HET ALTERNATIEF VAN DE FEMINIENE WAARDEN Bernard Cathelat Transcriptie: Willy Leenders
HET ALTERNATIEF VAN DE FEMINIENE WAARDEN Een onderzoek geleid door Bernard Cathelat, Centre de Communication AvancĂŠe Gerealiseerd door Foreseen, internationaal waarnemingsstation voor tendensen in de samenleving Oorspronkelijke titel: L'alternative des valeurs feminines Editions DenoĂŤl Paris, 1998 Vertaling en samenvatting: Willy Leenders
Inleiding Deel 1
Diagnose van de socioloog Korte historische schets Het alternatief van de feminiene waarden
Deel 2
De operationele impact Impact van de feminiene waarden op de uitoefening van de macht door de overheid Impact van de feminiene waarden op het management van ondernemingen 1.
Een nieuwe logica in de managementswaarden
2.
Een nieuwe organisatie op mensenmaat
3.
Een nieuwe wijze van functioneren
4.
Een nieuwe aanpak van de interne communicatie
5.
Een nieuw profiel voor de ondernemingsleider
Impact van de feminiene waarden op de wetenschap Impact van de feminiene waarden op de marketing van de technologie Impact van de feminiene waarden op de communicatie Deel 3
Verheldering: een panel van personaliteiten
Inleiding Eeuwenlang bepaalde het biologische en het daarvan afgeleide culturele onderscheid de rolverdeling tussen man en vrouw. Het feminisme bracht in de 20e eeuw deze gang van zaken in opspraak. Nu de revendicaties van de feministen sociale werkelijkheid zijn geworden, staat de verhouding mannelijk/vrouwelijk voor een meer diepgaande maar totaal andere wijziging. Een socio-cultureel alternatief is aan het ontstaan dat de zogenaamde "feminiene" waarden op de voorgrond plaatst. Terwijl vrouwen het recht op arbeid, de seksuele vrijheid en de toegang tot de economische en politieke macht verwierven, hebben ze zich de mannelijke waarden moeten eigen maken. Die evolutie was zowel voor mannen als voor vrouwen destabiliserend. In de jaren 80 maakten de vrouwen duidelijk dat zij hun specifieke identiteit van vrouw niet wilden kwijtspelen. Deze studie wil diepgaande culturele veranderingen van een heel andere aard signaleren. Zij zullen mannen en vrouwen treffen in al hun relaties en gedragingen zowel in hun professioneel als persoonlijk leven. Het gaat niet om een strijd tussen de seksen, wel om de opkomst van een nieuw waardensysteem voor mannen ĂŠn vrouwen waarin de zogenaamde "feminiene" waarden de voorrang krijgen. Het gaat hierbij om de bescherming van het leven, morele kracht, affectief charisma, harmonie en evenwicht, autoriteit die motiveert, solidariteit, intuĂŻtieve waarneming, leren uit ervaring en empathie. Hoe zullen zij een nieuwe vorm geven aan de politieke macht die ontstond uit een almachtige en alwetende autoriteit, aan de stijl van management die ontstond uit het paternalisme en het militarisme, aan het wetenschappelijk onderzoek dat ontstond uit rationaliteit en kwantitatieve benaderingen?
Deel 1 Diagnose van de socioloog Korte historische schets Wij zijn de erfgenamen van een patriarchale cultuur waarvan de collectieve beeldvorming bepaald werd door mannelijke mythen en waarbij de dagelijkse realiteit geregeld werd door de beslissingen van mannen. Dit historisch patriarchaat geraakte vanaf de 19e eeuw in een crisis door de verstedelijking, de industrialisatie, de systematische scolarisatie, het verlies aan betekenis van het gezin, de afnemende invloed van de godsdiensten. In het feminisme van de jaren 60-80 bereikte het bestrijden van het patriarchaat zijn hoogtepunt. Het slaagde er echter niet in een alternatief te bieden. Het bleef bij contestatie van mannelijke waarden en modellen en het voeren van een "oorlog der seksen". Aan de vrouwen zelf bood het geen nieuwe modellen voor hun rol van moeder en partner. Het bood vooral de samenleving geen nieuw waardensysteem. De laatste tien jaar leven we, wat de rol van man en vrouw betreft, in een verwarde en onduidelijke situatie. Daaruit groeit steeds sterker een streven naar een nieuwe sociale orde met als essentieel element het herdefiniĂŤren van de verhouding mannelijk/vrouwelijk. Het nieuwe model zal er een zijn waarin vrouwelijke waarden meer dan mannelijke aan bod zullen komen en dit zowel bij mannen als bij vrouwen.
