەیشتە ‪.%٥٠‬‬‫ لە شەڕی ڤێتنامدا گەیشتە ‪.%٨٠‬‬‫ لە شەڕی لووبناندا گەیشتە ‪.%٩٠‬‬‫ لە ساڵی ‪١٩٨٦‬دا شەڕ لە نێوان ‪ ٣٠‬دەوڵەت و ‪ ٤٠‬دەوڵەتدا هەبوو‪ ،‬واتە هەندێ واڵت‬‫هاوکات شەڕی دوو دەوڵەتیان دەکرد‪ .‬لەم شەڕانەدا حەفتا ملیۆن کەس راستەوخۆ و‬ ‫ناڕاستەوخۆ تێوەگالن‪ ،‬کە تەنها ‪ ٢٥‬ملیۆنیان سەرباز بوون و ئەوانی دی خەڵکی مەدەنی‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫لە کوردستانیشدا لە هەشتاکانی سەدەی بیستەمدا سیاسەتی جینۆساید و ئەنفال کە‬ ‫لە الیەن رژێمی دیکتاتۆری بەعسی عێراقەوە پیادە ژرا‪ ،‬نموونەیەکی زەق و بەرچاوییە‪.‬‬ ‫کە ژنان و منداڵەکان بوون بە ئامانجی پەالمارەکان و ئاکامەکانی تا ڕۆژگارێکی‬ ‫درەنگتری داهاتوو ڕەنگدانەوەی لەسەر کەسایەتی مرۆڤی کورد بە گشتی هەیە و‬ ‫ئافرەتانی کوردستان بەتایبەتی لە کاریگەرییە دەروونی و کۆمەاڵیەتییەکانی زیانمەندن‪.‬‬ ‫بەکااڵبوونی جەستەی ژن و کۆمەڵگەی نوێ‪:‬‬ ‫سەد ساڵی ڕابردوو‪ ،‬داهێنانە مەزن و زۆرەکانی بواری زانست و تەکنەلۆجیا و بە‬ ‫تایبەتی لە بیست ساڵی کۆتایی سەدەی بیستەمدا‪ ،‬کە پرۆسەی بەجیهانیکردن گەیشتە‬ ‫لووتکەی خۆی‪ ،‬گۆڕانکاری زۆر خێرا و گەورە و سەیر‪ ،‬لە کۆمەڵگە نوێیەکاندا ڕوویان‬ ‫دا‪ .‬گۆڕانکارییە مادییەکان کاریگەریی ڕاستەوخۆیان کردە سەر سروشتی مرۆڤ و‬ ‫جەستە و دەروونی مرۆڤ لە کۆمەڵگەی نوێ‪.‬‬ ‫جۆرج سیمیل‪ ،‬نزیکەی سەدەیەک پێش ئەمڕۆ لە بارەی پیودانگەکانی کۆمەڵگەی‬ ‫نوێ و بەهای مرۆڤ لەو کۆمەڵگانە دواوە و لە وتاری ‪The Philosophy of- -‬‬ ‫‪8- Andersson Sten- Mellan människor och ting-Göteborg,Korpen.1985.‬‬ ‫‪152‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪Money‬فەلسەفەی پارە‪ -‬دا باس لە کاریگەری هەاڵمسانی ئابووری لە شێوەگرتنی‬ ‫پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان دەکات‪.9‬‬ ‫بە پێی جۆرج سیمیل‪ ،‬پەرەسەندی ئابووری کۆمەڵگەی نوێ دەبێتە هۆی تا دێ‬ ‫زیاتر بەشتبوونی مرۆڤ‪ .‬مرۆڤ هەر وەکو شت دەنرخێندرێت و ئەم پرۆسەیەش هەڕەشە‬ ‫لە ژیانی زاتی مرۆڤ دەکات و کۆمەلگە بەرەو بێڕۆحی دەبات‪ .‬بە پێی سیمیل‬ ‫گەشەسەندنی ئابووری ڕوویەکە لە ڕووەکانی گەشەسەندنی کولتووری مرۆڤ‪ ،‬خودی‬ ‫ئەو گەشەسەندنەش مرۆڤ لە کولتوورەکەی نامۆ دەکات‪ .‬سەبارەت بە ژیانی مرۆڤ‬ ‫لە کۆمەڵگەی نوێ لە شارە گەورەکان‪ ،‬سیمیل باس لە نامۆبوون و لە خۆنامووبوونی‬ ‫مرۆڤ دەکات‪ ،‬کە مەسرەفکردن و پەرستنی شت دەبێتە ڕێڕەوی ژیان‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ‪ ،‬فەلسەفەی پارە و هەوڵی گەشەدان بە ئابووری و پێشبڕکێی خێرای نێوان‬ ‫کیشوەرەکانی دنیا بۆ پێشەوایەتی ئابووری‪ ،‬لە لووتکەدایە‪ .‬ئاکامی ئەم پێشبڕکێیەش‬ ‫داهێنانی خێرا و‪ ،‬گۆڕانکاری خێرایە لە سەرجەم بوارەکاندا‪ .‬لە هاوکێشەی نێوان مرۆڤ‬ ‫و شتدا‪ ،‬تای شت قورستر دەبێتەوە و ئامێر جێ بە مرۆڤ چۆڵ دەکات‪ ،‬تا ئەو ڕادەیەی‬ ‫بە پێی بۆچوونی هەندێ کۆمەڵناسی نوێ لە ئێستادا» شت لە مرۆڤ بەهێزترە» یان «‬ ‫مرۆڤ پاشکۆیەکی شتە»‪ .10‬لەم پەیوەندییەدا ژن‪ ،‬کە پێشتریش باسمان کرد‪ ،‬بەهۆی‬ ‫بێبایەخکردنی کار و ئەرکەکانییەوە لە تێڕوانینی بیۆلۆژیکیانەی دنیاوە بۆ جەستەی‪،‬‬ ‫زیاتر لەبار دەبێ بۆ بەشتبوون وەک لە پیاو‪ .‬کەمتر بایەخ بە هێزی مێشکی ئەو دەدرێت‬ ‫و زیاتر بایەخ دەدرێتە جەستەی‪ .‬بایەخدان بە جەستەی ژن‪ ،‬نەک تەنانەت لە پێناوی‬ ‫خودی بایەخی جەستەی‪ ،‬بەڵکو لەبەر سەرفکردنی کااڵ‪ .‬دیاردەی بەکااڵبوونی جەستەی‬ ‫ژن لە کۆمەڵگەی نوێدا‪ ،‬دەتوانرێت لە هەموو کات و شوێنەکاندا ببیندرێت و ببیسترێت‬ ‫و هەستی پێ بکرێت‪ .‬لە رۆژنامە و گۆڤارەکاندا‪ ،‬لە کەناڵە ئاسمانی و زەمینییەکاندا‪،‬‬ ‫لە ڕیکالمی سەر جادە و ناوپاس و ترینەکاندا‪ ،‬بۆ نموونە ژنێکی ڕووت ریکالم بۆ‬ ‫کۆمپیوتەرێک‪ ،‬جانتایەک‪ ،‬ماشینێک‪ ،‬یان هەر شتێکی تر دەکات‪.‬‬ ‫لە کۆمەڵگەی نوێدا توانراوە کۆنتڕۆڵی هەموو شتێک بکرێت‪ ،‬جگە لە غەریزەی‬ ‫سێکس‪ .‬بۆ بزواندنی ئەو غەریزەیە و لە پێناوی سەرفکردنی کااڵکاندا‪ ،‬ڕیکالمی‬ ‫ئیرۆتیکی بە جەستەی ژنەوە دەکرێت و کااڵکانیان بۆ دەگٶڕێ بە پارە‪ .‬بازرگانیکردن‬ ‫بە مرۆڤ و بە تایبەتی بەژن تا دێ بە گەشەسەندنی فەلسەفەی پارە گەشەدەستێنێ‪.‬‬ ‫بازرگانی بە ژنەوە یەکێکە لە خەتەرترین ئامرازەکانی « شەڕی هەمیشەیی دژ بە‬ ‫ژنان»‪.‬‬

‫‪9- Schultz L .Ole- Psykologiska perspektiv- Lund. Student Literatur 1997.‬‬ ‫‪10- G. Ahrne- Det sociologiska landskapet- 1996.‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪153‬‬

‫خۆناسین و خۆسەلماندن‪:‬‬

‫کۆمەڵێ پێویستی ڕەمەکی هەن کە دەبێ مرۆڤیان لێ تێر بێت‪ ،‬تا بتوانن گەشە بە‬ ‫بوون و کەسایەتی خۆیان بدەن‪ .‬هەندێ لەو پیویستییانە ئاسانن بەدەستبخرێن و هەندێکیان‬ ‫پێویست بە تێکۆشانێکی بێ ئەندازە دەکات بۆ وەدەستهێنانیان‪.‬‬ ‫پێویستییە رەمەکییەکان بە پێی دەروونناسی مرۆڤایەتی بەم شێوەیەی خوارەوە لە‬ ‫نزمەکانەوە بۆ بڵندەکان‪ ،‬ڕیزبەند کراون‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬پێویستییە فیزیکییەکان‪ :‬خواردن‪ ،‬خواردنەوە‪ ،‬گەرمی‪ ،‬نووستن و سێکس‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬پێویستی دڵنیایی و ئاساییش و سەقامگیری‬ ‫سێیەم‪ :‬پێویستییە کۆمەاڵیەتییەکان‪ :‬خۆشەویستی‪ ،‬پێکەوەژیان و پایەی کۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬ڕێزلەخۆگرتن‪ ،‬توانای بڕیاردان‪ ،‬مافی زانیاری و توانای عەقڵی‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬خۆسەلماندن لە ئەنجامی ئەوەی داهێنەرانە ئاواتە خوودییەکان بەدی بهێنی‪.‬‬ ‫بە پێی دەروونناسی ئەمریکایی ناسراو ئەبراهام ماسلۆ‪ ،‬هەتا مرۆڤ پێویستییە‬ ‫نزمەکان(واتە خاڵی یەکەم و دووەم و سێیەم)ی پڕ نەکردبێتەوە و لێی تێر نەبووبێ‪ ،‬ناتوانێ‬ ‫بە دوای پێیوستییە بڵندەکان(خاڵی چوارەم و پێنجەم) بگەڕێ و تێریان بکات‪ .‬تێرکردنی‬ ‫پێویستییە نزمەکان‪ ،‬مرۆڤ لە نەخۆشی دوور دەخاتەوە‪ ،‬بەاڵم تێرکردنی پێویستییە‬ ‫بڵندەکان یارمەتی گەشەسەندنی کەسایەتی و تەندروستی دەروونی‪ ،‬دەدەن‪ .‬پێویستییە‬ ‫نزمەکان لە الی هەمووان چوونیەکن‪ ،‬بەاڵم پێویستییە بڵندەکان تایبەتن بە هەر تاکێکەوە‬ ‫و لە تاکێکەوە بۆ ئەوی دی جوودایە‪.11‬‬ ‫ئافرەتان لە کۆمەڵگە جیاوازەکاندا‪ ،‬لە تێرکردنی پێویستییە نزمەکاندا‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫پێویستییە فیزیکییەکان‪ ،‬جیاوازن‪ .‬ژنانی لە واڵتە گەشەسەندووەکاندا بۆ پڕکردنەوەی‬ ‫پێویستییە سەرەتاییەکانیان کەمتر کێشەیان هەیە وەک لە ژنانی واڵتانی جیهانی سێ‪،‬‬ ‫کە بۆ پڕکردنەوەی سەرەتاییترین پێویستییەکانیان ڕووبەڕووی گرفتی گەورە دەبنەوە‪ .‬کە‬ ‫ئەو پێویستییانەشیان دابین نەبوو‪ ،‬مانای ئەوەیە مەحاڵە بگەنە ئاستی پێوستییە بڵندەکان و‬ ‫نرخ و بەهای کۆمەاڵیەتی خۆیان وەک پیویست بەدەست بهێنن و گەشەی کەسایەتییان‬ ‫بگاتە ئاستی کەماڵ‪.‬‬ ‫هەبوونی دڵنیایی و ئاساییش و سەقامگیری دەروونی‪ ،‬پێویستییەکی سەرەتایی مرۆڤە‪.‬‬ ‫‪11- Schultz L .Ole- Psykologiska perspektiv- Lund. Student Literatur 1997.‬‬

‫مرۆڤ کاتێ هەست بە دڵنیایی دەکات کە لە رووی فیزیکییەوە ئازاد بێت و لە ڕووی‬ ‫دەروونییەوە دڵنیایی هەبێت و ترسی نەبێت و ڕووبەڕووی مەترسی نەبێتەوە‪ .‬بەڵگەنەویستە‬ ‫مرۆڤ ئەگەر نەترسێ دەوێرێ هەنگاو بنێ و بڕیار بدات‪ .‬هەر بڕیارێکی دروست‬ ‫هەنگاوێک لە سەلماندنی خوود نزیکی دەخاتەوە‪ .‬کۆی ئەو بڕیارانەی کە بە تەواوی‬ ‫ئازادییەوە لە ژیاندا دەیدات‪ ،‬کەسایەتی ئەو بە دەوروبەرەکەی دەناسێنی‪ .‬مرۆڤ تا‬ ‫نەتوانێ لە خۆی بگات‪ ،‬ناتوانێ خۆی بەویتر بناسێنێت‪ .‬لە خوودحاڵیبوون‪ ،‬یان خۆناسین‬ ‫مەرجی سەرەکی سەقامگیربوونی کەسایەتی تاکە لەناو کۆمەڵدا‪ .‬مرۆڤ کاتێ دەتوانێ‬ ‫خۆی بناسێنێت‪ ،‬کە (من)ی لە گرێ و شەرم و ترس‪ ،‬رەها کردبێت‪ .‬جواڵنەوەکانی بە‬ ‫شێوەیەکی ئاسایی و بە پێی بڕیاری عەقڵی خۆی بێت‪.‬‬ ‫لێرەدا پرسیارێک خۆی دەسەپێنێت‪ .‬ئافرەت بە گشتی لەبەرامبەر پرسیاری فەلسەفی‬ ‫ژیان(من کێم؟)دا‪ ،‬چ وەاڵمێکی هەبووە و چ هەڵوێستێکی نواندووە؟ یان بە شێوەیەکی‬ ‫تر بڵێین‪ :‬ئایا ئافرەت خۆی ناسیوە؟‬ ‫کە چاو بە مێژووی جیهاندا بگێڕین‪ ،‬ناوی هەزاران ژنی خۆسەلماندوو لە بوارە‬ ‫جیاجیاکانی هونەر و زانست و ئەدەب و وێژەدا دەبینین‪ .‬بەرامبەر بەمانیش ژمارەیەکی‬ ‫هەزار ئەوەندە گەورەتر لەناوی پیاوانی زانا و نووسەر و هونەرمەند و ئەدیب و وێژەوان‪ ،‬کە‬ ‫خاوەنی داهێنانی مەزنن و ناویان لە مێژوودا دەدرەوشێتەوە‪ .‬کە سەرنجی بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫کارگە و کۆمپانیاکان بدەین لە رۆژئاوا‪ ،‬بە دەگمەن ژنان لە ڕۆڵی بەڕێوەبەر و سەرۆکی‬ ‫‪12‬‬ ‫ئەو شوێنانە دەبینین‪.‬‬ ‫تا ئەمڕۆش دابەشکردنی کار بە پێی توخمی مرۆڤ و جیاوازی جەندەر لە ئارادایە و جگە‬ ‫لەو کارانەی کە تایبەت کراون بە ئافرەت‪ ،‬سەرۆکایەتی و بەڕێوەبەرایەتی دامودەزگاکان‬ ‫بە دەگمەن دەکرێتە بەرپرسیارێتی ئافرەتێک‪ .‬ئەمە لە واڵتە گەشەسەندووەکان وابێت‪،‬‬ ‫دەبێ واڵتانی جیهانی سێ چۆن بنوێنن؟‬ ‫مەرجی سەرەکی لە کەسایەتی ئەو مرۆڤەی کە کاری سەرۆکایەتیان پێ دەسپێردرێت‪،‬‬ ‫توانای کاریگەرێتی و کاریزمایەتی‪ .‬کەسێ بۆ ئەوەی کاریگەر بێت‪ ،‬دەبێ باوەڕی‬ ‫تەواوی بەخۆی هەبێت و بە جوانی خۆی ناسیبێت‪ .‬تا بتوانێ بە دروستی خۆی بەوانی‬ ‫تر بناسێنێت و باوەڕی ئەوان بەرەو الی خۆی بگوێزێتەوە‪ .‬مەرجێکی تر بۆ کەسایەتی‬ ‫سەرۆک‪ ،‬توانای بڕیاردانە‪ ،‬کە ئەویش پەیوەندی بە خۆناسین و باوەڕبەخۆبوونی مرۆڤەوە‬ ‫هەیە‪ .‬دوو هۆی ئامادە هەیە کە ژنی لە رۆڵی سەرۆکایەتی و بەڕێوەبەرایەتی دوور‬ ‫خستۆتەوە‪:‬‬ ‫‪12- Schultz L .Ole- Psykologiska perspektiv- Lund. Student Literatur 1997.‬‬

‫‪154‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪155‬‬

‫یەکەمیان‪ :‬بە پێی نەریتی پیاو‪ ،‬کاری سەرۆکایەتی و بەڕێوەبردن و ئۆرگانیزەکردن‬ ‫بە شێوەیەکی گشتی‪ ،‬تایبەتن بە پیاو‪ .‬ئامادە نەبوونی پیاو بۆ هەزمکردنی پێچەوانەی‬ ‫ئەمە‪ ،‬یاخوود باوەڕهێنان بەوەی ئەم کارە کارێکی بێ الیەن و هەردوو توخمی مرۆڤ‬ ‫دەتوانێ کارامە بێت تیایدا‪ ،‬وە بە پێی ئەوەش پیاو لە کۆمەڵگادا بااڵدەست بوون‪ ،‬بۆیە ئەم‬ ‫بۆچوونەیان کردووە بە داب و سەپاندوویانەوە و لە نێو دامودەزگا و ئۆرگانیسیۆنەکاندا‪،‬‬ ‫پەیڕەوی دەکرێت‪.‬‬ ‫دووەمیان‪ :‬ترسی ئافرەت لە نزیکبوونەوەی ئەو شوێنانەی کە بەرپرسیارێتی گەورەی‬ ‫دەخاتە ئەستۆ‪ .‬سڵکردنەوەی ژن لە بڕیاردانی چارەنووسسازانە و ترسانی لە شکست‪ ،‬کە‬ ‫هۆی ئەمەش بە پلەی یەکەم دەگەڕێتەوە بۆ پەروەردە‪ .‬مێینە لە نێو خێزاندا وا پەروەردە‬ ‫دەکرێت کە وابەستەی کەسانی تر‪ ،‬بەتایبەتی نێرینەکانی ناو خێزان بێت‪ ،‬باوەڕی بەوان‬ ‫زیاتر بێت وەک لە خۆی‪.‬‬ ‫یەکێک لە ئاکامە هەرە نێگەتیڤەکانی شەڕی دژ بە ئافرەتان‪ ،‬ئەو کاریگەرییەیە‬ ‫کە سروشتی ژنی گۆڕیوە‪ .‬ژن لە کۆمەڵگە سەرەتاییەکاندا ئەندامیکی چاالک و‬ ‫بەرهەمهێنەر و خوڵقێنەر بوو‪ .‬لە ناوەندی خێزان و کۆمەڵگەدا ڕۆڵی دەبینی‪ ،‬کە دەکرێ‬ ‫بڵێین سەرداری خێزان و کۆمەڵگە بوو‪ .‬بە تێپەڕبوونی قۆناغی جیاجیای کۆمەاڵیەتی‬ ‫و ئابووری‪ ،‬پرۆسەی بەکۆیلەکردنی ئافرەت‪ ،‬گۆڕانکاری بەسەر سروشت و کەسایەتی‬ ‫ژندا هێنا‪ .‬کە باس لە ئەمڕۆ بکرێت‪ ،‬بە کەسایەتییەکی دەستەمۆ خۆی دەنوێنێ و‬ ‫کەمتر توانای بڕیاردانی هەیە لە ئاستی بەرپرسیارێتییدا و وەک پێویست نەیتوانیوە خۆی‬ ‫بسەلمێنێت‪.‬‬ ‫یەکێک لەو هۆکارانەی کە رێگەیان لە گەشەسەندنی کەسایەتی ئافرەت گرتبێت‪ ،‬ئەو‬ ‫چاوەڕوانییەیە کە کۆمەڵگە بۆ چۆنێتی رەفتار و گفتاری ئافرەت هەیەتی‪ .‬چوارچێوەی‬ ‫دیارکراو و سنووردار هەن بۆ چاالکی و ڕەفتاریان‪ .‬وا چاوەڕوان دەکرێت تەنها لە نێو‬ ‫ئەو چوارچێوە دەستکرد و بەسەرداسەپێندراوانە ببینرێن و هەر هەوڵێک بۆ دەربازبوون‬ ‫لەو چوارچێوانە بەرەوڕووی سزای کۆمەاڵیەتییان دەکاتەوە‪ .‬کۆمەڵگە لە چوارچێوەی‬ ‫ئەو پێوانەیەی خۆی بۆی داناوە‪ ،‬ئابلووقەی مێینە دەدات‪ .‬بەهۆی الوازی پێگەی لە‬ ‫نێو کۆمەڵگەدا‪ ،‬ئافرەت هەردەم ویستوویەتی بە پێی ئەو چاوەڕوانییانەی کۆمەڵگە‬ ‫رەفتار بکات و کۆمەڵگە لە خۆی رازی بکات‪ .‬لە الی مەبەست بووە کە کەسێکی‬ ‫ویسترا و پەسەندکراو بێت لە الی ئەویتر لە کۆمەڵگەدا‪ ،‬بۆیە هەمیشە سروشتی خۆی‬ ‫سەرکوت کردووە و بە پێی ئەو کولتوور و داب و نەریتە جواڵوەتەوە کە ئەوانیتری‬ ‫‪156‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫بااڵدەست بۆیان داناوە‪ .‬بۆ ئەوەی رێزی لێ بگیرێ و خۆشبویسترێ سەرنجی داوە چی‬ ‫لە الیەن کۆمەڵگەوە پەسەندکراوە‪ ،‬ئەوەی ئەنجام داوە‪ .‬ئیدی ئاکار و گفتارەکانی بەو‬ ‫شێوەیە دەقیان گرتووە و بەردەوام بووە لەسەریان‪ ،‬تا بووە بە بەشێک لە کەسایەتی ئەو‪.‬‬ ‫ژن لە ئەنجامی گەڕانیدا بەدوای پەسەندیی‪ ،‬دەستی لە زۆر هەست و بیر و ئارەزووی‬ ‫خۆی هەڵگرتووە‪ ،‬کە گرنگ بوون بۆ گەشەی کەسایەتی‪ ،‬ئەو هەست و بیر و ئارەزووە‬ ‫فەرامۆشکراوانە لە هۆشی ناوەکی ئەودا پەنگیان خواردووەتەوە و لە ئاکامدا (من)ێکی‬ ‫بەرتەسک و سنوورداریان بۆی دروست کردووە‪.‬‬ ‫بە پێی کارڵ ڕووگەرس‪« :‬ئەو ئەزموون و هەستانەی کە لەگەڵ تێگەیشتنی(من)دا‬ ‫وێک نایەنەوە و نکۆڵییان لێ دەکرێت‪ ،‬لە نەستدا جێدەگرن‪ ،‬لە هۆشدا بە شێوەی نائاسایی‬ ‫‪13‬‬ ‫دەردەکەون‪».‬‬ ‫دەروونناسی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬هانا هاڤیند‪ ،‬دەڵێ‪« :‬مرۆڤ لە پەیوەندی کۆمەاڵیەتی‬ ‫رۆژانەیدا‪ ،‬بڕیار دەدات جەندەر چۆن و بەکام شێوە رۆڵ ببینێ‪ 14».‬کۆمەڵگە پێشوەخت‬ ‫بڕیاری بۆ ڕەفتارەکانی ژن و پیاو داوە‪ .‬جۆرە چاوەڕوانییەکی بۆ رەفتار و گوتارەکانی پیاو‬ ‫هەیە کە جیاوازە لە هی ئافرەت‪ .‬کۆمەڵگە لە چاوەڕوانی پیاوی بەهێز‪ ،‬تووندوتیژ‪ ،‬بڕیاردەر‪،‬‬ ‫کارامە و ئافرەتی جوان و نەرمونیان و الوازدایە‪ .‬رەفتارە پێشوەخت بڕیاربۆدراوەکانن کە‬ ‫ژنان و پیاوان ناچار دەکەن دەست لە (خوود)ی خۆیان هەڵگرن و کەسە چاوەڕوانکراوەکە‬ ‫لە خۆیاندا بەرجەستە بکەن‪ .‬واتە پیاوانیش و ئافرەتانیش خۆیان نین و کەسانی دیکە لەناو‬ ‫ئەواندا بەرجەستەکراوە کە کۆمەڵگە دەیەوێت‪ .‬ئاکامی ئەم خۆنەبوونەش‪ ،‬لە میژوودا و‬ ‫لە واقیعدا بۆ ژن بە نێگەتیڤ کەتووەتەوە‪ .‬ئەو ئەندێشە هەمیشەییەی بۆ دروستکردووە‬ ‫کە ناتوانێ (من)ی راستەقینەی خۆی لەو کەسە چاوەڕوانکراوەی کۆمەڵگە ئازاد‬ ‫بکات‪ ،‬کە رێگەی لە گەشەی کەسایەتی راستەقینەی ئەو گرتووە‪ .‬ناتوانێ بە (من)ی‬ ‫راستەقینەی خۆیەوە خۆی بنوێنێ و (من)ی ساختە فەرامۆش بکات‪ .‬دەتوانین بگەینە‬ ‫ئەو ئەنجامەی کە کێشەی ناسنامەی ژن‪ ،‬لەم خاڵە جەوهەرییەوە سەرچاوەی گرتووە‪.‬‬ ‫شەڕی ئافرەتان دژ بە خۆیان‪:‬‬

‫وێڕای هەموو هۆکارە دەرەکییەکان و سیستەمی پاتریارکی و هااڵواردن و ستەمی‬ ‫سیستەماتیکی کۆمەڵگە‪ ،‬هۆیەکی ترسناک بۆ چەقبەستنی پرسی ئافرەت و وەک‬ ‫پیویست بە ئامانج نەگەیشتنی بزوتنەوەی ئافرەتان‪ ،‬شەڕی تایبەتی ئافرەتانە دژ بە‬

‫‪ -13‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل ‪.٨٩‬‬ ‫‪ -14‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪.‬ل ‪. ٧١‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪157‬‬

‫خۆیان‪ .‬ئەمڕۆ ئامرازی زۆر کاریگەر و بارودۆخی گونجاو و لەبار هەن کە ئافرەتان‬ ‫بتوانن بەهرەی لێوەربگرن و لە بەرژەوەندی خۆیان بەکاریان بێنن‪ .‬سەدەی بیست بواری‬ ‫فراوانتر لە سەدەکانی ڕابردووی تێدا بوو بۆ جواڵنەوەی ژنان‪ .‬سەدەی بیست و یەکیش کە‬ ‫هێشتا لە سەرەتایداین‪ ،‬ئەو نیشانانەی لە خۆ گرتووە کەپڕ دەرفەت دەبێت بۆ تێکۆشەرانی‬ ‫ژن کە بتوانن ناسنامەیەکی شایستەتر بۆ ئافرەت‪ ،‬دروست بکەن‪.‬‬ ‫ڕاستە ئەمڕۆ زۆر لە ئافرەتان لە بازاڕی کاردان‪ ،‬لە بواری زانست و داهێنانی‬ ‫جۆراوجۆردا کار دەکەن‪ ،‬لە حکومەت و لە پەرلەماندا و لە نزیکەی هەموو بوارە‬ ‫مەدەنییەکانیشدا جێدەستیان دیارە‪ .‬ئەگەر ڕووکەش بڕوانینە بارودۆخی ژیانی ئافرەتانی‬ ‫کۆمەڵگەکانی خۆرئاوا‪ ،‬جۆرە ئازادییەکمان بەرچاو دەکەوێت لە کەسایەتی ئەواندا‪،‬‬ ‫کە بەراورد ناکرێ لەگەڵ ئافرەتانی کۆمەڵگە نەریتییەکان‪ .‬بۆ نموونە کۆمەڵگەکانی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست کە کێشەی ژن تیایاندا گەیشتووەتە خاڵی بنبەست‪ .‬لە کۆمەڵگە‬ ‫نەریتییەکاندا ئافرەتان خاوەنی هیچ جۆرە ئازادییەک نین‪ .‬لە کۆمەڵگە ئازادەکاندا ژنان‬ ‫خاوەنی ئازادییەکی دەرەوەیین واتە ڕووکەش‪ ،‬بەاڵم لە ناوەوەی خۆیاندا هێشتا ئازادنین‪ .‬ئەو‬ ‫تەوقی ترسەی بە درێژایی مێژوو لە ئەستۆی ژن بووە‪ ،‬لە پێشکەوتووترین کۆمەڵگەشدا‪،‬‬ ‫هێشتا بە تەواوی نەیانتوانیوە بەسەریدا زاڵ بن و ناوەوەی خۆیان (دەروونیان) بە تەواوی‬ ‫ئازاد بکەن‪ .‬بەسەر ئەو هەستی الوازییە وەهمییەدا زاڵ بن کە کۆمەڵگە بۆی داتاشیوون‪.‬‬ ‫هێشتا ئەو یاخیبوونە پۆزەتیڤە چارەنووسسازەی کە کەسایەتی ئەو بکاتە یڕیاردەر‪ ،‬لە‬ ‫دەروونیدا بەرجەستە نەبووە‪ .‬لەو کۆمەڵگایەندا کە بوار هەبووە و لەگەڵ ئەوەشدا ئافرەتان‬ ‫پاسیڤ بوون لە بونیادنانی کەسایەتییەکی بڕیاردەر بۆ خۆیان‪ ،‬جەنگێکی نهێنییان دژ‬ ‫بە خۆیان بەرپاکردووە‪ .‬هەزاران هەزار ئافرەت لە کۆمەڵگە گەشەسەندووە مۆدێرنەکاندا‪،‬‬ ‫ڕۆڵ دەبینن لە بەشتکردنی جەستەی خۆیان و کردنی خۆیان بە کااڵی سێکسی و‬ ‫بازرگانی پێوە دەکەن‪ .‬جیاکردنەوەی رۆح لە جەستە و بەکرێدانی جەستە بە دەزگایەکی‬ ‫ریکالم‪ ،‬یان بازرگانێکی سێکس کە کڕین و فرۆشتن بە جەستەی ژنەوە دەکات‪،‬‬ ‫هۆیەکی ناگەڕێتەوە بۆ هەژاری ئەو ژنانەی کە جەستەیان بەکرێ دەدەن‪ ،‬بە تایبەتی لەو‬ ‫کۆمەڵگانەی کە دەرفەتی کار بەرفراوانە‪ ،‬بەڵکو زۆربەی جار ئەو ئافرەتانە بە تەواوی‬ ‫ئاگاییەوە ئەو کارە دەکەن و دەشزانن ئەو کارە دەبێتە هۆی سەرگەردانی رۆحیان‪ ،‬بەهۆی‬ ‫بەشتبوونی جەستەیانەوە‪.‬‬ ‫شەڕی ژنان دژ بە خۆیان‪ ،‬لە زۆر سیما و دیاردەی تری کۆمەاڵیەتیدا دەردەکەوێت‪ .‬کە‬ ‫ژن خۆی دەبێتە جێبەجێکاری ئەو یاسایانەی کە کۆمەڵگەی پیاوساالری دەیسەپێنێ‪،‬‬ ‫‪158‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫بۆ نموونە رێگرتنی ژن(دایك) لە (کچ)ەکەی خۆی لە هەڵسوکەوتنی ئازادنەدا‪ ،‬بوونی‬ ‫ژنە بە ئامرازی شەڕ دژ بە توخمی خۆی‪ .‬لە مێژوودا شەڕی بەردەوام و کاریگەری‬ ‫(بووك) و (خەسوو)‪ ،‬دروستکراوی سیستەمی بابساالرییە و زیانی کوشتندەی بە رەوشی‬ ‫کۆمەاڵیەتی ژن داوە‪ .‬نموونەی زۆرتری لەم بابەتە هەن و رۆژانەن و لە نێو زۆربەی ماڵ‬ ‫و خێزانەکاندا دەردەکەون‪ .‬حەزکردن بە پاشکۆیەتی پیاو و هەوڵ نەدان بۆ سەربەخۆیی‪،‬‬ ‫هەروەها پیشاندنی ئارەزووییەکی هەمیشەیی بۆ بەرگری و پەراستنیان لە الیەن پیاوەوە‪،‬‬ ‫هەروەها حەز کردن بە دەسەاڵتی پیاو و ترسانی خۆیان لە بەرپرسیارێتی‪ ،‬هەموویان‬ ‫ئامرازی کاریگەرن کە ئافرەت دژ بەخۆی دەخەنە شەڕەوە‪.‬‬ ‫ژنی کورد و قەیرانەکانی‪:‬‬

‫هەموو ئەو ستەمانەی کە تا ئێستا لەم لێکۆڵینەوەیەدا باسیان لێوە کرا‪ ،‬ئافرەتی کوردیش‬ ‫دەگرێتەوە و پێویست بە دووبارەکردنەوەیان ناکات‪ .‬بەاڵم لەکۆمەڵگە نەریتییەکاندا جۆری‬ ‫رەفتاری کۆمەاڵیەتی و پەیوەندییەکانی مرۆڤ بەهۆی باری ئابووری و کولتووری‬ ‫و ئایینی جیاوازەوە‪ ،‬دەگۆڕێت‪ .‬لەم جۆرە کۆمەڵگایەنەدا وەک لە سەرەتایشدا ئاماژەم‬ ‫پێکرد‪ ،‬ئافرەتان لە ریزی پێشەوەی بەرەی شەڕدان و زۆرترین زیانی جەستەیی و دەروونییان‬ ‫لێ دەکەوێت‪ .‬لەو کۆمەڵگە نەریتییانەدا کە کوردستانیش دەگرێتەوە‪ ،‬سترکتوورێکی‬ ‫سەربازی لە شێوەی دەسەاڵتی خێزان و کۆمەڵگە و دەوڵەتدا دەبینرێت‪ .‬شێوەی پەیوەندییەکان‬ ‫فیوداڵی و کۆنسێرڤاتیڤن‪.‬‬

‫ناکرێ باسی کێشەی ئافرەتی کورد بکەین و ڕووبەڕووی تایبەتمەندییەکانی‬ ‫کۆمەڵگەی کوردستان نەبینەوە‪ .‬کۆمەڵگەی کورد تایبەت و جیاوازە‪ ،‬بەاڵم جەستەیەکی‬ ‫نامۆ نییە لەناو کۆمەڵگەکانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬بەڵکو بەهۆی کۆلۆنیبوونیەوە‬ ‫ئاوێتەیەکی کولتووری بۆ پێکهاتووە‪ .‬تێکەاڵوییەک لە کولتووری عەرەب و تورک‬ ‫و فارس‪ ،‬سەرەڕای تایبەتمەندییە کولتوورییەکانی خۆی‪ .‬لەباسکردنی کۆمەڵگەی‬ ‫کورددا دەبێ ئەوەمان هەمیشە لە یاد بێت کە باس لە کۆمەڵگەی میللەتێک دەکەین‬ ‫کە مێژووییەکی بە ژێردەستی و ناسەربەخۆیی بەسەر بردووە‪ .‬خوودی دەستەواژەکانی‬ ‫ژێردەست و ناسەربەخۆ ئاماژەن بە بوونی کەموکوڕییەکی جیدیی‪ .‬لە بارودۆخی‬ ‫کۆمەڵگەی وادا مرۆڤەکان ئەزموونیان لەگەڵ نائازادی و بێناسنەمەییدا هەیە‪ .‬پیاو لە‬ ‫کۆمەڵگەی وادا بە گشتی خاوەنی خۆیان نەبوون و کەسایەتییەکی بەهێز و بڕیاردەریان‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪159‬‬

‫نەبووە بۆ بەڕێوەبردنی کۆمەڵگەی چونکە ئەو مافەیان لە الیەن داگیرکەرانەوە لێ زەوت‬ ‫کراوە‪ .‬لە قەرەبووی ئەو بێ مافییەی کە دەبوایە هەیبێ بۆ بڕیاردان لە نێو کۆمەڵگەدا‬ ‫و سەردارێتی کۆمەڵگەکەی خۆی وەک پیاوانی کۆمەڵگەکانی دەوروبەری (کە‬ ‫کۆمەڵگەی پیاوساالرن)‪ ،‬قورسایی دەسەاڵتی خۆی خستۆتە سەر خێزان و لە نێو خێزانی‬ ‫خۆیدا سەردارێتی ڕەهای پیادەکردووە و دەسەاڵتی رەهای سەپاندووە‪ .‬ماڵەوە بۆ پیاوی‬ ‫کورد تەنها ئەڵتەرناتیڤێک بووە کە ڕۆڵی دەسەاڵتدارێتی تێدا پیادە بکات و ژن و‬ ‫منداڵەکانی بکات بە ڕەعیەتییەکی بێ دەسەاڵت و فەرمان و بڕیارەکانی خۆی لەسەر‬ ‫ئەوان پیادە بکات (تەنانەت زۆر جار مافی بڕیاردانی لە خێزانیشدا لێ سەندراوەتەوە لە‬ ‫الیەن داگیرکەرانەوە)‪ .‬لە خێزانیشدا ستاتووی کوڕ بەرزترە لە هی کچ‪ ،‬چونکە جێگرەوە‬ ‫و سێبەری باوکە‪ .‬ئەم خەسڵەتە لە کۆمەڵگەکانی تری رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا هەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهۆی باری تایبەتی کۆمەڵگەی کوردەوە‪ ،‬زەق و بەرچاوتر ددەردەکەون‪ .‬بەڵگەیەکی‬ ‫بەرچاو بۆ سەلماندنی بێدەسەاڵتی پیاو لە کۆمەڵگەی کورددا‪ ،‬هێڕشە بەدناوەکانی‬ ‫ئەنفالە کە رژێمی دیکتاتۆری بەعس‪ ،‬لە ساڵی ‪ ،١٩٨٨‬بۆ سەر کوردستانی کردن‪ .‬لەو‬ ‫هێڕشانەدا هەزاران خێزانی کورد گوێزرانەوە زیندانەکانی خوارووی عێراق و بە تایبەتیش‬ ‫زیندانی بەدناوی نوگرەسەلمان‪ ،‬لەوێدا بەبەرچاوی پیاوانی کوردەوە‪ ،‬ژن و کچەکانیان‬ ‫القە کراون و کوڕ و الوەکان فەالقە کراون‪ .‬پیاوانی ئەنفالکراویش پێش کوشتنیان لە‬ ‫ڕووی فیزیکی و دەروونییە ئەشکەنجە دراون و دواجاریش کوژراون و بە کۆمەڵ نێژراون‪.‬‬ ‫کە باس لە کێشەی ژنی کورد دەکەین‪ ،‬بێگومان کێشەی ژن پەیوەندی بە سیستەمی‬ ‫ئابووری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی و کولتوورییەوە هەیە و پەیوەندییەکی بناغەییشی بە‬ ‫پیاوەوە هەیە‪ .‬دەبێ ئەوەمان لەبەرچاو بێت کە باس لە پیاوی کۆمەڵگەیەکی نائاسایی‬ ‫دەکەین‪ .‬لە کۆمەڵگەی نائاساییشدا ژنان بارگرانترن‪ .‬لە کۆمەڵگەی کوردیدا‪ ،‬ژنان‬ ‫زەبری هەمەجۆریان بەردەکەوێت‪ .‬چ لە الیەن داگیرکەرەوە‪ ،‬چ بەهۆی باری نائاسایی‬ ‫واڵتەوە‪ ،‬چ بەهۆی باری ناسەقامگیری سیاسی و هەبوونی شەڕەوە‪ ،‬چ بەهۆی باری‬ ‫دواکەوتوویی کۆمەاڵیەتی و کولتوورییەوە و هەبوونی نەخۆشییە کۆمەاڵیەتییەکانی‬ ‫وەکو هەژاری و بێکاری و نەخوێندەواری و ناتەندروستی‪ ،‬یاخوود بەهۆی ستەمی‬ ‫راستەوخۆی پیاوەوە‪ ،‬کە وەک وتمان بۆخۆشیان ستەملێکراون‪.‬‬

‫‪160‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫میکانیزمەکانی بەرگری ئافرەت و پیاوی کورد‪:‬‬

‫مرۆڤ کە ڕووبەڕووی هەر ستەم و رەفتارێکی نائاسایی دەبێتەوە‪ ،‬ئۆتۆماتیک‬ ‫بەرگری لە خۆی دەکات‪ .‬لە دەروونناسیدا ئەم کاردانەوەیە پێی دەگوترێت میکانیزمی‬ ‫بەرگری دەروونی‪ .‬مرۆڤ میکانیزمگەلێکی جۆراوجۆر دەخاتە کار بۆ بەرگریکردن‬ ‫لە خۆی دژی ئەو کارانەی کە قابیلی قبوولکردن نین‪ ،‬بەاڵم میکانیزمی بەرگری‬ ‫پاراستنێکی هەمیشەیی و بنەڕەتی و ڕاستی نییە بۆ مرۆڤ دژی هەڕەشە دەرەکییەکان‪،‬‬ ‫بەڵکو تەنها دڵنیاییەکی کاتی و ساختەیە و زۆر جار بەهۆیەوە نەخۆشییە دەروونییەکانی‬ ‫وەکو خەمۆکی و شپرزەیی و هێستریا‪ ،‬روودەدەن‪ .‬مەبەستمانە بزانین لە ئەنجامی ئەو‬ ‫کێشە و ملمالنێیانەی کە جیاکاری جەندەر هۆکارین‪ ،‬نێر و مێی کۆمەڵگەی ئێمە تا‬ ‫چ ئەنداەیەک ئەو میکانیزمانە بەکار دەبەن‪ .‬جۆرەکانی میکانیزمی بەرگری زۆرن‪،‬‬ ‫لەوانەی کە لە کۆمەڵگەی ئێمە بە بەرفراوانی بەکار دەبرێن‪ ،‬ئەمانەن‪:‬‬

