de Liedvriend 2 - 2019 - jaargang 58 - 2

de

Liedvriend JAARGANG 58 NR. 2 NOVEMBER 2019

de

Liedvriend Bariton Vincent Kusters: Muziek is altijd

samenwerken Clara Schumann, van wonderkind tot grande dame Duparc-Baudelaire L’invitation au voyage 7e Carl Loewe Festtage

de

Liedvriend

1

53ste Internationaal Vocalisten Concours LiedDuo 20-24 nov 2019 Theater aan de Parade ’s-Hertogenbosch

Juryvoorzitter Dame Felicity Lott Rondom het concours

• Die Schöne Müllerin Thomas Oliemans & Graham Johnson • Masterclasses Felicity Lott, Jard van Nes • Literatuur & Lied Bas Heijne • Grenze(n)loos Michael Wilmering & Ahmad Joudeh

ivc.nu

Al 28 jaar dé pianospecialist voor Midden Nederland.

Voor stemmen, onderhoud, reparatie, verbetering van speelaard en vervoer. Vakbekwaam én klantgericht.

Met een ruime voorraad piano’s en vleugels voor leerling en professional.

06 212 688 71 / 0343 76 41 00 info@pianoservice.nl / www.pianoservice.nl

Comité van Aanbeveling Elly Ameling zangeres Huub van Dael voorzitter van diverse muziekorganisaties Henk Heuvelmans directeur Gaudeamus Muziekweek, secretaris-generaal ECPNM Rudolf Jansen pianist Ruud van der Meer zanger Jard van Nes zangeres Gabriël Oostvogel oud-directeur de Doelen Wim Scherpenhuijsen Rom oud-voorzitter bestuur Koninklijk Concertgebouworkest Ed Spanjaard dirigent

Ereleden Dick Buld Frans Eggink Thea Ekker-van der Pas Guus Smeets

de

Liedvriend is een uitgave van: Vereniging Vrienden van het Lied

In dit nummer...

5 Voorwoord 6

11

Clara Schumann, van wonderkind tot grande dame Nieuws van het bestuur

12 Duparc-Baudelaire L’invitation au voyage

ISSN 1384-0215 Liedvriend Jaargang 58 - nr. 2 - november 2019

22 Bariton Vincent Kusters: Muziek is altijd samenwerken

Secretariaat

26 Ongehoord

de

Teuny van Wijgerden Joh. Vermeerstraat 12 - 3583 RM Utrecht Tel 06 - 83717146 - KvK 40445139 IBAN NL70 INGB 0000 3263 29 info@vvhl.nl - www.vvhl.nl

Redactie en vormgeving

Dees & Koen Wilgehof-Sodaar www.wilgehofsodaar.nl

Foto voorwoord + pagina 34 Elisabeth Melchior www.elisabethmelchior.com

Drukwerk en verzending

28 Nieuwe noten op mijn zang 32 7e Carl Loewe Festtage 34 Impressie Dag van het Lied 35 Regio’s en contactpersonen 36 Concertagenda

Libertas Pascal www.libertaspascal.nl 3

Ook

Lid worden?

Uit liefde voor de liedkunst en om de negentiende-eeuwse traditie van huisconcerten nieuw leven in te blazen, werd in 1961 de vereniging Vrienden van het Lied opgericht. De leden zijn verspreid over 23 regionale afdelingen en streven naar verbreiding van de liedkunst.

Jaarlijks biedt de vereniging ongeveer zeventig liederenrecitals aan in grotere woonhuizen of op kleinere podia.

Niet alleen gerenommeerde liedkunstenaars treden op, maar ook veelbelovende, beginnende talenten krijgen de kans podiumervaring op te doen en een repertoire op te bouwen.

Elk jaar organiseert de vereniging bovendien cursussen voor gevorderde amateurzangers onder leiding van ervaren beroepsmusici.

naam

ü

Contributie Voor 2019 bedraagt de contributie € 50,per persoon of € 85,- per twee personen (1 adres). Vrienden tot en met 27 jaar betalen € 15,-.