Het alternatief van de feminiene waarden De omkering van het waardensysteem zal er schematisch als volgt uitzien: voorkeur voor
in plaats van
morele kracht en affectief en spiritueel charisma
fysieke kracht en materieel vermogen
evenwicht
groei en verovering
geleidelijke hervormingen en vooruitgang
snelle en destabiliserende innovatie
samenwerking, solidariteit en hulp
agressiviteit, individuele competitie, uitdaging, oppositie, conflict
gezag door aanmoediging en overtuiging
autoriteit op basis van een bevel
discipline vanuit opvoeding
discipline door straf en repressie
overleg, vergelijk, nuances, complexe en paradoxale logica
zwart/wit redenering, ja/neen logica, onverzettelijkheid in termen van "alles of niets"
de "feeling" van een intuĂŻtieve waarneming, globale "Gestalt" evaluatie, synthese en samenhang
rationele, kwantificeerbare, berekende benaderingen en puur intellectuele analyse
informele overeenkomst op basis van vertrouwen
formalisme, juridisme, de "letter" van de wet
integratie in gemeenschap, familie of stam
het individualisme van "ieder voor zich"
respect voor de regels vanuit de zorg voor stabiliteit, vrede en harmonie
opzettelijk en provocerend anticonformisme
geduld en volharding in een lange termijn strategie
ongeduld, snelheid en onmiddellijk effect in een korte termijn visie
schenken, verdelen, generositeit
zich toe-eigenen en verhandelen
Deel 2 De operationele impact Impact van de feminiene waarden op de uitoefening van de macht door de overheid Beslissingen zijn steeds een culturele keuze, weliswaar gekleurd door de persoon die ze neemt. Hij of zij kiest tussen dogma of innovatie, analyse of visie, emotie of verstand, ethiek of effectiviteit, evenwicht of overwicht, overleg of autoriteit, overtuiging of populariteit., ... Hij of zij die beslist, de leider, is ook de incarnatie van een collectieve identiteit. Elke beslissing heeft een morele dimensie, niet enkel in haar inhoud maar ook in de manier waarop ze genomen en gecommuniceerd wordt. En dat gebeurt op basis van een waardensysteem. Niet de genetische sekse van wie beslist is belangrijk, wel de culturele sekse van zijn of haar ideeĂŤn en modellen. De mannelijke cultuur is gebaseerd op macht, de vrouwelijke op invloed. In het verleden is men er steeds van uitgegaan dat beslissingen nemen enkel kon op basis van mannelijke waarden en eigenschappen. Beslissen was meestal een zaak van mannen en als uitzonderlijk vrouwen aan de macht waren deden ze dat op een uitgesproken mannelijke manier. Vandaag beleven we een crisis van het gezag in al zijn vormen: crisis van de ideologie, crisis van de intelligentie, crisis van de verbeelding en vertrouwenscrisis. In deze crisissen zijn steeds de mannelijke waarden betrokken. Vandaar dat een "niet-autoritaire" stijl ontstaat, een blijk van desoriĂŤntatie en tegelijkertijd een poging om een nieuw gezagsmodel te vinden. Kenmerkend zijn: populariteitspeilingen, beleidsvoering in kleine stapjes en zonder veel ruchtbaarheid, terugkomen op eerdere beslissingen, "wie zwijgt stemt in", a posteriori consultatie, pragmatische aanpak, ... Deze manier van politiek bedrijven staat steeds verder af van de klassieke stereotype van de mannelijke macht.
Maar dat betekent niet dat men het model kiest waarin de feminiene waarden zich kunnen ontplooien. Het nieuwe profiel van de politieke leider zal evolueren in de richting van een alternatief van de feminiene waarden: van de vechter in de polemiek
naar de degene die een synthese vindt op basis van luisteren en dialoog
van de koele "chirurg" van de samenleving
naar degene die met de nodige dosis emotie kan meevoelen met de burgers
van de eenzame visionaire beslisser
naar degene die het gemeenschappelijk streven kan vatten in een consensus
van de autoritaire machthebber
naar degene die katalysator en animator is van de dynamische krachten
van de expert met professionele autoriteit
naar degene die tolerant maar met overtuiging en geloof voor een project staat
van de elitaire leider die stuurt op basis van peilingen en kencijfers
naar degene die de echo laat horen van het dagelijkse leven van de gewone burger
De leider, man of vrouw, die aan dit nieuwe profiel beantwoordt is wel degelijk een echte leider. Het zou een vergissing zijn consensus te verwarren met zwakte, luisterbereidheid met onbeslistheid, soepelheid met een laisser-faire houding, geduld met een afwachtende houding, overleg met terugkrabbelen, affectief charisma met sentimentaliteit.