‫یەکەم‪ :‬چەپاندن‬ ‫بناغەییترین جۆری میکانیزمی بەرگرییە و ئاسانترین شێوەکانیەتی بۆیە مرۆڤ زیاتر‬ ‫ڕووی تێدەکات‪ .‬کاتێ مرۆڤ رووبەڕووی دژایەتی و ستەم و ڕەفتاری نائاسایی ئەویتر‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬لە دەروونەوە دەهەژێ و دەشڵەژێ‪ ،‬بەاڵم لە دەرەوەی خۆی ئەو کارتێکردنە‬ ‫دەرناخات و دەیچەپێنێتە ناوەوەی خۆی‪ .‬ئەمانە لە هۆشی ناوەکی مرۆڤدا جێگیر دەبن و‬ ‫لە دوواییدا لە شێوەی ڕەفتاری نائاسایی سەرهەڵدەدەن‪.‬‬ ‫پیاو لە کۆمەڵگەی کوردەواریدا ئەم میکانیزمەی بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکار‬ ‫بردووە بۆ بەرگری دەروونی خۆی‪ .‬کە باس لە سەردەمی رژێمی داگیرکەری بەعس و‬ ‫دەسەاڵتی بکەین بەسەر کۆمەڵگەی کوردستاندا‪ ،‬لەو دەمانەدا پیاو هەرگیز راستەوخۆ‬ ‫نەیتوانیوە بەرپەرچی رەفتاری نائاسایی و سوکایەتی داگیرکەرەکەی بکاتەوە‪ .‬بەشی‬ ‫هەرەزۆری ئەو رەفتارە نائاسایی و هەڕەشەیەی چەپاندووە و لە هۆشی ناوەکیدا جێگەیان‬ ‫گرتووە‪ .‬ئەمانە لە کاتی دوورتردا لە شێوەی رەفتاری نائاسایی لێی دەردەکەون‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫تووڕەیی و بێئارامی و ناسەقامگیری لە کەسایەتییاندا کە بووەتە خەسڵەتێکی پیاوی‬ ‫کورد‪.‬‬ ‫ئافرەت لە کۆمەڵگەی کورددا‪ ،‬بەهەمان دۆخی ناهەمواردا تێپەڕیوە ورەفتار و‬ ‫هەڕەشەکانی لە دەروونی خۆی چەپاندووە‪ .‬کچ لە رۆژی بوونییەوە ڕووبەڕووی لۆمە‬ ‫و تانە و تەشەر دەبێتەوە‪ ،‬سوکایەتی بە مێیەتی دەکرێت و لە زۆر چاالکی رۆژانەی‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪161‬‬

‫منداڵیی قەدەغە دەکرێت‪ .‬رەفتاری نایەکسان و نادادپەروەرانە دەبینێت لە دایک و باوکەوە‬ ‫بەرامبەر بەو و براکەی دەکرێت‪ .‬هەاڵواردنی زەق لە هەموو هەڵسوکەوتێکی رۆژانەی‬ ‫ناو خێزاندا دەبنە مایەی چەپاندنێکی زۆر و هۆشی ناوەکی مێینەی کورد پڕ دەکەنەوە‬ ‫لە ئازاری چەپێندراو‪ .‬ترسان لە بڕیاردان و بەرپرسیارێتی‪ ،‬باوەڕبەخۆنەبوون و خەمۆکی‪،‬‬ ‫ئاکامی ئەو چەپاندنە بێ ئەندازەیەن کە ژنیان کردۆتە کانگای حەسرەت و هەستی‬ ‫بێدەسەاڵتی و هەستی بێ هودەیی و بێمانایی ژیان‪.‬‬

‫ئەم میکانیزمە تا ڕادەیەکی زۆر لە کۆمەڵگەی کورددا باوە و پیادە دەکرێت‪ .‬ئەو‬ ‫کەسەی کە مەبەستە سزای بدرێت فەرامۆش دەکرێت و کەسانێکی بێئاگا لەو مەسەلە‬ ‫سزا دەدرێن‪ .‬لەبەر ئەوەی ناتوانێ راستەوخۆ سزادەر سزا بدات‪ ،‬ئاراستەی سزاکەی‬ ‫دەگۆڕێت و لە بەنڕەتەوە ستەمەکە لە کەسانی ستەمکار دووردەخاتەوە‪.‬‬ ‫پیاو لەبەر ئەوەی ناتوانێ راستەوخۆ سزای ئەو کەسانە بدات کە ستەمی لێ دەکەن‪،‬‬ ‫سزاکەی ئاراستەی کەسانی تری کۆمەڵگەی خۆی دەکات و بە تایبەتیش خێزانەکەی‪.‬‬ ‫کوشتنی ژن و ئازاردان و لێدانی و سوکایەتی پێکردنی لە ناو ماڵەکەی خۆیدا‪ ،‬نموونەی‬ ‫ئاشکرای ئەو میکانیزمەن‪.‬‬ ‫ژن لە جیاتی سزادانی سزادەرەکەی کە نێرینەکانی ماڵەوەن‪ ،‬سزای منداڵەکانی خۆی‬ ‫دەدات و بە تایبەتیش کچەکانی خۆی‪ .‬ئەمە سیفەتێکی کەسایەتی بێدەسەاڵت و بێهێزە‬ ‫کە تەنها دەتوانێ سزای لە خۆ بێدەسەاڵتتر و بێهێزترەکان بدات‪ .‬دایک لە کۆمەڵگەی‬ ‫کورددا بە قەد باوک و هەندێ جار زیاتریش کچ دەچەوسێنێتەوە‪.‬‬

‫دووەم‪ :‬نکۆڵیکردن‬ ‫ئەمەشیان لە شێوەی چەپاندنە‪ ،‬جیاوازییەکەی لەوەدایە کە چەپاندن زیاتر پەیوەندی بە‬ ‫هەست و سۆز و شتە ناوەکییەکانی مرۆڤەوە هەیە‪ ،‬بەاڵم نکۆڵیکردن شتە دەرەکییەکان‬ ‫دەگرێتەوە‪ .‬بۆ نموونە ئازاردانی فیزیکی مرۆڤ‪ .‬کە مرۆڤ ڕووبەڕووی سزا و لێدانێکی‬ ‫جەستەیی دەبێتەوە‪ ،‬بۆ بەرگری لەو کارە نکۆڵی لەو ئازار و سزایە دەکات‪ .‬بابزانین ئەم‬ ‫جۆرە لە بەرگری دەروونی چۆن لە الی ئافرەت و پیاوی کورد دەرکەوتووە و چۆن پەنایان‬ ‫بۆ بردووە‪.‬‬ ‫بەشێکی زۆری پیاوی کورد‪ ،‬ئەگەر چی دڵنیا بووە لەوەی رۆژانە داگیرکەران‬ ‫دەیچەوسێننەوە و سوکایەتی بە بوون و ناسنامەی دەکەن و سزای جۆراوجۆری دەدەن‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم بۆ بەرگری لە دەروونی خۆی نکۆڵی لەو سزا و ستەمانە کردووە و چووتە‬ ‫پاڵ ستەمکاران و دژ بە خەڵکی خۆی جەنگاوە‪ .‬لە هەشتاکانی سەدەی بیستەمدا‪ ،‬لەم‬ ‫بەشەی کوردستان دیاردەی بە (جاش)گرتنی پیاوی کورد لە الیەن رژێمی بەعس پیادە‬ ‫بوو‪ ،‬ژمارەیەکی زۆری فەوجی جاشی کورد دامەزرێندران‪.‬‬ ‫بەاڵم ئافرەت‪ ،‬میکانیزمی نکۆڵیکردنی بەو شێوەیە بەکار هێناوە کە وا دەنوێنێت حەزی‬ ‫لە پیاوی ئازا و تووندوتیژە‪ .‬ئەگەرچی لە پای ئەو تووندوتیژییەی پیاو‪ ،‬ستەمی زۆری‬ ‫لێ دەکرێت و زەبری کوشندەی بەردەکەوێت‪ ،‬بەاڵم سیفەتی تووندی پیاوی ال پەسەندترە‬ ‫لە پیاوی ئارام و لەسەر خۆ!‬

‫چواره‌م‪ :‬هەڵگەڕانەوە دژی خوود‬ ‫لەم جۆرەی بەرگرییدا‪ ،‬کەسی هەڕەشەلێکراو‪ ،‬لە جیاتی ئەوەی دژایەتی ئەو کەسە‬ ‫بکات کە بووەتە هەڕەشە‪ ،‬شەڕ لە دژی خوودی خۆی بەرپا دەکات و خۆی دەچەوسێنێتەوە‪.‬‬ ‫بەکاربردنی ئەم جۆرەش لە میکانیزمی بەرگری دەروونی لە کۆمەڵگەی کوردیدا‬ ‫باوە‪ .‬کە ناتوانێ هەستەکانی ڕووبەڕووی کەسانی مەبەست بکات‪،‬ڕق و کینەی خۆی‬ ‫ئاراستەی خۆی دەکات و لە دژی خۆی دەکەوێتە شەڕەوە‪ .‬پیاو کە دەکەوێتە دژایەتی‬ ‫خۆی‪ ،‬لە شێوەی خەمۆکی و هەستکردن بە بێهودەیی ڕەنگ دەداتەوە و بە مەینۆشین‬ ‫و جگەرەکێشانی زۆر و رەفتاری دیکەی زیانبەخۆگەیەن دەریدەبڕێت‪ .‬ئافرەتی کوردیش‬ ‫دژایەتی خۆی دەگەیەنێتە ئەوپەڕی و لە شێوەی خۆکوشتن و خۆسوتاندن دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫دیاردەی خۆسووتاندنی ئافرەت لە کوردستاندا میکانیزمی هەڵگەڕانەوە لە دژی خۆیە‪،‬‬ ‫کە پێی وایە بۆ بەرگری دەروونی خۆی لە هەڕەشە دەرەکییەکان بەکاری دەبات‪.‬‬

‫سێیه‌م‪ :‬دوورخستنەوە و گۆڕان‬ ‫ئەو کەسەی کە رەفتارە نائاساییەکەی نواندووە و مەبەستە‪ ،‬وەاڵمی ئاراستە ناکرێتەوە‪،‬‬ ‫بەڵکو ئاراستەی کەسانی تر دەکرێتەوە‪ .‬مرۆڤ نەوێرێ لە کەسێ توڕە بێ کە هەڵەیەکی‬ ‫بەرامبەری کردبێ‪ ،‬لە کەسێکی تر تووڕە دەبێت و قینی خۆی بەو خاڵی دەکاتەوە‪.‬‬

‫پێنجه‌م‪ :‬خوودتۆقاندن‬ ‫کە لە کەسێ یان شتێ بترسێ‪ ،‬ئیدی بە شێوەیەک لە خۆی گەورەی دەکاتەوە و‬ ‫دەیکاتە خوولیای‪ ،‬تا رادەی خۆتۆقاندن لێی‪.‬‬ ‫ئەم میکانیزمەیان زیاتر و گشتگیرتر لە کوردستاندا ئافرەتان بەکاری دەبەن‪ .‬ئافرەت‬

‫‪162‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪163‬‬

‫بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر خۆی لە پیاوان تۆقاندووە‪ .‬هەندێ جار ئەو ترس و سامەی‬ ‫هەیەتی لە ڕادەی ترس و سام دەچێتە دەرەوە‪ .‬هۆیەکی یاخینەبوونی ژنی کورد لەو‬ ‫ستەمە بێ ئەندازەیەی کە رۆژانە ڕووبەڕووی دەبێتەوە‪ ،‬خۆتۆقاندنیەتی‪.‬‬ ‫ئەنجام‪:‬‬

‫لە هەموو وردبوونەوە و بۆچوونەکانی ئەم لێکۆڵینەوەدا کەمەبەستی خستنەڕووی ئەو‬ ‫ئارێشانە بوو کە جیاکاری جەندەر هۆکارێتی و شەڕێکی بەردەوامە لە دژی توخـمی‬ ‫مێینەی مرۆڤ بەرپا بووە‪ ،‬دەگەینە ئەم خااڵنەی خوارەوە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬ئەوەی ڕوودەدات جەنگێکی کپە و رۆژانە زیان بە گیان و بە بوونی ئافرەت‬ ‫دەگەیەنێت‪ .‬بە ئامرازی جیاواز و شێوازی جۆراوجۆر‪ ،‬لە هەموو کۆمەڵگەکاندا ئەم شەڕە‬ ‫بەڕێوە دەبرێ و برەوی پێ دەدرێ‪ .‬سزا دەروونییەکان کاریگەرتر و ئاکامی دژوارتریان‬ ‫هەبووە و هەیە وەک لە سزا فیزیکییەکان‪ .‬ئاکامی ئەم شەڕە لە هەموو ڕوویەکەوە‪،‬‬ ‫لە رووی ئابووری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئایینی و کولتوورییەوە‪ ،‬زیانی زۆری لە‬ ‫کۆمەڵگەکانی مرۆڤایەتی داوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬کۆمەڵگە پێشکەوتووەکانی دنیا‪ ،‬ئەم شەڕە بە شێوەیەکی سووکتر و کەمبینراوتر‬ ‫پیشان دەدەن‪ ،‬هەرچی کۆمەڵگە دواکەوتووەکانە دەبنە بەرەی پێشەوەی ئەو شەڕانە و‬ ‫رۆژانە ئافرەتان دەبنە قوربانی‪ .‬ئامرازەکانی شەڕ دژ بە ژنان لە کۆمەڵگە نەریتییەکاندا‬ ‫فیوداڵیین و هەلومەرجی خەباتی فێمینیستی دژوارە‪ .‬لە کۆمەڵگە نەریتییەکاندا‪،‬‬ ‫ڕێساکانی ئایین یاسایە‪ ،‬ئامادەیی بڕیاری تاک ونە و کۆمەڵگە بە گشتی بڕیار بۆ‬ ‫تاک دەدات‪ .‬ئافرەتان لەو جۆرە کۆمەڵگەیەدا خاوەنی هیچ نین‪ ،‬تەنانەت ناتوانن خاوەنی‬ ‫بوون و جەستەی خۆیان بن‪.‬‬

‫چوارەم‪ :‬ئەو پێویستییە ڕەمەکییانەی کە پیویستە مرۆڤ لێیان تێر بێت‪ ،‬تا بتوانێ‬ ‫بگات بە خاڵی خۆناسین و ئینجا خۆسەلماندن‪ ،‬لە نزیکەی هەموو کۆمەڵگەکاندا‪ ،‬بۆ‬ ‫مێینە نەهاتووەتە دی‪ ،‬بۆیە وەک پێویست نەیانتوانیوە گەشە بە کەسایەتی خۆیان بدەن‬ ‫و خۆیان بناسن و بناسێنن و بسەلمێنن‪ .‬نەبوونی ئەو دەرفەت و تواناکارییانەی کە بۆ‬ ‫پڕکردنەوەی پێویستییە دەروونییەکانیان دەبێ بەردەست بێت‪ ،‬بوونەتە هۆکاری ئەوەی کە‬ ‫ژنان لە چاو پیاواندا هێزی بڕیاردانیان الوازتر بێت و لە هەندێ کۆمەڵگەی تەواو نەریتیدا‬ ‫خاڵی بڕیاردانیان بگاتە پلەی سفر‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬لە کوردستانیشدا شەڕێکی نیوەئاشکرا و نیوە نهێنی لە دژی ئافرەتان بەرپایە‪.‬‬ ‫سەرەڕای تایبەتمەندییەکانی ژنی کورد وەک ژنی کۆمەڵگەیەکی داخراو و نائاسایی‪،‬‬ ‫کە مەیدانی شەڕەکەیان بۆی فراوانتر کردۆتەوە‪ ،‬پیاوانی کۆمەڵگەی کورد بۆ خۆشیان‬ ‫میژووییەکی ستەمدیدەییان هەیە و زەبری کوشندە لە کەسایەتییان دراوە و بێدەسەاڵتکراون‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬چ لە ناو خێزان و چ لەناو کۆمەڵگەدا‪ ،‬پیاوان و ژنانی کورد‪ ،‬بۆ بەرگری‬ ‫دەروونی خۆیان میکانیزمەکانی بەرگری دەروونی بەکار دەبەن‪ .‬چەپاندن‪ ،‬دوورخستنەوە‬ ‫و گۆڕین‪ ،‬هەڵگەڕانەوە دژی خوود‪ ،‬خۆتۆقاندن‪ ،‬بەرچاوترینی ئەو میکانیزمانەن کە‬ ‫بەکاریان دەبەن‪ .‬بەکاربردنی ئەم میکانیزمانە بە چڕیی ئاکامی نێگەتیڤی هەبووە و‬ ‫هەیە لەسەر کەسایەتییان و لە شێوەی رەفتاری کۆمەاڵیەتی پەسەندنەکراودا دەرکەوتوون‬

‫سێیەم‪ :‬لە کۆمەڵگەی نوێدا‪ ،‬ئافرەتان زیاتر لەبارن بۆ (بەشتبوون)‪ ،‬فەلسەفەی پارە و‬ ‫گەشەدان بە ئابووری بۆ رابەرایەتی دنیا‪ ،‬کیشوەرەکانی دنیای خستۆتە پێشبڕکێیەکی‬ ‫بێ ئەندازەوە‪ .‬لۆژیکی بازاڕ‪ ،‬پارە لە سەرووی موڕاڵەوە دەبینێ‪ .‬نرخی جەستەی ئافرەت‬ ‫بۆ سەرفکردنی کااڵ‪ ،‬لە خوودی کااڵ کەمتر دەبێتەوە‪.‬‬ ‫‪164‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪165‬‬

:‫سەرچاوەکان‬

‫چه‌ند تێڕوانینێك‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه خێزان‬

1- E.C.Cuff& Payne (eds.)- Samhällsvetenskapliga perspectiveGotenberg، 1979. 2- Olofsson Per och Sjöström Bengt، Existens och sociala relationerLund- Student Literature- 19930. 3- Arrnhenius Sara´- En riktig kvinna- Om biologism och könsskillnadAtlas 1999. 4- Kvinnas rättigheter، Raport från utrikes departmentet، juni، 1999. 5- Barn i krig، Rapport från Rädda Barnen،1986. 6- Andersson Sten- Mellan människor och ting-Göteborg،Korpen.1985. 7- Schultz L .Ole- Psykologiska perspektiv- Lund. Student Literatur 1997. 8- G. Ahrne- Det sociologiska landskapet- 1996.

‫ ساماڵ عه‌زیز‬:‫ئاماده‌كردنی‬

167

٢٠١٣ ‫ هاوینی‬2 ‫ژمارە‬

166

‫توێژه‌ران كۆكن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ك ‌ه خێزان یه‌كێكه‌ ل ‌ه كۆنترین دامه‌زراوی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫په‌روه‌رده‌ی ك ‌ه مرۆڤ پێی زانیوو‌ه ‪.‬‬ ‫* تاك یان خێزان كۆنتر ‌ه ‪ . .‬؟‬

‫هه‌ر له‌سه‌رتای دروست بوونی ژیان مرۆڤ سه‌رتا به‌شێوه‌یه‌كی ته‌نیا ژیاو‌ه و به‌شێوه‌ی‬ ‫گۆشه‌گیرری ژیاو‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ی ل ‌ه پێشتر باسمان كرد له‌سه‌ر خێزان ك ‌ه كۆنترین دامه‌زراوه‌ی كۆمه‌التیی ‌ه و هیچ‬ ‫كه‌سێك ناتوانێت نكۆڵی لێ بكات‪ ،‬بۆی ‌ه پاشان ژیانی هاوسه‌رگیر یان پێكهێناو‌ه و به‌شێوه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵ ژیاون كه‌وات ‌ه تاك بنه‌ڕتیه‌ و كۆنتر‌ه به‌راورد به‌كۆمه‌ڵگا ‪.‬‬ ‫*گرنگی خێزان‪:‬‬

‫له‌به‌ر ئه‌و گرنگیه‌ زۆر‌ه و شوێن ‌ه به‌رزه‌ی ك ‌ه خێزان هه‌یه‌تی له‌كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی‪،‬‬ ‫هێشتانیش جێگه‌ی گرنگی پێدانی توێژه‌ران و نوسه‌رانه‌‪ ،‬ك ‌ه هه‌موو توانا و گرنگی خۆیان‬ ‫داو‌ه به‌خێزان و كێشه‌كانی‪ ،‬بۆی ‌ه زۆرێك له‌و زانستانه‌ی ك ‌ه ئیستا گه‌شه‌یان كردووه‌ وه‌كو‬ ‫ده‌روونزانی په‌روه‌رده‌یی له‌ئه‌نجامی ئه‌و گرنگی پێدانه‌و‌ه بووه‌‪.‬‬ ‫خێزان یه‌كێكه‌ ل ‌ه هۆكاره‌سه‌ره‌كییه‌كانی دروست بوونی چه‌مكی په‌روه‌رده‌‪ ،‬دۆزینه‌و‌ه و‬ ‫گه‌ڕانه‌وه‌ی پرۆسه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی ‪ .‬هه‌روه‌ها خێزان به‌شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ ڕۆڵی هه‌ی ‌ه‬ ‫ل ‌ه بنیات نانی پێشكه‌وتنی مرۆڤایه‌تی و بره‌و دان به‌په‌یوه‌ندی هاوكاری له‌نێوان خه‌لك‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌گه‌رێته‌و‌ه بۆ فێربوونی مرۆڤ ل ‌ه رێساكانی كۆمه‌اڵیه‌تی و یاساكانی داب و‬ ‫نه‌ریت و ئاكار‪ ،‬هه‌روه‌ها هۆكارێك ‌ه بۆ خه‌زن كردنی جۆرێك ل ‌ه داهێنانه‌كان كه‌ل ‌ه نه‌وه‌كان‬ ‫ل ‌ه باپیرانینانه‌و‌ه بۆیان ده‌مێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و ڕۆڵه‌ی خێزان وه‌كو قوتابخانه‌یه‌كی سه‌رتایی و ناوه‌ندێكی خۆشه‌ویستی و پانتایه‌كی‬ ‫هێمن و دڵنیایی ده‌ور ده‌گێرێت‪ .‬خێزان كار ده‌كات له‌پێناو گه‌ش ‌ه كردن و بنیاتنانی‬ ‫كه‌سایه‌تی منداڵ كه‌ به‌هیچ جۆرێك پێناس ‌ه ناكرێت‪ ،‬خێزان تاك ‌ه دامه‌زراوه‌ی ‌ه بۆ فێركردن‬ ‫و زیره‌ك كردنی منداڵ ك ‌ه ده‌گوازرێته‌و‌ه له‌رێگای دایك و باوك و شاره‌زایی ژیان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ڕۆڵی هه‌ی ‌ه ل ‌ه پێكهاته‌ی ده‌روونی بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی ره‌وشتی تاكی‪ ،‬چاندنی دڵنیایی‬ ‫له‌ده‌روونی منداڵ و فێربوونی زمان و وه‌رگرتنی به‌شێك ل ‌ه به‌هاكان و ئاراسته‌كان ‪..‬‬

‫‪168‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫له‌به‌رئه‌وه‌ی منداڵ زۆربه‌ی كاته‌كان السایی دایك و باوكی ده‌كاته‌و‌ه ل ‌ه عادات و ره‌وشت‬ ‫له‌هه‌موو كاتێكیش سه‌ركه‌وتوو ده‌بێت و كه‌مترین هه‌ڵ ‌ه ده‌كات‪.‬‬

‫*بنه‌ماكانی خێزان‪:‬‬

‫دروست كردنی خێزانێكی سه‌ركه‌توو ئاسان ‌ه ئه‌كه‌ر هه‌ردوو ڕه‌گه‌زه‌ك ‌ه ئه‌وپه‌ری ڕاده‌ی‬ ‫گونجانیان هه‌بێت و له‌گه‌ڵ یه‌كتری‪ ،‬ئه‌نجامی ئه‌وهاوسه‌رگیریه‌ش به‌ دروست كردنی چه‌ند‬ ‫منداڵ كۆتای دێت به‌اڵم دروستكردنی خێزان پێویستی به‌چه‌ند پاڵپشتێك هه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬هه‌ردوو هاوسه‌ر‬ ‫‪ -2‬منداڵ‬ ‫*ئه‌رك و فرمانه‌كانی خێزان ‪:‬‬

‫به‌درێژایی سه‌ده‌كانی رابردوو خێزان زۆرترین ئه‌ركی هه‌بوو‌ه و ئه‌و ئه‌ركانه‌ش ده‌گۆرێت‬ ‫به‌پێی گۆرانكاری قۆناغه‌كان هه‌روه‌ها به‌پێی گۆرانكاری ژینگ ‌ه و كۆمه‌الیه‌تی ك ‌ه‬ ‫خێزانه‌كه‌ی تیایدا ده‌ژیت ده‌گۆرێت‪ ،‬خێزانی كۆن زۆرترین ئه‌ركی پێ سپێردراو‌ه له‌ ژیانی‬ ‫رۆژانه‌یاندا وه‌كو هه‌موو ده‌سه‌اڵته‌كانی دونیایی و دینی‪ ،‬هه‌روه‌ها خێزان جگ ‌ه له‌مان ‌ه‬ ‫گرنگی به‌الیه‌نی ته‌ندروستی و جه‌سته‌یی داو‌ه و خواردن و خواردنه‌و‌ه و جلوبه‌رگیان‬ ‫بۆ ئاماده‌ كردوون‪ ،‬پاشان فێری پیشه‌یان كردوون بۆ داهاتوویان ‪ .‬بۆ ده‌رخستنی زیاتری‬ ‫ئه‌ركه‌كانی خێزان له‌م خااڵنه‌ی خواره‌و‌ه زیارت روونی ده‌كه‌ینه‌و‌ه‬ ‫‪ -1‬وه‌چه‌ خستنه‌وه‌‪ :‬یه‌كێك له‌ مه‌به‌سته‌ سه‌ركییه‌كانی پێكهێنانی هاوسه‌رگیری پاراستن‬ ‫و به‌رده‌وامی مرۆڤایه‌تییه‌ ئه‌ویش له‌ رێگای منداڵ بوونه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬په‌روه‌رده‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی ته‌ندروست‪ :‬په‌روه‌رده‌ی چاك و ته‌ندوست و گونجاو یارمه‌تیده‌ر‬ ‫ده‌بێت بۆ بنیات نانی تاكێكی سه‌ركه‌وتوو بۆ گه‌شه‌سه‌ندنی كۆمه‌ڵگا و گه‌یشتن ب ‌ه‬ ‫كه‌ماڵ‪ ،‬فه‌راهه‌مكردنی ژینگه‌یه‌كی باش بۆ به‌ده‌ست هێنانی پێدویستیه‌ بایلۆژیی و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان چونك ‌ه وه‌زیفه‌ی خێزان كورت نابێته‌و‌ه ته‌ها ل ‌ه وه‌چه‌خستنه‌و‌ه له‌و كات ‌ه‬ ‫هیچ جیاوازیه‌ك نامێنێته‌وه‌ ل ‌ه گه‌ڵ جیهانی ئاژه‌اڵن یاخود ببێته‌ رێگر له‌به‌رده‌م پێشكه‌وتنی‬ ‫كۆمه‌ڵكا‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪169‬‬

‫‪ -3‬پارێزگاری كردن له‌و دامه‌زراوه‌ پیرۆز‌ه (خێزان) له‌كاتی بوونی هه‌ر مه‌ترسیه‌ك ك ‌ه‬ ‫بییه‌وێت شیرزی خێزان تێك بشكێنێت‪ ،‬دابین كردنی هێمنی و ئارمی و خۆشه‌ویستی‬ ‫بۆ ئه‌ندامه‌كانی خێزان چونك ‌ه هیچ دامه‌زراوه‌یه‌كی گشتی تر ناتوانێت جێگای خێزان‬ ‫بگرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -4‬په‌روه‌رد‌ه و فێركردن‪ :‬سه‌ره‌رای گه‌شه‌كردنی دامه‌زراو‌ه په‌ره‌رده‌یی و فێركاریه‌كان‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫خێزان مامۆستایه‌كی سه‌ره‌كیی ‌ه بۆ منداڵ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ئاماده‌كردن و راهێنانی منداڵ بۆ به‌شداری كردن ل ‌ه ژیانی گشتی كۆمه‌ڵگا و‬ ‫فێربوونی كلتور و به‌هاكانی كۆمه‌ڵگا‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی منداڵ پێویستی ب ‌ه چاودێری ته‌واو‬ ‫هه‌ی ‌ه هه‌روه‌ها هاوبه‌شی كردن له‌گه‌ڵ ئه‌و هۆكارانه‌ی ده‌بنه‌ هۆی گه‌شه‌كردنی جه‌سته‌یی‬ ‫و ده‌روونی‪ ،‬زانایانی بواری ده‌روونزانی جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و‌ه ده‌كه‌نه‌و‌ه ك ‌ه خێزان كاریگه‌ریه‌كی‬ ‫زۆری هه‌یه‌ له‌سه‌ر دروست بوونی كه‌سایه‌تی منداڵ ‪.‬‬

‫*رێكخستنی خێزان له‌رووی ژماره‌ی منداڵ‪:‬‬ ‫پێناسه‌ی خێزان‪:‬‬

‫له‌به‌ندی شازده‌یه‌می مافی مرۆڤدا پێناسه‌ی خێزانی كردو‌ه به‌م شێوه‌یه‌‪:‬‬ ‫((یه‌كه‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تی كۆمه‌ڵگایه‌‪ ،‬مافی ژیان و پارێزگاری كردنی كۆمه‌ڵگا و ده‌وڵه‌تی‬ ‫هه‌یه‌))((یه‌كه‌ی سروشتی كۆمه‌ڵگایه‌‪ ،‬یه‌كێكه‌ ل ‌ه كۆنترین دامه‌زراو‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان))‬ ‫رێكخستنی خێزان‪:‬‬

‫دیارده‌یه‌كی سه‌رده‌میانه‌ی ‌ه یارمه‌تی هه‌ردوو هاوسه‌ر ده‌دات بۆ هه‌ڵبژاردنی كاتێكی‬ ‫گونجاو بۆ منداڵ بوون‪ ،‬ژماره‌ی منداڵ و بوونی ماوه‌ له‌نێوان هه‌ریه‌كه‌یان‪ ،‬كه‌ی پێویست ‌ه‬ ‫منداڵ ببێت به‌پێی رازیبوونی هه‌ردوو هاوسه‌ر و له‌چوارچێوه‌یه‌كی ته‌ندروستی ك ‌ه جه‌خت‬ ‫له‌سه‌ر سه‌اڵمه‌تی دایك و منداڵ ده‌كات به‌یه‌كه‌وه‌‪.‬‬ ‫* بریتیی ‌ه له‌هه‌ڵبژاردنی كاتێك بۆ منداڵ بوون له‌الیه‌ن هه‌ردوو هاوسه‌ر‬ ‫*بریتیی ‌ه له‌گه‌یشتن به‌بڕیارێك ل ‌ه هه‌ردوو هاوسه‌ر بۆدیاری كردنی قه‌باره‌ی خێزان و‬ ‫كاتی منداڵ بوون‪.‬‬ ‫‪170‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫*سوده‌كانی رێكخستنی منداڵ ‪:‬‬

‫‪ -1‬كه‌م كردنه‌وه‌ی رێژه‌یی مردنی منداڵ‬ ‫‪ -2‬دووركه‌وتنه‌وه‌ی منداڵ له‌هه‌ندێك نه‌خۆشی‪،‬‬ ‫‪ -3‬كه‌م كێشی‪ ،‬ترسناكترین نه‌خۆشی بۆ منداڵ بریتیی ‌ه له‌ كه‌م كێشی‪.‬‬ ‫‪ -4‬نزم بوونه‌وه‌ی رێژه‌یی مردنی منداڵ و دایكان‪.‬‬ ‫‪ -5‬رێگه‌ ده‌دات به‌دایكان بۆ ئاماده‌بوونێكی باشتر له‌رووی جه‌سته‌یی بۆ منداڵ بوونی‬ ‫داهاتوو‪.‬‬ ‫‪ -6‬رێگ ‌ه ده‌دات به‌دایك و باوك به‌پێشكه‌ش كردنی چاودێریه‌كی باشتر و گونجاوتر بۆ‬ ‫منداڵ‪.‬‬ ‫‪ -7‬باشتر بوونی په‌یوه‌ندی سۆزی (عاگفی) له‌نێوان تاكه‌كانی خێزان‪.‬‬ ‫‪ -8‬نزم بوونه‌وی ئه‌و مه‌ترسیانه‌ی كه‌دایك تووشی ده‌بێت وه‌ك(خوێن به‌ربوون‪ ،‬تێكدانی‬ ‫كۆرپه‌ڵه‌‪ ،‬شۆربوونه‌وی ره‌حم‪،‬هتد)‪.‬‬ ‫‪ -9‬زۆر منداڵ بوون یاخود نه‌بوونی به‌رنامه‌رێژی بۆ منداڵ بوون هه‌ندێك جار ده‌بێته‌هۆی‬ ‫ناته‌واوی كۆرپه‌ڵ ‌ه ‪.‬‬ ‫‪ -10‬توانینی دایك و باوك بۆ دابین كردنی پێداویستییه‌كانی منداڵ له‌رووی جڵ و‬ ‫به‌رگ و خواردن و هتد ‪.‬‬ ‫‪ -11‬بوونی هه‌مان چانسی خوێندن و چاودێری ته‌ندروستی بۆ منداڵه‌كه‌نیان ‪.‬‬ ‫*رێگاكانی (هۆیه‌كانی) رێكخستنی خێزان‪:‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-4‬‬

‫رێگه‌ گرتن (‪. )condom‬‬ ‫رێگه‌ی هۆرمۆنی (حه‌بی رێگه‌گرتن ل ‌ه سك پڕی‪ ،‬ده‌رزی)‬ ‫ئامێری ناو رحم ئه‌مه‌ش كه‌سانی پسپۆر ئه‌نجامی ده‌دات‪.‬‬ ‫رێگه‌ی هه‌میشه‌یی به‌نه‌شته‌رگه‌ری ئه‌نجام ده‌درێت ‪.‬‬

‫*چه‌ند ئامۆژگاریه‌كی پێویست بۆ دایك و باوك‪:‬‬

‫‪ -1‬ئامۆژگاری دایكان ده‌كرێت له‌رووی ته‌ندروستی وا باشتر‌ه پێش ‪ 20‬ساڵی و دوایی‬ ‫‪ 35‬ساڵی منداڵ بوون ئه‌نجام نه‌درێت ‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪171‬‬

‫‪ -2‬پێویست ‌ه به‌رده‌وام هه‌وڵی ئه‌و‌ه بدرێت له‌الیه‌ن دایكان كه‌ ماوه‌یه‌ك هه‌بێت كه‌ له‌(‪)3‬‬ ‫ساڵ زیاتر نه‌بیت له‌نێوان منداڵی یه‌كه‌م و داهاتوو بۆئه‌وه‌ی دایك توانای جه‌سته‌یی خۆی‬ ‫بگه‌رێنێته‌و‌ه ‪.‬‬ ‫‪ -3‬باشترین قه‌باره‌ی خێزان ل ‌ه نێوان (‪ )3-2‬منداڵ دابێت باشتر و گونجاوتره‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬

‫ ‪1-http://www.freemuslim.org/index.php/2012 -15 -12 -27 -04‬‬‫‪45-35-12-27-04-2012/01‬‬ ‫‪2- http://forum.te3p.com/27226.html‬‬ ‫‪3- http://mawdoo3.com/‬‬ ‫‪4 - h t t p : / / w w w . m o h . g o v. j o / M O H / A r / g e n e r a l d e t a i l s .‬‬ ‫)‪php?generalid=110‬‬

‫‪172‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪173‬‬

‫توندوتیژی خێزانی چیه‌؟‬

‫توندوتیژی‬ ‫خێزانی و ئاكام ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی‬

‫ئاماده‌كردنی‪ :‬ئاریا صابر‬

‫‪174‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫بیرمه‌ندانی یاسایی‪ ،‬چه‌ند پێناسه‌یه‌كی جیاوازیان سه‌باره‌ت به‌ توندوتیژی خێزانی‬ ‫خستوه‌ته‌روو‪ .‬تا سه‌ده‌یه‌ك پێش ئێستا‪ ،‬ژماره‌یه‌كی زۆر له‌یاساناسان‪ ،‬توندوتیژی خێزانیان‬ ‫هاوشان ب ‌ه توندوتیژی له‌گه‌ڵ هاوسه‌ر پێناس ‌ه ده‌كرد‪ .‬پاش جه‌نگی جیهانی دووه‌م و‬ ‫به‌گڕخستنی ریفۆرم ‌ه خێزانیه‌كان ل ‌ه هه‌ندێك له‌ واڵته‌ كاریگه‌ره‌كانی جیهان‪ ،‬ئه‌م پێناسه‌ی ‌ه‬ ‫فراوانتر كرا‪.‬‬ ‫توندوتیژی خێزانی به‌كردار یان لێكدانێك ده‌وترێت ك ‌ه له‌و رێگایه‌‪ ،‬كه‌سێك ب ‌ه كه‌سێكی‬ ‫تر‪ ،‬خۆ ویستانه‌‪ ،‬له‌ چوارچێوه‌ی خێزان‪ ،‬زیانێكی فیزیكی یان ره‌وشتی ده‌گه‌یه‌نێت‪ .‬ئه‌م‬ ‫جۆر‌ه هه‌ڵوێسته‌‪ ،‬كه‌ له‌ ڕوانگه‌ی یاسایی زیانێكی فیزیكی یان ده‌روونی پێناس ‌ه ده‌كرێت‪،‬‬ ‫ده‌توانرێت به‌ شێوازی جیاواز ئه‌نجام بدرێت‪.‬‬ ‫باڵوترین جۆره‌كانی توندوتیژی بریتین ل ‌ه لێدان‪ ،‬ده‌ستدرێژی سێكسی‪،‬گرنگێ‌ پێنه‌دان و‬ ‫بێ‌ بایه‌خ كردن‪ ،‬ترساندن‪ ،‬ئیهان ‌ه كردن‪ ،‬و له‌ هه‌ندێك كاتدا كه‌م كردنه‌وه‌ی ئابووری له‌سه‌ر‬ ‫تاك و ‪. ..‬‬ ‫مرۆڤناسانی به‌ریتانی‪ ،‬له‌ كۆتایی سه‌ده‌ی ڕابردوو‪ ،‬توندوتیژی خێزانیان به‌م شێواز‌ه‬ ‫پێناس ‌ه كردووه‌‪« :‬سه‌پاندنی داواكاریه‌كان و ڕوانگه‌ی تاكێكی خێزان له‌سه‌ر تاك یان‬ ‫هه‌مووئه‌ندامانی تری خێزان‪ ،‬ل ‌ه ڕێگای زۆر‪ ،‬فشار‪ ،‬تۆقاندن‪ ،‬سووك كردن‪ ،‬فشار دارایی»‪.‬‬ ‫ئه‌م بیرمه‌ندانه‌‪ ،‬له‌م باوه‌ڕه‌دان كه‌ توندوتیژی خێزانی سنووری ئایینی‪ ،‬جۆگرافی‪ ،‬ڕه‌گه‌زی‬ ‫و نه‌ته‌وه‌یی ناناسێت‪.‬‬ ‫یاساناسان له‌ مصر‪ ،‬له‌م باوه‌ڕه‌دان كه‌ توندوتیژی خێزانی سه‌رچاوه‌یه‌كی سێكسی هه‌ی ‌ه و‬ ‫هه‌موو كات ئافره‌تانی خێزان ده‌بن ب ‌ه قوربانی‪ .‬ئه‌وان پێیان وایه‌‪( :‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئافره‌تان ل ‌ه‬ ‫زۆربه‌ی كاتدا له‌ هه‌ست به‌ كه‌می ئاسایشی تاكی و كۆمه‌اڵیه‌تی خۆیان ئازار ده‌كێشن‪،‬‬ ‫كه‌وات ‌ه ده‌بن به‌ قوربانی توندوتیژیه‌كانی ناو خێزانی خۆیان)‪.‬‬ ‫هه‌ندێكجاریش‪ ،‬توندوتێژیه‌ خێزانیه‌كانیان به‌ توندوتیژی ناوه‌كی نێو خێزان ناساندوه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫به‌ واتای ده‌سه‌اڵتی قبوڵ نه‌كراوی فیزیكی و ده‌روونی تاكێكی خێزان له‌سه‌ر تاك یان‬ ‫تاكه‌كانی تری خێزانه‌‪ .‬ئه‌م ده‌سه‌اڵته‌ قبوڵ نه‌كراوه‌‪ ،‬به‌ شێوازه‌كانی سووك كردن‪ ،‬لێكدانی‬ ‫فیزیكی و ته‌سك كردنه‌وه‌ی ئازادیه‌كان بۆ قوربانیه‌كانی ئه‌نجام ده‌درێت‪.‬‬ ‫ئه‌مرۆ ئێمه‌ ل ‌ه جیهاندا جۆره‌ها توندوتیژی خێزانی له‌ نه‌ریته‌ جیاوازه‌كان ده‌بینین‪ .‬وه‌كو‬ ‫دواین ژماره‌كانی ناوه‌ندی توێژینه‌و‌ه به‌ ناوی (ناوه‌ندی چاودێری له‌سه‌ر توندوتیژی ‌ه‬ ‫ناوه‌كیه‌كان) پیشان ده‌دات ك ‌ه ‪ 30‬ملیۆن ل ‌ه تاكه‌كانی ئه‌مریكا له‌ جۆره‌كانی توندوتیژی‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪175‬‬