Het lidmaatschap is voor een jaar en wordt zonder opzegging ieder jaar verlengd.

Opzeggen kan schriftelijk, minstens een maand voor het verstrijken van het lidmaatschapsjaar, dus uiterlijk voor 1 december.

Ja, ik word lid!

naam medelid adres postcode woonplaats e-mail tel.nr. regio waarvan ik lid wil zijn

datum handtekening

Verstuur deze aanmelding en u krijgt verdere informatie thuisgestuurd.

Vrienden van het Lied - Ledenadministratie, t.a.v. Wilma van der Stappen, Berg en Dalseweg 85c, 6522 BC Nijmegen. Of meldt u aan via www.vvhl.nl

4

B

este vrienden,

Toen ik onlangs onderweg was voor de vereniging, leek de drukte op de weg een goede afspiegeling van de dag die voor mij lag. Een dag zoals ik die als voorzitter regelmatig meemaak. Vroeg op pad voor twee vergaderingen waar de mooiste dingen uit voortkomen. Met de Artistieke Raad bespreek ik die ochtend de Dag van het Lied 2020. We hebben mooie plannen, maar kunnen niet op onze lauweren rusten als we alles op tijd rond willen hebben. Halverwege dat overleg moet ik hals over kop naar de vergadering met het dagelijks bestuur.

Daar belt Annette Ovink in, onze gedreven voorzitter van de Commissie Concerten. Ze klinkt bezorgd: er is een nijpend tekort aan contactpersonen en daarmee komen de concerten in vier regio’s in gevaar. Dat kan toch niet waar zijn?

Wat weerhoudt u ervan om contactpersoon te worden? Uit ervaring kan ik u zeggen dat er weinig leuker is dan het organiseren van een huisconcert!

Geschikte ruimtes vinden is meestal geen probleem, hooguit is het prikken van een datum een uitdaging. Maar dat is goed nieuws, want het betekent dat het lied leeft!

Als ik terugrijd is het al rustiger op de weg, maar zo stil mag de vereniging niet worden. Twijfelt u of deze functie bij u past? Neem eens contact op met een van de huidige contactpersonen of Annette Ovink, zij zullen u vertellen hoe uw inzet door concertbezoekers en solisten gewaardeerd wordt.

Aat Klompenhouwer, voorzitter

de

Liedvriend de

5

Clara Schumann, van wonderkind tot grande dame‌

tekst: Francine van der Heijden

6

Het is dit jaar tweehonderd jaar geleden dat Clara Schumann als Clara Josephine Wieck werd geboren. Een bijzondere dame aan wie, gezien haar vele talenten, zeker aandacht geschonken mag worden.

Ze groeide op als wonderkind, werd echtgenote van en steun en toeverlaat voor Robert Schumann en uitgeefster van zijn composities.

Daarnaast was ze de kostwinner voor een gezin met zeven kinderen, voornaamste promotor van het werk van Johannes Brahms, concertpianiste, pianodocente en componiste.

Clara had muzikale ouders. Haar moeder Mariane speelde piano en zong. Haar vader - Friedrich Wieck - was een bekende pianodocent die ook zijn eigen kinderen onderrichtte. Vooral bij zijn dochters Clara en Marie leidde dit tot succes. Clara gaf - aangemoedigd door haar vader - als jong meisje al concerten en gold als wonderkind en zou een grote carrière als concertpianiste tegemoet gaan. Ze componeerde ook, waaronder veel werken voor piano solo, pianotrio, liederen, werken voor koor en enkele concerten. Clara werd door haar vader de bühne op gestuurd en werd een succesvol marketinginstrument voor Wiecks onderwijspraktijk.

Huwelijk Vader Wieck zat helemaal niet te wachten op de hofmakerij van Clara door de bij hem inwonende pianostudent Robert Schumann.

Hij vond Clara te jong en Schumann - die bijna tien jaar ouder was - te oud, te chaotisch en vooral te weinig veelbelovend voor zijn bijzondere dochter. In 1840 dwong het stel via een rechtszaak het recht op een huwelijk af. Het huwelijk leidde bij Robert tot een uitbarsting van creativiteit, de reden dat het jaar 1840 ook wel Roberts liederjahr wordt genoemd.