Impact van de feminiene waarden op het management van ondernemingen Ondernemingsleiders passen van oudsher de modellen toe van de militaire macht in een mannelijk management. Men moet vechten, de concurrentie is de vijand, de markt een jungle en de sleutel van het succes is agressiviteit. Doelstelling en resultaat worden kwantitatief uitgedrukt: omzet, marktaandeel, concurrentiepositie, winst. De onderneming sturen is rationeel en logisch van natuur, verduidelijkt met cijfers en berekeningen. Productiviteit heeft enkel te maken met materiĂŤle organisatie en het inpassen van mensen daarin. Is dit model nog aangepast aan deze tijd waarin de productie geautomatiseerd is, het rationele geĂŻnformatiseerd is en waarin flexibiliteit essentieel is als antwoord op de globalisering en op de verwachtingen van de klanten? In de jaren 70 veranderde de patriarchale, autoritaire en piramidale organisatie van de ondernemingen onder invloed van de participatief management beweging. Elke medewerker kreeg een duidelijke taakstelling en eigen verantwoordelijkheid, individuele competentie en competitie waren belangrijke maar nog steeds mannelijke waarden. Vrouwen kregen kansen om zich in dit arbeidsbestel in te schakelen maar niet om het met vrouwelijke waarden te doordringen. Op de uitdagingen van vandaag, de economische en technologische veranderingen, de globalisering, het algemeen gebruik van de informatica, wordt nog steeds volgens een zelfde mannelijke logica gereageerd: afslanking, "down-sizing", "re-engineering", ... Het financieel geĂŻnspireerde korte termijn denken primeert op de duurzame ontwikkeling. De grenzen van dit waardensysteem komen echter in zicht. Op sociaal vlak: de medewerkers haken af. Op politiek vlak: ondernemingen moeten steeds meer rekenschap geven. Op economisch vlak: reorganisaties en afslankingen hebben een negatief effect op het moreel en de
bedrijfsbinding van de medewerkers en op de motivatie van het middenkader. Er duiken nieuwe modellen op. Daarin gaan ondernemingen zich concentreren op wat ze beter doen, is er aandacht voor interpersoonlijke relaties, komt affectieve betrokkenheid in de plaats van koele prestatie-indicatoren, overleg in de plaats van onderhandeling. Kortom de kiemen van een alternatief in de richting van de feminiene waarden zijn aanwezig. Dit alternatief zal ertoe leiden dat het management van grote en kleine ondernemingen nieuwe wegen zal inslaan. 1. Een nieuwe logica in de managementswaarden Het alternatief van de feminiene waarden zal de volgende verschuivingen teweeg brengen: met geduld overtuigen
in plaats van autoritair doordrukken
motivatie op basis van een interactief en affectief netwerk
in plaats van autoriteit op basis van hiĂŤrarchie en het groot gelijk
het zoeken naar een werkbaar vergelijk
in plaats van onverzettelijkheid in onderhandelingen en bij conflicten
affectieve betrokkenheid van het management in de mentaliteitswijziging vertrouwenscontracten tussen "partners"
in plaats van het strikt aanhouden van industriĂŤle relaties
het delen van beslissingsbevoegdheid of ten minste voorafgaande consultatie van de betrokkenen en het zoeken naar een synthese als middel om iedereen rond dezelfde doelstellingen te scharen
in plaats van de verlokking door premies en salarisverhogingen
2. Een nieuwe organisatie op mensenmaat Niet de onderneming als zodanig maar de groep waarin men werkt zal de bron zijn voor motivatie, geanimeerd door een dynamiek die zowel affectief als functioneel is, net als in een familieverband. Het geheel van groepen vormt een soepel en op elkaar afgestemd netwerk verbonden door de gemeenschappelijke doelstelling en cultuur van de onderneming. Het accent komt minder te liggen op het blindelings toepassen van procedures en methodes. 3. Een nieuwe wijze van functioneren Participatief management was een eerste stap maar stelde de piramidale hiĂŤrarchische structuur niet in vraag. Men zocht naar een grootste gemene deler, een 'macroconsensus'. Met als gevolg een soort sociale vrede maar ook met een verdovend effect. De leiding van een organisatie op basis van het alternatief van de feminiene waarden zoekt naar een 'microconsensus' in zijn gedecentraliseerde moleculaire structuur. Dit doet een organisch veranderingsproces ontstaan, van binnen uit. De tijd die dit in beslag neemt wint men terug door de snelheid van handelen die er het gevolg van is tijdens de implementatie van de verandering. 4. Een nieuwe aanpak van de interne communicatie Interne communicatie wordt nu gezien als een verlengstuk van het management en geeft slechts ĂŠĂŠn en monolithisch standpunt weer. Ze is functioneel, informatief en rationeel en laat geen ruimte voor alternatieven. Ze simplificeert, vermijdt complexiteit en laat geen ruimte voor nuancering. Ze brengt een rigide, dogmatische boodschap en laat geen ruimte voor individuele interpretatie. In het alternatief van de feminiene waarden zal de interne communicatie gericht zijn op een diversiteit van standpunten en meningen en het vermogen om zich daaraan soepel aan te passen.