‫خێزانی ئازار ده‌چێشن‪ ،‬ك ‌ه ‪ %10‬جه‌ماوه‌ری ئه‌مریكی پێك دێنێت‪ .‬دیارترینیان لێدان و‬ ‫ئازاری ژنان له‌ خێزاندایه‌‪.‬‬ ‫توندوتیژیه‌كانی خێزانی ب ‌ه شێوازی جیاواز به‌دیار ده‌كه‌ون‪ .‬ل ‌ه كولتووری یاسایی‪،‬‬ ‫تاكو ئێستا شێوازی جیاواز له‌ توندوتیژی خێزانی تۆمار كراوه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م نوسراو‌ه ب ‌ه چه‌ند‬ ‫شێوازێكی گرنگ و دیاری ئه‌و باس ده‌كات‪:‬‬ ‫توندوتیژی فیزیكی (جه‌سته‌یی)‪:‬‬ ‫كردارێكه‌ ك ‌ه بتوندوتیژیكار‪ ،‬خۆویستانه‌‪ ،‬به‌ به‌كارهێنانی هێز‪ ،‬ئازاری جه‌سته‌یی قوربانی‬ ‫ده‌دات و ئامانجی ئه‌و گه‌یاندنی ئازاری فیزیكی له‌سه‌ر قوربانیه‌‪ .‬كه‌ ده‌بێت ‌ه هۆی‬ ‫برینداركردنی فیزیكی و رۆحی و ل ‌ه هه‌ندێك كاتدا‪ ،‬هۆكاری مردنی قوربانیه‌‪ .‬ئه‌م كرداره‌‪،‬‬ ‫ێ كاتدا‪ ،‬ب ‌ه ئامێری‬ ‫ێ لێدان (شه‌ق هاوێشتن) و له‌ هه‌ند ‌‬ ‫ێ بارودۆخدا‪ ،‬ب ‌ه ده‌ست و پ ‌‬ ‫له‌ هه‌ند ‌‬ ‫وێران كه‌ر وه‌كو چێو‪ ،‬به‌رد‪ ،‬و ‪ ..‬ئه‌نجام ده‌درێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌ندێ‌ باردا‪ ،‬توندوتیژیكاران‪ ،‬چه‌كی سارد و برینداركه‌ر‪ ،‬بۆ گه‌یاندنی ئازار ب ‌ه‬ ‫قۆربانی به‌كار دێنن‪ ،‬كه‌ ب ‌ه گشتی ده‌بێته‌ هۆی برینداركردنی زۆر و ته‌نانه‌ت مردنی‬ ‫قوربانی‪.‬‬ ‫توندوتیژی سێكسی‬

‫ئه‌م جۆر‌ه توندوتیژیان ‌ه ك ‌ه ب ‌ه ناوی ده‌ست درێژی سێكسی ناسراون به‌ كردارێك ده‌وترێت‬ ‫ێ بیر كردنه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫ك ‌ه توندوتیژیكار كردارێكی سێكسی ل ‌ه به‌رامبه‌ر قوربانی خۆی ب ‌‬ ‫خاڵه‌كانی ژێر ئه‌نجامی ده‌دات‪:‬‬ ‫ێ بیركردنه‌و‌ه ل ‌ه ویست و ئاره‌زووی قوربانی)‪،‬‬ ‫كرداری سێكسی‪ ،‬ب ‌ه به‌كار هێنانی هێز ( ب ‌‬ ‫له‌سه‌ر قوربانی ئه‌نجام ده‌درێت‪ ،‬كرداری سێكسی سه‌پێنراو له‌سه‌ر تاكێكی نه‌خۆش‪ ،‬كه‌م‬ ‫ئه‌ندام و‪ ،‬ك ‌ه هۆكاری ئازاری سێكسی و ده‌روونی له‌سه‌ری ده‌بێت‪.‬‬ ‫توندوتیژی سه‌رچاوه‌گرتوو له‌ هه‌ست و سۆز‬ ‫ئه‌م جۆره‌ توندوتیژی ‌ه ب ‌ه كردارێك ده‌وترێت ك ‌ه توندوتیژیكار ب ‌ه به‌كار هێنانی فشاری‬ ‫زاره‌كی و كرداری هۆ هێنه‌ر قوربانی خۆی ب ‌ه سووك كردن‪ ،‬گاڵت ‌ه كردن‪ ،‬و ژێر پێ‬ ‫نانی كه‌رامه‌تی قوربانی ناچار ده‌كات‪ .‬ب ‌ه ئه‌نجام دانی ئه‌م كردار‌ه خۆی ب ‌ه دیاریكه‌ری‬ ‫داهاتووی قوربانی داده‌نێت و ژیانی رۆژانه‌ی قوربانی یان قوربانیه‌كان كۆنترۆڵ ده‌كات‪.‬‬ ‫ئه‌م كردار‌ه كه‌ هۆكار‌ه بۆ بریداركردنی فكر‪ ،‬بیر‪ ،‬ده‌روون و رۆحی قوربانی‪ ،‬ك ‌ه نه‌خۆشی‬ ‫‪176‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ده‌روونی‪ ،‬دڵه‌ڕاوكێ‌‪ ،‬ل ‌ه بیرچونه‌وه‌‪ ،‬و توڕه‌یی به‌رده‌وام الی تاك دروست ده‌كات و ل ‌ه‬ ‫هه‌ندێك كاتدا هۆكاری خۆكوشتنه‌‪ .‬ئه‌م جۆر‌ه توندوتیژیه‌ خێزانیه‌ ده‌توانێت قوربانیه‌كانی‬ ‫خۆی ل ‌ه نێو خێزان هه‌ڵبژێرێت‪ .‬زۆرترین قوربانی ئه‌م توندوتیژی ‌ه ل ‌ه ژنان و مندااڵنی خێزان‬ ‫پێك دێت به‌اڵم ژماره‌ی ئه‌و پیاوانه‌ش كه‌م نیه‌ ك ‌ه قوربانی ئه‌م توندوتیژی ‌ه ده‌بن‪.‬‬ ‫توندوتیژی ئابووری‬

‫له‌م كرداره‌‪ ،‬تاوانبار ده‌سه‌اڵتی ئابووری ب ‌ه شێوازێك ده‌گرێته‌ ئه‌ستۆ كه‌ ئه‌ندامانی تری‬ ‫ێ كردنی ویسته‌كانی ئه‌و ده‌بن‪ .‬به‌م جۆره‌ش قوربانیه‌كانی خێزان‪،‬‬ ‫خێزان‪ ،‬ناچار ب ‌ه جێبه‌ج ‌‬ ‫ناتوانن خواست و ویستی خۆیان ب ‌ه پێی كات بوروژێنن‪ ،‬و ده‌بێ‌ گوێڕایه‌ڵی ئه‌و بن‪.‬‬ ‫هه‌ندێكجار‪ ،‬كه‌سی ده‌سه‌اڵتدار‪ ،‬ب ‌ه به‌كارهێنانی هێز‪ ،‬باری ئابووری ئه‌ندامانی تری‬ ‫خێزانه‌كه‌ی كۆنترۆڵ ده‌كات و داهاتی ئه‌وان له‌ پێناو خواست و ویستی خۆی به‌كار دێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌زمونه‌كان پیشانیان داو‌ه له‌ هه‌ندێك له‌ واڵتان‪ ،‬تاكه‌كانی ده‌سه‌اڵتداری خێزان‪ ،‬بۆ كه‌م‬ ‫كردنه‌وه‌ی رۆڵی ئه‌ندامانی تر‪ ،‬ل ‌ه چاالكی ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووریه‌كانی خێزان ( ب ‌ه تایبه‌ت‬ ‫ێ ده‌گرێت تاكو ده‌سه‌اڵتی خۆیان بپارێزن‪.‬‬ ‫ل ‌ه چاالكیه‌كانی ژنان) پێشی پ ‌‬ ‫زیانه‌كانی توندوتیژی خێزانی له‌سه‌ر پێكهێنه‌ره‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان‬ ‫توندوتیژی خێزانی هۆكارێكی سه‌ره‌كیه‌ بۆ تێكدانی هه‌یكه‌لی كۆمه‌ڵگا‪ .‬ئه‌گه‌ر ب ‌ه‬ ‫روانگه‌یه‌كی گشتیه‌و‌ه چاو ل ‌ه زیان ‌ه ئابووریه‌كانی توندوتیژی ‌ه خێزانیه‌كان بكه‌ین‪ ،‬هێند‌ه‬ ‫به‌س ‌ه ببینین چاره‌سه‌ری درێژخایه‌نی ته‌ندروستی‪ ،‬شه‌ل و كه‌و كردن و چاره‌سه‌ركردنی پرس ‌ه‬ ‫یاساییه‌كان‪ ،‬لێكۆڵینه‌و‌ه له‌ ئه‌و شوێنانه‌ی كه‌ تیایدا توندوتیژی ئه‌نجام ده‌درێت و سه‌دان‬ ‫زیانی كه‌‪ ،‬هه‌ركامیان زیانێكی زۆر ب ‌ه داهاتی ئابووری كۆمه‌ڵگا ده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫الیه‌نێكی دیكه‌ی زیانه‌كانی توندوتیژی خێزانی‪ ،‬بریتیه‌ ل ‌ه زیانه‌ زه‌ینی و ده‌روونیه‌كانی‬ ‫ناو كۆمه‌ڵگا‪ .‬توێژه‌رانی زانستی ده‌روونناسی له‌م باوه‌ره‌دان ك ‌ه قوربانیه‌كانی توندوتیژی‬ ‫خێزانی‪ ،‬ئالووده‌ی ئاڵۆزیه‌ ده‌رونیه‌كان ده‌بن‪ ،‬كه‌ زۆربه‌ی كات چاره‌سه‌ریان زۆر دژواره‌‪.‬‬ ‫ئه‌م قوربانیانه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی سه‌رسام هێنه‌ر تووشی نه‌خۆشیه‌ ده‌رونیه‌كان ده‌بن‪ ،‬ك ‌ه ته‌نانه‌ت‬ ‫كاریگه‌ری له‌سه‌ر كه‌می ته‌مه‌ن و زوو مردنی تاكیش ده‌بێت‪.‬‬ ‫له‌ الیه‌نێكی دیكه‌‪ ،‬توندوتیژی ‌ه خێزانیه‌كان‪ ،‬چه‌ند قوربانی تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وانه‌ی ك ‌ه ناچار ب ‌ه ئه‌نجامدانی ئه‌م توندوتیژیانه‌ ده‌بن‪ ،‬ئه‌و زه‌ره‌رانه‌ی ك ‌ه به‌ كۆمه‌ڵگای‬ ‫ده‌گه‌یه‌نن دوره‌ له‌ هه‌ر جۆره‌ بیر و باوه‌رێك‪ .‬گه‌راندنه‌وه‌ی ئه‌و هه‌موو زه‌ره‌رانه‌‪ ،‬زیانێكی‬ ‫زۆر به‌ الیه‌نی ئابووری كۆمه‌ڵگا ده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪177‬‬

‫زیان به‌ گه‌ش ‌ه و رۆڵی ته‌ندروستی مرۆڤایه‌تی‬

‫زۆربه‌ی كات توندوتیژی خێزانی به‌ ڕوداوێكی گه‌ڕه‌كی (ئه‌و ڕوداوانه‌ی ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫گه‌ڕه‌كه‌كان ئه‌نجام ده‌درێت) چاو لێده‌كرێت و ته‌نانه‌ت ڕوداوێكی گه‌ڕۆكی كۆمه‌اڵیه‌تی‪.‬‬ ‫ل ‌ه كاتێكدا توندوتیژی ‌ه خێزانیه‌كان قوربانیانی وه‌كو ژنی ماڵه‌وه‌‪ ،‬دایكان و خوشكانیش‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه هه‌ركام ب ‌ه شێوازێكی نامرۆڤانه‌ وه‌كو ده‌سدرێژی سێكسی‪ ،‬لێدان و ئه‌شكه‌نج ‌ه‬ ‫ێ بایه‌خ كردن ل ‌ه پێش چاوی منداڵه‌كانیان‬ ‫كردن‪ ،‬ئیهان ‌ه كردن و گرنگی پێنه‌دان و ب ‌‬ ‫توندوتیژیان به‌رامبه‌ر ده‌كرێت‪ .‬وات ‌ه رێچكه‌ی گه‌شه‌ی مرۆڤایه‌تی‪ ،‬فراوانكردنی بارودۆخی‬ ‫دارایی‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی و كه‌له‌پوری ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی له‌ناو ده‌بات‪.‬‬ ‫مندااڵن‪ ،‬قوربانیانی توندوتیژی ناو خێزان‬ ‫مندااڵن ده‌بن ب ‌ه قوربانی توندوتیژی ‌ه خێزانیه‌كان‪ .‬ژمار‌ه و ئاماره‌كان پیشانمان ده‌ده‌ن ك ‌ه‬ ‫‪ 40‬تا ‪ % 50‬ئه‌و مندااڵنه‌ی كه‌ له‌م خێزانانه‌دا په‌روه‌رده‌ ده‌كرێن‪ ،‬هه‌ڵده‌ستن ب ‌ه ئه‌نجامدانی‬ ‫تاوان و توندوتیژی‪ .‬ئه‌وان گرنگی به‌ سه‌رجه‌م ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگا ناده‌ن‪ ،‬و روو له‌ ماد‌ه‬ ‫هۆشبه‌ره‌كان ده‌كه‌ن و ل ‌ه داهاتوودا ده‌بن ب ‌ه تاوانبارێكی مه‌زن‪ .‬له‌ هه‌ر ‪ 10‬منداڵێك ك ‌ه تاوان‬ ‫ێ ئاگایان ‌ه‬ ‫ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪ 5 ،‬له‌وانه‌‪ ،‬لێدان و جنێو‌ه ناشیرینه‌كانیان له‌ خێزان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ب ‌‬ ‫و ناڕاسته‌وخۆ فێر بوون‪ .‬هه‌ندێك ل ‌ه دایكانی دوگیان ل ‌ه كاتی سك پڕیدا‪ ،‬توندوتیژی‬ ‫جه‌سته‌یی و ده‌روونیان له‌سه‌ر ده‌كرێت‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ئاكامدا منداڵه‌كانیان نه‌خۆش یان كه‌م ئه‌ندام‬ ‫ل ‌ه دایك ده‌بن‪ .‬هه‌ندێك ل ‌ه دایك و باوكان منداڵه‌كانی خۆیان بۆ پشتگیری كردن لێیان‬ ‫ده‌خه‌ن ‌ه ناو توندوتیژیه‌كانی نێوانیان ك ‌ه ئه‌م ره‌فتار‌ه نادروسته‌‪ ،‬كاریگه‌ری له‌سه‌ر داهاتووی‬ ‫منداڵ ده‌بێت و ئه‌وانیش ل ‌ه دایك و باوكانیان فێری شێوازی توندوتیژیه‌كانی نێو خێزانیان‬ ‫ده‌بن‪.‬‬ ‫گیرۆده‌ بوونی كۆمه‌اڵیه‌تی‬

‫ئه‌زمونه‌كان پیشانیان داو‌ه كه‌ قوربانیانی توندوتیژی ناو خێزان بۆ مه‌ڵهه‌م و كه‌م كردنه‌وه‌ی‬ ‫برین ‌ه فیزیكی و فكریه‌كانیان گیرۆده‌ی ماد‌ه هۆشبه‌ره‌كان ده‌بن‪ .‬ماد‌ه هۆشبه‌ره‌كان هێزێكی‬ ‫به‌توانای هه‌ی ‌ه ل ‌ه له‌ناو بردنی ره‌حم و سۆز و هه‌ستی مرۆڤایه‌تی‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مه‌ش یارمه‌تی‬ ‫ده‌ری تاكه‌كان ‌ه بۆ ل ‌ه بیر كردنی ئازار و ئه‌شكه‌نجه‌كانی خۆیان‪ .‬ئه‌م جۆر‌ه گیرۆد‌ه بوونه‌‪،‬‬ ‫زیانێكی هێند‌ه ب ‌ه هێز ب ‌ه كۆمه‌ڵگا ده‌گه‌یه‌نێت ك ‌ه كۆمه‌ڵگایه‌كی چاالك بۆ كۆمه‌ڵگایه‌كی‬ ‫ێ هێز و ناچاالك ده‌گۆڕێت‪.‬‬ ‫ب‌‬

‫‪178‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ڕوانگه‌ی مافی مرۆڤ له‌سه‌ر توندوتیژی ‌ه خێزانیه‌كان‬

‫ئه‌زموون ‌ه جیهانیه‌كان ده‌ریده‌خات كه‌ توندوتیژیه‌ خێزانیه‌كان ڕه‌گ و ریش ‌ه و بنه‌چه‌یان‬ ‫ل ‌ه ڕۆڵی ئاسوده‌یی یاسایی ده‌وله‌ت بۆ تاكه‌كانی ل ‌ه بواره‌كانی مافی شارستانی‪ -‬سیاسی‬ ‫له‌ الیه‌ك و مافی ئابووری‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی و رۆشنبیری له‌الیه‌كی دیكه‌ ده‌بێت‪ .‬كه‌می و‬ ‫ل ‌ه هه‌ندێك كاتدا‪ ،‬نه‌بوونی ڕۆڵی الیه‌نگیری حكومه‌ت هۆكاری به‌رز بوونه‌وه‌ی ڕێژه‌ی‬ ‫توندوتیژیه‌كانی نێو خێزانه‌‪ .‬ئه‌ندامانی خێزان ده‌بێت‪ ،‬حكومه‌تی الیه‌نگر ل ‌ه ناخی خۆیاندا‪،‬‬ ‫الیه‌نگری له‌ ئابووری‪ ،‬له‌ سروشت‪ ،‬ل ‌ه گه‌شه‌ی كولتووری‪ ،‬و له‌ ڕۆڵی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫خۆیان هه‌ست پێ بكه‌ن‪ .‬ئه‌گه‌ر به‌م شێوه‌ی ‌ه نه‌بێت مافی مرۆڤی‪ ،‬تاكه‌كانی كه‌م هێز‬ ‫بێ‌ توانای ناو خێزان‪ ،‬قوربانی هێز و ده‌سه‌اڵتی تاك ‌ه به‌هێزه‌كانی ناو خێزان ده‌بێت و به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌ش توندوتیژی به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی ته‌شه‌ن ‌ه ده‌سێنێت‪.‬‬ ‫له‌ ڕوانگه‌ی مافی شارستانی‪ -‬سیاسی‪ ،‬مافی هاواڵتی توندوتیژی خێزانی‪ ،‬زیان‬ ‫ب ‌ه ئازادیه‌كانی تاكی ئه‌ندامانی خێزان ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬و وره‌ی هاوواڵتی بوونی ئه‌وان كه‌م‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‪ .‬تاكێك كه‌ له‌ نێو خێزان له‌ بێ‌ ده‌ره‌تانی ئازادی ڕا ده‌ربڕین و بیری خۆی ئازار‬ ‫ده‌چێژێت‪ ،‬ناتوانێت ئازادیه‌ هاوواڵتیه‌كانی خۆی ل ‌ه كۆمه‌ڵگا به‌ ده‌ست بهێنێت‪ .‬لێره‌دا‬ ‫ێ بایه‌خی بوو‌ه ك ‌ه‬ ‫ده‌روونناسی هاوواڵتی وای ده‌بینن ك ‌ه قوربانی گیرۆده‌ی هه‌ستی ب ‌‬ ‫چاره‌سه‌ری زۆر دژوار و درێژخایه‌نه‌‪.‬‬ ‫مافی سیاسی‬

‫دیاریكردنی په‌یوه‌ندی و ئازادیه‌كانی شارمه‌ندی ئه‌ندامی خێزان‪ ،‬كاریگه‌ری ڕاسته‌وخۆی‬ ‫له‌سه‌ر ئازادی و مافی هاوواڵتی قوربانی ده‌بێت‪ .‬كه‌لتوری ره‌ها گه‌رایی ل ‌ه خێزان‪،‬‬ ‫ره‌نگده‌داته‌وه‌ له‌ قبوڵ كردنی كاری ئیداری و حكومی و تاك ده‌كات به‌ تاكێكی گوێڕایه‌ڵ‬ ‫ێ ده‌سه‌اڵت له‌ هه‌مبه‌ر خواست ویسته‌كانی حكومه‌ت و ئازادی فراوانكردنی فكری و‬ ‫وب‌‬ ‫ێ ده‌گرێت‪ .‬لێره‌دا به‌ ڕونی دیار‌ه ك ‌ه توندوتیژی ‌ه‬ ‫ڕه‌خنه‌گرتن له‌ خۆی و كه‌سانی دیكه‌ی ل ‌‬ ‫خێزانیه‌كان به‌ چ شێوازێك زیان ب ‌ه كولتووری هاوواڵتی و كۆمه‌ڵگای پلۆرالیستیك‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪179‬‬

‫مافی ئابووری‬

‫توندوتیژی خێزانی زیان ب ‌ه ئازادیه‌كان و ڕاهێنان له‌سه‌ر مافی ئابووری قوربانی‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت‪ .‬ل ‌ه كۆمه‌ڵگایه‌ك ك ‌ه توندوتیژی به‌ رێژه‌یه‌كی به‌رچاو ده‌بینرێت‪ ،‬تاكه‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵگا ل ‌ه كه‌می یه‌كسانی ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تی و كولتووری ئازار ده‌چێژن‪ .‬نه‌بوونی‬ ‫یه‌كسانی ل ‌ه به‌شداری ژیانی ئابووری هۆكار‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ك ‌ه خێزان نه‌توانێت سه‌رچاوه‌یه‌كی‬ ‫دروست و ته‌واو بێت و گه‌ش ‌ه ب ‌ه الیه‌نی ئابووری خۆی بدات‪ .‬واڵتی نه‌یجریا یه‌كێك له‌و‬ ‫واڵتانه‌ی ‌ه كه‌ توندوتیژی خێزانی هۆكارێك ‌ه بۆ كه‌م كردنه‌وه‌ی چاالكی ژنان ل ‌ه كۆمه‌ڵگا‬ ‫و ب ‌ه هه‌ڵسه‌نگاندنی له‌گه‌ڵ ئه‌و واڵتانه‌ی ك ‌ه ل ‌ه الیه‌نی دیمۆكراسی به‌رامبه‌رن‪ %28 ،‬بێ‬ ‫هێزتر و كه‌م تواناتره‌‪.‬‬ ‫مافی كۆمه‌اڵیه‌تی‬

‫توندوتیژی خێزانی رۆڵی تاكه‌كانی قوربانی خێزان وه‌كو داهێنه‌رێكی كۆمه‌اڵیه‌تی كه‌م‬ ‫ده‌كاته‌و‌ه و كۆمه‌ڵگایه‌كی داخراو بنیات ده‌نێت‪ .‬ئه‌م كۆمه‌ڵگا داخراوه‌‪ ،‬ئه‌خالقی داخراوی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی پێك ده‌هێنێت و هۆكارێكی سه‌ره‌كی دڵه‌ڕاوكێی كۆمه‌اڵیه‌تیه‌‪ .‬بڕوای من‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ئه‌خالقی كۆمه‌اڵیه‌تی داخراو‪ ،‬توندوتیژی ئه‌خالقی ل ‌ه كۆمه‌ڵگا دروست‬ ‫ده‌كات‪ .‬ئه‌زمونه‌كان پیشانیان داوه‌ هه‌رچه‌ند‌ه چواچێو‌ه یاساییه‌كان توندتر بن‪ ،‬به‌و ئه‌ندازه‌ی ‌ه‬ ‫توندوتیژی ‌ه ئه‌خالقیه‌كان زیاد ده‌كه‌ن‪ .‬له‌ش فرۆشی‪ ،‬ده‌سدرێژی سێكسی‪ .. ،‬ده‌گشتێنرێت‪.‬‬ ‫مافی كولتووری‬

‫دوو تۆخمی سه‌ره‌كی كاریگه‌ری ڕاسته‌وخۆیان له‌سه‌ر كولتووری كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ب ‌ه جێده‌هێڵن‪ .‬نه‌بوونی ئازادیه‌كان و هه‌ل و مه‌رجی هاتنه‌خواره‌وه‌ی ژیانی ئابووری و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئازادی ‌ه كولتووریه‌كانی تاكانێك كه‌ قوربانی توندوتیژی ‌ه خێزانیه‌كانیانن‪ ،‬له‌ناو‬ ‫ێ ده‌مێنێت و‬ ‫ده‌بات‪ ،‬له‌ڕاستیدا مافی كولتووری تاكی قوربانی ل ‌ه سنووری خێزان ب ‌ه ج ‌‬ ‫هۆكارێكه‌ بۆ الوازی فكری و زه‌ینی تاك‪ .‬ئه‌م الوازیه‌ فیكری ‌ه ده‌بێت ‌ه هۆی دواكه‌وتنی‬ ‫زه‌ینی قوربانیكراوی كولتووری سیاسی‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی و كولتووریه‌كه‌ی‪ .‬له‌م ڕووه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫دیارده‌ی خۆ سانسۆڕی كردن ل ‌ه نێو ئه‌م قوربانیان ‌ه دروست ده‌بێت‪ .‬با نموونه‌یه‌كی تریش‬ ‫بێنینه‌و‌ه و رۆڵی ژنان له‌و واڵتانه‌ی ك ‌ه توندوتیژی خێزانیان تێدای ‌ه بخه‌ین ‌ه به‌ر باس‪.‬‬ ‫كۆمیته‌ی سنوورداری ئاماده‌یی ژنان ل ‌ه په‌رله‌مانه‌كان ( ئه‌گه‌ر ئاماده‌ییشیان هه‌بێ‌‪،‬‬ ‫‪180‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ئاماده‌ییه‌كی الواز كڵێشه‌ییه‌)‪ .‬كۆمیته‌ی سنورداری ژنان ل ‌ه حكومه‌ته‌كان‪ ،‬كۆمیته‌ی‬ ‫سنورداری ژنان له‌ پۆست ‌ه دیاره‌كانی وه‌ك ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تی ‪. ..‬‬ ‫ئه‌نجام‬

‫ێ ل ‌ه ناڕێكیه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان تاوتوێ‌ بكرێت‪.‬‬ ‫به‌بڕوای من توندوتیژی ‌ه خێزانیه‌كان ده‌ب ‌‬ ‫نه‌بوونی به‌رنامه‌ و پالنێكی دروستی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئابووری و كولتووری هاوسه‌نگ‬ ‫له‌گه‌ڵ به‌رنامه‌ و پالنی سیاسی و شارمه‌ندی‪ ،‬بواری توندوتیژی ل ‌ه ناو خێزانه‌كان‬ ‫ده‌ره‌خسێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌و واڵتانه‌ی كه‌ كه‌متر توندوتیژی خێزانیان تێدایه‌‪ ،‬هه‌ڵگری چوارچێوه‌یه‌كی چاالكی‬ ‫یاسایین‪ .‬بوونی یاسای كارا‪ ،‬له‌گه‌ڵ به‌رنام ‌ه و پالنی به‌سوود‪ ،‬ده‌توانێت ڕۆڵێكی گرنگ‬ ‫بۆ كه‌م كردنه‌وه‌ی توندوتێژی خێزانی هه‌بێت‪ .‬له‌م بواره‌دا ڕۆڵی رۆشنبیران‪ ،‬پارێزه‌رانی‬ ‫مافی مرۆڤ‪ ،‬ده‌زگاكانی ڕاگه‌یاندن و رێكخراو‌ه مه‌ده‌نیه‌كان‪ ،‬بۆ كاریگه‌ری له‌سه‌ر‬ ‫یاساكان و چاودێری له‌سه‌ر جێبه‌جێ كردنیان‪ ،‬گرنگیه‌كی زۆری هه‌یه‌‪ .‬یه‌كێك له‌و خاڵ ‌ه‬ ‫گرنگانه‌ی نه‌هێشتنی توندوتیژی‪ ،‬ڕێزگرتن له‌ هاوسه‌نگی مافی مرۆڤ و گشتاندنی‬ ‫ێ ل ‌ه بیرمان بێت ك ‌ه خاوه‌نداری كولتووری مافی‬ ‫كولتووری مافی مرۆڤه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌ب ‌‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬بێ‌ پشتیوانی دارایی و پارێزگاری ئابووری و یاسایی به‌ شێوه‌یه‌كی یه‌كسان بۆ‬ ‫ێ جیاوازی ڕه‌گه‌زی‪ ،‬نه‌ته‌وه‌یی و زمانی‪ ،‬به‌ شتێكی نه‌كرد‌ه‬ ‫هه‌موو تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگا‪ ،‬ب ‌‬ ‫دێته‌ به‌رچاو‪.‬‬ ‫دواجار ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌زمونی من فێری كردووم كه‌ كه‌م كردنه‌وه‌ی توندوتیژی خێزانی‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫گشتی‪ ،‬ئه‌ركی كۆمه‌ڵگای مرۆییه‌‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪181‬‬

‫كورته‌یه‌ك‬

‫ڕۆڵی ئافره‌ت و سیسته‌می‬ ‫خێزان له‌ كۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫هاوچه‌رخه‌كاندا‬

‫ئه‌گه‌ر پێمان وای ‌ه كه‌ له‌ سه‌رده‌می جیهان گه‌راییدا‪ ،‬خێزان یه‌كێكه‌ ل ‌ه گرنگترین‬ ‫سه‌نگه‌ره‌كانی به‌رگری و سنوربه‌ندی به‌هاكان و ده‌توانرێ‌ به‌ به‌كارهێنانی خێزان‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫تایبه‌ت به‌ به‌رزكردنه‌وه‌ی پێگ ‌ه و ڕۆڵی ژنان‪ ،‬وه‌رچه‌رخانه‌ كۆمه‌اڵیه‌تی و مێژوویییه‌كان‬ ‫بۆ سوودی په‌ره‌سه‌ندنی به‌ها مرۆییه‌كان ئاراست ‌ه بكرێت‪ ،‬پێویسته‌ سیسته‌می ئیسالمی ب ‌ه‬ ‫تێڕوانینێكی پاسیۆلۆژییان ‌ه به‌ گوێره‌ی ئه‌ركی رابردووی خۆی‪ ،‬رێگه‌یه‌ك به‌ره‌و چاكسازی‬ ‫خێزان و باشین ‌ه سازی ئه‌ركه‌كانی هه‌نگاو بنێت‪ .‬تۆماری پێگه‌ی خێزان‪ ،‬چاكسازی‬ ‫نموونه‌ی به‌شداری كۆمه‌اڵیه‌تی ژنان‪ ،‬چاكسازی سیسته‌می فێركاری‪ ،‬گۆڕانكاری‬ ‫نموون ‌ه ڕۆشنبیری ‌ه كۆمه‌اڵیه‌ته‌یكان‪ ،‬به‌هێزكردنی ناوه‌نده‌كانی راوێژكردن و گرنگی پێدانی‬ ‫الیه‌ن ‌ه حكومیه‌كان به‌ رێگا چاره‌ سه‌ره‌كیه‌كان ل ‌ه چاككردنی بارودۆخی ئێستا و پێگه‌ی‬ ‫خێزان له‌ كۆمه‌ڵگادایه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی باس كرا ته‌نها به‌شێك له‌ بابه‌ته‌ گرنگه‌كانی سه‌ر كاراییه‌كانی خێزان‪ ،‬قه‌یرانه‌كانی‬ ‫پێشمانه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌ی ‌ه به‌دوای وه‌اڵمی ئه‌م پرسیارانه‌دایه‌‪ ،‬كه‌ بۆچی ژن و سیسته‌می خێزان‬ ‫ل ‌ه كۆمه‌ڵگای هاوچه‌رخدا رۆژ ب ‌ه رۆژ پێگ ‌ه و گرنگی خۆی له‌ ده‌ست ده‌دات؟ بۆچی‬ ‫تواناكانی خێزان له‌ كه‌م بوندایه‌؟ بۆچی خێزان ب ‌ه ئاسانی ل ‌ه مه‌ترسیدایه‌ و ده‌یان پرسیاری‬ ‫تر ؟‬ ‫چه‌مكه‌ سه‌ره‌كییه‌كان ‪ :‬ژن‪ ،‬خێزان‪ ،‬كۆمه‌ڵگا هاوچه‌رخه‌كان‪.‬‬

‫پێشه‌كی‪:‬‬

‫كچان و ژنان جگه‌ له‌ ئه‌ركی گرنگی پێگه‌یاندنی جیلی داهاتوو ل ‌ه سیسته‌می سروشتی‬ ‫و ب ‌ه به‌رده‌وام بوون له‌سه‌ر ئه‌م ئه‌رك ‌ه له‌ خێزان و كۆمه‌ڵگا به‌ شێوه‌یه‌كی كاریگه‌ر ل ‌ه‬ ‫گه‌شه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی رۆڵێكی كاریگه‌ریان هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫پێگه‌ی كچان و ژنان ل ‌ه كۆمه‌ڵگاكان وه‌كو چینی وێناكه‌ری فه‌رهه‌نگ و ڕۆشنبیری‪،‬‬ ‫له‌ بابه‌ته‌ گرنگه‌كان ‌ه كه‌ ده‌توانین له‌ ڕوانگه‌ی مرۆیی بایه‌خی پێ بده‌ین و ڕه‌هه‌نده‌كانی ب ‌ه‬ ‫سوودوه‌رگرتن له‌ هه‌وڵ ‌ه زانستی و توێژینه‌وه‌كان تاوتوێ بكرێت‪ .‬هه‌ر ناوه‌ندێك ل ‌ه كۆمه‌ڵگا‬ ‫ك ‌ه وه‌اڵمده‌ری هه‌ندێك له‌ پێداویستیه‌كانه‌‪ ،‬تێكه‌اڵوێك له‌ ژنان و پیاوان ‌ه كه‌ تیایدا هاوبه‌شن‪.‬‬ ‫به‌اڵم رۆڵی ژنان ب ‌ه هۆی نزیك بوونیان ل ‌ه مندااڵن‪ ،‬له‌ پێكهێنان و پاراستنی تێڕوانینی‬ ‫رۆژان ‌ه له‌ پیاوان زیاتره‌‪ .‬ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام بین له‌سه‌ر تێڕوانینه‌ رۆژانه‌كان جێگای خۆیان‬

‫ئاماده‌كردنی‪ :‬عه‌لی قادر به‌هرامی‬

‫‪182‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪183‬‬

‫ب ‌ه تێڕوانینی سه‌ره‌كی ده‌ده‌ن‪ .‬تێڕوانین ‌ه سه‌ره‌كیه‌كان هۆكارن بۆ جواڵنه‌و‌ه و دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫ێ ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا‪ ،‬هه‌ر به‌م مه‌به‌سته‌ش ‌ه ك ‌ه زۆر گرنگ و كاریگه‌رن‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ڕێگای نو ‌‬ ‫سه‌رده‌می ئێستادا ك ‌ه هه‌موو شته‌كان ب ‌ه خێراییه‌كی یه‌كجار زۆر گۆڕانكاریان به‌سه‌ر دێت‬ ‫ێ ده‌كرێنه‌وه‌‪ .‬ئه‌رشیڤی مێشكی تاكه‌كانیش ده‌بێت ب ‌ه خێرایه‌كی‬ ‫و زانیاریه‌كان به‌رده‌وام نو ‌‬ ‫زۆر گۆڕانكاری به‌سه‌ردا بێت‪ .‬و هه‌روه‌ها ژنان و كچانیش بۆ تێپه‌ڕاندنی ئه‌ركه‌كانیان‬ ‫ێ ب ‌ه فراوانكردنی تواناكانی خۆیان ل ‌ه هه‌موو بواره‌كان و به‌شه‌كان ك ‌ه ل ‌ه ژێر ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ده‌ب ‌‬ ‫ێ ل ‌ه مافه‌كانیان له‌گه‌ڵ پیاوان یه‌كسان بن‪.‬‬ ‫پیاوان بوو‌ه به‌شداربن و بۆ ئه‌م كاره‌ش‪ ،‬ده‌ب ‌‬ ‫له‌سه‌رده‌می ئێستا‪ ،‬به‌هێزكردنی ژنان‪ ،‬به‌هێزكردنی ته‌واوه‌ی جیهانی مرۆڤایه‌تیه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌وه‌ی ك ‌ه چ به‌ربه‌ست و هۆكارێك هه‌یه‌ ك ‌ه ناهێڵێت له‌م ڕوه‌وه‌ زۆره‌ ل ‌ه رێگای چاره‌سه‌ری‬ ‫بارودۆخه‌كان و گه‌شه‌ی كۆمه‌ڵگا كه‌متر به‌كار بێت ئه‌وه‌ش ل ‌ه بارودۆخێكدا كه‌ واڵتی‬ ‫ئێم ‌ه پێویستیه‌تی هه‌رچی زۆرتر ب ‌ه پشت به‌ستن ب ‌ه هێزی مرۆیی كارام ‌ه و كارزان ڕوو ل ‌ه‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندن بكات‪ ،‬پێویستی ب ‌ه لێكۆڵینه‌و‌ه و وردبوونه‌و‌ه و خوێندنه‌وه‌ی بارودۆخی ژنان‬ ‫ل ‌ه سااڵن و سه‌ده‌كانی ڕابردوو هه‌یه‌‪.‬‬

‫هیچ مافێك بۆ كه‌سانی تر دانانێن‪ ،‬وات ‌ه هاوسه‌رگیری بوو‌ه به‌ پرۆسه‌یه‌كی تاك ‌ه كه‌سی‪،‬‬ ‫بۆنه‌كانی ژن و مێردیش گۆڕانكاریه‌كی زۆریان به‌سه‌ر هاتووه‌‪ .‬گرنگترین گۆڕانكاری‪،‬‬ ‫ئاڵۆشی ڕۆڵه‌كانه‌‪ ،‬له‌ كۆندا ڕۆڵی تاكه‌كان دیاری كرا بوو به‌اڵم ئێستا پێچه‌وان ‌ه بووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م گۆڕانكاریه‌ به‌روه‌ یه‌كسانی ڕۆڵه‌كان ده‌ڕوات‪ .‬له‌سه‌ر په‌یوه‌ندی نێوان دایك و باوكان‬ ‫له‌گه‌ڵ مندااڵن‪ ،‬گرنگترین گۆڕانكاره‌كان بریتین له‌وه‌ی ك ‌ه ل ‌ه كۆندا مندااڵن دوو‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی زۆر گرنگیان هه‌بووه‌‪ :‬گوێڕایه‌ڵی و ئه‌مین بوون‪ .‬به‌اڵم ئه‌م سیسته‌م ‌ه‬ ‫گۆڕدراوه‌‪ .‬سیسته‌می په‌روه‌رده‌ی واڵتانی رۆژئاوا له‌ جێگای منداڵی گوێڕایه‌ڵ‪ ،‬منداڵی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ په‌روه‌رده‌ ده‌كات‪ .‬به‌اڵم ل ‌ه كۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا به‌داخه‌وه‌ منداڵ ساالری گه‌شه‌ی‬ ‫كردووه‌‪ .‬هه‌روه‌ها پرۆسه‌ی جیاوازی نێوان دایك و باوكان و مندااڵن زۆر بووه‌ و زیاتر نێوان‬ ‫دایك و كچ و باوك و كوڕ به‌هێزتر بووه‌‪ .‬له‌ په‌یوه‌ندی خۆشك و بارش جۆرێك له‌ ئاژاو‌ه‬ ‫ێ دیار‌ه به‌اڵم ل ‌ه ڕابردوو په‌یوه‌ندیه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای لێبورده‌یی و خۆشه‌ویستی‬ ‫و كێبڕك ‌‬ ‫بنیات نرا بوون (مرتن‪ ،1997 ،‬ل ‪.) 26‬‬ ‫بونیادی خێزان‬

‫رۆڵی تێپه‌ڕینی خێزانه‌كان له‌ نه‌ریتییه‌وه‌ بۆ مۆدێرن‬

‫خێزان ل ‌ه كۆمه‌ڵگای ئێمه‌ ل ‌ه دۆخی گۆڕان و تێپه‌ڕین ‌ه ل ‌ه نه‌ریتیه‌و‌ه بۆ مۆدڕن و ل ‌ه‬ ‫خێزانی ده‌ره‌كی بۆ خێزانی ناوه‌كی و هه‌روه‌ها ئه‌ركه‌كانیشی ل ‌ه ده‌ست ده‌دات‪ .‬خێزان‪،‬‬ ‫ئه‌ركانێكی زۆری هه‌بوو‌ه وه‌كو‪ :‬ئه‌ركی ئابووری‪ ،‬ئه‌ركی فێركردنی ئایینی‪ ،‬ئه‌ركی به‌رهه‌م‬ ‫هێنان‪ ،‬توانسته‌ كاریه‌كان و ‪ ..‬كه‌ هه‌موو ئه‌مانی ل ‌ه ده‌ست داو‪ .‬به‌اڵم ب ‌ه ڕای من ئه‌مان ‌ه‬ ‫زیانێكی جددی ب ‌ه خێزان نه‌گه‌یاندوه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی ك ‌ه زیان ب ‌ه خێزان ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬له‌ ده‌ست دانی‬ ‫ئه‌م ئه‌ركانه‌ و گۆڕانكاری هه‌یكه‌لی خێزان ب ‌ه واتای ناوه‌كی بوونی نی ‌ه چونك ‌ه خێزانی‬ ‫ناوه‌كیش زۆر خراپ نیه‌‪ .‬گرنگترین گۆڕانكاری‪ ،‬گۆڕانكاری ل ‌ه بۆنه‌كان و په‌یوه‌ندیه‌كانه‌‪،‬‬ ‫واته‌ هه‌ردوو په‌یوه‌ندی ( ناوه‌وه‌ی خێزان و ده‌ره‌وه‌ی خێزان)‪.‬‬ ‫په‌یوه‌ندی دایك و باوكان له‌گه‌ڵ یه‌كدا‪ ،‬په‌یوه‌ندی دایك و باوكان له‌گه‌ڵ منداڵه‌كانیان‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندی خێزانه‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌و خێزان ‌ه نوێیانه‌ی كه‌ دروست ده‌بن‪ .‬ئه‌م گۆڕانكاری‬ ‫ێ تیشكی بخرێته‌سه‌ر و كاری له‌سه‌ر بكرێت‪.‬بۆ نمون ‌ه شێوازه‌كانی‬ ‫ل ‌ه بۆنه‌كان ‌ه ك ‌ه ئه‌ب ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی هاوسه‌ر گۆڕرداوه‌‪ ،‬ل ‌ه كۆمه‌ڵگای نه‌ریتی‪ ،‬دایك و باوك بۆ مندااڵنیان‬ ‫هاوسه‌ریان هه‌ڵده‌بژارد به‌اڵم ئێستا مافی گه‌نجان ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی هاوسه‌ر زۆر زیاتر بوو‌ه و‬