Naast zijn artikelen over muziek voor het Neue Zeitschrift für Musik componeerde Robert er razend actief op los.

de

Liedvriend

Tussen 1840 en 1853 verschenen allerlei kamermuziek en liederen, waarvan een deel samen met Clara.

Eenmaal getrouwd combineerde Clara een drukke huishouding rond een kinderrijk gezin met een concertleven. Aanvankelijk stribbelde Robert tegen, hij zag Clara liever thuis, maar gezien zijn kwakkelende gezondheid stond hij haar uithuizige leven als concertpianiste niet in de weg.

Bijgestaan door kindermeisjes en vrienden pakte Clara de draad als populaire en razend succesvolle pianiste op, al waren er ook minder succesvolle perioden.

Samenwerking met andere musici zoals Joseph Joachim, Jenny Lind en Julius Stockhausen en intensieve contacten met componisten als Johannes Brahms en Felix Mendelssohn hielpen haar een langdurig concertleven te leiden. Zij behoorde tot de belangrijkste musici van de 19e eeuw.

Nederland Clara overleefde haar echtgenoot Robert Schumann, die in 1856 overleed, maar liefst veertig jaar. In die jaren bleef zij enorm actief als musicus, zorgde voor de uitgave van ongepubliceerde werken van Robert, bekommerde zich om hun kinderen en zette zich in voor Johannes Brahms. Brahms op zijn beurt stond Clara

7

~ Clara Schumann en Joseph Joachim bij en was haar en de kinderen toegewijd en was peetoom van de jongste, zoon Felix Schumann. Clara liet zich regelmatig helpen door weldoeners en haar oudste dochters, maar werkte daarnaast geëmancipeerd en gedreven.

Het is fascinerend om te zien hoe succesvol Clara als concertpianiste is geweest. In diverse Europese steden kreeg zij lovende recensies vanwege haar virtuoze spel en is in dat opzicht te vergelijken met Liszt en Chopin. Tijdens haar vele concerten promootte zij het werk van haar man Robert, maar ook van vrienden als Felix Mendelssohn, Johannes Brahms en Frédéric Chopin. Werken van Beethoven en Bach waren bijna steevast op haar concertprogramma’s te vinden. Tijdens het

8

concert van Clara in Rotterdam in 1853 zijn, op Bach na, al deze componisten vertegenwoordigd op het programma. Het Rotterdamse publiek was zo enthousiast en trots op dit concert dat zij onder leiding van Johannes Verhulst na afloop een fakkeltocht organiseerden en de Schumanns onder het raam van hun hotel toejuichten en -zongen.

Na de dood van Robert trad Clara nog verschillende malen op in Nederland.

Ze speelde dan voornamelijk werken van haar echtgenoot.

Clara begeleidde ook. In Nederland onder meer zangers als de sopraan Sophie Offermans van Hove, maar ook Jenny Lind en Pauline Viardot. Samen met de bariton Julius Stockhausen gaf Clara Schumann

veel liedrecitals. Zij droegen hiermee bij aan de acceptatie van de liedkunst op belangrijke podia. Bovendien onderstreepte Clara door haar medewerking als beroemde en virtuoze pianiste het belang van de pianopartij in het lied. Haar fabuleuze techniek matchte uitstekend met de technische ontwikkelingen in de pianobouw en ook in Clara’s composities is af en toe een toenemende complexiteit te zien die de krachten van de salonamateur te boven ging.