5. Een nieuw profiel voor de ondernemingsleider De ondernemingsleider van vandaag kan niet meer tegemoet komen aan de vele en vaak tegengestelde eisen vanuit de strategie, de productiekwaliteit, de beheersing van de technologie en de vraag van de klanten. Hij of zij moet delegeren maar in een vaak afgeslankte organisatie is dit een onmogelijke opgave. Een managementstijl vanuit een mannelijke en militair ingestelde traditie is hier het minst doeltreffend. In de nieuwe managementstijl, voortvloeiend uit het alternatief van de feminiene waarden zal het erop aankomen autoriteit te "zijn" eerder dan een autoriteit te "hebben". Als katalysator en bemiddelaar zal hij of zij op de medewerkers beroep doen op een emotionele wijze, hen subtiel beĂŻnvloeden, affectief betrekken en overtuigen om te komen tot een dynamische consensus. Impact van de feminiene waarden op de wetenschap De zogenaamde wetenschappelijke methode is tot op vandaag een typisch mannelijke attitude die alles wil veralgemenen in universele, gestandaardiseerde wetten en concepten uitgaande van kwantitatieve reproduceerbare waarnemingen met uitsluiting van alles wat het laboratoriumexperiment zou kunnen "in de war sturen." De contestatie van dit mannelijk wetenschapsmodel groeit: ecologische contestatie van het recht op onbeperkte exploitatie van de grondstoffen, contestatie van het absolute recht op experimenten bij de toepassing van informatica en genetica, contestatie van het uitsluitend rationele bij het experimenteren terwijl men een sterke opkomst waarneemt van het irrationele, de magie, het occultisme en het paranormale. Maar meer diepgaand nog de contestatie van het begrip "wetenschappelijke waarheid" om een wereld te beschrijven zonder contradictie, zonder dubbelzinnigheid, zonder complexiteit, zonder paradox. Deze contestatie gaat gepaard met de roep naar modellen die samenhangen met de zogenaamde feminiene waarden. Naarmate de feminiene waarden belangrijk worden gaat een nieuw systeem van wetenschappelijke waarden tot stand komen:
van de bivalentie (zwart/wit)
naar de multivalentie (complexiteit in meerdere facetten)
van het binaire 0 of 1
naar het continuĂźm tussen 0 en 1
van het eenduidige
naar de meerdere mogelijkheden
van het voorspelbare
naar het waarschijnlijke
van het unilineaire
naar het multilineaire
van het geheugen dat beroep doet op wat zich herhaalt
naar het associatieve geheugen waarbij intuĂŻtie en emotie de drijvende kracht zijn
van een wetenschap gereserveerd voor een elite
naar toegankelijkheid en transparantie door interactieve toegang in de grote media
van het dogma van de universiteit
naar de brede verspreiding, het flexibele en evolutieve
van de scheiding in vakjes
naar de verbinding van de elementen
van de zekerheid van de rede
naar de waarschijnlijkheid van intuĂŻtie en instinct
van de koele analyse die tot eenduidigheid leidt
naar de analyse van samenhangen die tot meerduidigheid leidt
van traditionele logica
naar een "wazige logica"
van een systeem van vaste regels
naar een lerend systeem dat nieuwe regels kan genereren
van de binaire modellen van de computer
naar het complexe model van hersenen en netwerken van neuronen met zijn recurrente werking
Impact van de feminiene waarden op de marketing van de technologie Producten, ontstaan uit de nieuwe technologische mogelijkheden, bedacht vanuit het mannelijk denken, waren in de aanvang niet bedoeld om er iedereen mee te laten omgaan, soms waren ze zelfs gevaarlijk. Alleszins waren ze heel ingewikkeld in het gebruik. Het programmeren van een videorecorder is een van de meest aangehaalde voorbeelden van deze gebruiksonvriendelijkheid. Vandaag reeds is er een radicale breuk met dit traditioneel mannelijk concept in de richting van het alternatief van de feminiene waarden. Producten zijn licht en draagbaar, gemakkelijk aan te sluiten en met afstandsbediening, zintuigelijk waar te nemen, eenvoudig en zelfs verbaal te bedienen, intuïtief