‫‪184‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫خێزان‪ ،‬بۆ گه‌یشتن به‌و ئه‌ركانه‌ی كه‌ باسمان كرد وه‌كو هه‌ر سیسته‌مێكی تر پێویستی ب ‌ه‬ ‫بونیاد هه‌یه‌‪ .‬له‌ ڕوانگه‌ی كۆمه‌ڵناسی رۆژئاوایی‪ ،‬بونیادی خێزان‪ ،‬مۆدیلێكی جێگیر و‬ ‫ته‌واوی نیه‌‪ ،‬به‌ شێوه‌ی سرۆشتی ب ‌ه هۆی گۆڕانكاریه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان‪ ،‬گۆردراو‌ه و بوه‌ت ‌ه‬ ‫هۆی گۆڕانكاری له‌ ئه‌ركه‌كانیشی‪ ،‬بۆ نمونه‌ له‌ ڕوانگه‌ی ئه‌وان‪ ،‬گۆڕانكاری بونیادی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی خێزان له‌ سیسته‌می ستونی بۆ ئاسۆیی و دیموكراسی ك ‌ه ئافره‌ت و پیاو و‬ ‫مندااڵن له‌ ڕووی بڕیاردان ل ‌ه یه‌ك ئاست ده‌بن‪ ،‬ب ‌ه شێوازێك ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌م سیسته‌م ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر گۆڕان له‌ بونیادی كۆمه‌اڵیه‌تی بووه‌ و قبووڵ كراوه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ الیه‌نی ئایینی‪،‬‬ ‫گه‌یشتن به‌ ئه‌ركه‌كانی خێزانێكی هاوسه‌نگ‪ ،‬شه‌رتی سه‌ره‌كی بوونی بونیادێكی تایبه‌ت ل ‌ه‬ ‫خێزانه‌‪ ،‬بونیادێك ك ‌ه له‌سه‌ر بنه‌مای جیاوازی پێداویستیه‌كان و تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی ئه‌ندامانی‬ ‫خێزان و ب ‌ه واتای گه‌یشتن به‌ خۆشبه‌ختی راسته‌قینه‌ی مرۆڤ ك ‌ه له‌ الیه‌ن ئافه‌ریدگاره‌و‌ه‬ ‫به‌رنامه‌رێژی بۆ كراوه‌ بۆیه‌ نه‌ك پاشكۆی به‌شێك ل ‌ه گۆڕانكاری ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان نی ‌ه‬ ‫به‌ڵكو گۆڕانی بارودۆخی كۆمه‌اڵیه‌تی و هاوئاهه‌نگ كردنی سه‌رجه‌م سیسته‌مه‌كانی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی بۆ پێكهێنانی خێزانێكی دروستی ده‌وێت‪ .‬مرۆڤ بۆ هه‌اڵتن ل ‌ه هه‌ندێك كه‌م‬ ‫و كۆری خێزانی كلتوری‪ ،‬بونیادی خێزانی مۆدێرن هه‌ڵده‌بژێرێت و ده‌رمانی ئازاره‌كانیشی‬ ‫له‌و ده‌وێت له‌كاتێكدا زۆربه‌ی بیرمه‌ندانی ئه‌و بونیاده‌‪ ،‬قه‌یرانی خێزان ل ‌ه رۆژئاوایان‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪185‬‬

‫دروست كردووه‌‪ .‬نه‌بوونی ویست بۆ پێك هێنانی خێزان‪ ،‬كه‌می ته‌مه‌نی هاوسه‌رگیری‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی هاوسه‌رگیری‪ ،‬زیاد بوونی مندااڵنی نا شه‌رعی و باوكانی نادیار‪،‬‬ ‫زیادبوونی خێزانه‌كانی تاك هاوسه‌ری‪ ،‬و نه‌گۆنجان و جیاوازیه‌كی زۆر ل ‌ه نێوان مندااڵن‬ ‫و دایك و باوكان‪ ،‬چه‌ند نموونه‌یه‌كن ل ‌ه ترسه‌كانی كاریگه‌ری كۆمه‌ڵگای مۆدێڕن له‌سه‌ر‬ ‫خێزان ( رفیع پور‪ ،1999 ،‬ل ‪.)18‬‬ ‫تێڕوانینێك ل ‌ه باره‌ی زیانه‌كانی خێزانی هاوچه‌رخ‬

‫جێگای گومان نی ‌ه ك ‌ه خێزانه‌كانی ئێم ‌ه جیاوازیه‌كی زۆریان له‌گه‌ڵ ئه‌و خێزان ‌ه‬ ‫هاوسه‌نگانه‌ی ك ‌ه بنه‌مای كۆمه‌ڵگایه‌كی ته‌ندروستن هه‌یه‌‪ .‬ئه‌م خێزانه‌‪ ،‬له‌الیه‌نێك سه‌رقاڵی‬ ‫هه‌ندێك له‌ كلتور‌ه نادروسته‌كانی ڕابردوو وه‌كو نا دادپه‌روه‌ری و توندوتیژی به‌رامبه‌ر‬ ‫ئافره‌تان ‌ه له‌ الیه‌كی دیك ‌ه فێربوون ‌ه مۆدێڕنیه‌كان وه‌كو ره‌تكردنه‌وه‌ی جیاوازی ‌ه ڕه‌گه‌زیه‌كان‪،‬‬ ‫تێكه‌اڵوی رۆڵه‌كان‪ ،‬تاك گه‌رایی‪ ،‬ته‌ندروستی‪ ،‬جێگیری و ته‌نانه‌ت پێگه‌ی خێزانی‬ ‫خستووه‌ت ‌ه مه‌ترسیه‌و‌ه و زیانی كۆمه‌اڵیه‌تی زۆری دروست كردووه‌‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا ئه‌م دۆخ ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ی ك ‌ه پێویست بێت‪ ،‬نیگه‌رانی و ترسی الی بیرمه‌ندان و كار به‌ده‌ستانی كۆمه‌ڵگا‬ ‫دروست نه‌كردوو‌ه و زۆربه‌ی پالنه‌كان و بودجه‌كان كه‌ ب ‌ه ناوی خێزان قبوڵ ده‌كرێت‪ ،‬خه‌رجی‬ ‫بارودۆخی ئافره‌تان و پیاوان ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌م ‌ه ل ‌ه كاتێكدای ‌ه ك ‌ه ته‌ندروستی خێزان مه‌رجی‬ ‫سه‌ره‌كی بۆ ئاسایش و ئه‌مانی ئافره‌تان و پیاوان ‌ه و به‌و ئامانج ‌ه هه‌موو كۆمه‌ڵگا ئاسایش‬ ‫ێ ب ‌ه شێوازێكی‬ ‫و ئه‌مینی تیایدا به‌در ده‌كه‌وێت‪ ،‬به‌م هۆیه‌شه‌و‌ه زیانناسی ئه‌م دامه‌زراو‌ه ده‌ب ‌‬ ‫ێ پێناسه‌یه‌كی خێزانی هاوسه‌نگ‪،‬‬ ‫جددی تاوتوێ‌ بكرێت‪ .‬بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش‪ ،‬سه‌ره‌تا ده‌ب ‌‬ ‫ته‌با ب ‌ه نمونه‌كان و فێربوون ‌ه ئایینیه‌كان بخرێت ‌ه ڕوو تا به‌و پێیه‌‪ ،‬ئه‌ندازه‌ و ئاراسته‌ی الدانی‬ ‫خێزانی ئه‌مرۆ دیاری بكرێت و پالن و به‌رنام ‌ه ڕێژی پێویست بۆ له‌ناو بردنی زیانه‌كانی‬ ‫ێ‬ ‫دابنرێت‪ .‬بۆ پێناسه‌ی خێزانی هاوسه‌نگ دوو ڕوانگه‌ی ئه‌ركه‌كان و بونیادی خێزان تاوتو ‌‬ ‫ده‌كه‌ین ( ویلیام‪ ،1973 ،‬ل ‪.) 253‬‬ ‫زیانناسی خێزان‬

‫واتای زیان كاتێك بۆ دامه‌زراوه‌یه‌ك دێت ‌ه ئاراو‌ه ك ‌ه توانای تێپه‌ڕاندنی ئه‌ركه‌كانی نه‌بێت یان‬ ‫نزیكی هه‌ڵوه‌شانه‌و‌ه بێت‪ ،‬به‌م مه‌به‌سته‌ش ل ‌ه درێژه‌ی وته‌كانمان هۆكاره‌كانی دروست بوونی‬ ‫تێكچوون و كه‌م و كورتی ل ‌ه ئه‌ركه‌كان و هه‌روه‌ها پێكهانه‌كانی گونجێنه‌ری له‌ناوبردنی‬ ‫‪186‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫دامه‌زراوه‌ی خێزان به‌و ڕه‌وته‌ی ئه‌و شتانه‌ی ك ‌ه باسمان كرد تاوتوێ ده‌كه‌ین‪ ،‬كه‌وات ‌ه سه‌ره‌تا‬ ‫كه‌م و كورتیه‌كانی ئه‌ركه‌كانی خێزان به‌پێی ئه‌رك ‌ه كه‌مینه‌كان و گرنگه‌كانی خێزان ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه پێشماندایه‌ ده‌یانژمێرین‪ :‬زیاد بوونی ڕێژه‌ی جیابوونه‌وه‌‪ ،‬كه‌می ویستی هاوسه‌رگیری‪،‬‬ ‫زیادبوونی ته‌مه‌نی پێك هێنانی هاوسه‌رگیری پیشانده‌ری ئه‌وه‌ی ‌ه دامه‌زراوه‌ی خێزان ب ‌ه هه‌ر‬ ‫هۆیه‌ك له‌ توانایدا نه‌بووه‌ هه‌ستی ئاسووده‌یی و ڕه‌زامه‌ندی الی هاوسه‌ره‌كان دروست بكات‪.‬‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی جیابوونه‌وه‌ی سۆزداری له‌ نێوان هاوسه‌ران ك ‌ه وه‌كو زیانێك جددی ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫پسپۆڕان باس ده‌كرێت‪ ،‬باس له‌ له‌ ده‌ست دانی تێركردنی پێداویستیه‌ سۆزداری و ده‌روونی‬ ‫هاوسه‌ره‌كان ل ‌ه ناوه‌ندی خێزان ده‌كات‪ ،‬ب ‌ه پێی فێربوون ‌ه ئایینیه‌كان ده‌بی نیشته‌جێبوون و‬ ‫ئارامی و ئاسایش له‌م ناوه‌نده‌ جێگیر بێت‪ .‬به‌ وته‌ی پسپۆڕان‪ ،‬به‌شێكی زۆری جیابوونه‌وه‌كان‬ ‫ب ‌ه هۆی كێشه‌ی سێكسیه‌كانه‌وه‌ ڕوو ده‌ده‌ن‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر هاوسه‌ره‌كان‪ ،‬ئه‌م هۆكار‌ه‬ ‫سه‌ره‌كیه‌ ده‌شارێته‌وه‌‪ .‬به‌و چه‌شنه‌ یه‌كێك له‌ سه‌ره‌كی ترین ئه‌ركه‌كانی دامه‌زراوه‌ی خێزان بۆ‬ ‫ئافره‌ت و پیاو تووشی الوازی ده‌بێته‌وه‌‪ .‬نزیكه‌ی ‪ % 40‬ئافره‌تان له‌ ناكۆكی ‌ه سێكسیه‌كان‬ ‫له‌ په‌یوه‌ندی هاوسه‌رداریاندا ئازار ده‌چێژن‪.‬‬ ‫جیاوازی رۆڵه‌كان له‌ خێزان بووه‌ به‌ هۆی زۆرێك له‌ ئه‌ركه‌كانی باوك‪ ،‬مێرد‪ ،‬دایك و ژن‬ ‫و هاوسه‌ری راوه‌ستێت و هاوسه‌ره‌كان نه‌توانن ب ‌ه باشی ئه‌ركه‌كانیان به‌رامبه‌ر ب ‌ه الیه‌نی‬ ‫دیكه‌ تێپه‌ڕێنن‪ .‬پیاوان له‌ خێزان له‌ ڕێز و هێزی كردار بێبه‌شن و پێگه‌ی بێهێزیان ئه‌وان‬ ‫ێ هیوا ده‌كات‪ .‬ژنانیش به‌ پێگه‌یه‌كی یه‌كسان له‌گه‌ڵ پیاوان ناچار‬ ‫به‌پێی ئه‌ركه‌كانیان ب ‌‬ ‫ێ وه‌كو ڕابردوو چاوه‌رێی پشتگیری ته‌واو ل ‌ه‬ ‫ده‌بن ئه‌ركی گه‌وره‌تر ل ‌ه توانایان هه‌ڵگرن و ناب ‌‬ ‫هاوسه‌ره‌كانیان بن‪ .‬خێزان ك ‌ه یه‌كه‌مین و گرنگترین دامه‌زراوه‌ بۆ له‌دایك بوون و په‌روه‌رده‌ی‬ ‫مندااڵن هه‌ژمار ده‌كرێت‪ ،‬له‌ پرۆسه‌ی په‌روه‌رد‌ه و گواستنه‌وه‌ی به‌هاكان و دروستكردنی‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كی ته‌ه‌ندروست و كاریگه‌ر له‌گه‌ڵ جیله‌كانی داهاتوو تووشی كێشه‌ی زۆر ده‌بێت‪.‬‬ ‫دابڕانی جیله‌كان‪ ،‬وه‌كو كاره‌ساتێكی جیهانی‪ ،‬له‌الیه‌ن هه‌ندێك ل ‌ه پسپۆڕانی ناوخۆ وه‌كو‬ ‫كێشه‌یه‌كی سه‌رده‌می و كۆمه‌اڵیه‌تی له‌سه‌ر خێزان باس ده‌كرێت‪ .‬ل ‌ه الیه‌ك به‌هاكانی‬ ‫دایك و باوك به‌هۆی گۆڕانكاری ‌ه سه‌ره‌كیه‌كان له‌ سیسته‌می به‌هایی و كۆمه‌اڵیه‌تی بۆ‬ ‫مندااڵن قبوڵ ناكرێت و ل ‌ه الیه‌نێكی دیك ‌ه شێوازی كارامه‌یی بۆ گواستنه‌وه‌ی به‌هاكان‬ ‫له‌الیه‌ن باوك و دایكان ڕه‌چاو ناكرێت‪ .‬ئه‌وان ل ‌ه بوونیان له‌گه‌ڵ یه‌ك هیچ چێژێك نابینن‪.‬‬ ‫مندااڵن رێز ل ‌ه دایك و باوكانیان ناگرن و ئه‌وان وه‌كو ڕێنمایی كار و رێكخه‌ری ژیانیان‬ ‫وه‌ر ناگرن‪ .‬ل ‌ه ڕابردوودا خێزانه‌كان ب ‌ه تایبه‌تی هاوسه‌ره‌ گه‌نجه‌كان ل ‌ه به‌رنگاربوونه‌و‌ه‬ ‫به‌امبه‌ر به‌ هه‌موو كێشه‌كان له‌ قۆناغه‌كانی ژیانیان وه‌كو پێداویستیه‌ مادییه‌كان و ناكۆكی ‌ه‬ ‫خێزانیه‌كان پشتگیری ده‌كران‪ .‬هه‌ر چه‌نده‌ ئه‌م پشتگیریانه‌ هه‌ندێك كات ڕه‌نگی ده‌ست‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪187‬‬

‫تێوه‌ردانی به‌خۆیه‌و‌ه ده‌گرت و تێكده‌ری ژیان ده‌بوو به‌اڵم ل ‌ه زۆربه‌ی كاتدا یارمه‌تیده‌ری‬ ‫تێربوونی سۆزداری و كۆمه‌اڵیه‌تی بوون‪ .‬له‌م سه‌رده‌م ‌ه خێزانه‌كان هیچ كه‌سێك له‌ ناوه‌ندی‬ ‫خێزانه‌كه‌یان وه‌رناگرن و به‌دوای سه‌رچاوه‌ی دیك ‌ه بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌م كه‌م و كۆڕیانه‌ن ك ‌ه‬ ‫كارامه‌یی پێویستیان نی‌ه ( ئارین و قازی‪.) 1996 ،‬‬

‫تاكه‌كانی پێكهێنه‌ری خێزانن ك ‌ه به‌ هۆی الوازی ل ‌ه شاره‌زایی و كارامه‌ییه‌كان و الدان ل ‌ه‬ ‫تێڕاونینه‌كان زیان به‌ خێزان ده‌گه‌یه‌نن‪.‬‬ ‫الیه‌نی دووه‌م‪ :‬الدان ل ‌ه پێكهاته‌كانی به‌ڕێوه‌بردنی‪ ،‬مافی و ڕه‌وشتی خێزانه‌‪.‬‬ ‫الیه‌نی سێیه‌م‪ :‬په‌یوه‌ندی به‌ الدان له‌ سه‌رجه‌م رێكخراو‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانه‌و‌ه هه‌ی ‌ه (ئارین‬ ‫و قازی‪.) 1996 ،‬‬

‫هۆكار ‌ه زیاناوییه‌كان‬

‫مرۆڤ له‌سه‌ر بنه‌مای پێداویستیه‌كی سرۆشتی ژیانی هاوسه‌رگیری پێك دێنێت و خێزان‬ ‫دروست ده‌كات به‌اڵم ئه‌و خێزانه‌ی ك ‌ه دروست ده‌كرێ‌‪ ،‬له‌ژێر كاریگه‌ریه‌كی زۆری پێكهات ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬كلتوریه‌كان ده‌بێت‪ .‬ئه‌و تاكانه‌ی كه‌ ل ‌ه ناو ئه‌م پێكهاتان ‌ه گه‌شه‌یان‬ ‫كردوو‌ه و به‌هاكان و تێڕوانینیان و تواناكانیان دروست كراوه‌‪ ،‬ناچار ده‌بن ك ‌ه خێزانێكی‬ ‫گۆنجاو له‌گه‌ڵ ئه‌و پێكهاتان ‌ه پێك بێنن‪.‬‬ ‫پیشه‌سازی بوون و گۆڕانی سه‌رچاوه‌كانی به‌رهه‌مهێنان‪ ،‬گۆڕانكاریه‌ گشتگیره‌كان ل ‌ه‬ ‫پێكهات ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان‪ ،‬چاكسازی ‌ه ئایینیه‌كان و جێ گۆڕكێی مرۆڤباوه‌ڕی ل ‌ه جیگای‬ ‫خودا باوه‌ڕی‪ ،‬زاڵ بوونی بیرۆكه‌ی پزیتیویستی ل ‌ه زانسته‌كان‪ ،‬ئاماده‌بوون كاریگه‌ر و‬ ‫وێناكه‌ری كلتوری نوێی ته‌كنه‌لۆژیا نوێكان ل ‌ه ژیانی مرۆڤ‪ ،‬سه‌رهه‌ڵدانی بزوتنه‌وه‌ی‬ ‫فیمینستی و پشتگیری سه‌رچاوه‌كانی هێزی جیهانی لێیان به‌هۆی هاوئاهه‌نگی و سوودی‬ ‫خۆیان و گۆرانكاری زۆری دیك ‌ه ك ‌ه مۆدێرنیت ‌ه ل ‌ه ژیانی تاكی رۆژئاوایی دروستی‬ ‫كردووه‌‪ ،‬ئه‌وی ناچار كرد تا خێزانێكی جیاوازتر له‌ ڕابردوو و گۆنجاو له‌گه‌ڵ پێكهات ‌ه‬ ‫تازه‌كان ل ‌ه په‌یوه‌ندی‪ ،‬ماف و ڕه‌وشته‌كان‪ ،‬پێك بێنێت‪ .‬خێزانێك ك ‌ه پیاوی ناوی ته‌نانه‌ت‬ ‫ئه‌گه‌ر شاره‌زایی هه‌بێت‪ ،‬ناتوانێت به‌ڕێوه‌ی ببات‪ ،‬پشتگیری ئابووری له‌ ئافره‌ت ناكرێت‪،‬‬ ‫رۆڵ ‌ه كلتوری ‌ه ژنانه‌كان ب ‌ه بایه‌خه‌و‌ه نابینرێت‪ ،‬خێزانێك ك ‌ه توانای زاڵ بوون ب ‌ه سه‌ر سوود‌ه‬ ‫تاك ‌ه كه‌سیه‌كانی نێو خۆیدا نیه‌‪ ،‬خێزانێك ك ‌ه بۆ په‌روه‌رده‌ی منداڵه‌كانی‪ ،‬هیچ سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫و ده‌ره‌تانێكی نیه‌‪ ،‬و چه‌ندها نموونه‌ی دیك ‌ه ك ‌ه جێگای مه‌ترسی و بیری بیرمه‌ندانی‬ ‫رۆژئاواییان پڕ كردووه‌‪ .‬كۆمه‌ڵگای ئێمه‌ش به‌و ڕێژه‌ی ‌ه ك ‌ه ب ‌ه زۆر یان ناڕاسته‌وخۆ ل ‌ه‬ ‫رێگای دیكه‌وه‌‪ ،‬كه‌وتوه‌ت ‌ه ژێر كاریگه‌ری مۆدێرنیته‌‪ ،‬گۆڕان ل ‌ه پێكهاته‌كانی كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫كلتوری‪ ،‬ئابووری و ب ‌ه كاریگه‌ری ئه‌وان گۆڕان ل ‌ه بونیاده‌كانی خێزانی ب ‌ه خۆیه‌و‌ه‬ ‫بینیو‌ه و ئه‌م گۆڕانكاری ‌ه گشتگیرانه‌ن ك ‌ه زیانی ب ‌ه ئه‌ركه‌كانی نێو خێزان گه‌یاندووه‌‪ .‬بۆ‬ ‫ێ‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌كی دروست تر ل ‌ه هۆكار‌ه زیان به‌خشه‌كان ل ‌ه بونیادی خێزان‪ ،‬ده‌توانین ب ‌ه س ‌‬ ‫الیه‌ن دابه‌شیان كه‌ین ك ‌ه كاریگه‌ری راسته‌وخۆیان له‌سه‌ر یه‌كتر ده‌بێت‪ .‬الیه‌نی یه‌كه‌م‪:‬‬ ‫‪188‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫كاریگه‌ری تاكه‌كان له‌سه‌ر خێزان‬

‫یه‌كه‌مین و گرنگترین هۆكار‪ ،‬گۆڕانی تێڕوانین و بیری زۆربه‌ی تاكه‌كان له‌سه‌ر ژیانه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه تێڕوانینه‌ نوێكان له‌ نێوان ئافره‌تان و پیاوان هاوبه‌شن‪ :‬كه‌م بوونه‌وه‌ی ئیمان‪ ،‬و‬ ‫ێ بایه‌خ كردنی چێژی‬ ‫ب ‌ه بایه‌خ بوونی سوود‌ه دونیایه‌كان‪ ،‬په‌ره‌سنه‌دنی چێژه‌ مادییه‌كان و ب ‌‬ ‫معنوی و ده‌روونی‪ ،‬تاك گه‌رایی و بایه‌خدان به‌ سووده‌ تاكه‌ كه‌سیه‌كان‪ ،‬گرنگیدان ب ‌ه‬ ‫پێشكه‌وتنی خێزان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی و بێ بایه‌خ بوونی خێزانه‌كانی تر‪ ،‬دروست بوونی‬ ‫كه‌شێكی له‌بار بۆ په‌یوه‌ندیه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی خێزان و جیا ل ‌ه چوارچێوه‌ی هاوسه‌رگیری وات ‌ه‬ ‫ته‌شه‌نه‌كردنی به‌هاكانی مۆدێڕن و فێربوون ‌ه فیمینیستیه‌كان ل ‌ه باوه‌ری تاكه‌كان بێ‌ گومان‬ ‫هۆكارن بۆ زیادبوونی نه‌گونجان و كه‌م كردنه‌وه‌ی قبووڵ كردنی تاك له‌ به‌رامبه‌ردا كه‌م‬ ‫و كۆڕیه‌كان و كێشه‌كانی تایبه‌تی ژیانی خێزان ده‌بێت‪ .‬دایكان ده‌رفه‌ته‌كانی كاری خۆیان‬ ‫بۆ پارێزگاری ل ‌ه مندااڵنه‌كانیان ل ‌ه ده‌ست ناده‌ن و په‌شێوی زیانه‌ رۆحی و سۆزداریه‌كانی‬ ‫خێزانیان نین‪ .‬باوكانیش‪ ،‬هه‌موو ئه‌ركه‌كانی باوكی خۆیان ب ‌ه سود و قازانجه‌كانی كاری‬ ‫خۆیان ناگۆڕن و ئه‌وانیش ب ‌ه درێژایی كات ل ‌ه نێوان خۆیان و منداڵه‌كانیان دابه‌ش ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ئافره‌تان هه‌وڵ ده‌دن تا تێپه‌ڕاندنی قۆناغه‌كانی پێشكه‌وتن ل ‌ه هه‌موو بواره‌كان و به‌ده‌ست‬ ‫هێنانی پێگه‌یه‌كی یه‌كسان له‌گه‌ڵ پیاوان‪ ،‬ژیانی هاوسه‌رداری خۆیان دوا بخه‌ن‪ .‬پیاوانیش‬ ‫ب ‌ه هۆی كه‌م بوونه‌وه‌ی كلتوری ژیانی سۆزداری و خۆشه‌ویستی ئاره‌زوویان بۆ پێك هێنانی‬ ‫خێزان كه‌متر ده‌بێت ( مساواتی‪ ،1996 ،‬ل ‪.) 164‬‬ ‫خێزانه‌ كارامه‌كان‬

‫ئه‌رك ‌ه سروشتیه‌كانی خێزان ده‌سته‌به‌ركه‌ری مانه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی ‌ه و ئه‌ك ‌ه‬ ‫په‌روه‌رده‌یه‌كانی بونیادنه‌ری په‌روه‌رده‌كردنی مندااڵنێكه‌ بۆ دروست كردنی كۆمه‌ڵگاكانی‬ ‫داهاتوو ئاماد‌ه ده‌كرێن‪ .‬هاوسه‌نگی ده‌روونی‪ ،‬پته‌وی كه‌سایه‌تی‪ ،‬هێزی ویست‪ ،‬خواستی‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪189‬‬

‫بیناكردن و خۆلقاندن‪ ،‬په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ خودا و ویستی په‌ره‌ستین‪ ،‬هه‌موو ئه‌مان ‌ه چه‌ند‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیه‌كن ك ‌ه ل ‌ه وێنا بوون و به‌تواناكردنیان خێزان ڕۆڵێكی سه‌ره‌كی ده‌گێڕێت ك ‌ه‬ ‫ده‌توانین بڵێین خێزانێكی ته‌ندروست و سه‌ركه‌وتوو ب ‌ه باشترین رێكخه‌ر بۆ گه‌شه‌ی كلتوری‬ ‫ته‌ندروستی ده‌روونی و جه‌سته‌یی و گرنگترین هۆكار بۆ گواستنه‌وه‌ی به‌هاكان و په‌روه‌رد‌ه‬ ‫كردنی سۆرز و گرنگترین هۆكاری كه‌م كه‌ره‌وه‌ی زیان ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی و زیادبوونی هه‌ست‬ ‫ب ‌ه ئه‌مان و ئاسایشی هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌ك دابنێین و ئافره‌ت وه‌كو هێزێكی په‌روه‌رده‌كار و‬ ‫وێناكه‌ری كلتور گرنگترین هۆكار ل ‌ه ب ‌ه ئه‌نجام گه‌یاندنی ئه‌م ئه‌رك ‌ه گرنگه‌یه‌‪ .‬ئاسان‬ ‫كردنی پێكهێنانی خێزان‪ ،‬هاوسه‌نگكردنی چاوه‌ڕوانیه‌كان ل ‌ه یه‌كتر‪ ،‬په‌یوه‌ندی به‌رپرسیارانه‌ی‬ ‫دایك و باوك به‌رامبه‌ر ب ‌ه یه‌كتر و مندااڵن ب ‌ه تایبه‌ت‪ ،‬گێڕانی ڕۆڵێكی به‌ڕێوه‌بردنی چاالك‬ ‫و شایست ‌ه ل ‌ه الیه‌ن باوك و گێڕانی ڕۆڵێكی دروست كه‌ری سۆزداری و په‌روه‌رده‌یی‬ ‫له‌الیه‌ن دایك‪ ،‬تێكهه‌ڵكێشانی په‌یوه‌ندی ‌ه مافیه‌كان ب ‌ه نیه‌تێكی باش‪ ،‬په‌یوه‌ندی خزمایه‌تی‬ ‫به‌رپرسیاران ‌ه ب ‌ه مه‌به‌ستی سوود وه‌رگرتن ل ‌ه پشتگیری و ڕێنمایی گه‌ش ‌ه كردنی چاالكی‬ ‫ل ‌ه ژیاندا‪ ،‬بایه‌خدان ب ‌ه هه‌ل و مه‌رجی كۆمه‌اڵیه‌تی و سۆزداری ل ‌ه چاالكیه‌كان و ڕۆڵه‌كاندا‬ ‫ب ‌ه مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ركردنی گرفت ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان‪ ،‬بایه‌خ دان ب ‌ه په‌روه‌رده‌ی دینی و‬ ‫ئه‌خالق و ئادابی كۆمه‌اڵیه‌تی و هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ دامه‌زراو‌ه په‌روه‌رده‌یی و فێركاریه‌كان‬ ‫له‌و بوارانه‌ی ك ‌ه خێزانه‌كان بۆ ئه‌نجامدانی په‌یامی مێژوویی خۆیان ده‌ست كراو‌ه ده‌كات‪،‬‬ ‫به‌اڵم ڕۆڵی فاكته‌ره‌ ده‌ره‌كیه‌كان ل ‌ه به‌هێزكردن و چاالك كردن یان الوازی و ناچاالكی‬ ‫خێزان‪ ،‬هه‌م وه‌ك ڕێگر یان چاالك كردنی ئه‌ركی دایك و باوك و هه‌م وه‌ك كاریگه‌ر ل ‌ه‬ ‫كه‌سایه‌تی و ئه‌ركه‌كانیان‪ ،‬ناتوانرێت ل ‌ه به‌رچاو نه‌گیردرێت‪ .‬ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ بۆ سیسته‌می‬ ‫ته‌ندروستی خێزانی بایه‌خێكی زۆری هه‌ی ‌ه بریتیه‌ ل ‌ه سیاسه‌ت و ئه‌و میتۆدانه‌ی ك ‌ه‬ ‫چاالكی ته‌واوی دامه‌زراوه‌كان ل ‌ه ڕووی به‌رزكردنه‌وه‌ی پێگه‌ی خێزان هه‌ماهه‌نگ بكات و‬ ‫ڕێگره‌كانی به‌رده‌می تا ڕاده‌یه‌كی باش ل ‌ه ناو به‌رێت‪ ( .‬گیدنز – ‪ – 1994‬ل ‪.) 1434‬‬

‫بااڵی هه‌بووه‌‪ ،‬زۆربه‌ی ناكۆكی و ناڕه‌زایی خێزانی و ته‌اڵق‪ ،‬كه‌م بوونه‌وه‌ی رۆحی‬ ‫سازش كردن و الوازی چاالكی خێزان ل ‌ه ڕێكخستنی ره‌فتاری سێكسی‪ ،‬پارێزگاری‬ ‫و چاودێری‪ ،‬كۆنتڕۆڵ و دیسپلین هێنان ‌ه كایه‌وه‌ی ئارامی ده‌روونی و تێركردنی ویست ‌ه‬ ‫سۆزداریه‌كان‪ ،‬به‌ كۆمه‌اڵیه‌تی بوون و په‌ره‌وه‌رده‌ی مه‌عنه‌وی ل ‌ه كێش ‌ه هه‌ره‌ گرنگه‌كانی‬ ‫خێزانی ڕۆژهه‌اڵتیه‌‪ .‬چاره‌سه‌ر كردنی گیر و گرفته‌كانی ئافره‌تان و سیسته‌می خێزان‬ ‫ته‌نها له‌ ژێر رۆشنایی هه‌وڵه‌ زانستیه‌كانی بیرمه‌ندان و پشت به‌ستن به‌ كتێب ‌ه ئاسمانی‬ ‫و ژیانی پێغه‌مبه‌ره‌كانه‌وه‌ی ‌ه كه‌ خێزان ده‌توانێ‌ شێوه‌یه‌كی ته‌ندروست تر به‌ خۆیه‌و‌ه ببینێ‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ ده‌ق ‌ه پیرۆزه‌كان‪ ،‬لێره‌و‌ه له‌ بڕی ڕاوه‌ستان له‌سه‌ر ده‌ق و ئیكتیفا كردن‬ ‫به‌ فتوای پیاو‌ه دینیه‌كان‪ ،‬پێویست ‌ه له‌ هه‌مان كاتدا پشت به‌ بیر و ڕای تیۆره‌سازانی‬ ‫زانستی ببه‌ستین و كۆڵه‌كه‌یه‌كی به‌هێز بۆ سیاسه‌ت دانان و به‌رنامه‌ ڕێژی پشت ئه‌ستور‬ ‫به‌ پارادایمه‌ ئیسالمیه‌كان بینا بكه‌ین‪.‬‬ ‫ئه‌و بزاوته‌ به‌هادار‌ه ئه‌گه‌رچی ل ‌ه پرسیاركردن و ڕه‌خنه‌گرتن له‌ پارادایمه‌ هه‌ییه‌كانه‌و‌ه ده‌ست‬ ‫ێ ڕابكێشێت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫پێده‌كات‪ ،‬به‌اڵم ده‌توانێت تێڕوانینی ناوه‌ندی زانستی به‌ره‌و تێڕوانینی نو ‌‬ ‫تێڕوانینه‌ی ك ‌ه سه‌ره‌ڕای لێهاتووی و كارامه‌یی‪ ،‬به‌ ئاراسته‌یه‌كی هزری خێزانی‪ ،‬هه‌م بیر‬ ‫ل ‌ه چاره‌سه‌ركردنی كێش ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ده‌كات و هه‌م داكۆكی كردنی به‌رگری ل ‌ه مافی‬ ‫ئافره‌تان ده‌كات‪ .‬ته‌نها ب ‌ه ئاراسته‌یه‌كی له‌م چه‌شنه‌ی ‌ه كه‌ ده‌توانرێت هیوا خواز بین به‌رامبه‌ر‬ ‫ریفۆرمی كۆمه‌ڵگا و چاره‌سه‌ر كردنی گیروگرفته‌كانی ئافره‌تان‪ ،‬هیوادارم مه‌عریفه‌ی‬ ‫وردی زانستی له‌ مه‌ڕ ئافره‌تان و سیسته‌می خێزانی و فاكته‌ره‌ به‌دی هێنه‌ره‌كانی به‌رنام ‌ه‬ ‫ێ بۆ دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ری كاریگه‌ر‪.‬‬ ‫داڕێژه‌ران یارمه‌تی ده‌رب ‌‬

‫ده‌رئه‌نجام‬

‫خێزانی ڕۆژهه‌اڵتی ب ‌ه گشتی له‌م چه‌ند ده‌یه‌ی دوایی دا‪ ،‬هاوشێوه‌ی زۆرێ‌ ل ‌ه خێزان ‌ه‬ ‫ڕۆژئاواییه‌كان ڕووبه‌رووی چه‌ندین وه‌رچه‌رخانی گرنگ بوه‌ته‌وه‌‪ ،‬زیادبوونی ته‌مه‌نی‬ ‫هاوسه‌رگیری‪ ،‬زۆربوونی هه‌ست كردن ب ‌ه تاك گه‌رایی و ته‌نها ژیان‪ ،‬گۆڕانی تێڕوانینه‌كان‬ ‫ێ هیچ گومانێك ل ‌ه دروست كردنی خێزاندا وه‌ك ڕه‌وتێكی په‌ره‌سه‌ندن ل ‌ه ژیاندا ده‌ستێكی‬ ‫ب‌‬ ‫‪190‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪191‬‬

Abstract

If you believe that the era of globalization، one of the trenches of resistance and border family values and family can be efficient، especially with the promotion and the role of women، social development and Favor of the historical development of human values and concepts of the eternal order، and the Islamic system with pathological look on his past performance، and optimal way to improve family Its functions to find Family charter، modifying patterns of social participation Educational reform، reform of social and cultural patterns، strengthening the focus of special attention and counseling judiciary The basic strategies for improving the status of reform And family status in society. The only part of what was said the important thing about the efficacy of family crisis ahead is inconsistent. Undoubtedly، the efforts of Muslim scholars and thinkers of the country، to usher in prosperity and efficiency over the past We are facing what the concern is that it adds to a family concern since none of the research institutions، experts، policy and planning in particular Has become This is followed by questions Why women and the family system in contemporary societies Gradually loses its status and importance Why family functions gradually more pale Is and why families are easily prone to instability and dozens of other questions . Keywords: pathology - Woman - family - contemporary societies

193

٢٠١٣ ‫ هاوینی‬2 ‫ژمارە‬

:‫سه‌رچاوه‌كان‬

‫ علی‬:‫ ترجمه‬،‫ سند چهارمین کنفرانس جهانی زن (کار پایه عمل) و اعالمیه پکن‬-1 .1375 ،‫ دفتر امور زنان در نهاد ریاست جمهوری‬،‫ تهران‬،‫ا‌رین و علی میرسعید قاچی‬ ‫ ترجمه نوین‬،‫ مشكالت اجتماعی و نڤریه های جامعه شناختی‬،‫ رابرت‬،‫ مرتن‬-2 . 1376 ،‫ انتشارات امیركبیر‬،‫توالیی‬ 1378 ،‫ انتشارات سروش‬،‫ ا‌نومی یا ا‌شفتگی اجتماعی‬،‫ فرامرز‬،‫ رفیع پور‬-3 1352 ،‫ بنگاه ترجمه و نشر كتاب‬،‫ ویدا ناصحی‬،‫ خانواده و جامعه‬،‫ گود‬،‫ جی‬،‫ ویلیام‬-4 1374 ،‫ ا‌سیب شناسی اجتماعی ایران ـ جامعه شناسی انحرافات‬،‫ مجید‬،‫ مساواتی‬-5 1378 ،‫ انتشارات ێ‌یدین‬،‫ خانواده و ا‌سیب شناسی ا‌ن‬،‫ منصور‬،‫ بیرامی‬-6 1377 ،‫ نشر جهاد دانشگاهی‬،‫ بررسی مسائل اجتماعی‬،‫ تقی‬،‫ ا‌زاد‬-7 1373 ،‫ نشر نی‬،‫ ترجمه منوچهر صبوری‬،‫ جامعه شناسی‬،‫ ا‌نتونی‬،‫ گیدنز‬-8