Componiste Als componiste was Clara echter veel minder zelfverzekerd dan als uitvoerend musicus. Zij voerde vrijwel nooit eigen composities uit tijdens haar vele concerten. In het door haar en Robert gezamenlijk bijgehouden dagboek spreekt zij haar onzekerheden uit. Van Robert weten we dat hij niet tegensprak en haar aanmoedigde minder virtuoos te schrijven. Hij vond dat snel te oppervlakkig. Toch verraste hij Clara met de officiële publicatie van twaalf liederen op gedichten van Friedrich Rückert uit diens Liebesfrühling. Clara had eerder drie van deze gedichten getoonzet als cadeau voor Roberts verjaardag in 1840. Hij componeerde vervolgens nog negen liederen en liet ze samen als opus 37 publiceren, zonder te specificeren wie welk lied had geschreven. In de werkenlijst van Clara hebben haar liederen het opusnummer 12. Recensenten bleken later moeite te hebben om te onderscheiden wie nu wat had gecomponeerd.

Tegenwoordig wordt haar werk graag gehoord, maar ze verdient het vaker geprogrammeerd te worden. De behandeling van de gedichten van Rückert, Heine en Rollet in haar liederen is soepel. Haar tekstbehandeling is natuurlijk en lyrisch.

De souplesse overheerst waardoor haar virtuositeit meesterlijk wordt ingezet in haar composities.

de

Liedvriend

In onze tijd Tegenwoordig krijgt Clara zeker erkenning, maar ook kritiek. Dat kan als ongeëmancipeerd ervaren worden, aangezien de kritiek vooral gaat over haar rol als echtgenote en moeder. Echter, Clara wás de echtgenote van een belangwekkend kunstenaar. Haar ontzag voor Roberts mentale instorting lijkt niet hand in hand te gaan met Clara’s gedrag in de laatste moeilijke levensjaren van Robert: zij zou hem als een dief in de nacht hebben laten afvoeren naar een kliniek en hem daar vervolgens in de

~ Schumann op37 / op12 steek hebben gelaten. Net als haar zoon Ludwig, die maar liefst dertig jaar in een gesticht zou verblijven zonder dat zijn moeder hem ooit opzocht. Ook de andere kinderen van de Schumanns hadden het zwaar. Eugenie werd naar kostschool gestuurd en woonde tijdens het grootste deel van haar jeugd veelal bij vrienden van Clara. Julie was ziekelijk en de jonge moeder stierf op 27-jarige leeftijd.

9

vrouw en moeder moeten we matigen door begrip over de mores van een andere tijd. Artsen ontraadden Clara het bezoeken van Robert en Ludwig bijvoorbeeld. Het zou hen onrustig maken. Clara zelf is een kind van gescheiden ouders, werd de echtgenote van een psychiatrische patiënt en als jonge vrouw kostwinner van een gezin met zeven kinderen. Concerten geven tijdens haar zwangerschappen viel haar zwaar.

Ze kreeg een miskraam en verloor een van haar kinderen als peuter. Het zal niet makkelijk voor haar zijn geweest om het leven op koers te houden, maar als mater familias stond zij nu eenmaal aan het roer.

~ De kinderen van de Schumanns in 1854.

Van links naar rechts: Ludwig, Marie, Felix, Elise, Ferdinand en Eugenie. Julie ontbreekt op de foto, Emil was al in 1847 gestorven Clara woonde haar begrafenis niet bij vanwege concertverplichtingen. Ferdinand raakte langdurig verslaafd aan morfine en was 42 toen hij stierf. Felix werd als artistiek talent te licht bevonden en mocht niet naar het conservatorium, noch werd hij serieus genomen als dichter. Hij stierf, nog geen 25 jaar oud, aan de gevolgen van tuberculose. Oudste dochter Marie ten slotte bleef ongehuwd en was immer de steun, toeverlaat en assistente van haar moeder.

Het oordeel over Clara’s opstelling als

10

Na thuiskomst van weer een lange concertreis spreekt zij in haar dagboek uit hoe fijn het is om weer bij de kinderen te zijn en hoe zij zich verheugt op een naderende vakantie met het hele gezin. Na hun bezoek aan Nederland in 1853 zijn zij en Robert opgetogen als het hen na een extra concert lukt om op tijd thuis te zijn voor Kerstmis met de kinderen. In het dagboek schrijft Clara dat zij tevreden terugkijkt op het afgelopen jaar: ‘God zij geprezen, mijn man en kinderen hield hij het afgelopen jaar gezond. Waren we niet zo menselijk, dan zouden we niet klagen over de kleine tegenslagen in het leven maar alleen de grote zegeningen prijzen.’ * * Litzmann, Berthold, (1902-1908), Clara Schumann. Ein Künstlerleben nach Tagebüchern und Briefen, Leipzig, Duitsland: Breitkopf & Härtel.