en spontaan te sturen, je leert er "op het gevoel" interactief en op een natuurlijke wijze mee werken. Die tendens gaat verder. Interactiviteit en het aanwenden van de gewone spraak zal het gebruik van toestellen personaliseren. Artificiële intelligentie zal spontaan de dialoog bevorderen tussen de informatica en de gebruikers ervan. De multimedia technologie zal zorgen voor een verbreding van kennis en al deze technieken, samengebracht op het scherm van het televisietoestel zullen hiervan een eenvoudig maar allesomvattend toestel maken. Machines en toestellen zullen ontworpen worden vanuit een vrouwelijk concept: gekenmerkt door pragmatisme, eenvoud en natuurlijkheid, spontaneïteit, intuïtie, personalisering, ongedwongen omgang, ... Impact van de feminiene waarden op de communicatie De beeldvorming over mannelijk en vrouwelijk is altijd een zaak van de media geweest. De publiciteit was nooit voor op socio-culturele evoluties maar heeft ze begeleid en was een getrouwe weergave van de nieuwe profielen van mannen en vrouwen en hun rolverdeling zoals die na voortdurende wijzigingen tot uiting kwamen. In de jaren 1990 komen dan de feminiene waarden op de voorgrond om in de publiciteit gekoppeld te worden aan producten die tot dan toe gesitueerd waren in het mannelijke domein. Er wordt ingespeeld op de trend dat aankoopbeslissingen in familieverband gebeuren, vandaar
het belang van praktische aspecten van het product, de veiligheid en de voordelen voor het familiale leven. Eenvoud komt in de plaats van gesofisticeerde techniciteit, pragmatisme in de plaats van complexiteit, want het "userfriendly" zijn van een product wordt meer en meer een verkoopsargument. Het beeld van de man wordt minder monolithisch, het wordt menselijker. Hij is in de publiciteit te zien samen met uitingen van tederheid, affectie, plezier, sensualiteit en in het bijzonder samen met kinderen. Voornamelijk drie soorten van beelden zullen we in de toekomst zien. 1. Beelden van een typisch mannelijke omgeving, alhoewel zij steeds minder zullen voorkomen, maar waarvan de waarden minder te maken hebben met kracht en strijd, wel met ontplooiing, dynamisme, verantwoordelijkheid en persoonlijke uitstraling. 2. Beelden met zeer vrouwelijke inslag zoals de verleiding maar waarbij de vrouw niet meer als voorwerp maar als onderwerp van het genoegen zal te zien zijn. 3. Beelden uit een gemengde omgeving rond waarden vanuit nieuwe allianties en een meer humanistische positie. Iedereen zal er zich in kunnen terugvinden in gedeelde waarden. Het ondernemingsimago wordt een onmisbaar element voor het commercieel succes. Het moet passen in een nieuwe cultuur van gemengde waarden, met ethische dimensies en niet louter winstaspecten, een eigen bedrijfscultuur, een groepsgeest rond een filosofie. Personeelsmanagement zal een essentieel onderdeel vormen in het sociale en commerciĂŤle imago van de onderneming. Het commercieel beleid zal niet louter op verkoop afgestemd zijn maar op gepersonaliseerde marketing en op een affectieve klantenbinding. Het ondernemingsimago zal echter ook bepaald worden door het beeld dat de ondernemers zelf als persoon uitstralen: zijn of haar morele waarden, zijn of haar vermogen om katalysator te zijn en een groep naar duidelijke en aanvaarde doelstellingen te leiden.
Deel 3 Verheldering vanuit een panel van personaliteiten In interviews geven een aantal leidende personen uit diverse sectoren uit de Franse samenleving hun bedenkingen, bij deze trends en hun effecten. Zij nuanceren ze, trekken ze soms in twijfel of versterken ze. Het zijn vier mannen en twee vrouwen: een politicoloog en Europees parlementslid een ondernemingsleider van een persgroep een gynaecologe en schrijfster een volksvertegenwoordiger een marketingdirecteur de voorzitter van Havas Advertising, een internationale onderneming uit de top tien van de reclame en publiciteitssector, waartoe Foreseen dat het onderzoek realiseerde, behoort.