٢٠١٣ ‫ هاوینی‬2 ‫ژمارە‬

192

‫مۆد و به‌رخۆریی‬

‫(ئه‌و كاته‌ی به‌رخۆریی ده‌بێته‌ به‌شێكی‬ ‫دانه‌بڕاوی ژیانمان)‬

‫دانــا شوانی‬

‫‪194‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ووشه‌ی مۆد له‌ ڕووی زمانه‌وانی به‌ مانای سه‌لیقه‌‪ ،‬میتۆد و شێو‌ه و ستایل ‪..‬‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت‪ .‬ل ‌ه ڕووی زاراوه‌یشه‌وه‌ ب ‌ه مانای میتۆد و ڕێبازێكی كاتییه‌ كه‌ سه‌لیق ‌ه و‬ ‫ئاره‌زووی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگایه‌ك و ستایلی ژیان له‌ جۆری شێوه‌ی پۆشینی جل‪ ،‬جۆری‬ ‫بژێویی و ته‌الرسازی ماڵ و ‪ ...‬رێك ده‌خات‪.‬‬ ‫به‌م چه‌شنه‌‪ ،‬ده‌توانرێت بگوترێت‪ :‬مۆد ب ‌ه گۆڕانی ئاره‌زوویه‌كی دوباره‌بۆوه‌ی هه‌موو یان‬ ‫به‌شێك له‌ تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگایه‌ك داده‌نرێت و دواجار ده‌بێت ‌ه هۆی ره‌فتارێكی تایبه‌ت یان‬ ‫به‌رخۆریی كااڵیه‌ك به‌تایبه‌ت له‌ گرتنه‌به‌ری ستایلێكی تایبه‌ت له‌ ژیان‪.‬‬ ‫مۆد‪ ،‬دیارده‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه ك ‌ه له‌ هه‌موو كونج و كه‌له‌به‌رێكی جیهان به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫به‌رفراوان ده‌بینرێت‪ .‬زۆربه‌ی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگ ‌ه الساییكردنه‌وه‌ی مۆد ب ‌ه جۆرێك‬ ‫پێشكه‌وتن ل ‌ه قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن و ئه‌و كاته‌ی پرسیاری لێ ده‌كه‌یت ك ‌ه هۆكاری ئه‌م چه‌شنه‌ ل ‌ه‬ ‫السایكردنه‌وه‌ی مۆد چییه‌؟ به‌ڵگ ‌ه و به‌هانه‌یه‌كی رازیكه‌ریی پێ نییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و كاته‌ی قسه‌ ل ‌ه دیارده‌ی مۆد ده‌كرێت‪ ،‬ناخودئاگایانه‌ بیرمان بۆ گه‌نج و نه‌وه‌ی تاز‌ه‬ ‫ئه‌ڕوات‪ .‬ئه‌وه‌ی به‌ڵگه‌نه‌ویست و ڕوون ‌ه ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا چییه‌تی مۆد شتێكی خراپ نییه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫مه‌رجێك زیان به‌ ده‌وروبه‌ر و ئه‌وانیتر نه‌گه‌یه‌نێت و تاكه‌كان به‌ره‌و پوچگه‌رایی و ناڕێكی‬ ‫نه‌بات‪ .‬كاتێ هه‌ندێ ل ‌ه گه‌نجان به‌ هۆی پۆشینی جلوبه‌رگ ‌ه نانۆرماڵه‌كان و ڕازانه‌وه‌یه‌كی‬ ‫جیاوازی سه‌ر و شێوه‌یان و ئه‌نجامدانی هه‌ندێ له‌و ڕه‌فتارانه‌ی ك ‌ه له‌گه‌ڵ كولتور و‬ ‫رێوره‌سم ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانمان ته‌با نییه‌‪ ،‬ناڕه‌زاییان به‌رامبه‌ر ده‌نوێنرێت‪ ،‬ڕه‌فتاری خۆیان‬ ‫وه‌ك مۆد و مۆدگه‌رایی ئاراست ‌ه ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌ندێ له‌ تاكه‌كان الساییكردنه‌وی مۆد به‌ سه‌ره‌نجراكێش و ڕاكێشانی دیدی ئه‌وانی تر‬ ‫و هه‌ندێكی تریشیان به‌ نیشانه‌ی پێشكه‌وتن و په‌ره‌سه‌ندنی له‌ قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ناتوانن مۆدێڵ و میتۆدی پێشكه‌وتن ب ‌ه ده‌ستبهێنن ئه‌وا په‌نا ده‌به‌نه‌ به‌ر رواڵه‌ته‌كه‌ی‪.‬‬ ‫هه‌بوونی پێداگرییه‌كانی «كارل ماركس»‪ ،‬له‌سه‌ر ده‌رگیربوونی خۆرئاوا له‌ هه‌ر دوو‬ ‫جه‌نگی جیهانی و ئه‌زموونی دابه‌زینی ئاستی ئابووری كۆتایی ده‌یه‌ی ‪ 20‬و سه‌ره‌تاكانی‬ ‫ده‌یه‌ی ‪ 30‬رێگرییان به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كرد ك ‌ه كۆمه‌ڵناسه‌كان ب ‌ه ڕاده‌یه‌كی ته‌واو بایه‌خیان‬ ‫ب ‌ه پرسی «به‌رخۆریی» داوه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ كۆتایهاتنی جه‌نگی جیهانی دووه‌م بوو ك ‌ه بایه‌خی به‌رخۆریی به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫به‌رچاو بوو‌ه جێی سه‌ره‌نج و كۆمه‌ڵناسان و فه‌یله‌سوفه‌كان له‌ ئابوریزانه‌كان زیاتر بایه‌خیان‬ ‫پێی داو‌ه و توێژینه‌و‌ه له‌م زه‌مین ‌ه ل ‌ه ده‌یه‌كانی ‪ 70‬و ‪ 80‬ب ‌ه لوتكه‌ی خۆی گه‌یشت‪،‬‬ ‫له‌ هه‌مان كاتدا باسیان له‌ گۆڕانێكی سه‌ره‌كی له‌ په‌یوه‌ندی نێوان به‌رخۆریی‪ ،‬ئابووری‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪195‬‬

‫و كۆمه‌ڵگ ‌ه ده‌كرد‪ .‬ل ‌ه دیدی «رۆبه‌رت باكاك» ل ‌ه كتێبی «به‌رخۆریی» (‪ ،)1993‬ل ‌ه‬ ‫كۆتایی سه‌ده‌ی ‪ 20‬ئیدی به‌رخۆریی ته‌نها ڕه‌وتێكی كۆمه‌اڵیه‌تی – كولتووری نه‌بوو‌ه‬ ‫و بۆ مه‌رامێك گۆڕاو‌ه كه‌ ده‌توانرێت ل ‌ه چوارچێوه‌ی كاریگه‌رییه‌كانی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫و ورد‌ه كولتور‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ ،‬هاتنه‌كایه‌وه‌ی سه‌رده‌مێكی تاز‌ه ل ‌ه مێژووی واڵتانی‬ ‫ئه‌وروپی‌ببینرێت‪ ،‬ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی ك ‌ه به‌ هۆكاری كۆتایهاتنی سه‌رده‌می پێشووتری ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫«مۆدێرنیزم» ناو ده‌برێت الی زۆر كه‌س ب ‌ه «پۆست مۆدێرنیزم» له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت‪.‬‬ ‫له‌م قۆناغ ‌ه تازه‌یه‌دا ب ‌ه گووته‌ی «بۆردیۆ» به‌رخۆریی ئیدی ته‌نها تێركردنی ده‌سته‌یه‌ك‬ ‫له‌ ویسته‌كان (ل ‌ه ڕووی بایه‌لۆژی‪ ،‬رادیكاڵ) نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه خۆگری نیشانه‌‪ ،‬ڕه‌مز‪،‬‬ ‫ئایدیا و به‌هاكانه‌‪ )1989( .‬هه‌روه‌ها ب ‌ه گوزارشتی بۆردیۆ‪ ،‬به‌رخۆریی له‌ سه‌رده‌می‬ ‫مۆدێرن ئه‌و ڕه‌وته‌ی ‌ه ك ‌ه تێیدا كڕینی كااڵ ل ‌ه ڕێگه‌ی خستنه‌ڕووی كااڵ كڕدراوه‌كانه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی چاالك سه‌رقاڵی هه‌وڵ و كۆششه‌ بۆ داهێنان و پاراستنی هه‌ستێك یا شوناسێك‪.‬‬ ‫ب ‌ه ده‌ربڕینێكی تر‪ ،‬تاكه‌كان‪ ،‬ئه‌مرۆك ‌ه شوناسی خۆیان ل ‌ه ڕێگه‌ی ئه‌وه‌ی مه‌سره‌فی ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫به‌رهه‌می ده‌هێنن‪.‬‬ ‫ئه‌م ڕه‌وته تا ئه‌و شوێن ‌ه درێژه‌ی هه‌بوو‌ه ك ‌ه ئه‌مرۆ شاره‌كان بۆ چه‌ند بازارگه‌لێكی گه‌ور‌ه‬ ‫گۆڕدراون‪ .‬بازار (ك ‌ه له‌ ڕابردوودا شوێنیكی به‌رته‌سك بوو) هه‌نوك ‌ه هه‌موو ناوچه‌كانی‬ ‫شاری گرتۆته‌و‌ه و ته‌نانه‌ت په‌ڕاوێزی شه‌قامه‌كانیشی ته‌نیوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌زمونی تاز‌ه نیشانی ده‌دات‪ ،‬تاكێك ل ‌ه ڕێگه‌ی ئه‌و كااڵیانه‌ی ك ‌ه ئه‌و به‌و شوناسه‌ی‬ ‫خوازیاریه‌تی نزیك ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬هه‌وڵ ده‌دات بۆ هه‌مان ئه‌و كه‌س ‌ه بگۆڕدرێت‪ .‬وات ‌ه «ئاره‌زوو»‬ ‫شوێن و جێگه‌یه‌كی بااڵیی هه‌بووه‌‪ .‬هه‌لومه‌رجی تاز‌ه ك ‌ه ده‌توانرێت زۆر ب ‌ه ئاسانی ل ‌ه‬ ‫هه‌موو كونج و كه‌له‌به‌رێكی سه‌رشه‌قام و ماڵه‌كاندا ببینرێت‪ ،‬ئه‌م هه‌لومه‌رج ‌ه شوناسێكی‬ ‫تازه‌ی خولقاندوو‌ه ك ‌ه خۆی ب ‌ه شێوه‌ی به‌رخۆریی و نمایشكردنی ئه‌م به‌رخۆریی ‌ه به‌شێو‌ه جل‬ ‫پۆشین‪ ،‬خۆڕازاندنه‌وه‌‪ ،‬مۆد‪،‬ئۆتۆمبێل و مۆبایل ‪ ..‬هتد ده‌رده‌خات‪.‬‬ ‫تیۆر‌ه كۆمه‌ڵناسییه‌كان هاوشێوه‌ی تیۆری بۆردیۆ و بۆدریاردیش جه‌ختیان له‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫پرس ‌ه كردۆته‌و‌ه ك ‌ه به‌رخۆریی و ستایلی ژیانی مرۆڤی مۆدێرن‪ ،‬نه‌ك ل ‌ه دابه‌شبه‌ندییه‌كی‬ ‫چینایه‌تی ئابووری ماركسیستی ك ‌ه ده‌توانرێت له‌شیكردنه‌وه‌ی كولتووری لێی تێبگه‌ین‪.‬‬ ‫بۆ نموون ‌ه بۆردیۆ ل ‌ه كاری كۆمه‌ڵناسانه‌ی ئه‌زمونی‪ ،‬به‌رخۆریی بۆن وه‌ك شتێكی ڕه‌مزی‬ ‫له‌ نێو چین ‌ه هه‌مه‌چه‌شن ‌ه كولتوورییه‌كانی فه‌ره‌نسا‪ ،‬ل ‌ه ڕه‌وشێكی ڕووت و په‌تییدا شی‬ ‫ده‌كاته‌وه‌ و هه‌وڵ ده‌دات نیشان بدات ك ‌ه به‌رخۆری بۆن و هه‌ڵبژاردنی جۆر و ماركه‌كه‌ی‪،‬‬ ‫ڕێگه‌یه‌كی ڕه‌مزیی ‌ه بۆ هێنانه‌كایه‌ی جیاوازی له‌ نێوان گروپ ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪.‬‬

‫‪196‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫به‌اڵم جیاوازی بوونی هه‌یه‌‪ ،‬بێ فۆرمی كۆمه‌ڵگه‌ی ئێم ‌ه و گۆڕانی ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌ی ‌ه‬ ‫بۆ چه‌شنێك كۆمه‌ڵگه‌ی جه‌ماوه‌ریی ل ‌ه جیاوازییه‌ جدییه‌كانی نێوان كولتوری به‌رخۆریی‬ ‫ی‬ ‫خۆرهه‌اڵتی و كولتوری به‌رخۆریی كولتووری خۆرئاواییه‌‪ .‬له‌ كاتێكدا كه‌ شیكه‌ره‌وه‌یه‌ك ‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی وه‌ك بۆردیۆ ده‌توانێت پرۆژه‌ی خۆی له‌باره‌ی به‌رخۆریی ل ‌ه كایه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه‬ ‫هه‌مه‌ چه‌شنه‌كانی فه‌ره‌نسا بدۆزێته‌وه‌‪ ،‬شیكه‌ره‌وانی خۆرهه‌اڵتی ناتوانن ب ‌ه هه‌مان ڕێگه‌ و‬ ‫به‌ هه‌مان میتۆد كه‌ خۆرئاوای پێ ده‌ناسرێت‪ ،‬كارێكی ورد و جێ بڕوا له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫خۆرهه‌اڵتییه‌كان ئه‌نجام بده‌ن‪ ،‬چونكه‌ چینی جیاوازی كولتووری و كۆمه‌اڵیه‌تی ل ‌ه ناو‬ ‫پرۆژه‌ی گشتگیری به‌رخۆریی ل ‌ه سه‌نته‌رێكدا هه‌زمكراون و فڕه‌یی ستایلی ژیان‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫بنه‌ڕه‌تدا ل ‌ه دۆخی له‌ نێوچوونه‌‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌ بۆردیۆ له‌ چینی كرێكار یان چینی ناوه‌راستی خواره‌و‌ه یان ناوه‌راستی بااڵی‬ ‫فه‌ره‌نسا ده‌دوێت و جیاوازیی ‌ه بونیادییه‌كانیان ك ‌ه هه‌ڵبه‌ت ‌ه ب ‌ه كولتووریش له‌ قه‌ڵه‌می ده‌دات‬ ‫نه‌ك ته‌نها به‌ئابووری ل ‌ه به‌رخۆریی و مۆد نیشانی ده‌دات‪ ،‬به‌ڵكو چینی كرێكار كه‌ بۆ‬ ‫نموون ‌ه پۆشاكی ماركه‌ ده‌پۆشن و بایه‌خێكی زۆر ب ‌ه پشوه‌كان ده‌دات‪ ،‬گوێ له‌ مۆسیقایه‌كی‬ ‫تایبه‌ت ده‌گرێت‪ ،‬په‌یوه‌ندی به‌ تیمێكی وه‌رزشی تایبه‌ته‌و‌ه هه‌یه‌ و ‪ ..‬هتد‪ ،‬به‌اڵم تاراده‌یه‌ك‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگ ‌ه خۆرهه‌اڵتییه‌كان ستایله‌كانی ژیانی تاز‌ه ده‌رخه‌ری هیچ چه‌شن ‌ه جیاوازییه‌كی‬ ‫كولتووری نییه‌‪ .‬هه‌موومان وه‌ك یه‌كین‪ ،‬جیاوازی نێوان تاكه‌كان ل ‌ه چوارچێوه‌ی به‌رخۆریی ‌ه‬ ‫گومكراوه‌كان و گومبوونی توانای ناسین دژواتر ده‌كات‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪197‬‬

‫وته‌ی وه‌رگێر‬

‫ئه‌م ‌ه وتار‌ه یه‌كێك ‌ه ل ‌ه وتاره‌كانی میشێڵ فیفیۆریكا كه‌ له‌باره‌ی نه‌ژادپه‌رستی و ئه‌و‬ ‫توندوتیژییان ‌ه ده‌كات ك ‌ه به‌رهه‌می دێنێ‪ ،‬و ته‌نانه‌ت پێیوایه‌ ئه‌شێ ده‌وڵه‌تێ توندوتیژی‬ ‫به‌دامه‌زراوه‌یی بكات و كایه‌كانی خۆی پێ بارگاوی بكات‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌جۆرێ پتر ل ‌ه‬ ‫سیسته‌م ‌ه دیكتاتۆره‌كاندا به‌رباڵو و ڕێگ ‌ه ب ‌ه ئازادییه‌ فه‌ردییه‌كان نادرێت و توێژێكی‬ ‫دیاریكراو قۆرغی ته‌واوی كای ‌ه و پانتاییه‌كان ده‌كات‪ .‬و فیفیۆریكا پتر قسه‌كانی خۆی‬ ‫چڕ ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬له‌ پێنج ئاستدا و زۆر ب ‌ه وردی و زانستییانه‌ هه‌موو ئاسته‌كان شی ده‌كاته‌وه‬ ‫و ماوه‌ته‌و‌ه بڵێم ‪ :‬میشێل فیفییۆركا به‌رێوه‌به‌ری توێژینه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه قوتابخانه‌ی توێژینه‌وه‌ بااڵ‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی فه‌ره‌نسا و پسپۆری نه‌ته‌وه‌یی و نه‌ژادپه‌رستییه‌‌‪:‬‬

‫نه‌ژادپه‌رستی‬

‫و‬

‫وتاره‌كه‌‪:‬‬

‫زه‌بروزه‌نگ‬

‫توندوتیژی نه‌ژادگه‌رایانه‌ هه‌ر چه‌ند كه‌ به‌ بچووك و په‌رش و باڵو بێته‌ به‌رچاو‪ ،‬هه‌رگیز‬ ‫ب ‌ه ته‌واوی سه‌ربه‌خۆ نیی ‌ه له‌و چوارچێوه‌ سیاسییه‌ی ك ‌ه ل ‌ه ناخیدا به‌ده‌ر ده‌كه‌وێت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫پێویست ‌ه ك ‌ه ل ‌ه ڕووی شیكارییه‌و‌ه سێ ئاستی جیاواز له‌و توندوتیژیی ‌ه له‌ یه‌كتر جیا بكه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ڕاستیدا توندوتیژی به‌رده‌وام به‌ شێوه‌ی زاڵكراو به‌ هۆی پێگه‌ی سیسته‌مێكی سیاسی‬ ‫یان ده‌وڵه‌ته‌و‌ه ئه‌نجام ده‌درێت‪ ،‬به‌اڵم ده‌توانێ ڕۆڵی له‌ ئاستێكی تریشدا هه‌بێت‪ ،‬توندوتیژی‬ ‫ده‌توانێ بۆ خۆی سیاسی بێ واته‌ ب ‌ه ده‌ستی ئه‌و هێزه‌ كه‌م تا زۆر رێكخراوانه‌و‌ه بێت ك ‌ه‬ ‫له‌ چوارچێوه‌ی پرۆژه‌یه‌ك یان كرده‌یه‌كی ته‌واو سیاسی دایده‌نێن‪ .‬سه‌ره‌نجام توندوتیژی‬ ‫ده‌توانێ له‌ بۆته‌ی ده‌وڵه‌تێك‪ ،‬به‌ دامه‌زراوه‌یی بكرێ و بۆ ناوه‌ندێكی سه‌ره‌كی ئه‌ركه‌كه‌ی‬ ‫بگۆردرێ‪ .‬سنوره‌كانی نێوان ئه‌م سێ چه‌شن ‌ه ل ‌ه توندوتیژی به‌رده‌وام ڕوون نیی ‌ه و زۆرێ‬ ‫ل ‌ه ئه‌زموونه‌كان ده‌رخه‌ری دۆخه‌ به‌رته‌سكه‌كانن یان ئه‌و دۆخه‌ی كه‌ توندوتیژی له‌ نێوان‬ ‫ئه‌و دوو ئاسته‌دا هه‌ڵبه‌ز و دابه‌ز ده‌كات‪ .‬وێرای ئه‌وه‌ش‪ ،‬پێویسته‌ كه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی تیۆری‬ ‫و ب ‌ه وردبینییه‌و‌ه لێكیان جیا بكه‌ینه‌وه‌‪ .‬توندوتیژی سه‌رووسیاسی (‪)infrapolitique‬‬ ‫ل ‌ه كایه‌ی نه‌ژادی به‌ شێوه‌ی پاڵنه‌ریی‪ ،‬خودبزواو‪ ،‬له‌یه‌ك یه‌كااڵ ده‌بێته‌وه‌‪ .‬ئه‌م توندوتیژیی ‌ه‬ ‫به‌ڕواڵه‌ت ل ‌ه پانتایی ‌ه تایبه‌ته‌كان ده‌بینرێت ك ‌ه كۆنترۆڵه‌ كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسییه‌كان‬ ‫كه‌می ده‌كه‌نه‌وه‌‪ :‬له‌و شوێنه‌ی ك ‌ه سیستمی ده‌وڵه‌تی نائاماده‌بێ یان ل ‌ه چاو دووربێ‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫پێگه‌گه‌لی په‌تی و له‌ چوارچێوه‌ی دیارد‌ه جه‌ماوه‌ریی و شۆرشییه‌كان‪ ،‬ئه‌م توندوتیژیی ‌ه‬ ‫له‌شێوه‌ی وێناكردنی ته‌قینه‌وه‌یه‌ك‪ ،‬هه‌ڵگه‌رانه‌وه‌یه‌ك‪ ،‬و وروژاندنێكی بێ ئاگای غه‌ریزی‬ ‫و بێ نه‌خشه‌ی پێشوو ده‌بێت‪ .‬به‌ پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬توندوتیژی سیاسی به‌ ڕوویه‌كی رێكوپێك‪،‬‬

‫وه‌رگێرانی‪ :‬ڕه‌وه‌ند خه‌لیل‬

‫‪198‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪199‬‬

‫ئایدۆلۆژیكی‪ ،‬سیسته‌ماتیك و ئاماده‌سازیكراو ده‌رده‌كه‌وێ‪ :‬ئه‌م توندوتیژیی ‌ه رێنمونیكراو و‬ ‫كۆنترۆڵكراوه‌ و خۆیشی كۆنترۆڵی خۆی ده‌كات‪ :‬ئه‌م توندوتیژییه‌ی ك ‌ه ب ‌ه هۆی پاڵنه‌ر‌ه‬ ‫تایبه‌ته‌كانه‌و‌ه دێت ‌ه كایه‌و‌ه ك ‌ه به‌م چه‌شن ‌ه شێو‌ه و ناوه‌ڕۆكێكی ئاگایانه‌ی پێ ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫ك ‌ه له‌گه‌ڵ توندوتیژی ده‌وڵه‌تیش ته‌با و هه‌ماهه‌نگه‌‪ .‬ئه‌و توندوتیژییه‌ی ك ‌ه ئه‌دگار‌ه‬ ‫بونیادییه‌كه‌ی له‌و‌ه ڕێگر نیی ‌ه ك ‌ه بتوانێ بیرۆكراتیان ‌ه بێت ‌ه به‌رچاو‪ ،‬توندوتیژگه‌رایانه‌یه‌‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ك ‌ه ئاماژ‌ه ب ‌ه جیاكارییه‌كی كالسیك به‌اڵم ڕواڵه‌تی بده‌ین‪ ،‬ئه‌شێ زیاتر سیاسی‬ ‫و ده‌وڵه‌تی بێ‪ ،‬بكرێت ‌ه ئامرازیتریش و ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی هه‌ر سه‌روو سیاسیه‌كی تر بێ‪،‬‬ ‫ده‌ربرینێكی ده‌ره‌كی زیاتر به‌ده‌ست بهێنێ‪ .‬تێپه‌رین ل ‌ه ئاستێكه‌و‌ه بۆ ئاستێكی تر به‌رده‌وام‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ڕوون ئه‌نجام نادرێت‪ ،‬به‌اڵم دابڕانێكی تێبینیكراو دێت ‌ه كایه‌وه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه‬ ‫ل ‌ه مێژووی نازیزم‪ ،‬ل ‌ه نۆڤه‌مبه‌ری ‪ ،1938‬ل ‌ه جێبه‌جێكردنی توندوتیژی دژ‌ه یه‌هودانه‌ی‬ ‫شه‌وی كریستاڵ ك ‌ه گوبڵز (هه‌ڵبه‌ت ‌ه ب ‌ه به‌شداریه‌كی به‌رفراوانتری خه‌ڵك رێك خرابوو)‬ ‫ئێم ‌ه شاهیدی گۆڕانكاریین ل ‌ه سیاسه‌تی ڕژێم ك ‌ه بڕیار ده‌دات كۆنترۆڵێكی توندتر بۆ‬ ‫پراكتیزه‌كردن دژی یه‌هود به‌كار بهێنێ و له‌ كۆنترۆڵكردنی ڕه‌وای خۆی ده‌ریبكات و به‌ره‌و‬ ‫میتۆد‌ه زۆر سیسته‌ماتیكه‌كان ك ‌ه ل ‌ه میتۆده‌كانی هێرش یان په‌المار‌ه جه‌ماوه‌رییه‌كان جیا‬ ‫ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫پێودانگێ بوونی هه‌ی ‌ه كه‌ تاڕاده‌یه‌ك ل ‌ه به‌كارهێنانی توندوتیژی دوور ده‌كه‌وێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌كارهێنانێك بێ ئه‌دگاری سیاسی‪ ،‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه هه‌نگاوه‌ ده‌وڵه‌تییه‌ سیسته‌ماتیكه‌كان و‬ ‫ته‌نانه‌ت ل ‌ه مه‌ڕ نازیزم‪ ،‬تا ڕاده‌یه‌ك ل ‌ه ژێر سایه‌ی پرسگه‌لی قه‌ده‌غه‌كراوی ده‌وڵه‌تی‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش هه‌مان ئه‌و (ڕاز‌ه دڕندانه‌یه‌یه‌) ك ‌ه واڵته‌ر الكۆر (‪ )Walter Laqueur‬لێی‬ ‫ده‌دوێت‪ .‬ئێم ‌ه ده‌توانین هه‌وڵبده‌ین وردتر پله‌به‌ندی ئه‌م فاكت ‌ه بكه‌ین ك ‌ه جیاكاری سه‌ره‌كی‬ ‫نێوان دوو ئاستی سیاسی و سه‌روو سیاسی ك ‌ه پێشووتر ب ‌ه دوو كۆمه‌ڵه‌ی خواره‌و‌ه ل ‌ه ئاستی‬ ‫سیاسی (كه‌ ل ‌ه سیستمی حیزبی ده‌وڵه‌ت ده‌بینرێت) ڕوون بكه‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬توندوتیژی نه‌ژادی ل ‌ه دوورترین پێگ ‌ه ل ‌ه ده‌وڵه‌ت و سیستمی سیاسی ئه‌شێ وێڕای‬ ‫ڕێگرییه‌ ئاكاریی و سیاسییه‌كان ل ‌ه پێگه‌گه‌لی زۆر لۆكاڵی ده‌ر بكه‌وێ‪ :‬له‌ هه‌ندێ‬ ‫بواردا ئه‌م پێگان ‌ه ل ‌ه هه‌ر چه‌شن ‌ه كۆنترۆڵێ به‌ده‌رن و ل ‌ه شوێنه‌كانه‌وه‌ گوزه‌ر ده‌كه‌ن ( بۆ‬ ‫نموون ‌ه رێگاكای شه‌مه‌نده‌فه‌ر‪ ،‬رێگه‌كانی میترۆ) ل ‌ه هه‌ندێ بواردا گرژییه‌كی تایبه‌ت ب ‌ه‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێ (بۆنموونه‌ ل ‌ه رێكه‌وتنێ وه‌ك داوایه‌ك ل ‌ه جارێك یان ل ‌ه هاتنی دیسكۆتیك)‪.‬‬ ‫به‌اڵم ته‌نانه‌ت له‌وێش‪ ،‬دوور دێت ‌ه به‌رچاو ك ‌ه توندوتیژی به‌رهه‌می كاری كرده‌یه‌كی‬ ‫تاكه‌كه‌سی بێ و هه‌ندێ كاتیش به‌م چه‌شن ‌ه بێ‪ ،‬بۆ نموون ‌ه دوكاندارێ ته‌ق ‌ه ل ‌ه كه‌سێ‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌و ڕه‌وایه‌تیی ‌ه پشت ئه‌ستوور‌ه ك ‌ه ژینگ ‌ه یان ناڕاستبوونی ناواخنێكی وه‌ك‬ ‫نائاسایشی به‌ تاك دراوه‌‪.‬‬ ‫‪200‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪ -2‬ئه‌شێ توندوتیژی نه‌ژادگه‌رایان ‌ه ل ‌ه به‌رهه‌می الوازی لۆكاڵی كۆنترۆڵی ده‌وڵه‌تی‬ ‫یان سیاسی یان تێكده‌ره‌ییه‌كه‌ی ڕوو بدات‪ .‬ئاالن دوو گریشاو (‪)Allen D. Grimshaw‬‬ ‫چه‌ند نمونه‌یه‌ك له‌م دیارده‌ی ‌ه ب ‌ه نموونه‌ ده‌هێنێته‌و‌ه ك ‌ه شۆرش ‌ه نه‌ژادییه‌كان له‌ سه‌ره‌تاكانی‬ ‫سه‌د‌ه ب ‌ه والیه‌ت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكاوه‌ په‌یوه‌سته‌‪ .‬ل ‌ه ئیسپرینگفیلد (‪ )Springfield‬ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪ ،1918‬له‌ سه‌نت لویسی رۆژهه‌اڵتی (‪ ،)East Saint Louis‬له‌ ساڵی ‪ ،1917‬ل ‌ه‬ ‫شیكاگۆ ل ‌ه ساڵی ‪ ،1919‬هه‌ر چه‌ند‌ه توندوتیژی ته‌نها ناتوانرێ به‌ گوێره‌ی ئه‌م فاكته‌ر‌ه‬ ‫ڕوون بكرێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم گه‌نده‌ڵی سه‌رۆك شاره‌وانییه‌كان یه‌كێك بوو‌ه ل ‌ه فاكته‌ره‌كانی‪ .‬ئه‌و‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌ی كه‌ له‌ ڕاده‌ به‌ده‌ر دوور بێت‪ ،‬پێگه‌یه‌كی «سنوری» دووبار‌ه فه‌زایه‌ك ده‌هێنێت ‌ه‬ ‫كایه‌و‌ه ك ‌ه ب ‌ه ناوی نه‌زمه‌وه‌ ده‌توانێ رێگه‌یه‌ك بێت بۆ ئه‌و توندوتیژییه‌ی كه‌ئه‌توانێ‬ ‫له‌ فۆرمه‌كانی دامه‌زراوه‌و‌ه نزیك بێ و خۆی له‌سه‌ر یاسای لینچ (‪)Loi de Lynch‬‬ ‫ڕێكبخات‪( ،‬ئه‌م ناوه‌ ل ‌ه ناوی ئه‌و قازییه‌و‌ه هاتووه‌ ك ‌ه دادپه‌روه‌ری له‌ ماڵی خۆی جێبه‌جێ‬ ‫كرد و دزه‌كانی ئه‌سپه‌كه‌ی ب ‌ه چل شه‌الق مه‌حكوم كرد ك ‌ه یه‌كسه‌ر له‌مه‌ڕیان جێ‬ ‫به‌جێكرا)‪ .‬یه‌كێكی تر له‌ فۆرمه‌كانی كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌ت له‌ بێتوانییه‌كه‌ی‬ ‫هه‌ندێ له‌ كرده‌ی پۆلیس ده‌بینرێ ك ‌ه ده‌بێته‌ هۆكاری توندوتیژی فیزیكی‪ .‬بۆ نموونه‌ ژان‬ ‫كلۆد مۆنه‌(‪ )Jean Claude Monet‬له‌مه‌ڕ فه‌ره‌نسا ئاماژ‌ه ب ‌ه هه‌ندێ ل ‌ه «ریسواییه‌»‬ ‫پۆلیسییه‌كان ده‌كات ك ‌ه ل ‌ه راستیدا چه‌شنێ تاوانگه‌لی نه‌ژادپه‌رستان ‌ه بوون ‌ه و رایده‌گه‌ینێ‬ ‫كه‌ ئه‌م كردارانه‌ زیاتر له‌وه‌ی ك ‌ه ده‌رخه‌ری كاریگه‌ری پێشداوه‌رییه‌ نه‌ژادپه‌رستیه‌كان بن ل ‌ه‬ ‫پۆلیسی فه‌ره‌نسا‪ ،‬ده‌رخه‌ری «ئه‌رك ‌ه پیشه‌ییه‌كانن» ك ‌ه به‌هۆی «ناشایسته‌یی» تاكه‌كانی‬ ‫پۆلیس ‌ه ل ‌ه رێكخستنی پێگه‌یه‌كی په‌تی‪ ،‬ئاڵۆز و ناڕوونه‌وه‌‪ ،‬و ئه‌مه‌ش ده‌بێت ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م تاكانه‌ له‌ كڵێشه‌ ڕه‌فتارییه‌كان دوور بكه‌ونه‌وه‌‪ .‬سیناریۆی باو له‌م بواره‌دا‪ ،‬كۆنترۆڵی‬ ‫ناسنامه‌ی شه‌وانه‌یه‌ كه‌ بێ هه‌ر چه‌شن ‌ه چاودێرێكی فاكته‌ری ده‌ره‌كی له‌سه‌ر پۆلیس‪ ،‬و‬ ‫له‌ بوارگه‌لێ‪ ،‬به‌ سوودوه‌رگرتن له‌ چه‌كی ئاگردار دژی خه‌ڵك یان هه‌وڵدان بۆ پێشگرتن ل ‌ه‬ ‫دژه‌رۆیشتنی (رۆدساید) شوفێرێ یان مۆتۆرسوارێ كه‌ زۆر خێرا ده‌بێت ‌ه هۆی هه‌ڵهاتنێكی‬ ‫ترسناك و هه‌ندێ كات مه‌رگهێنه‌ر‪ ،‬به‌ هۆیه‌وه‌ ئه‌نجام ده‌درێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬توندوتیژی نه‌ژادگه‌رایان ‌ه له‌ پێش ئه‌وه‌ی ك ‌ه ل ‌ه ئاستی ده‌وڵه‌ت شوێنی خۆی بگرێ‪،‬‬ ‫ده‌توانرێ ل ‌ه سیستمی سیاسی به‌كاربهێنرێ و له‌م دۆخه‌دا ب ‌ه ڕه‌فتار یان سه‌رچاوه‌گه‌لێ ك ‌ه‬ ‫هێز‌ه سیاسی یان ئاكارییه‌كان پارێزگاری لێ ده‌كه‌ن‪ ،‬هاوشانه‌‪ .‬بۆ نمونه‌ ل ‌ه پۆڵه‌نده‌‪ ،‬ل ‌ه پێش‬ ‫جه‌نگ‪ ،‬چه‌ندین بواری توندوتیژگه‌لێكی دژ به‌ یه‌هود ك ‌ه تا ساڵی ‪ 1947‬درێژه‌یان هه‌بوو‬ ‫و له‌ یه‌هودكوژی كیلسا(‪ )klice‬ل ‌ه ساڵی ‪ 1946‬ب ‌ه كوشتاری ‪ 42‬یه‌هودی) به‌ لوتكه‌ی‬ ‫خۆی گه‌یشت‪ ،‬ئێم ‌ه ڕووبه‌ڕووی ئه‌و پێگه‌یه‌ بووینه‌ته‌و‌ه كه‌ ناتوانرێ بێ سه‌رنجدان ل ‌ه‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪201‬‬

‫ئاراسته‌ی گشتی كڵێسای كاتۆلیك و پرۆسه‌ی بزووتنه‌وه‌ی ڕاستی پۆڵه‌ند‌ه ك ‌ه هاوشان‬ ‫ب ‌ه خودی نه‌فره‌تی یه‌هودی به‌جێماو ل ‌ه جه‌نگ هه‌بوو و ل ‌ه چوارچێوه‌ی جێگیربوونی‬ ‫رژێمی كۆمۆنیستی ل ‌ه واڵت ب ‌ه پۆڵه‌نده‌و‌ه په‌یوه‌ست بوو‪ ،‬په‌ی پێ بدرێت‪ ،‬لێره‌دا ب ‌ه‬ ‫یه‌كه‌مین سنوور ده‌گه‌ین ك ‌ه توندوتیژی سه‌رووسیاسی (‪ )infrapolitique‬له‌ توندوتیژی‬ ‫سیاسی جیا ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه نزیكایه‌تی ئایدۆلۆژیكی ل ‌ه نێوان جه‌ماوه‌ری یه‌هودكوژ‬ ‫و هێز‌ه سیاسییه‌كان ل ‌ه ئاستێكی بااڵیه‌‪ ،‬و ته‌نانه‌ت ئه‌م دوو ڕه‌وت ‌ه ده‌ستێوه‌ردان ل ‌ه كاری‬ ‫یه‌كتر ده‌كه‌ن و فاكتێكی وه‌ك كڵێسا به‌ تاكه‌كان و ئاراسته‌كه‌رانی به‌ستۆته‌و‌ه ك ‌ه به‌و هێزان ‌ه‬ ‫به‌ستراونه‌ته‌وه‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه ئه‌م سنور‌ه تا ئه‌و كاته‌ی ك ‌ه په‌یوه‌ندیه‌كی ڕوون ل ‌ه نێوان كردارێك و‬ ‫گروپێك یان پارتێكی سیاسی ب ‌ه جێگیربوون نه‌گات‪ ،‬ناخرێت ‌ه ژێر پێوه‌‪.‬‬ ‫‪ -4‬هه‌نگاوێكی گه‌ور‌ه ل ‌ه زه‌مینه‌ی توندوتیژی ئه‌و كات ‌ه ئاماد‌ه ده‌كرێت ك ‌ه توندوتیژی‬ ‫ده‌بێت ‌ه ستراكتۆری و ل ‌ه به‌رنام ‌ه یان پرۆژه‌ی هێزێكی تێكه‌اڵو (یان چه‌ندین هێز) هه‌ڵگری‬ ‫جێگری ل ‌ه زه‌مه‌ندا شوێن ده‌گرێت‪ .‬نه‌ژادگه‌رایی ده‌توانێ لێره‌دا بۆ ناوه‌ندی كردار بگۆردرێت‪،‬‬ ‫وه‌ك له‌مه‌ڕ كوكلوس كالنه‌ (‪ )Ku Klux Klan‬ئه‌مریكاییه‌كان و ده‌زگا هاوشێوه‌كانی‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ‌ه نه‌ژادگه‌رایی ئه‌شێ ته‌نها فاكته‌رێكی الوه‌كی بێ یان بایه‌خی ناواخنه‌كه‌ی ب ‌ه‬ ‫درێژایی كات به‌ وه‌رچه‌خانی بزووتنه‌و‌ه بگۆرێ‪ .‬به‌م چه‌شنه‌ی ‌ه ك ‌ه گروپه‌كانی په‌یوه‌ست ب ‌ه‬ ‫«ڕه‌گه‌زپه‌رستی» «ك ‌ه سه‌ره‌تا له‌ كۆتاییه‌كانی ده‌یه‌ی ‪ 1960‬ل ‌ه به‌ریتانیا ده‌ركه‌وتن» نه‌ك‬ ‫ته‌نها به‌رده‌وام و ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ڕوون جه‌خت له‌سه‌ر نه‌ژادپه‌رستی دژی سپی و دژ‌ه ئاسیایی‬ ‫خۆیان ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو وه‌ك پێشتر زیاتر نه‌ژادپه‌رستی دژ‌ه یه‌هودی «نازی تازه‌» نوێ‬ ‫بكاته‌وه‌‪ .‬توندوتیژی لێره‌دا ده‌توانێ كاری ده‌زگا شاراوه‌كان بێ یان پیالن ‌ه بێبه‌شكراوه‌كان‪،‬‬ ‫ده‌ست ‌ه چاكسازیكه‌ره‌كانی بزوتنه‌وه‌یه‌ك بێ ك ‌ه بۆ خۆی فه‌رمیی ‌ه و ل ‌ه چوارچێوه‌ی بودجه‌ی‬ ‫یاسایی و ڕه‌وا كار ده‌كات و ل ‌ه گووتاری خۆی نه‌ژادپه‌رستی ب ‌ه شێوه‌یه‌كی خۆپارێزان ‌ه‬ ‫ده‌خاته‌ ڕوو‪ .‬له‌م شێوه‌یه‌دا‪ ،‬بزوتنه‌وه‌ی توندتیژ ئامێزی ناوبراو ل ‌ه ژێر كۆنترۆڵی الوازی‬ ‫پارتی یاسایی و ناوه‌ندیدا داندراو‌ه و ته‌نانه‌ت ئه‌شێ سه‌ربه‌خۆش بێ یان ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ‬ ‫الیه‌نگیریی ‌ه سیاسیی و ستراتیژیه‌كه‌ی ئه‌و پارت ‌ه دژایه‌تی بكات‪.‬‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌ش بوو ك ‌ه یه‌كێ له‌ فۆرمه‌كانی تیرۆریزم ك ‌ه خۆی ب ‌ه بزووتنه‌وه‌ی فه‌له‌ستینی‬ ‫ده‌زانێ نه‌ك ته‌نها دژی سه‌هیۆنی و دژی ئیسرائیل بوو‪ ،‬به‌ڵكو دژی یه‌هودیش بوو و‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه له‌ رێكخراوی فه‌تح‪ ،‬وات ‌ه ناوه‌ندیترین رێكخراوی بزوتنه‌وه‌ی ئازادیبه‌خشی‬ ‫فه‌له‌ستین دوور كه‌وته‌وه‌‪ ،‬و دووباره‌ش له‌ هه‌مان رێگا ده‌توانرێ بگوترێت ك ‌ه مه‌به‌ستگه‌لی‬ ‫توندوتیژئامێز ئه‌نجامدراو‌ه ل ‌ه فه‌ره‌نسا ب ‌ه ناواخنێكی نه‌ژادپه‌رستان ‌ه به‌ڕواڵه‌ت ب ‌ه ستراتیژی‬ ‫یاساگه‌رایی «به‌ره‌ی نه‌ته‌وه‌یی» (‪ )Front National‬ل ‌ه دژایه‌تیدا بوونی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪202‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫(ك ‌ه هه‌ڵبه‌ت ‌ه ئه‌مه‌ش به‌و مانایه‌ نیی ‌ه ك ‌ه بتوانرێ ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ته‌واو توندوتیژی ناوبراو‬ ‫له‌ پرۆژه‌ی سیاسی حیزب جیا بكرێته‌وه‌‪).‬‬ ‫‪ -5‬سه‌ره‌نجام دووه‌مین قۆناغ كه‌ له‌ سه‌رده‌مانێ پشت گوێ خراوه‌‪ ،‬ئه‌و كاته‌یه‌ ك ‌ه‬ ‫توندوتیژی نه‌ژادگه‌رایانه‌ ب ‌ه شێوه‌یه‌ك ل ‌ه شێوه‌كان ب ‌ه هۆی ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌تی ب ‌ه ڕه‌سمی‬ ‫ناسراو‌ه یان په‌سه‌ند كراوه‌‪ .‬لێره‌دا هه‌ڵبه‌ت پێویسته‌ النی كه‌م سێ دۆخ ل ‌ه یه‌كتر جیا‬ ‫بكه‌ینه‌وه‌‪ .‬نه‌ژادگه‌رایی ده‌توانێ بۆ ئامرازێ ل ‌ه ده‌ست ڕژێمێك ل ‌ه قه‌یران یان الوازیدا‬ ‫بگۆڕدرێت تاوه‌كو ئه‌م ڕژێم ‌ه به‌م ئامرازه‌ بتوانێ بێتوانایی یان گرفته‌كانی خۆی ب ‌ه‬ ‫قوربانیكردنی گروپێ‪ ،‬زاڵ بكات‪ .‬بۆ نمونه‌ ل ‌ه قۆناغی دواین قه‌یسه‌ره‌كاندا‪ ،‬یه‌كێ ل ‌ه‬ ‫ڕه‌فتاره‌ باوه‌كان بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی كاریگه‌ری شكسته‌ سه‌ربازییه‌كان‪ ،‬ئه‌وه‌ بوو ك ‌ه پۆلیسی‬ ‫سیاسی یان ئۆخرانا (‪ )okhrana‬ده‌ست ب ‌ه پروپاگه‌ند‌ه بكات دژی یه‌هود ( بۆنموون ‌ه كتێبی‬ ‫پرۆتۆكۆڵی مندااڵنی یه‌هود ك ‌ه ته‌نها یه‌كێكه‌ ل ‌ه نمونه‌كان ئه‌مه‌ ڕوون ده‌كاته‌وه‌) تاوه‌كو‬ ‫دژ‌ه یه‌هودكاری خه‌ڵكی ب ‌ه سوودی خۆیان ده‌ستكاری بكه‌ن و بۆ ئامانجه‌كانی خۆیان ب ‌ه‬ ‫كاری بهێنن‪ .‬مێژووزانی گه‌ور‌ه سیمۆن دوبنوف (‪ )Simon Duoubnov‬به‌ باشی ڕوونی‬ ‫كردۆته‌و‌ه كه‌ چۆن له‌ نێوان سااڵنی ‪ 1880‬و ‪ ،1915‬یه‌هودییه‌كان دواجار ب ‌ه هۆكاری‬ ‫هه‌موو به‌دبه‌ختییه‌كانی ڕوسیا ناسێنران‪ .‬ل ‌ه كاتێكدا ك ‌ه ل ‌ه زۆرێ له‌ بوار‌ه ئابوورییه‌كان بێ‬ ‫به‌ش كراون‪ ،‬له‌ قوتابخانه‌ و زانكۆكان پشكێكی سنورداریان هه‌بوو و ته‌نها ل ‌ه به‌شگه‌لێكی‬ ‫تایبه‌ت له‌ واڵت ده‌یانتوانی بژێن و ل ‌ه زۆرێ ل ‌ه شاره‌كان ته‌نانه‌ت نه‌یانده‌توانی ئاماده‌ییان‬ ‫هه‌بێ و وێڕای ئه‌وه‌ش هه‌موو ئه‌مان ‌ه پێویسته‌ ب ‌ه قۆناغێكی خزمه‌تی سه‌ربازی دورودرێژ‬ ‫بگوزه‌رێنن‪ .‬به‌م چه‌شن ‌ه ئه‌و‌ه یه‌هودییه‌كان بوون كه‌ بوونه‌ قوربانی شكستی شۆرشی ‪1905‬‬ ‫و به‌ گوێره‌ی ئه‌و دروشمه‌ی ك ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪ 1881‬له‌ دوای كوشتنی ئه‌لیكسانده‌ری دووه‌م‬ ‫خرابووه‌ ڕوو‪ ،‬ل ‌ه هه‌موو شوێنێ ده‌گووترا‪ .‬له‌ قۆناغی جه‌نگ‪ ،‬سوپا و حكومه‌ت نه‌ك ته‌نها‬ ‫خۆیان به‌ پروپاگه‌نده‌ دژی یه‌هود سه‌رقاڵكرد‪ ،‬به‌ڵكو خه‌ڵكیان بۆ كوشتنی یه‌هودییه‌كان‬ ‫هان ده‌دا و هه‌ندێ كاتیش خۆیان ئه‌م به‌رنامه‌یان ڕێكده‌خست‪« :‬ئه‌ڵمانیی یان یه‌هودی‪،‬‬ ‫یه‌ك شتن‪ ،‬هه‌موویان خائینن‪ .‬سه‌رۆك ئه‌م ‌ه ده‌ڵێت!» ئه‌مه‌ ئه‌و دروشمه‌ بوو ك ‌ه سه‌ربازانی‬ ‫ڕووس ل ‌ه ساڵی ‪ 1914‬ل ‌ه به‌رامبه‌ر سه‌ربازێكی یه‌هود ده‌یانووته‌وه‌‪ ،‬كه‌ ئه‌ویش له‌ هه‌مان‬ ‫سوپا خزمه‌تی ده‌كرد و به‌رگری له‌ هه‌مان واڵت ده‌كرد‪ .‬ئاستێكی تری توندوتیژی‬ ‫نه‌ژادگه‌را ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ده‌وڵه‌ت له‌ هه‌مان كاتدا ك ‌ه ده‌سته‌به‌ری سیستمی كۆمه‌اڵیه‌تی ل ‌ه‬ ‫ئه‌ستۆ دایه‌‪ ،‬وه‌ك ئه‌ركێكی الوه‌كی خۆیان‪ ،‬ده‌ست به‌ نه‌ژادپه‌رستی و جیاكاری نێوان‬ ‫تاكه‌كان ده‌كه‌ن‪ .‬ل ‌ه سیستمی ئاپارتایدی ئه‌فریكای باشوور ڕه‌وشێكی وه‌ها ده‌بینرێت‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ڕاستیدا پرسی په‌یداكردنی قوربانییه‌ك هه‌ر چه‌ند ب ‌ه لێدانی توندوتیژی و مۆنۆپۆلكردنی‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪203‬‬

‫ڕه‌وای ده‌وڵه‌ت بۆ ئامانج ‌ه سه‌ركوتگه‌راكان و پاراستنی سیسته‌مه‌ك ‌ه بوو و بۆ ئه‌م كاره‌ش‬ ‫سوودیان ل ‌ه ڕێباز‌ه پۆلیس و سه‌ربازییه‌كان وه‌رگرتوو‌ه ك ‌ه ته‌نانه‌ت پارێزگارییان له‌ تیرۆر‬ ‫ده‌كرد‪ .‬و دواجار‪ ،‬ئێم ‌ه ڕووبه‌ڕووی ئاستێ ل ‌ه توندوتیژی ده‌وڵه‌ت ده‌بینه‌و‌ه ك ‌ه ن ‌ه ل ‌ه هه‌وڵی‬ ‫هاتنه‌كایه‌ی سیسته‌م ‌ه و نه‌ ل ‌ه هه‌وڵی دۆزینه‌وه‌ی قوربانی‪ ،‬به‌ڵكو هاتۆت ‌ه نێو ناخێكی پێچ‬ ‫وپه‌نای وێرانكه‌ر‪ .‬ئه‌زموونی ستالینی له‌م مۆدێل ‌ه نزیك بوو‪ ،‬و ئه‌گه‌ر مه‌رگی ستالین ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪ 1953‬ڕووینه‌دایه‌ و ئه‌و پرۆسه‌یه‌ی ك ‌ه ب ‌ه ناوی بیۆگرافی «پیالنه‌وه‌» درێژه‌ی‬ ‫هه‌بووای ‌ه و پزیشكانی یه‌هودی ل ‌ه قۆناغ ‌ه به‌راییه‌كه‌ی رانه‌وه‌ستێنرایه‌‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه ئه‌م مۆدێل ‌ه‬ ‫ب ‌ه دوا ئه‌نجامیش بگه‌یشتایه‌‪ .‬وێرای ئه‌وه‌ش نموونه‌ی به‌رجه‌ست ‌ه بۆ ئه‌م ئاست ‌ه ئه‌زموونی‬ ‫نازیزمه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ سه‌ره‌كی‪:‬‬

‫‪- Wieviorka، Michel، 1991، LEspace du racism، Paris، e. Seuil، pp.‬‬ ‫‪132138-.‬‬

‫ێ به‌رهه‌مهێنه‌ری‬ ‫ك ‌‬ ‫توندوتیژییه‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫ب ‌ه ئافره‌تان؟‬

‫رۆشنا ئه‌حمه‌د ڕه‌سوڵ‬

‫‪204‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪205‬‬

‫پێ به ‌پێی ئێنسكلۆپیدیای جیهانی‪ ،‬چه‌مكی توندوتیژی‪ ،‬بریتیی ‌ه له‌ هه‌ر كردارێك‬ ‫یان هه‌ر ئازارێكی جه‌سته‌یی(فیزیكی)‌و ده‌روونی یان هه‌ڕه‌شه‌و جنێو‌و قسه‌ی ناشیرینێك‬ ‫ك ‌ه ده‌كرێت ‌ه سه‌ر كه‌سی به‌رامبه‌ر ل ‌ه هه‌ر شوێنكاتێكدا بێت‪ ،‬جا چ ل ‌ه خێزاندا بێت یان ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگادا بێت‪ ،‬توندوتیژی رووبه‌ڕووی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگا ده‌بێته‌و‌ه ب ‌ه بێئه‌وه‌ی جیاوازی‬ ‫بكرێت ل ‌ه نێوان كه‌سه‌كاندا‪ ،‬ره‌گه‌زو ئایین‌و ئیتنیك‌و كه‌لتووریش ناكرێن ب ‌ه پێوه‌ر‪ .‬سامان‌و‬ ‫ته‌مه‌ن‌و هێزو ده‌سه‌اڵتیش نابن ‌ه ئاسته‌نگ بۆ راگرتن‌و نه‌هێشتنی كرداری توندوتیژی‪.‬‬ ‫توندوتیژی ل ‌ه چه‌ندین هۆكار‌و سه‌رچاوه‌ی دیارو نادیاره‌و‌ه دروست ده‌بێ‪.‬‬ ‫به‌اڵم به‌نیسبه‌ت كۆمه‌ڵگه‌كه‌مانه‌وه‌‪ ،‬به‌درێژایی مێژوو كه‌شوهه‌وایه‌كی ل ‌ه شێوه‌ی ژیانی‬ ‫نێو دارستان‌و بێشه‌اڵنێكانی بۆ فه‌راهه‌م كراوه‌‪ ،‬بۆی ‌ه تاكی كورد ناچار بوو‌ه ژیانێكی‬ ‫زۆره‌ملێ‌و دڕندان ‌ه بژی‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ش ‌ه خه‌سڵه‌تی به‌رامبه‌ر‌ه نه‌یاره‌كه‌ی خۆی هه‌ڵگرتووه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم بێگومان ئه‌و توندوتیژیه‌ی ك ‌ه هه‌نووك ‌ه ل ‌ه كۆمه‌ڵگاكه‌ماندا هه‌ستی پێده‌كه‌ین‌و‬ ‫له‌گه‌ڵیدا گوزه‌رێین‪ ،‬مه‌رج نیی ‌ه هه‌مووی‌و سه‌رتاپای میراتی ئه‌و مێژووی ژێرده‌سته‌یی ‌ه‬ ‫بێت یان به‌رهه‌می سه‌رده‌سته‌یی كلتووری نه‌ته‌وه‌ی زاڵ بێت‪ .‬به‌ڵكو ب ‌ه كورتی په‌تی‪:‬ئێم ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگاكه‌مان خۆی به‌رهه‌م هێنه‌ری توندتیژییه‌!‬ ‫ل ‌ه نێو منداڵدانی كۆمه‌ڵگاكه‌ماندا ره‌گه‌كانی توندوتیژی له‌نێو كلتووردا چه‌قیوون‪،‬‬ ‫كلتووری خێڵه‌كی‌و هۆزگه‌رایی ك ‌ه دابونه‌ریت‌و به‌هاو نۆرمی كۆمه‌اڵیه‌تی سوننه‌تییان‬ ‫پیرۆز راگرتووه‌و ده‌یپارێزن‪ ،‬له‌نێو گووتاری ئاینی په‌ڕگیردا ئاماده‌ی ‌ه ك ‌ه ناڕاسته‌وخۆ‬ ‫خۆی ده‌خزێنی ‌ه نیۆ خێزانه‌كانمانه‌و‌ه ل ‌ه دووتوێی په‌روه‌رده‌ی كۆمه‌اڵیه‌تیدا‪ ،‬هۆشیاری‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ك ب ‌ه تاكی كورد ده‌به‌خشن ك ‌ه ل ‌ه ناواخندا هه‌ڵگری دیدگاو ئایدیا‌و ره‌فتاری‬ ‫توند‌و ڕه‌قن ك ‌ه دواجار خوڵقێنه‌ری توندوتیژیو كلتوورێكی سیخناخ له‌ زه‌بروزه‌نگه‌‪ .‬شایانی‬ ‫وتنه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵگاكه‌مان خاوه‌نی مێژوویه‌كی درێژ‌ه ل ‌ه پیاده‌كردنی توندوتیژیدا به‌هه‌موو‬ ‫جۆره‌كانییه‌وه‌‪ ،‬توندوتیژی سیاسی‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئایینی‪ ،‬خێزانی‪ ،‬ئابووری ك ‌ه مه‌خابن‬ ‫زۆرترینی قورسایی ئه‌و توندوتیژییان ‌ه ده‌كه‌وێت ‌ه سه‌ر ئافر‌هت‌ومنداڵب ‌ه گشتی‌و گه‌نج و‬ ‫پیریش ب ‌ه شێوه‌یه‌كی كه‌متر‪..‬ئیدی ئاراسته‌كانی توندوتیژی ئه‌و توێژان ‌ه په‌یتاپه‌یتا ده‌كات‬ ‫به‌ توێژێكی الوازو بێهێز‌و بێئراده‌و دواجاریش فڕێیان ده‌دات ‌ه په‌راوێزی كۆمه‌ڵگاوه‌‪.‬‬ ‫تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگای كوردی توانایه‌كی ل ‌ه ڕاده‌به‌ده‌ریان هه‌ی ‌ه بۆ وه‌رگرتن‌و قبوڵكردنی‬ ‫توندوتیژی‪ ،‬چونك ‌ه ده‌سته‌وه‌ستان‌و بێباكن له‌ مبواره‌وه‌‪ ،‬له‌م ئاڕاسته‌یه‌شدا بونیادو ستراكتۆری‬ ‫ناوه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگا وه‌كو فابریكه‌‌و كارگه‌یه‌ك ده‌ڕه‌خسێ و توندوتیژی به‌رهه‌م دێنێ‪.‬‬ ‫كلتووری عه‌شیره‌تی‌وخێڵه‌كی ئێم ‌ه سینحناخ ‌ه ل ‌ه بڕوابوون ب ‌ه توندوتیژی‪ ،‬حیزبه‌كانمان‬ ‫چه‌ندین ساڵ ‌ه كاریان له‌سه‌ر توندوتیژیی كردووه‌ وه‌كو مه‌سه‌له‌یه‌كی پیرۆزو موقه‌ده‌س‬ ‫‪206‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ته‌ماشای ده‌ك ‌هن‌و په‌یوه‌ندیی ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانمان لێوانلێون ل ‌ه توندوتیژی‌و به‌رده‌وامیش‬ ‫رۆژانه‌ كایه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی تاكه‌كان به‌رهه‌می ده‌هێننه‌وه‌‌و ئاسایی‌و شه‌رعی ده‌كه‌نه‌و‌ه‬ ‫كه‌ ته‌نانه‌ت گه‌یشتۆت ‌ه ئه‌و راده‌یه‌ی توندوتیژی بووه‌ته‌ كلتوورو ڕۆشنبیری و ره‌فتاری‬ ‫هه‌موومان!! چونكه‌ كلتووره‌كه‌مان خۆی چووه‌ت ‌ه قۆناغێكی خراپ‌و پڕ مه‌ترسیداری‬ ‫خۆیه‌وه‌‪ ،‬به‌و واتایه‌ی كه‌ ئێمه‌ی كورد به‌هاكانی توندوتیژی‌و لێبوورده‌ییمان له‌بیركردوون‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئه‌مه‌ش خۆی له‌خۆیدا مه‌ترسییه‌كی گه‌وره‌ی له‌سه‌ر بوون‌و ژینی ئێستا‌و ئاینده‌مان‬ ‫هه‌یه‌! چونكه‌ منداڵ یه‌كه‌مین بونه‌وه‌ره‌ ل ‌ه ئاینده‌دا ئه‌م كلتوور‌ه پیاده‌و ته‌وزیف ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر به‌چاوێكی پڕ له‌ سه‌لیقه‌و دیقه‌ته‌وه‌ له‌ ڕه‌هه‌ند‌و ئاڕاسته‌كانی توندوتیژی نێو‬ ‫كۆمه‌ڵگاكه‌مان بڕوانین‪ ،‬ده‌بینین كه‌ توندوتیژی بۆته‌ شتێكی باو‪ ،‬زۆر په‌رشو باڵوبۆته‌و‌ه‬ ‫كه‌ ئیدی پێویستی ب ‌ه هه‌ڵوه‌سته‌ له‌سه‌ركردنه‌‌و ده‌بێت ل ‌ه ئاستی تاك ‌ه كه‌س‌و گروپ‌و‬ ‫گروپه‌كاندا نیشانه‌ی پرسیارێكی گه‌وره‌ی بخرێته‌ سه‌ر! ئه‌فسوس‪ ،‬توندوتیژی له‌ژیان‌و‬ ‫گوزه‌رانی رۆژانه‌ماندا ئه‌وه‌نده‌ ئاسایی بووه‌ته‌وه‌ الی خه‌ڵكی كه‌ ئیتر مرۆڤ ب ‌ه توندوتیژی‬ ‫نه‌بێت ناتوانێ ته‌عبیرو گوزارشت ل ‌ه خودی خۆی‌و ل ‌ه بوون‌و هه‌ڵوێست‌و ره‌وشتی خۆی‌و‬ ‫خێزانی بكات‪ .‬یان ده‌توانین بڵێین ك ‌ه توندوتیژی وایكردوو‌ه خه‌ڵك بۆ به‌ده‌ستهێنانی كه‌مترین‬ ‫ئاستی ژیان‌و پارووه‌ نانه‌كه‌ی خۆی رێگایه‌ك ل ‌ه ڕێگاكانی توندوتیژی هه‌ڵببژێرێ‪.‬‬ ‫شێوازه‌كانی توندوتیژی زۆرن‌و گرنگترینیان كوشتن‌و فڕاندن‌و ده‌ستدرێژی سێكسی‌و‬ ‫القه‌كردنی ئافره‌ت‌و له‌شفرۆشی ئافره‌تان‌و ته‌نانه‌ت ناچاركردنی ئافره‌ت بۆ پرۆسه‌ی‬ ‫سێكسی‌و هاوخه‌ویكردنی‪ ،‬یان لێدان و هه‌ڕه‌شه‌و چاو سووركردنه‌و‌ه ل ‌ه منداڵ و گه‌نج و‬ ‫ئافره‌ت و پیر هه‌ر ب ‌ه توندوتیژی حسێبیان بۆ ده‌كرێت‪ .‬ره‌نگه‌ كرداری توندوتیژی ده‌رهه‌ق‬ ‫ب ‌ه جه‌سته‌ی فیزیكی ئه‌نجام بدرێت یان ل ‌ه هه‌مبه‌ر هه‌ست‌و سۆزدا پیاده‌ بكرێت یان له‌وانه‌ی ‌ه‬ ‫رۆحی بێت‪ .‬توندوتیژی دژ به‌ئافره‌تان به‌ هه‌رجۆرێك‌و به‌ هه‌ر شێواز‌و له‌ هه‌ر شوێن‌و كاتێكدا‬ ‫بێت‪ ،‬ئه‌وا به‌ تاوان ده‌ژمێردرێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌وانه‌ی دووچاری توندوتیژی مێردو برا‌و باوك‌و‬ ‫مام‌و ئامۆزاو ‪ ..‬تاد‪ .‬ده‌بنه‌وه‌ ئه‌وا به‌ توندوتیژیی خێزانی ناوزه‌د ده‌كرێت‪..‬‬ ‫په‌روه‌رده‌ی خێزانی كوردیش نه‌ریتی‌و ته‌قلیدی‌و ناده‌ربه‌ده‌سته‌‪ ،‬سه‌ر به‌ هیج میتۆدێكی‬ ‫زانستی جیهانی نییه‌‪ ،‬ب ‌ه داخه‌وه‌ خێزان‪ ،‬كانگای جیاوازی‌و نادادپه‌روه‌رییه‌‪ ،‬جیاوازی‬ ‫جێنده‌ری له‌نێوان ره‌گه‌زی نێرومێدا ده‌سته‌به‌ر ده‌كات‪ .‬خێزانی كوردی زه‌مین ‌ه خۆشده‌كات‬ ‫بۆ نایه‌كسانی‌و جیاوازی‌و ناعه‌داله‌تی كه‌ ئه‌م هۆكارانه‌ش فاكته‌ری سه‌ره‌كین بۆ‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی توندوتیژی و به‌كارهێنانی شێوازه‌كانی زه‌بروزه‌نگی‪ ،‬كه‌م نین ئه‌و خێزانانه‌ی‬ ‫ك ‌ه منداڵه‌كانیان به‌ لێدان‌و ئازاردانی جه‌سته‌یی گۆش ده‌كه‌ن‪ ،‬هه‌ڕه‌شه‌و جنێو پێدان‌و‬ ‫سووكایه‌تی پێكردنیان ده‌كات به‌پیشه‌ی رۆژانه‌‪ ،‬ك ‌ه رۆح‌و ده‌روونیان ده‌شێوێنێ‪ ،‬شێوازی‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪207‬‬

‫زیندانكردن‌و كۆنترۆڵكردنی پاره‌‌و كات‌و خواردن‌و خواردنه‌وه‌ی مندااڵنیش به‌كار دێنن‪ .‬ك ‌ه‬ ‫هه‌موویان ل ‌ه خانه‌ی توندوتیژیدا‪.‬‬ ‫له‌نێو خێزانی كوردیدا‪ ،‬توندوتیژی به‌شه‌رعی‌و ئاسایی كراوه‌‪ ،‬گووتاری ئاینی‌و كلتووری‬ ‫باوی كۆمه‌ڵگاكه‌مان توندوتیژی دژ ب ‌ه مندااڵنی كردوو‌ه ب ‌ه كارێكی ره‌واو ئه‌ركێكی‬ ‫سه‌رشانی باوان‪ ،‬وانه‌كانی په‌روه‌رده‌ی كۆمه‌اڵیه‌یتیان بارگاوی كردوو‌ه ب ‌ه ش ‌هق‌و زلله‌‌و‬ ‫تێهه‌ڵدانه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه پاڵ ئازاری جه‌سته‌ییدا‪ ،‬ئازاردانی ده‌روونی‌و رۆحی ئافره‌ت و منداڵیش ب ‌ه‬ ‫شه‌رعی كراوه‌‪ .‬له‌ ڕێژه‌یه‌كی زۆری خێزانه‌كاندا زۆر ئاسایی‌و رۆژان ‌ه وشه‌ی برینداركه‌رو‬ ‫قسه‌ی ناشیرین‌و جنێو پێدان به‌كار دێت‪ .‬ته‌نانه‌ت زۆرێك له‌دایكان پێش باوكان ناوو ناتۆره‌و‬ ‫نازناوی ناشیرین ل ‌ه منداڵه‌كانیان ده‌نێن‪ .‬ب ‌ه سووكی ته‌ماشایان ده‌كه‌ن‌و فه‌رمانیان به‌سه‌ردا‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬هه‌ڕه‌شه‌یان لێده‌كه‌ن كه‌وا ئازاری جه‌سته‌ییان بده‌ن‪.‬‬ ‫ب ‌ه به‌رده‌وامی ره‌خنه‌یان لێده‌گرن كه‌ گوای ‌ه ته‌مه‌ڵن‌و ناشیرینن‌و زیاده‌ن‌و بێسوودن‪ .‬ده‌نگی‬ ‫زلیان به‌سه‌ردا به‌رزده‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬دواجار لێیان ده‌ده‌ن‌و ده‌ست‌و قاچیان ده‌شكێنن‪ ،‬پاره‌‌و خه‌رجییان‬ ‫لێده‌گرنه‌وه‌‪ ،‬كۆت‌و به‌ندیان ده‌كه‌ن‪ ،‬چه‌ندان رێگه‌ی ناشه‌رعی‌و نائاسایی به‌كاردێنن بۆ‬ ‫پیاده‌كردنی زه‌برو زه‌نگ‌و توندوتیژی‪ .‬لێدانی جه‌سته‌یی‌و ئازاردانی ده‌روونی و ڕۆحی‬ ‫ل ‌ه خێزانه‌كانی ئێمه‌و‌ه به‌ رێژه‌یه‌كی ئێجگار به‌رز ئاراسته‌ی كچان‌و ره‌گه‌زی مێ ده‌كرێن‪.‬‬ ‫حسێبی نیو‌ه مرۆڤ ‌و كه‌متریشیان بۆ ده‌كرێت‪ ،‬ب ‌ه بیانووی شه‌ره‌فه‌و‌ه ژیانیان لێده‌كرێت‬ ‫ب ‌ه دۆزه‌خ‌و ته‌مه‌نیان پڕ ده‌كرێ له‌ ترس‌و دڵه‌ڕاوكێ‌و نائاسووده‌یی‪ ،‬بۆی ‌ه تاكی كورد‬ ‫به‌گشتی‌و ئافره‌تی كورد به‌تایبه‌تی تاكێكی ترسنۆك‌و بێ ئیراده‌و بێ متمانه‌‌و بێ باوه‌ڕ‬ ‫به‌خود‌و كۆمه‌ڵگا‌و بێناوه‌ڕۆك‌و بێئامانج‌و تۆراو ل ‌ه ژیانن‪ .‬تاكێك ‌ه الوازو بێتوانا به‌رامبه‌ر ب ‌ه‬ ‫ئه‌مڕۆ و ئه‌رك‌و مافه‌كانی خودی خۆشی‪ .‬تاكێك ‌ه ل ‌ه نێو ده‌روون‌و هزریدا زه‌مین ‌ه خۆش ‌ه‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ك ‌ه الده‌ر‌و الڕێ بێت‌و ئاماده‌گی تێدای ‌ه توندوتیژی به‌رهه‌م بهێنێته‌وه‌‌و به‌رده‌وامی‬ ‫ێ ببه‌خشێته‌وه‌‪...‬‬ ‫پ‌‬

‫‪208‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪209‬‬

‫دڵپیسیی‬ ‫نێــــــــــــــــــــــــــــــوان‬ ‫ژن و مێرد‬

‫توێژه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی‪ :‬په‌روا محه‌مه‌د ئه‌مین‬

‫‪210‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫زۆرن ئه‌و زاناو ده‌روونناسانه‌ی ك ‌ه پێناسی دڵپیسیان كردووه‌و پێوه‌ی سه‌رقاڵبوون‪ ،‬هه‌یان ‌ه‬ ‫وتوویه‌تی‪ :‬دڵپیسی ده‌شێ روو بدات له‌نێوان دوو كه‌س چ ل ‌ه خێزاندا بن چ ل ‌ه قۆناغی‬ ‫دڵداری و ده‌زگیرانێتیدا بن‪ ،‬ك ‌ه ئه‌گه‌ر ئاساییبوو نه‌گه‌یشت ‌ه حاڵه‌تی گومانكردن و‬ ‫بێباوه‌ڕی و بێمتمانه‌یی‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌ ماوه‌ی هه‌فت ‌ه یان دوو هه‌فته‌ی خایاند‪ ،‬ئه‌وا ده‌كرێت‬ ‫ب ‌ه دۆخ یان حاڵه‌تێكی سۆزداری و پاسه‌وانێتی په‌یوه‌ندییه‌كی خۆشه‌ویستی دابنرێت و‬ ‫ره‌نگه‌ له‌به‌ر جوانی و شۆخ و شه‌نگی كه‌سی به‌رامبه‌ر بێت‪ ،‬ره‌نگه‌ له‌به‌ر ترسی فه‌وتاندن‬ ‫و مه‌یسه‌ر نه‌بوونی پرۆسه‌ی هاوسه‌رگیری بێت له‌نێوان دوو دڵداردا‪ ،‬به‌اڵم هه‌یانه‌ ده‌ڵێت‬ ‫دڵپیسی نه‌خۆشییه‌‪ ،‬چونك ‌ه گه‌یشتۆته‌ ئه‌و دۆخه‌ی ك ‌ه سنووره‌كانه‌ی ئه‌و چه‌مكانه‌ی‬ ‫سه‌ره‌وه‌ی تێپه‌ڕاند‪ ،‬بۆیه‌ چووه‌ت ‌ه قۆناغی نه‌خۆشیی ده‌روونییه‌وه‌و پێویست ‌ه كه‌سی دڵپیس‬ ‫سه‌ردانی پزیشكی ده‌روونیی تایبه‌ت بكات و ده‌رمانی چاره‌سه‌ری وه‌ربگرێت‪..‬‬ ‫دڵپیسی دیارده‌یه‌و له‌ زۆربه‌ی كۆمه‌ڵگاكاندا هه‌بووه‌‪ ،‬دیار‌ه تاكی كوردیش له‌م دیارد‌ه‬ ‫نه‌گریس ‌ه بێبه‌ش نه‌بووه‌‪ ،‬وا تێده‌گه‌ین ك ‌ه ئه‌م دیارده‌ی ‌ه نه‌خۆشی بێت نه‌ك دۆخ و حاڵه‌تێكی‬ ‫ئاسایی‪ ،‬چونك ‌ه كه‌سی دڵپیس گومان له‌ هه‌موو كه‌سێك و شتێكی ده‌وروبه‌ری خۆی ئه‌كات‪،‬‬ ‫جاروبار ئه‌شێ ك ‌ه هاوسه‌رێك پێكه‌نینی هاوسه‌ره‌كه‌ی له‌گه‌ڵ بێگانه‌یه‌كدا قبوڵنه‌بێت یان‬ ‫چوون ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ب ‌ه ته‌نیای قبوڵ نه‌بێ‪ ،‬خۆڕازاندنه‌وه‌و خۆجوانكردنی ژنه‌كه‌ی نیگه‌رانی‬ ‫بكات‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر ئه‌م حاڵه‌ت ‌ه به‌رده‌وام نه‌بوو زوو هاته‌و‌ه دۆخی جاران و به‌دیالۆگ كردنی‬ ‫نێوانیان دووبار‌ه نه‌بۆو‌ه ئه‌وا ئه‌م دڵپیسیی ‌ه جۆرێك ‌ه له‌ غیره‌ی سروشتی و گوزارشت ‌ه ل ‌ه‬ ‫خۆشه‌ویستی‪ ،‬به‌اڵم دڵپیسی گوماناوی له‌ هه‌موو شتێكی هاوسه‌ر ئه‌وا ئه‌مه‌ نه‌خۆشییه‌و‬ ‫ماڵوێرانییه‌‪ ،‬چونكه‌ متمانه‌و بڕوابوون به‌یه‌كتر ناه‌ێڵێ‪ .‬دڵپیسی نه‌خۆشییه‌كه‌ كه‌سانی‬ ‫ناڕۆشنبیرو نه‌زان و نامه‌ده‌نی دووچاری ئه‌بنه‌وه‌و له‌ ناو ئه‌واندا ته‌شه‌نه‌ی كردووه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫كه‌لله‌ڕه‌قن و گومان ل ‌ه هه‌موو كه‌سێك ئه‌كه‌ن و خۆیان پیسن و داوێن پیسی ئه‌كه‌ن بۆی ‌ه‬ ‫وا ئه‌زانن كه‌ هاوسه‌ره‌كه‌شیان كه‌ ئه‌چێت بۆ بازاڕ یان بۆ ده‌وام‪ ،‬ئه‌وا داوێن پیسی ئه‌كه‌ن‪.‬‬ ‫دڵپیسی شتێكی زۆر خراپه‌و گرێی ده‌روونییه‌‪ ،‬كه‌ ل ‌ه مرۆڤدا په‌یدا ئه‌بێ و چاره‌سه‌ركردنیشی‬ ‫كارێكی زۆر زه‌حمه‌ته‌ به‌تایبه‌ت له‌م رۆژگاره‌دا‪ ،‬چونكه‌ كه‌س بڕوای به‌ كه‌س نه‌ماوه‌و‬ ‫كاری له‌شفرۆشی ئافره‌تانیش زۆر به‌رباڵو بۆته‌وه‌و ب ‌ه ئاسانی به‌هۆی مۆبایله‌و‌ه په‌یوه‌ندی‬ ‫دروست ئه‌كرێ و كاری سێكسیش زۆر ئاسانتره‌ وه‌ك له‌ جاران‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر مرۆڤ‬ ‫توانی هاوسه‌رێكی چاك و رێكوپێك بدۆزێته‌و‌ه ئه‌وا متمانه‌شیان به‌یه‌كتر زیاتر ئه‌بێ ورێزو‬ ‫خۆشه‌ویستی ئه‌گه‌ر هه‌بوو‪ ،‬كاری خیانه‌تیش سه‌رهه‌ڵنادات كه‌وا له‌الیه‌كیان بكات‪ ،‬دڵپیس‬ ‫بێ‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪211‬‬

‫دڵپیسی دوو هۆكار دروستی ئه‌كات‪ ،‬یه‌كه‌م نه‌بوونی متمانه‌و بڕوابه‌خۆبوون‪ ،‬دووه‌میش‪،‬‬ ‫خۆشه‌ویستی له‌ڕاده‌به‌ده‌ر ك ‌ه ئه‌ویش نه‌خۆشییه‌و وه‌سواسی و زێده‌ڕه‌وی و حه‌ساسییه‌ت‬ ‫دروست ئه‌كات‪ ،‬بۆ وێن ‌ه كه‌سێك متمانه‌ی ب ‌ه خوشك یان ژنی خۆی نه‌بێت و ئینجا‬ ‫زۆریشی خۆش بوێت‪ ،‬غیره‌ی لێئه‌كات و ئه‌مه‌ش په‌ر‌ه ئه‌سێنێ تا ئه‌بێت ‌ه دڵپیسی و ئیتر‬ ‫شه‌ڕوشۆڕ له‌سه‌ر ژیانی یه‌كتر دروست ئه‌بێ‪ ،‬ئه‌و كه‌سه‌ش ك ‌ه متمانه‌ی كه‌م ‌ه بێگومان‬ ‫گرێی ده‌روونی یان جۆر‌ه نه‌خۆشییه‌كی ده‌روونی له‌گه‌ڵدایه‌‪ ،‬چونك ‌ه گومان ل ‌ه هه‌ڵسوكه‌وتی‬ ‫ئاسایی كه‌سی به‌رامبه‌ر ئه‌كات‪ .‬ئه‌مه‌ش ترسناكه‌و ره‌نگ ‌ه ئه‌نجامی خراپ و كاره‌ساتی‬ ‫لێبكه‌وێته‌وه‌‪ ،‬چونكه‌ ڕه‌نگ ‌ه پیاوی دڵپیس ژنه‌كه‌ی و كچی خۆی یان خوشكه‌كه‌ی خۆی‬ ‫له‌سه‌ر دڵپیسی و بكوژێت‪.‬‬ ‫دڵپیسی‪ ،‬نه‌خۆشییه‌و له‌و كه‌سانه‌دا دروستئه‌بێ ك ‌ه په‌روه‌رده‌ی خێزانیان ئاڵۆزه‌و بێسه‌روبه‌ره‌ی ‌ه‬ ‫بووه‌‪ ،‬شه‌ڕوشۆڕ هه‌بووه‌و متمانه‌و خۆشه‌ویستی نێوان دایك و باوكه‌ك ‌ه كه‌مبوو‌ه یان هه‌ر‬ ‫نه‌بووه‌‪ ،‬نه‌زانی و نزمی ئاستی رۆشنبیری و ه‌زری خێڵه‌كی هۆكارن بۆ ئه‌وه‌ی ك ‌ه تاكی‬ ‫بێ متمانه‌و باوه‌ڕ په‌روه‌رد‌ه بكه‌ن‪ ،‬بێ متمانه‌یی به‌رامبه‌ر به‌ ره‌گه‌زی دووه‌م‪ ،‬وا له‌ مرۆڤ‬ ‫ئه‌كات ك ‌ه بیر ل ‌ه شتی وهه‌می و خه‌یاڵێكی بێ بنه‌ما بكاته‌وه‌‪ ،‬مرۆڤی ئاست نزم و خێڵه‌كی‬ ‫راستی لێ ونبووه‌و ب ‌ه چه‌واشه‌یی ته‌ماشای ده‌وروبه‌ری ئه‌كات وبۆ وێن ‌ه ك ‌ه ئافره‌ت چوو‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌و ماكیاژی كرد وا ئه‌زانێ خۆی بۆ كاری سێكسی و داوێن پیسی ئه‌ڕازێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫دڵپیسی دوو جۆره‌‪ ،‬یه‌كێكیان ئه‌و حاڵه‌ت ‌ه ك ‌ه گومان له‌ كه‌سی به‌رامبه‌ر ئه‌كرێت به‌اڵم بنه‌ما‬ ‫هه‌یه‌و هۆكاره‌ك ‌ه ئاشكرای ‌ه چونكه‌ ره‌فتار یان قس ‌ه یان شتێك بینراوه‌و له‌سه‌ر بناغه‌یه‌ك‬ ‫دڵپیسی له‌كه‌سی نزیك یان خۆشه‌ویست ئه‌كرێت و ئه‌مه‌ش ناكرێت ب ‌ه نه‌خۆشی ناو ببرێت‬ ‫به‌اڵم ئه‌وه‌ی ك ‌ه ئه‌بێته‌ دیارده‌یه‌كی ناواز‌ه یان كه‌سه‌ك ‌ه نه‌خۆشی پارانۆیای له‌گه‌ڵدای ‌ه ك ‌ه‬ ‫رۆڵێكی گه‌ور‌ه ئه‌گێرێت و دڵپیس وا لێده‌كات ك ‌ه گومان ل ‌ه هه‌موو شتێك بكات‪ ،‬به‌بێ‬ ‫ئه‌وه‌ی ه‌یچ بنه‌مایه‌ك له‌ ئارادا بێ‪ ،‬ل ‌ه هه‌موو كه‌سێك یان ره‌فتارێك یان شتێكی نزیك ب ‌ه‬ ‫ئه‌و گومان و شكی هه‌یه‌‪ ،‬وا ئه‌زانێ هه‌موو قسه‌و كرده‌وه‌یه‌ك دژ به‌و ئه‌كرێ و ئاڕاسته‌ی‬ ‫ئه‌و ئه‌كرێت ئه‌مه‌ش خه‌سڵه‌تی كه‌سایه‌تی نه‌خۆشی پارانۆیایه‌‪ .‬هه‌روه‌ها له‌و پرسه‌دا ك ‌ه‬ ‫ده‌ڵێت‪ ،‬ئایا دڵپیسی الی كامیان زۆرتره‌‪ ،‬الی پیاو یان ژن؟‬ ‫هه‌ندێك ده‌ڵێن‪ ،‬الی پیاوی كورد زۆرتر‌ه چونك ‌ه ئه‌م كۆمه‌ڵگایه‌ی ئێم ‌ه پیاوساالرییه‌و‬ ‫مێرد خۆی ب ‌ه ئاغای ژنه‌كه‌ی و ماڵه‌كه‌ی ئه‌زانێ و ئه‌یه‌وێت فه‌رمان ده‌ركات و ل ‌ه‬ ‫هه‌موو ره‌فتارێكی ژنه‌كه‌ی بپرسێته‌وه‌‪ .‬پیاوی كورد زۆربه‌یان دڵیان ل ‌ه ژنه‌كانیان پیسه‌و‬ ‫من هاوڕێكانم زۆربه‌یان به‌ده‌ست ئه‌و حاڵه‌ته‌و‌ه ئه‌ناڵێنن و ه‌یچ چاره‌سه‌رێكیشیان نیی ‌ه ب ‌ه‬ ‫به‌رده‌وامی شه‌ڕیانه‌و هه‌ندێكیان به‌زۆره‌ملێ داوای ته‌اڵقیان كردووه‌‪ .‬پیاوان زۆرتر دڵیان‬ ‫‪212‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫پیسه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌زانن كه‌ ئافره‌تان زوو هه‌ڵئه‌خه‌ڵه‌تێن و كاری خراپه‌یان له‌گه‌ڵدا ئه‌كرێت‪،‬‬ ‫پیاوان سه‌رچاوه‌ی دروستبوونی دیارده‌ی دڵپیسین و ئافره‌تانیشیان فێركردووه‌و ناچار‌ه دڵی‬ ‫له‌ مێرده‌كه‌ی پیس بێت‪ .‬هه‌ندێكی دیك ‌ه ده‌ڵێن‪ ،‬پیاو و ژن وه‌كو یه‌ك هه‌ن كه‌ دڵپیس بن و‬ ‫رێژه‌كه‌یان له‌یه‌كه‌و‌ه نزیكه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها هه‌ندێكیتر ده‌ڵێن‪ :‬ئافره‌تان زۆرتر دڵیان ل ‌ه مێرده‌كه‌یان‬ ‫پیسه‌‪ ،‬چونكه‌ حه‌ز ناكه‌ن ژنی دووه‌میان به‌سه‌ر بێت‪ ،‬حه‌زیان له‌ خیانه‌ت نییه‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫له‌و دۆخانه‌دا ك ‌ه باری ئابووری مێرده‌كانیان باشه‌و قۆزو جوان و گه‌نجیشن‪ .‬ژنی كوردیش‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ی زۆر چه‌وساونه‌ته‌وه‌و مه‌ینه‌تی و ده‌رده‌سه‌ریان چه‌شتوو‌ه متمانه‌و بڕوایان به‌ پیاو‬ ‫نه‌ماوه‌‪ ،‬بۆیه‌ ئه‌وان هه‌میش ‌ه دڵیان له‌ مێرده‌كه‌یان پیسه‌و زۆرێك هه‌ن ده‌ڵێن‪ ،‬له‌نێو ئافره‌تانی‬ ‫كوردا وا باوه‌ كه‌ زۆرینه‌یان دڵپیسن‪.‬‬ ‫دواجار ئایا چاره‌سه‌ری دڵپیسی چییه‌؟ به‌ڕای كۆمه‌ڵناسان‪ ،‬پێویست ‌ه هه‌ر له‌سه‌ره‌تاو‌ه ه‌یچ‬ ‫له‌و هاوسه‌ران ‌ه دڵپیسی له‌یه‌كتر قبوڵ نه‌كه‌ن چونكه‌ چاره‌سه‌ری نییه‌و ژیان ل ‌ه یه‌كتر ئه‌كه‌ن‬ ‫ب ‌ه دۆزه‌خ‪ ،‬بگره‌ ته‌اڵق و قسه‌وقسه‌ڵۆكی خه‌ڵكی باشتر‌ه له‌وه‌ی له‌گه‌ڵ كه‌سی دڵپیس یان‬ ‫ره‌زیل و پیسكه‌دا ژیان به‌ریته‌سه‌ر‪ .‬چاره‌سه‌ریش ئه‌وه‌ی ‌ه كه‌ بڕواو متمانه‌ی زۆرتریان به‌یه‌كتر‬ ‫هه‌بێ‪ ،‬ه‌یچ شتێك له‌یه‌كتر نه‌شارنه‌وه‌و پرس به‌ یه‌كتر بكه‌ن‪ ،‬خۆشه‌ویستی زیاتریش بۆ یه‌كتر‬ ‫ده‌رببڕن‪ ،‬نه‌ك زوو زوو شه‌رش بكه‌ن‪ .‬چاره‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه به‌تایبه‌ت كچه‌كانمان ئه‌وه‌بان بۆ‬ ‫روون ببێته‌و‌ه ك ‌ه ئایا ئه‌و كوڕه‌ی شووی پێئه‌كه‌ن ئه‌گه‌ر دڵپیسه‌ ئه‌وا بهه‌یچ جۆرێك شوو‬ ‫نه‌كه‌ن‪ .‬دڵپیس پێویسته‌ چاره‌سه‌ری خۆی بكات یان با زه‌واج نه‌كات باشتره‌‪ .‬تاكی دڵپیس‬ ‫پێویست ‌ه بچێته‌ الی پزیشك و ئه‌و نه‌خۆشییه‌ی چار‌ه بكات بۆ ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگا به‌ته‌واوی‬ ‫تووشی ئیفلیجی نه‌كات‪ .‬زۆرێك هه‌ن ده‌ڵێن‪ ،‬ئه‌م دیارده‌یه‌ پێی ناوترێ نه‌خۆشی و شتێكی‬ ‫ئاساییه‌و ئیتر چاره‌سه‌ر بۆچی؟ به‌اڵم بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و دڵپیسییه‌ی گرێدراو‌ه به‌ نه‌خۆشی‬ ‫پارانۆیا‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی راده‌ی گومانی زۆر به‌رزه‌و بڕوای به‌ هاوسه‌ره‌كه‌ی نییه‌‪ ،‬پێویست ‌ه‬ ‫كه‌ سه‌ردانی پزیشكی ده‌روونی بكات و دانیشتن و جه‌لساتی له‌گه‌ڵدا بكرێ و ده‌رمانی‬ ‫تایبه‌ت وه‌ربگرێت‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪213‬‬

‫ترس و دوودڵی‬ ‫كچانی پێش‬ ‫شــــــــــــــــــــــــووكردن‬

‫ئاماده‌كردنی‪ :‬ئاشتی عه‌بدواڵ‬

‫‪214‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫ترس له‌ شووكردن بووه‌ته‌ دۆخێكی شیاو الی كچان‪ ،‬كه‌ ئه‌وه‌ش ئه‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ زۆربوونی‬ ‫حاڵه‌ته‌كانی نوشوستی له‌ قۆناغی ده‌ستگیراندارێتیدا‪ ،‬یان زۆربوونی ته‌اڵق‪ ،‬ئه‌وه‌ی پاسادانی‬ ‫ئه‌م بۆچوونه‌شمان ده‌كات‪ ،‬بیروڕای كچانی قه‌یره‌یه‌و رێژه‌ی زیادی ئه‌وان له‌م سه‌رده‌مه‌دا‬ ‫ئه‌و‌ه ده‌سه‌لمێنێت‪ .‬زۆرجار گوێمان له‌ بڕیاری هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ده‌ستگیراندارێتیه‌ك ده‌بێت‬ ‫كه‌ له‌الیه‌ن كچێكه‌وه‌ دراوه‌‪ ،‬كه‌ پاساوی خۆی هه‌بووه‌و زۆر قه‌ناعه‌ت پێكه‌ریش نه‌بووه‌‪،‬‬ ‫له‌ناكاو ته‌اڵقی پێشوه‌خته‌ی دوای ماوه‌یه‌كی كورت ل ‌ه پرۆسه‌ی هاوسه‌رگیری ڕووده‌دات‪،‬‬ ‫كه‌ ئه‌ویش به‌هۆی بڕیاری ناوه‌خته‌ی كچانه‌وه‌ بووه‌‪.‬‬ ‫پاساویش بۆ ئه‌و دۆخه‌ جۆراوجۆرانه‌‪ ،‬بۆچوون و لێكدانه‌وه‌و ئه‌گه‌ری جیاوازیش‬ ‫پێشكه‌شكراوه‌‪ ،‬هه‌ندێك له‌وانه‌ش باوه‌ڕیان پێكراوه‌و خه‌ڵكی لێی بێده‌نگ بوون‪ ،‬هه‌ندێكیشیان‬ ‫لێدان و توندوتیژیان لێكه‌وتۆته‌وه‌‪ .‬پاساوه‌كان زۆرینه‌یان وابووه‌ ك ‌ه وتراوه‌‪ :‬ئه‌وان پێكه‌و‌ه‬ ‫نه‌گونجان‪ ،‬هاوسه‌رگیری خۆت و شانسه‌‪ ،‬ئه‌و هاوسه‌رگیری ‌ه یان ده‌ستگیرانداری ‌ه‬ ‫سه‌ركه‌وتنی بۆ نه‌نووسرابوو‪ ،‬یان ده‌ووترێت‪ :‬چاوی پیس و نزاو جادوو كاریگه‌ری هه‌بوو‪.‬‬ ‫به‌اڵم هۆكاری دیكه‌ی لۆژیكی و واقیعی هه‌ن كه‌ كاریگه‌رییان ل ‌ه سه‌رنه‌كه‌وتن و‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ده‌ستگیرانداری و هاوسه‌رگیریدا هه‌بوو‌ه پاش ئه‌وه‌ی كچ ڕازیبووه‌و دواتر‬ ‫بڕیاری ته‌واونه‌كردنی دراوه‌‪ .‬هۆكارگه‌لێك و شیكارگه‌لێكی زۆر هه‌ن كه‌ دۆخه‌كانی‬ ‫ترسی كچان ده‌ستنیشان ده‌كه‌ن و باكگراوندی هۆكاره‌كان به‌ڕاشكاوی ده‌خاته‌ڕوو‪ :‬هه‌بوونی‬ ‫ێ و گرێی ده‌روونی نێو ناخی كچان كه‌ په‌یوه‌سته‌ ب ‌ه باوك و دایك یان برایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ملمالن ‌‬ ‫نزیكی كچان له‌ باوكیانه‌و‌ه و په‌یوه‌ندی ئه‌وه‌ش ب ‌ه شێوازی گوزه‌رانی دایك و باوكه‌وه‌ ل ‌ه‬ ‫ێ و پشێوی و هه‌روه‌ها كه‌سێتیی كچان دیاریده‌كات‪ ،‬ڕاده‌ی هۆگربوون ب ‌ه‬ ‫خێزاندا‪ ،‬دڵه‌ڕاوك ‌‬ ‫باوكه‌وه‌‪ ،‬ده‌توانێت جۆر‌ه بیركردنه‌و‌ه و گرێیه‌كی ده‌روونی تایبه‌ت الی كچ دروست بكات‪،‬‬ ‫كه‌متازۆر كاریگه‌ری ده‌بێت ل ‌ه دیاریكردنی هاوسه‌رو خۆشه‌ویستی ئاینده‌ی كچدا‪ .‬زۆرجار‬ ‫شێوازی ئه‌و په‌یوه‌ندیی ‌ه ده‌بێت ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی نه‌خۆشی ترس ل ‌ه هاوسه‌رگیری و شووكردن‬ ‫الی كچان دروست بكات‪ .‬ئه‌و په‌یوه‌ندیی ‌ه له‌نێوان باوك و كچدا نائاسایی ده‌بێت و نازی‬ ‫زۆری ده‌درێتێ و دایكیش به‌و‌ه تووشی ئیره‌یی ده‌بێت ك ‌ه دواجار شه‌ڕ و توندوتیژی نێوان‬ ‫دایك و كچه‌كه‌ی لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هۆكارێكی دیكه‌‪ ،‬بریتییه‌ ل ‌ه الوازی زیره‌كیی سۆزداری و زیره‌كیی كۆمه‌اڵیه‌تی الی‬ ‫كچ‪ ،‬نه‌بوونی ئه‌زموون و شاره‌زایی كچان له‌گه‌ڵ به‌رامبه‌ری خۆیدا كه‌ ڕه‌گه‌زی نێره‌‪ ،‬ترس‬ ‫و پشێوی و دڵه‌ڕاوكێ دروست ده‌كات ل ‌ه هه‌مبه‌ر خۆشه‌ویست یان ده‌ستگیران یان مێردا‪،‬‬ ‫ك ‌ه وا ده‌كات كچ الواز و بێتوانا بێت له‌ تێگه‌یشتن و به‌رده‌وامبوونیدا‪ ،‬هه‌میش ‌ه داخواز‌ه‬ ‫كه‌ پیاو تێی بگات و سۆزی بۆی هه‌بێت‪ ،‬ئه‌و دۆخه‌ش گۆڕانكاری كتوپڕ له‌ بیروباوه‌ڕو‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪215‬‬

‫بۆچوونی كچ به‌رامبه‌ر ب ‌ه شووكردن بێنێت ‌ه كایه‌وه‌و زۆرجار ئه‌و هاوسه‌رگیرییه‌ ڕه‌تده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌موو ئه‌مانه‌ش به‌هۆی كه‌می شاره‌زایی و هه‌ژاری و نه‌خوێنده‌واری و تێكه‌ڵ نه‌بوونه‌و‌ه‬ ‫دروست ده‌بن‪ .‬له‌به‌رئه‌و‌ه پێویست ‌ه كچ له‌ڕووی سۆزداری و كۆمه‌اڵیه‌تی و ڕۆشنبیری و‬ ‫خوێندنه‌و‌ه په‌ره‌ی پێبدرێت و بونه‌وه‌رێكی نه‌زان دوواكه‌وتوو نه‌بێت‪ .‬ڕێنووماییكردن و پێدانی‬ ‫ئامۆژگاری و درێژكردنه‌وه‌ی ماوه‌ی ده‌ستگیرانداری و پێكه‌و‌ه دانیشتنی ( زاوا) یان‬ ‫ده‌ستگیران له‌گه‌ڵ ته‌واوی خێزانداو ب ‌ه به‌شداری كچه‌ك ‌ه زۆر گرنگه‌و زۆرێك له‌و پشێویی ‌ه‬ ‫ده‌روونیان ‌ه ده‌ڕه‌وێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫كێماسی و هه‌بوونی كه‌موكوڕی ل ‌ه كه‌سێتی كچاندا هۆكارێكی دیكه‌یه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه‬ ‫هه‌بوونی حاڵه‌تی هیستیریا یان نێرگسییه‌ت‪ ،‬ك ‌ه ڕه‌فتاری وه‌كو شڵه‌ژان و بڕیاردانی‬ ‫خێرا و ڕووكه‌ش ڕوانین و گرنگیدان ب ‌ه الیه‌نی ڕوخسارو ده‌ره‌وه‌ی مرۆڤه‌كان و گوێنه‌دان‬ ‫ب ‌ه ورده‌كاری و قووڵ نه‌بوونه‌و‌ه ل ‌ه كه‌سی هاوسه‌ر یان ده‌ستگیران ل ‌ه ناخی ئه‌و كچه‌دا‬ ‫ده‌ڕوێنێت و كه‌سێكی نائاسایی لێ دروست ده‌كات و ده‌بن ‌ه هۆی سه‌رنه‌كه‌وتنی په‌یوه‌ندی‬ ‫و پرۆسه‌ی ده‌ستگیرانداری یان هاوسه‌رگیری‪ .‬چونك ‌ه ئه‌و جۆر‌ه كه‌سێتییان ‌ه هه‌ڵگری‬ ‫تۆوی پشێوی و ڕاڕایین و ل ‌ه په‌یوه‌ندی به‌ستن و بڕیارداندا سه‌ركه‌وتوو نابن‪ .‬هۆكارێكی‬ ‫دیكه‌ی ترسی كچان ل ‌ه شووكردن و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی پرۆسه‌ی هاوسه‌رگیری ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه‬ ‫بۆ نه‌بوونی نه‌زانی و كه‌می زانیاری گشتی سه‌باره‌ت ب ‌ه مه‌سه‌له‌ی سێكس‪ ،‬نه‌بوونی‬ ‫زانیاری یان بیستنی هه‌واڵی ناخۆش و ناڕاست سه‌باره‌ت ب ‌ه پرۆسه‌ی سێكسی له‌الیه‌ن‬ ‫كچانه‌و‌ه (به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی ته‌مه‌نیان كه‌من) ترس و ڕاڕایی و پشێوی ده‌روونی دروست‬ ‫ده‌كات‪ ،‬و دواجار ڕاكردن و هه‌اڵتن ل ‌ه پرۆسه‌ی هاوسه‌رگیری و شووكردن مه‌یسه‌ر ده‌كات‪.‬‬ ‫له‌م دۆخه‌شدا پێویست ‌ه كه‌سوكارو هاوڕێیان ڕۆڵی ئامۆژگاریكارو دۆستی باش بگێڕن‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی بۆچوون و زانیارییه‌كان به‌ڕاستی بگه‌یه‌نێت به‌ كچان‪ .‬هۆكارێكیتر‪ ،‬هه‌بوونی‬ ‫ترس ‌ه به‌رامبه‌ر ب ‌ه له‌ده‌ستدانی پاكیزه‌یی الی كچان‪ ،‬زۆرێك ل ‌ه كچان دووچاری ترس‬ ‫و دڵه‌ڕاوكێ‌ ده‌بن له‌وه‌ی ك ‌ه په‌رده‌ی كچێنی له‌ده‌ست بده‌ن به‌وه‌ی ك ‌ه ئه‌سپ سواریان‬ ‫كردوو‌ه یان پایسكیل سواری یان وه‌رزشیان كردووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌هۆی كاری نهێنییه‌و‌ه‬ ‫(ده‌ستپه‌ڕ) و سێكسكردنی ڕووكه‌شیان ‌ه ك ‌ه ئه‌وان ‌ه هه‌مووی ترسی كچان ل ‌ه شووكردن زیاد‬ ‫ده‌كه‌ن به‌تایبه‌تی ل ‌ه ده‌موه‌ختی نزیكبوونه‌وه‌ی پرۆسه‌ی هاوسه‌رگیری‪ ،‬چونكه‌ زۆرێك‬ ‫له‌و كچانه‌ی ئه‌و كارو كرده‌وانه‌یان ئه‌نجامداوه‌‪ ،‬ترسی زۆریان هه‌ی ‌ه ك ‌ه په‌رده‌ی كچیێنیان‬ ‫له‌ده‌ستدا بێت و ئابڕوویان بچێت و ل ‌ه هه‌ندێك شوێن و ناوچه‌دا ئه‌و ترسی به‌شوودان ‌ه‬ ‫گه‌یشتۆت ‌ه حاڵه‌تی خۆكووشتن و خۆسووتاندن‪ .‬له‌به‌رئه‌و‌ه پێویست ‌ه ئه‌و كچانه‌ی ك ‌ه گومان‬ ‫له‌وه‌ ده‌كه‌ن په‌رده‌ی كچێنیان له‌ده‌ستداوه‌‪ ،‬بچنه‌ الی پزیشكی تایبه‌ت و پشكنین ئه‌نجام‬ ‫بده‌ن تا دڵنیا بن له‌و دۆخه‌ هه‌ستیاره‌و ترسی بێهوده‌شیان بڕه‌وێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪216‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫له‌مباره‌یه‌وه‌ ده‌بێت خێزان كراوه‌ترو به‌رپرسیارتر بن و دیالۆگی مه‌ده‌نییان ‌ه له‌گه‌ڵ كچاندا‬ ‫بكه‌ن و ئه‌و پرسانه‌ بخه‌نه‌ بواری گفتوگۆو لێدوانه‌وه‌‪ ،‬به‌ڕاشكاوی له‌گه‌ڵ كچاندا باسی‬ ‫بكه‌ن و چاره‌سه‌ریشیان بۆ دیاری بكه‌ن‪ .‬یه‌كێكی دیك ‌ه له‌و هۆكارانه‌ی ترس ل ‌ه ده‌روونی‬ ‫كچاندا ده‌چێنێت و له‌ هاوسه‌رگیری و شووكردن پاشگه‌زیان ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬بریتیی ‌ه له‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه سه‌رده‌مانێكدا ئه‌و كچان ‌ه تووشی ده‌ستدرێژی و ته‌حه‌روشی سێكسی بوونه‌ته‌وه‌‪ .‬زۆرێك‬ ‫له‌ كچان‪ ،‬ل ‌ه ته‌مه‌نی منداڵیاندا دووچاری ده‌ستدرێژی و په‌الماری سێكسی و بوونه‌ته‌و‌ه‬ ‫له‌الیه‌ن كه‌سوكار یان بیانییه‌وه‌و ئه‌وه‌ش ترس و تۆقاندنیان الی ئه‌و كچان ‌ه دروستكردووه‌و‬ ‫ئاسه‌واری خراپی ده‌روونی و یاده‌وه‌ری شوومی بۆ جێهێشتوون‪ .‬له‌گه‌ڵ باسكردنی شووكردندا‬ ‫ێ برینیان ئه‌كووڵــێته‌وه‌و ترس و دڵه‌خورپه‌ی زۆر دایانده‌گرێت و ڕه‌نگ ‌ه شه‌رم له‌و‌ه‬ ‫ده‌ستبه‌ج ‌‬ ‫بكه‌ن ك ‌ه ئاشكرا ببن و ئابڕوویان بچێت‪ ،‬بۆیه‌ ئه‌و پرۆسه‌ی ‌ه ڕه‌تده‌كه‌نه‌وه‌و هۆكاره‌كه‌ش الی‬ ‫كه‌س باس ناكه‌ن‪.‬‬ ‫لێره‌دا ڕۆڵی خێزان دێت ‌ه پێشه‌وه‌ به‌وه‌ی كه‌ كچان ل ‌ه قۆناغی منداڵیدا زیاتر بپارێزن و‬ ‫ئه‌گه‌ر دووچاری ئه‌و ڕووداوانه‌ بوون‪ ،‬ده‌بێت ب ‌ه دیالۆگی نێوان ئه‌ندامانی خێزان و سه‌ردانی‬ ‫پزیشك و پسپۆڕی ده‌روونی ئه‌و دۆخه‌ ناهه‌مواره‌ی ك ‌ه شۆكی ده‌روونی و یاده‌وه‌ریی خراپی‬ ‫كچان‪ ،‬چاره‌سه‌ر بكرێته‌وه‌و ل ‌ه باری ده‌روونی و یاده‌وه‌ریی ڕابردووه‌وه‌‪ ،‬هێور بكرێنه‌وه‌و هه‌وڵ‬ ‫بدرێت بیریان بچێته‌وه‌‪ .‬ده‌بێت هه‌وڵ بدرێت‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و شۆكه‌ی ڕابردوو‪ ،‬له‌گه‌ڵ خۆشه‌ویستی‬ ‫و سێكسی نێوان ژن و مێردا جوودا بكرێته‌و‌ه و دۆزی سێكس ئاسایی بكرێته‌وه‌ الی ئه‌و‬ ‫كچانه‌ ب ‌ه تایبه‌تی‪.‬‬ ‫هۆكارێكی دیكه‌ی گرنگ ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه له‌ كۆمه‌ڵگای كوردیماندا زۆر به‌رباڵوه‌‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه‬ ‫بنه‌ماڵه‌و خێزان كاتێك هه‌ست ده‌كه‌ن ك ‌ه كچه‌كه‌یان په‌یوه‌ندی خۆشه‌ویستی له‌گه‌ڵ كوڕێكدا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬یه‌كسه‌ر ڕه‌تی ده‌كه‌نه‌وه‌و كاتێك كوڕه‌ك ‌ه ده‌چێته‌ پێشه‌وه‌و داخوازی كچه‌ك ‌ه ده‌كات‪،‬‬ ‫قبوڵیان نییه‌و داخوازی نه‌شیاوی له‌سه‌ر ده‌سه‌پێنن‪ ،‬یان ده‌موده‌ست ڕه‌تی ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫كاریگه‌ریی نێگه‌تیڤی بۆ سه‌ر ده‌روونی كچه‌كه‌ ده‌بێت و ئیدی ب ‌ه ته‌واوه‌تی پرۆسه‌ی‬ ‫هاوسه‌رگیری و شووكردن ڕه‌تده‌كاته‌وه‌و ڕه‌نگه‌ تا مردن به‌ كچێتی بمێنێته‌وه‌و ئه‌وه‌ش باری‬ ‫ده‌روونی زۆرێك ل ‌ه كچانی كۆمه‌ڵگه‌كه‌مانی خراپ كردووه‌و دووچاری نه‌خۆشیی ‌ه ده‌روونی‬ ‫و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان بوونه‌ته‌وه‌‪ ،‬زۆربه‌یان تووشی خه‌مۆكی و دڵته‌نگی و شیزۆفرینیاو‬ ‫ێ و وه‌سواسی و ترسان و گۆشه‌گیری بوون‪ .‬له‌به‌رئه‌وه‌ خێزانی كوردی ده‌بێت ئه‌و‬ ‫دڵه‌ڕاوك ‌‬ ‫دابونه‌ریته‌ كۆن و ته‌قلیدیانه‌ فڕێ بدات و ئازادییه‌كی گونجاو و سنوورداری مه‌ده‌نییان ‌ه‬ ‫به‌ كچانیان ببه‌خشن‪ ،‬متمانه‌و بڕوا ب ‌ه خۆبوونیان زیاد بكه‌ن و گوزه‌ران و كێشه‌كانیان ب ‌ه‬ ‫دیالۆگ و گفتوگۆی سه‌رده‌میان ‌ه چاره‌سه‌ر بكه‌ن‪ ،‬خۆشه‌ویستی و په‌یوه‌ندی جوان و پاك‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪217‬‬

‫بۆ كوڕو كچه‌كانیان وه‌ك یه‌ك و هاوتا بزانن و ب ‌ه تابوو یان قه‌ده‌غه‌ی نه‌زانن بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫دڵخواز نه‌بێت و زیاتر ئالووده‌ی ئه‌و كاران ‌ه نه‌بن ك ‌ه چه‌پێنراون و یاساغكراون‪ .‬باسكردنی‬ ‫خۆشه‌ویستی و سێكس ئه‌وه‌ند‌ه ئاسایی بكرێته‌و‌ه كه‌ وه‌كو قه‌اڵیه‌كی مه‌ترسیدار ته‌ماشای‬ ‫پرۆسه‌ی هاوسه‌رگیری نه‌كرێت ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه الیه‌ن كچانه‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر خێزانه‌كانمان‪،‬‬ ‫په‌روه‌رده‌یه‌كی كراوه‌و مه‌ده‌نییان ‌ه فه‌راهه‌م نه‌كات و ته‌ندروست تاكه‌كانی گۆش نه‌كات‪،‬‬ ‫منداڵ و گه‌نجی كورد ته‌ندروست نابن و ل ‌ه كارو ژیان و پرۆسه‌كانی ژیانیاندا ته‌ندروست‬ ‫ڕه‌فتار ناكه‌ن‪.‬‬ ‫سوود له‌م كتێب ‌ه وه‌رگیراوه‌‪:‬‬

‫خانمان‬ ‫ئایا ئافره‌تان ناتوانن‬ ‫ببنه‌ رابه‌ر‬

‫موسوع ‌ه العائله‌‪ .‬د‪ .‬فوزی ‌ه الحسینی‪ .‬بیروت ‪1998‬‬

‫نووسینی ‪ :‬لیسلی بنتس‬

‫و‪ .‬ل ‌ه فارسییه‌وه‌‪ :‬په‌روین عه‌زیز‬

‫‪218‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪219‬‬

‫نه‌بوونی ئافره‌تان ل ‌ه پۆست ‌ه رابه‌ریه‌كاندا چیدی ناتوانێت ب ‌ه نه‌بوونی كاندیدی شایست ‌ه‬ ‫ببه‌سترێته‌وه‌ ته‌نانه‌ت ل ‌ه بوار‌ه تایبه‌ته‌كان ك ‌ه ژماره‌ی ئافره‌تان زیاتر‌ه به‌اڵم ده‌گمه‌ن ئافره‌تان‬ ‫ده‌گه‌ن ‌ه ئاستی به‌ڕێوه‌بردن‪ ،‬مێری كوینست مامۆستای هاوكار ل ‌ه كۆلێژی ئامریكایی‬ ‫ك ‌ه گه‌وره‌ترین دامه‌زراوه‌ی ناحكومی واڵت ‌ه بۆ خزمه‌ت بواری ئابوری ده‌ڵێت «ل ‌ه بواری‬ ‫خزمه‌ت گوزاری ئابوریدا ل ‌ه ‪%57‬كارمه‌نده‌كانی ژنن به‌اڵم ته‌نها ‪%1/5‬ل ‌ه به‌ڕێوه‌به‌ره‌كان‬ ‫ئافره‌تانن»‪ .‬ماوه‌یه‌ك له‌مه‌وبه‌ر ل ‌ه كۆبوونه‌وه‌ی یه‌كێك ل ‌ه كۆمیته‌كانی كۆنگره‌ی ئه‌مریكا‬ ‫ك ‌ه ته‌واوی ئاماده‌بووانی پیاوبوون له‌باره‌ی سكپڕبوونی ئافره‌تان گفتوگۆیان ده‌كرد ل ‌ه‬ ‫پڕدا كارۆلین مالونی كۆماری خواز خۆیكرد به‌ هۆڵه‌كه‌داو پرسیارێكی خسته‌ڕوو ك ‌ه‬ ‫ده‌نگدانه‌وه‌ی هه‌بوو ((ئافره‌تان له‌ كوێن))؟!‪.‬‬ ‫ئه‌م پرسیار‌ه ته‌نها به‌وبه‌ڵگه‌ی ‌ه سه‌رسوڕهێنه‌ربوو ك ‌ه ئه‌مڕۆ بیروڕای گشتی ب ‌ه ده‌گمه‌ن له‌م‬ ‫جۆر‌ه شتان ‌ه ورد ده‌بێته‌و‌ه ئاماده‌نه‌بوونی رێژه‌ی ئافره‌تان له‌و كاتانه‌دا بڕیاری چاره‌نووسسازی‬ ‫تێدا ده‌درێت ئه‌م پرسیاره‌ ئاسایتر ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬له‌سه‌رانسه‌ری كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مریكا ئاماده‌یی‬ ‫كه‌می رێژه‌ی ئافره‌تان ل ‌ه پۆست ‌ه بااڵكاندا شتێكی ئاساییه‌ هه‌ربۆی ‌ه له‌م بوون ‌ه كه‌مه‌دا‬ ‫سوئیسفاده‌ی زۆر كراوه‌‪ .‬نزیكه‌ی ‪50‬ساڵ پاش سه‌رهه‌ڵدانی بزووتنه‌وه‌ی نوێ ئافره‌تان‬ ‫زۆرێك رایان وای ‌ه ك ‌ه خه‌بات بۆ یه‌كسانی ته‌واوبووه‌‪ .‬گلوریا ئاشتینم ده‌ڵێت «پیاوانێكی‬ ‫ب ‌ه رووكه‌ش باش به‌من ده‌ڵێن ده‌بێت خۆشحاڵبیت ك ‌ه سه‌ركه‌وتووبوویت من له‌وه‌اڵما ده‌ڵێم‬ ‫به‌اڵم ئێوه‌ ل ‌ه جێگه‌ی ژنێك كار ده‌كه‌ن؟ ترس به‌وانه‌وه‌ دیاره‌«‪ .‬له‌ڕاستیدا وای ‌ه ك ‌ه‬ ‫پیاوان به‌رده‌وام به‌ڕێوه‌بردنی ئۆرگانه‌ گرنگه‌كانیان به‌ده‌سته‌وه‌یه‌ ل ‌ه ویالیه‌ت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا ده‌رباره‌ی كاری گرنگی به‌ڕێوه‌بردنو ته‌واوی سیاسه‌ته‌ چاره‌نووسسازه‌كانی واڵت‬ ‫بڕیار ده‌ده‌ن‪ .‬هه‌وڵدانی ئه‌مڕۆی ئافره‌تان بۆ بیمه‌ی ته‌ندروستی سكپڕی به‌هۆی كه‌می‬ ‫ئافره‌تانی خاوه‌ن بڕیار ده‌بێت ‌ه هۆی داڕشتنی جۆر‌ه سیاسه‌تێك نه‌ك ته‌نها مافه‌كانی‬ ‫ئافره‌تان له‌به‌رچاو ناگرێت به‌ڵكو ئامانج ‌ه بااڵكانی به‌دیهێنانی یه‌كسانیش جێبه‌جێ ناكات‪.‬‬ ‫به‌رپرسی كۆلێژی بێرنارد (دێبوار سپێر)ماوه‌یه‌ك له‌مه‌وپێش ل ‌ه كۆنفرانسێكدا ل ‌ه كۆشكی‬ ‫سپی ده‌رباره‌ی گه‌شه‌كردنی شارستانیه‌ت ده‌ڵێت «له‌ته‌واوی بواره‌كانی ئه‌م واڵته‌ ژماره‌ی‬ ‫ئافره‌تان ل ‌ه پۆسته‌ بااڵكاندا ته‌واو كه‌مه‌«‪ .‬دێبوار سپێر ده‌ڵێت «ئێم ‌ه ل ‌ه شتێكدا گیرمان كردوو‌ه‬ ‫ك ‌ه ئه‌وه‌م به‌ناوی گتوی ‪%16‬نابردوو‌ه واته‌ سه‌یری هه‌ر به‌شێك ده‌كه‌یت ل ‌ه ئه‌ندازیاری‪ ،‬هه‌وا‬ ‫فه‌زا‪ ،‬بیگر‌ه تا فیلمه‌كانی هالیود بڕوانامه‌ی به‌رزیان لیستی رێژه‌ی رابه‌ری له‌فۆرچۆن‬ ‫‪ 500‬ژماره‌ی ئافره‌تان ‪%16‬ی ‌ه ئه‌م ‌ه تاوان ‌ه ل ‌ه ناوبردنی توانا ده‌گمه‌نه‌كانه‌«‪ .‬ته‌نها ‪%16/8‬‬ ‫له‌نوێنه‌ره‌كانی پارله‌مان و‌ه ‪%17‬له‌ سیناتۆره‌كانی واڵت ‌ه یه‌كگرتووه‌كان ژنن‪ .‬ل ‌ه ‪9‬ئه‌ندامی‬ ‫دیوانی بااڵ ‪ 3‬كه‌سیان ژنن‪ ،‬ل ‌ه ‪ 50‬والیه‌ت ل ‌ه ‪ 6‬والیه‌تیان ئافره‌تان قایمقامن وات ‌ه‬ ‫‪220‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪%12‬ل ‌ه ئاستی دانانی یاسادا ‪%23/6‬نوێنه‌ره‌كانی ژنن ل ‌ه ‪100‬شاری گه‌ور‌ه ‪%9‬سه‌رۆكی‬ ‫شاره‌وانییه‌كان ژنن‪.‬‬ ‫ئه‌م ژماران ‌ه ئه‌و‌ه نیشان ده‌ده‌ن ك ‌ه وێنای ئێم ‌ه له‌خۆمان به‌ناوی رابه‌ری دونیا له‌گه‌ڵ به‌ها‬ ‫رۆشنبیریه‌كانمان نایه‌ته‌وه‌‪ ،‬میلله‌تی ئێم ‌ه له‌ڕووی ژماره‌ی ئافره‌تانه‌و‌ه ل ‌ه جیهاندا له‌ریزی‬ ‫‪71‬وات ‌ه دوای به‌نگالدش‪ ،‬سودان‪ ،‬ئیمارات داده‌نرێت‪.‬‬ ‫له‌ سیایه‌تو ئابوری بیگر‌ه تا دونیای ئه‌كادیمی‪ ،‬مافه‌كانو مه‌زهه‌ب‪ ،‬تایبه‌تمه‌ندیه‌كان‬ ‫به‌جۆرێكی سه‌رسوڕهێنه‌ر یه‌ك الیه‌ن ‌ه ماوه‌ته‌وه‌‪ ،‬دێبورا رود و‌ه باربارا كڵمان له‌په‌رتوكی خۆیان‬ ‫به‌ناوی (ئافره‌تانو رابه‌ری) ده‌ڵێن‪ :‬زیاتر ل ‌ه نیوه‌ی ده‌رچووانی كۆلێژه‌كان ژنن‪ ،‬كه‌متر ل ‌ه‬ ‫‪1/4‬پرۆفیسۆره‌كانن و‌ه ‪1/5‬سه‌رۆكی كۆلێژه‌كان ل ‌ه ئافره‌تانن ‪1/3‬له‌ خوێندكاره‌كانی رشته‌ی‬ ‫بازرگانی ئافره‌تانن به‌اڵم ته‌نها ‪%2‬به‌ڕێوه‌به‌ره‌كان فۆرچنی ‪%6 ،500‬خاوه‌ن داهات ‌ه زۆره‌كان‪،‬‬ ‫‪%8‬پۆسته‌كانی رابه‌ری‪%16 ،‬ئه‌ندامانی ده‌سته‌ی به‌ڕێوه‌بردن و‌ه به‌ڕێوه‌به‌ری كۆمپانیاكان‬ ‫ژنن‪ .‬له‌ رشته‌ی یاسادا ئافره‌تان نیوه‌ی خوێندكارانی زانكۆن‪ ،‬به‌اڵم ته‌نها ‪1/5‬نووسینگه‌ی‬ ‫پارێزه‌ره‌كان‪ ،‬دادوه‌ره‌كانی فیدراڵ‪ ،‬مامۆستای زانكۆی یاسا وه‌ راوێژكارانی فۆرچۆنی‬ ‫‪ .500‬نیوه‌ی خوێندكارانی رشته‌ی ئاین ژنن به‌اڵم ل ‌ه كه‌نیسه‌كانی پرۆتستانت ك ‌ه سااڵنێك ‌ه‬ ‫ئافره‌تانیان قبوڵ كردووه‌ ته‌نها ‪ %3‬ل ‌ه قه‌شه‌كانی ژنن‪.‬‬ ‫ئه‌م نابه‌رابه‌ریه‌ باشتر نه‌بووه‌ ل ‌ه زۆرێك ل ‌ه شته‌كاندا پێشڕه‌ویی ئافره‌تانی وه‌ستاندوو‌ه‬ ‫كاترین كۆلبه‌رت به‌ڕێوه‌به‌ری سه‌نته‌ری ئاتنا بۆ خوێندنه‌وه‌ی رابه‌ری ده‌ڵێت «پێم وای ‌ه ل ‌ه‬ ‫قوردا گیرمان خواردووه‌‪ ،‬ئێمه‌ له‌بواری مافه‌كاندا له‌ ده‌یه‌ی ‪1970‬پێشڕه‌وی گه‌وره‌مان‬ ‫كرد‪ ،‬ل ‌ه ژیانیشدا گۆڕانی گه‌وره‌مان كرد‪ ،‬به‌اڵم پێشڕه‌وی بۆ ئافره‌تان له‌بواری یاساو‬ ‫رابه‌ری و له‌توانای به‌شداربوونی یه‌كسان له‌بواری كۆمه‌اڵیه‌تیو فه‌رهه‌نگی وه‌ستاوه‌و‬ ‫پێشڕه‌ویی نه‌كردووه‌«‪ .‬ئه‌م به‌ره‌وپێش نه‌چوونه‌ بۆ باشكردنی بارودۆخی ئافره‌تان ل ‌ه ئاستی‬ ‫رابه‌ریدا كه‌م ده‌كه‌وێته‌ به‌رچاو به‌تایبه‌ت ل ‌ه جیهانی ئابووریدا ك ‌ه هه‌وڵ بۆ دروستكردنی‬ ‫گۆڕان هه‌ولێكی جوانكاری روكه‌شی پیشان ده‌درێت ك ‌ه ئه‌گه‌ر ل ‌ه جێگایه‌كدا پێویست ب ‌ه‬ ‫ده‌ستگرتنه‌وه‌ له‌بوجه‌دا بكرێت یه‌كه‌م شوێنێك ك ‌ه بوجه‌كه‌ی ده‌برێت ئه‌م جێگایانه‌ن‪ ،‬لیندا‬ ‫باش سه‌رۆكی شورای میللی بۆ لێكۆڵینه‌و‌ه له‌باره‌ی ئافره‌تان ده‌ڵێت «به‌هۆی قه‌یرانی‬ ‫ئابوری زۆر ئاساییه‌ كه‌ له‌به‌رنامه‌كانی پشتگیری ل ‌ه ئافره‌تان خه‌رجی نه‌كرێتو نه‌یهێنن ‌ه‬ ‫پای كاركردن»‪.‬‬ ‫به‌بوونی ئه‌م جۆره‌ به‌ره‌و دواو‌ه چونانه‌ زۆرێك هه‌ن وا بیر ده‌كه‌نه‌وه‌ ك ‌ه ئافره‌تان له‌باری‬ ‫گه‌شه‌كردندان ته‌نها ئه‌وه‌ ده‌بینن ك ‌ه ژماره‌ی كچان له‌ زانكۆكان ل ‌ه كوڕان زیاتر‌ه به‌اڵم‬ ‫بۆ هه‌ندێكی زۆر ئه‌م ده‌ستكه‌وت ‌ه ته‌مه‌نێكی كورتی هه‌یه‌‪ .‬رود به‌ڕێوه‌به‌ری سه‌نته‌ری‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪221‬‬

‫ستانفۆرت بۆ كاری یاسای ده‌ڵێت «ئافره‌تان ب ‌ه بڕوانامه‌و به‌ڵگه‌ی زیاتر و‌ه به‌به‌راورد‬ ‫ب ‌ه پیاوان دێن ‌ه ناو كاره‌و‌ه ب ‌ه تایبه‌ت له‌باره‌ی ئه‌و ئافره‌تانه‌و‌ه ك ‌ه سپی پێست نین ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫كاری خۆیاندا پێشره‌فتێكی ئه‌وتۆ نابینن»‪ .‬بێ هیوا له‌و به‌ربه‌ستانه‌ی ك ‌ه له‌سه‌ر رێگه‌ی‬ ‫پێشڕه‌ویی هاوسه‌نگ ب ‌ه تواناكانیان ئافره‌تان دونیای ئابوری ده‌ست ‌ه ده‌ست ‌ه به‌جێده‌هێڵن‬ ‫وه‌زۆرێك هه‌وڵ ده‌ده‌ن ك ‌ه له‌شوێنێكی تر سود ل ‌ه هه‌لێكی تر ببینن‪ .‬كوینست نوسه‌رو‬ ‫لێكۆڵه‌ر له‌باره‌ی ئافره‌تانی خاوه‌ن كار ده‌ڵێت‪ :‬ژماره‌ی ئافره‌تانێك ك ‌ه خۆیان خاوه‌نی كاری‬ ‫خۆیان ده‌بن دوو به‌رامبه‌ری پیاوانه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند‌ه له‌ناو دامه‌زراو‌ه كۆنه‌كاندا به‌رگریه‌كی سه‌رسه‌ختان ‌ه هه‌ی ‌ه له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫جێنده‌ر به‌اڵم نه‌بووه‌ته‌ هۆی ئه‌وه‌ی چاالكوانه‌كان نائومێد بكات به‌اڵم ئافره‌تان بۆ پاراستنی‬ ‫بزوتنه‌وه‌كه‌و هێشتنه‌وه‌ی هیوا هه‌وڵ ده‌ده‌ن‪ .‬رووت ماندڵ به‌ڕێوه‌به‌ری ئه‌نستتوی ئیگڵتۆن‬ ‫بۆ سیاسه‌ت ل ‌ه زانكۆی روتگێرز ده‌ڵێت‪ :‬من سااڵنێكه‌ گۆرانی هه‌نگاو به‌ هه‌نگاو ب ‌ه خاو‬ ‫و وه‌ستاو ناوی لێده‌به‌م‪ ،‬له‌شێوه‌ی بیركردنه‌وه‌ی خه‌ڵكو ئافره‌تان به‌رامبه‌ر به‌یه‌ك جیاوازییه‌كی‬ ‫زۆر به‌رچاو ده‌كه‌وێت هه‌روه‌ها بیركردنه‌وه‌یان بۆ رابه‌ری به‌شه‌و رۆژێك ناگۆڕێت‪ ،‬كه‌سانێك‬ ‫ك ‌ه له‌پۆستی رابه‌ریدان ب ‌ه ئاسانی ناچن ‌ه ئه‌و الو‌ه چۆن كه‌سانێكیش هه‌ن ك ‌ه خوازیرای‬ ‫ده‌سه‌اڵتن‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت گه‌شبینترین كه‌سانێكی وه‌ك ماندێل له‌نیشانه‌كانی پاشه‌كشی له‌گه‌شه‌كردندا‬ ‫دوای سااڵنێك له‌ گه‌شه‌كردنی ورده‌ ورد‌ه ژماره‌ی ئافره‌تان له‌م هه‌ڵبژاردنانه‌ی دوای‬ ‫كه‌متر بووه‌ته‌وه‌و ئه‌وه‌ی ترسه‌ك ‌ه زیاتر ده‌كات ئافره‌تان به‌راستی خه‌ریك ‌ه روو ب ‌ه دواو‌ه ده‌چن‪،‬‬ ‫ملسا سیلڤرستین دامه‌زرێنه‌ری وێب سایتی (ئافره‌تان و هالیود) ل ‌ه به‌دواداچوون بۆ‬ ‫به‌شداری ئافره‌تان له‌م هونه‌ر‌ه ده‌ڵێت «ساڵی پار ‪%95‬فیلم ‌ه پڕده‌رامه‌ته‌كان ده‌رهێنه‌ره‌كانی‬ ‫پیاوبوون و‌ه ژماره‌ی ئه‌و فیلمانه‌ی ده‌رهێنه‌ره‌كانی ژن بوون به‌به‌راورد ب ‌ه ساڵی ‪1998‬كه‌می‬ ‫كردووه‌«‪ ،‬له‌ته‌مه‌نی ‪58‬ساڵه‌ی خه‌اڵتی ئۆسكار ته‌نها ‪ 5‬ده‌رهێنه‌ری ژن پاڵێورانو ته‌نها‬ ‫یه‌ك ژنیشیان براو‌ه بوو سینه‌ما به‌شێكی گرنگه‌ ل ‌ه كه‌لتور به‌اڵم هالیود پیاو گه‌ڕای ‌ه‬ ‫ئه‌م ‌ه به‌و مانایه‌ی ‌ه ك ‌ه دونیای ئێم ‌ه ل ‌ه روانگه‌ی پیاوه‌و‌ه سه‌یر ده‌كرێت‪ .‬ئه‌و فیلمانه‌ی‬ ‫توانای به‌رهه‌م هێنانیان هه‌یه‌ وه‌ك ئه‌كشن‪ ،‬زانستی‪ ،‬یان ده‌ركه‌وتنی قاره‌مانانه‌‪ ،‬ك ‌ه پیاواننو‬ ‫ئه‌وانیش له‌ هاوره‌گه‌زه‌كانیان سود ده‌بینین پێیان وایه‌ ك ‌ه ئه‌م كاران ‌ه ب ‌ه ئافره‌تان ناكرێت‪.‬‬ ‫له‌هه‌ر بوارێكه‌وه‌ ك ‌ه ته‌ماشا ده‌كه‌ین لێكۆڵه‌ره‌كان به‌به‌ڵگه‌ی جۆراوجۆره‌و‌ه بۆ پێشنه‌كه‌وتنی‬ ‫ئافره‌تان له‌ گه‌شه‌كردن له‌م سااڵنه‌ی دوایدا به‌به‌راورد كردن ب ‌ه سااڵنی پێشوو ب ‌ه گۆڕینی‬ ‫خێرای كۆمه‌اڵیه‌تی ئاماژ‌ه ده‌كه‌ن گلوریا ئشتینم روونی ده‌كاته‌وه‌‪ :‬له‌ روانگه‌ی كالسیكه‌و‌ه‬ ‫به‌رگری له‌به‌رامبه‌ر گۆڕان ل ‌ه دوو روانگه‌و‌ه بوونی هه‌ی ‌ه یه‌كه‌میان ل ‌ه ده‌ست پێكه‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫‪222‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫یاسا ده‌نێنه‌ ژێر پاوه‌ خه‌ڵك ده‌ڵێن ((نا ئافره‌تان ناتوانن ئه‌م كاره‌ بكه‌ن))وه‌ حاڵه‌تی دووه‌م‬ ‫كاتێك ‌ه ك ‌ه ب ‌ه خاڵی هه‌ستیار ده‌گه‌یت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی گرووپی بااڵ ده‌ست بیر ده‌كاته‌و‌ه‬ ‫((ده‌قه‌یه‌ك بووه‌سته‌؟!)) تا ئه‌و كات ‌ه ئه‌و‌ه له‌به‌ر چاو نه‌ده‌گیرا كه‌ ئه‌م گرووپ ‌ه ده‌سه‌اڵتیان‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ زیاد بوبێت‪ ،‬ژماره‌یان ئه‌وه‌ند‌ه زۆر بووبێت وه‌ ئێستا ئێم ‌ه ل ‌ه قۆناخی دووه‌می‬ ‫به‌رگریداین‪.‬‬ ‫له‌ واڵستریتو ده‌سته‌ی دامه‌زرێنه‌ری كۆمپانیاكانه‌و‌ه بیگره‌ تا كۆنگره‌‪ ،‬هونه‌ر‪ ،‬پیاوان‬ ‫ل ‌ه واقعی ده‌سه‌اڵتدا سه‌لماندوویانه‌ كه‌ مه‌یلیان بۆ دابه‌شكردنی ده‌سه‌اڵت نیی ‌ه ئاشتینم‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬به‌شێك ل ‌ه پیاوان له‌و‌ه ده‌ترسن ك ‌ه ژماره‌ی ئافره‌تان به‌ ئاستێكی باش یان زۆرین ‌ه‬ ‫بن چ شتێك روو ده‌دات ((بیری لێبكه‌ره‌و‌ه چیان لێكردووین وایان لێ بكه‌ینه‌وه‌؟!))‪.‬‬ ‫له‌په‌یوه‌ندییه‌كی ئاسایی نێوان پیاو ژن په‌یوه‌ندی په‌نجا په‌نجایه‌ وه‌ ئه‌م ‌ه زۆر ترسناكه‌ له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی له‌م حاڵه‌ت ‌ه ده‌ڵێن پیاوه‌ك ‌ه زه‌لیلی ده‌ستی ژنه‌‪ .‬لێكۆڵه‌رانی بواری كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫چه‌ند گرفتێكیان له‌سه‌ر رێگه‌ی پێشكه‌وتنی ئافره‌تان دۆزیوه‌ته‌و‌ه ئه‌م هۆكاران ‌ه ب ‌ه حوكمی‬ ‫پێشوه‌ختی نائاگایانه‌‪ ،‬بۆ به‌رده‌وامی هه‌له‌كان تۆری قه‌ده‌غ ‌ه دروستكردنو به‌ربه‌سته‌كان‪،‬‬ ‫بۆخێزان ده‌گه‌رێته‌وه‌‪ .‬به‌ به‌راورد به‌ هه‌وڵوكانمان بۆ هاندانی ئافره‌تان بۆ قبوڵكردنی رۆڵ ‌ه‬ ‫سونه‌تییه‌كانی پیاو‪ ،‬هاندانی پیاوان بۆ قبوڵكردنی رۆڵ ‌ه سونه‌تییه‌كانی ئافره‌تان به‌ره‌و‬ ‫پێشنه‌چووه‌‪.‬‬ ‫هێشتا ده‌گمه‌نن ئه‌و پیاوانه‌ی ك ‌ه ئاماد‌ه بن له‌ تا به‌ دیار مناڵه‌كانیانه‌وه‌ یان به‌ته‌مه‌نه‌كان‬ ‫یان بۆ كارێكی پێویست له‌ كاری خۆیان مۆڵه‌ت وه‌ربگرن ته‌نانه‌ت هێشتا ئه‌گه‌ری‬ ‫ئه‌وه‌ هه‌یه‌ ك ‌ه ئافره‌تانێك خاوه‌نی پۆست ‌ه بااڵكانه‌ ب ‌ه هۆی به‌رپرسیارێتییه‌ك به‌رامبه‌ر‬ ‫به‌ماڵو خێزان هه‌یانه‌ بۆ پێشكه‌وتن ل ‌ه ئیشو كاره‌كه‌ی خۆیاندا روبه‌رووی به‌ربه‌ست ببنه‌و‌ه‬ ‫(ئه‌شبینم) ده‌ڵێت»ل ‌ه ئه‌مه‌ریكا ژماره‌ی مۆڵه‌تی سكپڕیو نه‌خۆشی كه‌متره‌ ل ‌ه ئه‌وروپا‪،‬‬ ‫بارودۆخی ئێمه‌ ل ‌ه دیموكراسیه‌ مۆدێرنه‌كانی تر خراپتره‌‪ ،‬ده‌ركه‌وتووو‌ه تاقانه‌یی ئه‌مه‌ریكا‬ ‫به‌و مانای ‌ه ی ‌ه كه‌ ئێم ‌ه ته‌نها دیموكراسی پێشكه‌وتووی بێ به‌رنامه‌ین بۆ دایكو باوكه‌كان ‪.‬‬ ‫ئافره‌تان ده‌ڵێن»ناتوانین هه‌موو ئه‌م كاران ‌ه بكه‌ین و هه‌رگیز ناكرێت له‌به‌رئه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگ‬ ‫به‌ ئه‌ندازه‌ی پێویست به‌ره‌و پێش نه‌چووه‌‪.‬‬ ‫هۆكاره‌كانی تر‪ ،‬چۆنیه‌تی به‌ كۆمه‌اڵیه‌تیكردنی ئافره‌تانو سه‌پاندنی رۆڵه‌كانی جۆری‬ ‫ره‌گه‌زی(جێنده‌ر)‪ .‬به‌ پێی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك ك ‌ه كراوه‌ ل ‌ه بواره‌ جیاجیاكان وه‌ك سیاسه‌ت‬ ‫ته‌نانه‌ت ئافره‌تان كه‌ لێهاتوویی به‌رجه‌سته‌یان هه‌یه‌‪ .‬بڕوا ب ‌ه خۆبوونیان الوازه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ست پێشخه‌ربن له‌ كاتێكدا پیاوانێك به‌ بێ لێهاتوییه‌كی پێویست بێ دوو دڵی خۆیان‬ ‫ده‌ست پێشخه‌ری ده‌كه‌ن بۆ وه‌رگرتنی ئه‌و كارانه‌‪ .‬ئامارو لێكۆڵینه‌وه‌ زانستییه‌كان ئه‌و‌ه‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪223‬‬

‫پیشان ده‌ده‌ن ك ‌ه پێوه‌رێكی دووفاق هه‌ی ‌ه كه‌ ئافره‌تان له‌به‌ر تایبه‌تمه‌ندیه‌ك ك ‌ه پیاوان هه‌یان ‌ه‬ ‫دوبن ‌ه جێی شانازی هه‌ربه‌و پێوه‌ره‌ش ئافره‌تان سزا ده‌درێن ل ‌ه كاتێكدا ئافره‌تانی جه‌سورو‬ ‫خاوه‌ن متمان ‌ه به‌خۆ به‌بێ حه‌یاو ده‌مه‌وه‌ر ناوزه‌د ده‌كرێت به‌اڵم پیاوان‪ ،‬پێیاندا هه‌ڵده‌درێت‬ ‫چونك ‌ه توانای رابه‌ریان هه‌یه‌‪ ،‬شارلوت بیریز جێگری كۆڵن پاوڵ ده‌ڵێت»رابه‌ران هیچ‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كی خواوه‌ندییان نی ‌ه ته‌واوی ئافره‌تان ده‌توانن فێر بن ك ‌ه رابه‌ر بن»‪.‬‬ ‫ب ‌ه له‌به‌رچاوگرتنی ده‌سه‌اڵتی پیاو ساالران ‌ه ك ‌ه له‌ كاتی بڕیاردا خۆی سه‌پاندوو‌ه‬ ‫ژن ‌ه چاالكه‌كان ده‌بێت وه‌كو ئه‌وان خۆیان بسه‌لمێنن تاوه‌كو ئه‌و درزان ‌ه پڕ بكه‌نه‌و‌ه ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫رابه‌رایه‌تی كردنیاندا هه‌ی ‌ه كارن میدلتۆن یه‌كێك ‌ه ل ‌ه ئه‌ندامانی په‌رله‌مانی ئه‌مه‌ریكا‬ ‫ده‌ڵێت»پێم وایه‌ ئافره‌تان ل ‌ه سیستمی سیاسی نائۆمێد بوون وهه‌ست ده‌كه‌ن ئه‌گه‌ر كاندید‬ ‫بن ناتوانن كێشه‌كان چاره‌سه‌ر بكه‌ن جاری واش هه‌ی ‌ه ژماره‌یه‌ك رێكخراو دروست ده‌كه‌ین‬ ‫یان كارێكی تر ده‌كه‌ین بۆ ئه‌وه‌ی كێشه‌كان چاره‌سه‌ر بكه‌ین‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه من سه‌رزه‌نشتی‬ ‫ئافره‌تان ناكه‌م به‌اڵم پێشیان ده‌ڵێم ئه‌گه‌ر نه‌یه‌ن ‌ه پێشه‌و‌ه ئه‌وا كه‌سانێكی تر ل ‌ه بری ئێو‌ه‬ ‫بڕیار ده‌ده‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه راستیدا ده‌تانه‌وێت بارودۆخه‌ك ‌ه بگۆڕن پێویسته‌ ك ‌ه كاندید بن و‬ ‫سیاسه‌ته‌كان ل ‌ه سه‌رچاوه‌كه‌یه‌و‌ه بگۆڕن‪.‬‬ ‫گه‌شبینه‌كان هیوادارن ك ‌ه ئه‌م هه‌واڵن ‌ه ده‌ست پێشخه‌رییه‌ك بێت بۆ گۆڕان ب ‌ه رێگه‌ی‬ ‫به‌ره‌و پێش چوونی هه‌میشه‌یی له‌و كاته‌وه‌ی ك ‌ه دوا هه‌ڵبژاردن كرا ك ‌ه ژماره‌ی ئافره‌تانی‬ ‫ده‌نگ ده‌ر له‌نێوان ‪4‬تا ‪7‬ملیۆن كه‌س بوون به‌مه‌ش ل ‌ه پیاوان زیاتر بوون‪ ،‬هه‌ستیان كرد ك ‌ه‬ ‫ده‌توانن ئه‌م بارودۆخ ‌ه بگۆڕن ئه‌گه‌ر بڕیارێكی له‌و‌ه شێوه‌یه‌ بده‌ن‪ ،‬به‌اڵم ئافره‌تانێكیش هه‌ن‬ ‫ئه‌م بارودۆخه‌یان ب ‌ه نائۆمێدییه‌و‌ه قبوڵ كردوو‌ه هه‌وڵێكیش بۆ گۆڕان ناده‌ن‪ .‬سه‌رده‌مانێك ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی به‌رنامه‌ی زامنی ته‌ندروستیدا پاره‌ی ڤیاگرا بۆ پیاوان ده‌درا به‌اڵم هاوكاری‬ ‫ئافره‌تان ناكرێت بۆ منداڵ بوون‪ ،‬زۆرێك له‌و باوه‌ڕه‌دان ك ‌ه كاتی ئه‌وه‌ هاتووه‌ ئافره‌تان بڕیار‬ ‫بده‌ن ك ‌ه خۆیان تۆرێكی واپێك بهێنن تا هانده‌ری ئافره‌تان بن بۆ به‌دیهێنانی یه‌كسانی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫دوا وته‌ی دبورا سپێر له‌ ساڵۆنێكدا ك ‌ه پڕ بوو له‌ ئافره‌تانی خاوه‌ن كار ل ‌ه كۆشكی سپی‬ ‫وتی»ئه‌ركی ئێم ‌ه دروست كردنی هه‌لێك ‌ه ك ‌ه بتوانین ب ‌ه ده‌سه‌اڵتداری ئافره‌تان كۆمه‌ك‬ ‫بكه‌ین ئه‌وه‌ش شتێك ‌ه ئه‌م واڵت ‌ه زۆر پێویستی پێیه‌تی»‪.‬‬ ‫رونكردنه‌وه‌‪ :‬فورچون ‪ -500‬لیستێك ‌ه ل ‌ه ‪500‬دان ‌ه ل ‌ه گه‌وره‌ترین كۆمپانیای ئه‌مه‌ریكی‬ ‫ك ‌ه سه‌رمایه‌ی زۆریان هه‌ی ‌ه ئه‌م لیسته‌ هه‌ر ساڵه‌و ل ‌ه رێگه‌ی باڵوكراوه‌ی فورچونه‌و‌ه‬ ‫راده‌گه‌یه‌نرێت‪.‬‬ ‫*سایتی‪ :‬شه‌هره‌زاد نیوز‬

‫‪224‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪225‬‬

‫كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی‬

‫و‬

‫گرنگی لە ڕێكخستنی‬ ‫ژیانی كۆمەاڵیەتیدا‬

‫كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی (‪ )Social control‬لە مانا گشتیەكەیدا‪ ،‬ئاماژەییە بۆ‬ ‫پرۆسەی و رێوشوێنە مەبەستداو بێ مەبەستانەی كە كۆمەڵگەیەك‪ ،‬یان بەشێك لە كۆمەڵگە‬ ‫دەیگرێتەبەر بۆ چاودێریكردنی رەفتاری تاكەكانی كە ئایا بەگوێرەی ئەو پێوەرو بەهاو‬ ‫سیستەمانە رەفتار دەكەن كە بۆێیانی كێشاوە‪ ،‬یان كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی لە كۆمەڵگەی‬ ‫مۆدێرندا پەیوەستە بەرای گشتیەوە لە رێگەی یاساشەوە پەیوەستە بەحكومەتەوە‪ ،‬لە‬ ‫كۆمەڵگە كالسیكیەكاندا بەهاو نەریتە كۆمەاڵیەتیەكان رۆڵێكی گەورەیان لە كۆنتڕۆڵی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا هەیە‪.‬‬ ‫بۆیە هەریەك لە ئۆگبێرن و نیمیكۆف(‪ ،)Ogburn and Nimkoff‬پێیان وایە‬ ‫توێژەرانی كۆمەڵناسی لە وەسفكردنی هەموو ئەو ئامرازانەی كە كۆمەڵ بۆ هێنانەدی‬ ‫سیستەمی كۆمەاڵیەتی بەكاریان دەهێنی‪ ،‬چەمكی كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی زۆر‬ ‫بەشێوازێكی گشتگیر بەكاری دەهێنن‪ ،‬لە ئەنجامی ئەم بەكارهێنانەش مادام نەریتە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكان و دابەشكردنی كار هاریكارن لە بەردەوامێتی و تەواوكاری كۆمەڵ‪،‬‬ ‫دەكرێ بەئامرازەكانی كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی لەقەڵەم بدرێن‪ ،‬لە روانگەی ئەو زانایانەوە‬ ‫كۆنتڕۆڵ بریتیە لەو پرۆسەو ئامرازانەی كە گروپ بۆ بەرتەسكردنەوەی چوارچێوەی الدان‬ ‫لە پێوەرە كۆمەاڵیەتیەكان بەكاریان دەهێنێ‪.‬‬ ‫هەر نەریتێكی كۆمەاڵیەتی و هەر روخسارێك لە روخسارەكانی رەفتاری گشتی بەشێوەیەك‬ ‫لە شێوەكان ئامرازی كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتین‪ ،‬تەنانەت سادەترین رێسای رەفتارو سادەترین‬ ‫روخساری نەریت و شێوازی رەفتاری گشتی بریتین لە ئامرازو كەرەستەی كۆنتڕۆڵی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫‪ .1‬گرنگی كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی و گرنگیپێدانی‬

‫هەر لەو كاتەوەی ئیبین خەلدون بڕیاری داوە كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی بنەمای ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیەو دەستبەری ئارامی و بەردەوامێتی و مانەوەی ژیانی كۆمەاڵیەتیە‪ ،‬بابەتی‬ ‫كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی لەالیەن كۆمەڵناسانەوە گرنگی زۆری پێدراوە‪ ،‬ئیبن خەلدون ئەڵێ‬ ‫كۆبونەوەی مرۆڤ پێویستە‪ ،‬چونكە مرۆڤ بەسروشتی خۆی كۆمەاڵیەتیە‪ ،‬واتا هەر دەبێ‬ ‫كۆمەڵگەی هەبێ‪ ،‬پاشان ئەگەر ئەم كۆمەڵبوونە بۆ مرۆڤ هاتەدی و ئاوەدانبوونەوەی‬ ‫جیهانیشی بەدوادا هات‪ ،‬ئەوا دەبێ چاودێرێك هەبێ تا لە سروشتی ئاژەڵیانانەیان و ستەم‬ ‫و دووبەرەكیان رێگریان لێ بكات‪ ،‬لە شوێنیكی دیكەدا دەڵی پێویستە مرۆڤ چاودێری‬ ‫هەبێ‪ ،‬واتا حكومێك لەالیەن خواوە سەپێنرابێ و كەسێك هێنابێتی و دەبێ ئەو كەسە لە‬

‫و‪ /‬هێمن ئەمین شوانی‬

‫‪226‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪227‬‬

‫خەڵك جیاواز بێ لە هەندێ تایبەتمەندی كە خودا پێی بەخشیوە‪ ،‬ئەوەش بۆ ئەوەی بڕوای‬ ‫پێ بكەن و قبوڵی بكەن و ئەویش بەشێوەیەكی راست و دروست فەرمانڕەوایەتیان بكات‪.‬‬ ‫لەو زانایانەی كە بەشداربوونە لە دیراسەكردنی پرۆسەی كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫كۆمەڵناسی یاسای مۆنتیسكۆیە (‪ )Montesquieu‬كە لە كتێبەكەیدا (روحی‬ ‫یاساكان) ئاماژە بەوە دەكات هەموو كۆمەڵگەیەك یاسای تایبەت بەخۆی هەیە كە لەگەڵ‬ ‫ژینگەی سروشتی و كۆمەاڵیەتی دەگونجێ‪ ،‬واتا مۆنتیسكۆ جەختی لەسەر پەیوەندی‬ ‫نێوان یاساو كۆنتڕۆڵ و دیاردە كۆمەاڵیەتیەكان و سیستەم كردۆتەوە‪ .‬لەو پەیوەندیەوەش‬ ‫گیانی گشتی دەكەوێتەوە كە كاریگەرە بەسەر رەفتاری كۆمەاڵیەتی و كۆنترۆڵكردنی‬ ‫هەڵس و كەوت و دامەزراوەكان و رێكخراوە كۆمەاڵیەتی و یاساییەكان‪ ،‬ئیدوارد رۆس‬ ‫(‪ )Edward Ross‬كۆمەڵناسی ئەمریكی گرنگی زیاتر بەبابەتی كۆنترۆڵی‬ ‫كۆمەاڵیەتی داوە‪ ،‬ئەو زانایە جەختی لەسەر گرنگی كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی لە ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و پاراستنی قەوارەی كۆمەڵگە كرد‪ ،‬بەم دوایانەش بەهۆی زۆربوونی ئەو‬ ‫لێكۆڵینەوانەی بەسەر كۆمەڵەكان و پرۆسەی كارلێكی كۆمەاڵیەتی و دەركەوتنی بابەتی‬ ‫نوێ لە كۆمەڵناسی وەك ئاستی كردەی كۆمەاڵیەتی و پێوەری كۆمەاڵیەتی و بەهاو رێساو‬ ‫رەفتاری گشتی گرنگی زیاتر بە دیراسەكردنی كۆنترۆڵ درا‪ ،‬بۆیە زانایانی كۆمەڵناسی‬ ‫پێیان وایە كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی بۆتە هاومانای رێكخستنی كۆمەاڵیەتی(‪Social‬‬ ‫‪ ،)Organization‬ئەوەش لەسەر ئەو بنەماییەی كە رێكخستنی كۆمەاڵیەتی ئاماژەیە‬ ‫بەو كۆت و بەند و نەریتانەی كە رێكخستن و سیستەمی كۆمەاڵیەتی لێ دەكەوێتەوە‪ ،‬گەر‬ ‫چی كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی لەبەرباڵوترین شێوەی خویدا بەسەر ئەو كاریگەریدا كورت‬ ‫دەكرێتەوە كە زادەی دامەزراوە رەسمیەكانە‪ ،‬هەروەها كۆمەڵناسان گرنگیان بەگرێدانێكی‬ ‫توندوڵی كۆنترۆڵی كۆمەاڵیەتی بەكولتورەوە داوە‪ ،‬بەشێوەك ئەستەمە بێ كۆمەڵناسی‬ ‫كولتور لە كۆنترۆڵی كۆمەاڵیەتی بكۆڵدرێتەوە‪ ،‬بۆ نمونە گۆرفیچ (‪ )Gorfetch‬پێی‬ ‫وایە كۆنتڕۆڵ كۆمەڵێك نەریتی كولتورییە كە كۆمەڵگە لە رێكخستنی ملمالنێ و ئارامی‬ ‫پشتی پێ د ەبەستێ‪ ،‬كەوایە كۆنتڕۆڵ ئامرازێكی كۆمەاڵیەتی و كولتورییە كۆت و‬ ‫بەندی رێكخراو بەسەر رەفتاری كۆمەڵی و تاكەكەسی دەسەپێنێت تا بەگوێرەی بەهاو‬ ‫نەریتی كۆمەڵگە بەڕێوەبچن‪..‬‬

‫أ‌‪ .‬كۆنتڕۆڵی زۆرەملێ (‪)Coercive Control‬‬ ‫ئەم شێوازەی كۆنتڕۆل لەسەر كارایی یاساو حكومەت و بڕیارو نوسراو چ لەناو كۆمەڵ‬ ‫بێ یان كۆمەڵگە دروست دەبێ‪ ،‬وەك هەمیشەش هێزو ترسی بۆ بەكاردەهێنرێ‪ ،‬ئەو شێوازە‬ ‫رەفتارەی كە لە حاڵەتی تاواندا كۆمەڵگە بۆ رێگری لەتاوان و رەفتاری دژ بەبەهاو‬ ‫پێوەری كۆمەاڵیەتی پراكتیزەی دەكات لە شێوازی كۆنترۆڵی زۆرملێدایە‪.‬‬ ‫ب‌‪ .‬كۆنتڕۆڵی ئارەزوومەندانە (‪)Persuasive Control‬‬ ‫كۆڵەكەی ئەم كۆنتڕۆڵە كارلێكی كۆمەاڵیەتی و ئامرازە جیاوازەكانی كۆمەاڵیەتیە‬ ‫كە تاك رەزامەندە بەپابەندبوون بەبەهاو رێساكانی كۆمەڵگەوە‪ ،‬ئەوەش لە سۆنگەی‬ ‫ئینیتمابوونی بۆ كۆمەڵگەو پرۆسەی بەكۆمەاڵیەتبوون هەر لە منداڵیەوە و راهاتن لەسەر‬ ‫نەریتی ملكەچی و دژایەتی نەكردنی پێوەرە كۆمەاڵیەتیە باوەكانی ناو كۆمەڵگە‪ .‬وەك‬ ‫هەمیشە سزای كۆمەاڵیەتی ئەم جۆرە كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتیە سزایەكی مەعنەوییە‬ ‫بەمانای ئەوەی دەرچوون لە بەهاكانی كۆمەڵگە سزاكەی گاڵتەپێكردن و نەفرینە‪.‬‬ ‫هەروەها دەشێ كۆنترۆڵی كۆمەاڵیەتی راستەوخۆ بێ وەك لە حاڵەتی یاسا نوسراوەكان‪،‬‬ ‫یان ناراستەوخۆ وەك پێشبینی گشتی‪ ،‬نەریت و بەها نەنوسراوەكان‪.‬‬ ‫‪ .3‬ئامرازەكانی كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی‬

‫‪ .2‬شێوەكانی كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی‬

‫لەبەر ئەوەی كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی بریتیە لەو هێزەی كە تاك لە رێگەیەوە سیستەمی‬

‫‪228‬‬

‫كۆمەڵگەكەی دەبینێ‪ ،‬ئەوا ئامرازو شێوازەكانی كۆنتڕۆڵ لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ‬ ‫كۆمەڵگەیەكی دیكە جیاوازە‪ ،‬تەنانەت لە ناو یەك كۆمەڵگەشدا بەگۆڕینی كات و شوێن‬ ‫دەگۆڕێت‪ .‬كۆنتڕۆڵ لە كۆمەڵگە خۆرهەاڵتیە كۆنسێرڤاتیڤەكاندا جیاواز لە كۆنترۆڵ لە‬ ‫كۆمەڵگە خۆرئاوییە ئازادەكاندا جیاوازە‪ .‬دەكرێ ئامرازو شێوازەكانی كۆنتڕۆڵ لە ناو یەك‬ ‫كۆمەڵگەشدا جیاواز بێ‪ ،‬بۆ نمونە نەریت لە شاری سەعیدی مصر زۆر توندو بەهێزە‬ ‫لەشارەكانی كەنار دەریا‪ ،‬هەروەها ئامرازەكانی كۆنتڕۆڵ لە چەرخە كۆنەكاندا جیاوازە لە‬ ‫ئامرازەكانی كۆنتڕۆڵ لەم سەردەمە لەرووی رادەی توندی و بەهێزییەوە‪ ،‬بۆیە كۆمەڵناسان‬ ‫پێیان وایە كۆنتڕۆڵ دوو شێوازی هەیە‪ ،‬ئەوانیش‪:‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫گرنگترین و بەرباڵوترین ئامرازەكانی كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬لە كۆمەڵگە مرۆییەكاندا‪،‬‬ ‫سەرەڕایی جیاوازی و نالێكچوی ئەو كۆمەڵگەیانە‪ ،‬ئەمانەن‪:‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪229‬‬

‫أ‌‪ .‬عورف (‪)Mors‬‬ ‫عورف گرنگترین ئامرازی بەردەستی كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتیە لە كۆمەڵگەدا‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫گرنگترین ئەو رێگەو شێوازانەی كە ژیانی كۆمەاڵیەتی بەرهەمیان دێنێ بەتێپەڕینی كات‬ ‫وردە وردە رەگ دادەكوتێ و جێگیر دەبێ‪ ،‬سەرجەم تاكەكانی كۆمەڵگە ملكەچی عورفن‪،‬‬ ‫چونكە عورف هێزی خۆی لە بیرو هزری كۆمەڵەوە وەردەگرێ‪ ،‬سەرەڕایی ئەوەی رەگ‬ ‫داكوتانی عورف‪ ،‬رەگ داكوتانی خواست و هەلومەرجی ژیانی كۆمەاڵیەتیە‪ ،‬ئەگەر وا‬ ‫نەبێ ماوەیەكی درێژ لە كۆمەڵگەدا نامێنێتەوە‪ ،‬بەشێوەیەكی گشتی عورف بەكۆدەنگی‬ ‫بەكاردەهێنرێ‪ ،‬چونكە شێوازەكانی كاری ئەو شتانەی كە لە دوو توێی خویدا فاكتەری‬ ‫زۆرەملێی و ناچارەكی هەڵگرتووە خۆشگوزەرانی كۆمەڵ بەدی دێنێ‪.‬‬ ‫توندرەویكردن لە عورفدا شێوەی تابۆ بەخۆوە دەگرێ‪ ،‬تابۆ (‪ )Taboos‬رێگە نادات‬ ‫هەندێ شت و كاری دیاریكراو ئەنجام بدرێ‪ ،‬بۆیە داب و نەریتی ئێمە زیندە بەچاڵكردنی‬ ‫كچ‪ ،‬خواردنی گۆشتی مرۆڤ‪ ،‬فرە مێردی قەدەغە دەكات‪ ،‬سابیر ( ‪ )Sapir‬دەڵێ‬ ‫عورف بریتیە لەو نەریتانەی كە تاك لە كاتی ئەنجامدانی رەفتارە جیاوازەكانیەوە هەست‬ ‫بەراستی و هەڵەی خۆی دەكات‪ ،‬عورف ئاكارو رەوشتی دانەرێژراو بەیاسای نەكراوی‬ ‫كۆمەڵە‪ ،‬هەروەك لە رەفتاری كردەیدا دەردەكەوێ‪.‬‬ ‫كەوایە عورف واتا بیروباوەری فكری باو كە بەشێوەیەكی سایكۆلۆژیانە لە دەرونی‬ ‫تاكەكانی كۆمەڵگەدا رەگی داكوتاوە‪ ،‬هەندێجار هەندێ عورف كە نرخ وبەهاشیان نەماوە‬ ‫ئەوەندە پراكتیزەی ئەو عورفە دەكەن تا دەبنە شتێكی پیرۆز‪ ،‬عورف بەهێزترین داب و نەریتە‬ ‫كە كاریگەری بەسەر رەفتاری تاكەكانەوە هەیە‪.‬‬ ‫ب‌‪ .‬داب و نەرێت‪:‬‬ ‫نەرێت دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتیە و ئاماژەیە بە هەموو ئەو شتانەی كە خەڵكی‬ ‫بەشێوەیەكی دووبارە دەیكەن‪ .‬نەرێت زەروورەتێكی كۆمەاڵیەتیە و بەرهەمی رەمەكێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتیە‪ ،‬نەك حكومەت یا دەسەاڵتێكی تەشریعی یا جێبەجێكاری‪ .‬نەرێت لەخۆوەكییە‬ ‫چونكە تاكەكانی كۆمەڵگەیەك لەنێوان خۆیاندا دەزانن كە دەبێ چی بكەن‪ ،‬ئەوەش‬ ‫بەرەزامەندی هەموان‪ .‬دەشێ نەرێت تاكەكەسی بێت‪ :‬وەك نەرێتی رۆژانەی مرۆڤ لە‬ ‫خواردن و جلوبەرگ‪ ،‬یا خەوتن و ‪...‬هتد‪ .‬بەاڵم نەرێتی كۆمەڵی ئەوەیە كە تاكەكانی‬ ‫كۆمەڵگە لەسەر رێكەوتوون و لەنێویاندا بەرباڵوە‪ ،‬وەك جەژن و بۆنە ئایینیەكان‪ .‬بەاڵم داب‬ ‫تایبەتمەندییەكە كە لە نەوەیەكەوە دەگوازرێتەوە بۆ نەوەیەكی دیكە‪ .‬هەروەها لەبەر ئەوەی‬ ‫پاشماوەی باب و باپیرانە و بەسود و كەڵكە دەبێ دەستیان پێوە بگرین‪.‬‬ ‫‪230‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫گەرچی لەنێوان داب و نەرێت جیاوازی هەیە‪ ،‬ئەوەش لەوەدا كە نەرێتی كۆمەاڵیەتی‬ ‫چەشنێكی رەفتارە‪ ،‬كە خەڵكی دروستی دەكەن و پێشی قایلن و لەسەریشی دەڕۆن و‬ ‫بەگوێرەی ئەویش رەفتار دەكەن‪ ،‬بێ ئەوەی بیری لێ بكەنەوە‪ .‬نەرێت لەكۆمەڵگەیەكەوە‬ ‫بۆ كۆمەڵگەیەكی دیكە جیاوازە‪ ،‬ئەوەش بەگوێرەی ئەو هەلومەرج و تایبەتمەندییەی كە‬ ‫جیای دەكاتەوە‪ .‬نەرێت یەكجار لەكارێكی دیاریكراوەوە بەدی نایە‪ ،‬بەڵكو رەفتار بۆ ئەوەی‬ ‫ببێت بە نەرێتی كۆمەاڵیەتی پێویستە دووپات بكرێتەوە و باڵو ببێتەوە‪ ،‬ئینجا دەبێتە‬ ‫جۆرێكی رەفتار لە كۆمەڵگەیەكی دیاریكراوەوە‪ .‬بەاڵم داب جۆرە رەفتارێكە كە خەڵكی‬ ‫دروستی دەكەن و زۆریش بەپیرۆزی دەزانن‪ ،‬نەهەستێكی نەیارانەیان بەرامبەری هەیە و نە‬ ‫دەشیانەوێ بیگۆڕن‪.‬‬ ‫ت‪ .‬پڕۆسەی پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتی‬ ‫‌‬ ‫پڕۆسەیەكە كە مرۆڤ هەر لە قۆناغی منداڵیەوە رادەهێنێ بۆ ژیانی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ئایندە ئامادەی دەكات‪ ،‬كە لەگەڵ خەڵكی دیكە جگە لە خێزانەكەی مامەڵەی پێدەكات‪.‬‬ ‫پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتی منداڵ فێری بەها و پێوەرە بنەڕەتییەكانی كۆمەڵگە دەكات كاتێك‬ ‫كە كەسانی دیكە لەگەڵیدا بەشدار دەبن تیایدا‪ .‬لێكۆڵینەوەكان دەریانخستووە كە منداڵ‬ ‫كاریگەرە بە بۆماوەی باوك و دایكی‪ ،‬كە بە لەدایكبوون كۆتایی نایە‪ ،‬بەڵكو بە داب و‬ ‫محاكاە كەسایەتی دروست دەبێت‪ ،‬دوای ئەوەی هەرچی كاریگەری كۆمەاڵیەتی هەیە‬ ‫ئاوەژوو دەبێتەوە‪ .‬وێڕای گرنگی پێگەیاندن لە دروستبوونی نەرێت و پەروەردەكردنی‪ .‬لەو‬ ‫بوارەدا گۆڵد سمس (‪ )Gold Smith‬رۆڵی قوتابخانەی لە پێگەیاندن و پەروەردەكردنی‬ ‫منداڵی روون كردۆتەوە‪ ،‬لەوێدا منداڵ فێری رێزگرتن لە خۆی و رێزگرتن لە كەسانی‬ ‫دی دەبێ وێڕای خۆ كۆنتڕۆڵكردنی‪ .‬هەر لە قوتابخانە نموونەیەكی دیكەی نموونەیی‬ ‫لە نموونەی دایك و باوكی دەدۆزێتەوە كە ئەویش مامۆستایە‪ ،‬مامۆستا قوتابی فێری‬ ‫گوێڕایەڵی و رێزگرتن و تۆی دانایی دەكات‪ .‬بەو شێوەیە پەروەردە دەبێتە ئامرازێكی‬ ‫ئاكاری لە دەستی كۆمەڵگە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی نەوەكانی‪.‬‬ ‫ث‌‪ .‬یاسا ‪Low‬‬

‫یاسا بااڵترین جۆری ورد و رێكخراوی كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتییە‪ .‬یاسا بەوە بە جۆرەكانی‬ ‫دیكەی كۆنتڕۆڵی كۆمەاڵیەتی جیا دەكرێتەوە كە شتێكی بابەتیە و لە مامەڵەكردندا‬ ‫دادپەروەرە و جیاوازی لە نێوان ئەندامانی كۆمەڵگەدا ناكات‪ ،‬لەبەردەم یاسادا سزا و‬ ‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪231‬‬

‫پاداشت یەكسانن‪ .‬ئامانج لە پاداشت و سزا پێشگرتنە‪ ،‬واتە پێشگرتنە لە روودانی تاوان‬ ‫و ئەنجامدانی هەڵە‪ .‬هەروەها یاسا سودێكی دیكەشی هەیە ئەویش ئەوەیە دەبێتە سنورێك‬ ‫بۆ ئازادی تاكەكەسی‪ .‬لەروویەكی دیكەوە یاسا سزای ئەو مەترسیانە دیاری دەكات كە‬ ‫سەرپێچیكارانی یاسا دەینوێنن‪ .‬هەڵبەت ئەوەش بە گوێرەی مەودای هێزی راكێشانی تاوان‬ ‫بۆ تاوانبار‪.‬‬ ‫بەكورتی یاسا بەوپێیەی كۆنتڕۆڵكەرێكی كۆمەاڵیەتیە‪ ،‬سەرجەم ئەو میكانیزمانە لەخۆ‬ ‫دەگرێ كە بۆ رێگری لە الدان فەراهەمكراوە‪ ،‬ئەوەش بەلەبەرچاوگرتنی هێزی ناچارەكی‬ ‫و روونی و دیاریكراوی دەقەكانی كە سزای سەرپێچیكارانی دەدات‪.‬‬

‫پەراوێز و سەرچاوەكان‬

‫‪ .1‬أحمد زكي بدوي‪ ،‬معجم مصطلحات العلوم االجتماعية‪ ،‬مكتبة لبنان‪ ،‬بيروت‪.1986 ،‬‬ ‫‪ .2‬روبرت ماكيفر و شالزبيج‪ ،‬المجتمع‪ ،‬ترجمة على أحمد عيسى‪ ،‬مكتبة النهضة العربية‪،‬‬ ‫القاهرة‪.1961 ،‬‬ ‫‪ .3‬عاطف غيث‪ ،‬المشاكل االجتماعية والسلوك االنحرافي‪ ،‬دار المعرفة الجامعية‪،‬‬ ‫اإلسكندرية‪.1984 ،‬‬ ‫‪ .4‬عبدالرحمن بن خلدون‪ ،‬مقدمة أبن خلدون‪ ،‬تحقيق وشرح على عبد الواحد وافى‪ ،‬نهضة‬ ‫مصر للطباعة والنشر والتوزيع‪ ،‬القاهرة‪ ،‬الطبعة الثالثة‪ ،‬د‪.‬ت‪ ،‬الجزء األول‪.‬‬ ‫‪ .5‬عبدالهادي والى‪ ،‬التنمية االجتماعية‪ ،‬مدخل لدراسة المفهومات األساسية‪ ،‬دار المعرفة‬ ‫الجامعية‪ ،‬اإلسكندرية‪.1983 ،‬‬ ‫‪ .6‬غريب سيد أحمد وآخرون‪ ،‬المدخل إلى علم االجتماع‪ ،‬دار المعرفة الجامعية‪،‬‬ ‫اإلسكندرية‪.1996 ،‬‬ ‫‪ .7‬فوزية دياب‪ ،‬القيم والعادات االجتماعية (مع بحث ميداني لبعض العادات االجتماعية)‬ ‫‪ ،‬دار الكتاب العربي للطباعة والنشر‪ ،‬القاهرة‪.1966 ،‬‬ ‫‪ .8‬محمد عاطف غيث‪ ،‬قاموس علم االجتماع‪ ،‬دار المعرفة الجامعية‪ ،‬اإلسكندرية‪،‬‬ ‫‪.1995‬‬ ‫‪ .9‬ميشيل مان‪ ،‬موسوعة العلوم االجتماعية‪ ،‬ترجمة عادل الهواري‪ ،‬وسعد مصلوح‪،‬‬ ‫مكتبة الفالح‪ ،‬العين‪.1994 ،‬‬ ‫‪ .10‬نبيل السمالوطي‪ ،‬نظرية علم االجتماع في دراسة الثقافة‪ ،‬دراسة نظرية وتطبيقية‪،‬‬ ‫دار المعارف‪ ،‬القاهرة‪.1984 ،‬‬ ‫‪Lengermann، P.، Definitions of Sociology (A historical‬‬ ‫‪ .11‬‬ ‫‪ .12‬‬

‫‪.Approach)، E. Merrill publishing CO.، 1974‬‬ ‫‪Young، K، & Mack، R.، Sociology and Social life، American‬‬ ‫‪1963‬‬

‫‪.Book Company N.Y.،‬‬

‫تێبینی‪ //‬بۆ خوێندنەوەی ئەو بابە بەزمانی عەرەبی سەردانی ئەم لینكە بكە *‬

‫‪(http://www.moqatel.com/openshare/Behoth/Mnfsia15/SocialCont/‬‬

‫)‪index.htm‬‬

‫‪232‬‬

‫ژمارە ‪ 2‬هاوینی ‪٢٠١٣‬‬

‫‪233‬‬

Analytical, academic, quarterly Magazine Issued by (K.W.U) institute for social Issues Volume(0), November 2012 Editor in chief Mahabad Qaradaghi Phone nr : 00964(750)4451932 Email: mahabad07@gmail.com Managing Editor Dana Shwani Phone nr: +9647504755490 Email: dana.shwany@ymail.com

٢٠١٣ ‫ هاوینی‬2 ‫ژمارە‬

234