Nieuws van het bestuur In memoriam Prinses Christina

de Vrienden van het Lied en zat vanaf 1993 in het Comité van Aanbeveling. Het was een grote eer voor de vereniging dat zij 26 jaar lang deel uitmaakte van dit comité.

In 1994 nam ze in Eindhoven uit handen van de toenmalige voorzitter Nico Schrama de eerste cd’s van de Vrienden van het Lied in ontvangst. Zelf bracht ze cd’s uit met kerstliederen, musicalsongs en jazzmuziek. Ze zong graag liederen met veel emotie, maar ook liedjes met humor.

‘Het is goed om onze pijn te voelen, maar ook om hard te lachen en vooral te relativeren’, zei ze daarover.

Prinses Christina is 72 jaar geworden.

Contactpersonen gezocht

~ © RVD - Emannuela Loddo Voor Prinses Christina was zingen vanaf haar jeugd haar passie. Later werd het haar vak. Ze studeerde aan het conservatorium van Montreal in Canada en was lange tijd muziekdocent in New York. Ze vond dat muziek hoorde bij de algemene ontwikkeling. Kinderen die zelf een instrument konden bespelen, hadden volgens haar ‘een extra lijntje naar de hemel’. In 1989 verleende ze haar naam aan het succesvolle Prinses Christina Concours, waar Ruud van der Meer ruim twintig jaar eerder een van de oprichters van was.

Prinses Christina had een groot hart voor muziek en voor het lied in het bijzonder.

Ze was aanwezig bij jubileumvieringen van de

Liedvriend

De afdelingen Haarlem en Zwolle hebben geen contactpersonen meer en Limburg mist die al langere tijd. In Amsterdam neemt de huidige contactpersoon eind van dit jaar afscheid en in Rotterdam zoekt Gerry Volker een opvolger of op zijn minst een tweede contactpersoon. Het is van groot belang voor de vereniging en voor de liedkunst dat deze taken ingevuld worden. Zonder contactpersonen kunnen er geen concerten worden georganiseerd.

Het bestuur doet daarom een dringend beroep op de leden van deze afdelingen om zich aan te melden als contactpersoon of namen door te geven van mogelijke kandidaten. Voor inhoudelijke informatie over deze mooie taak kunt u mailen met Annette Ovink via ahodovink@a1.nl.

Wie belangstelling heeft, kan ook contact opnemen met een van de bestuursleden.

Algemene Ledenvergadering De jaarvergadering van 2020 vindt plaats op zaterdag 18 april in De Witte Huisjes, Kerkpad 3 in Bunnik. De ALV is van 11.00 - 13.00 uur. Daarna is er een gezamenlijke lunch. De vergaderagenda en de bijbehorende stukken zijn vanaf 29 maart te downloaden van de site en aan te vragen via het secretariaat.

Leden die aanwezig waren bij de vorige jaarvergadering, krijgen de stukken toegezonden, zoveel mogelijk per mail.

11

Duparc-Baudelaire

L’invitation au voyage tekst Dinant Krouwel beeld Edouard Manet: Olympia 12

de

Liedvriend

13

L’invitation au voyage

Uitnodiging tot een reis

14

Mon enfant, ma soeur, Songe à la douceur D’aller là-bas vivre ensemble!

Aimer à loisir, Aimer et mourir Au pays qui te ressemble!

Les soleils mouillés De ces ciels brouillés Pour mon esprit ont les charmes Si mysterieux De tes traîtres yeux, Brillant à travers leurs larmes.

Mijn kind, mijn zuster.

Denk eraan hoe zoet het is.

Daarginds samen te gaan leven!

Naar believen minnen.

Liefhebben en sterven In het land dat op jou lijkt!

De waterige zon

Aan die mistige hemel Heeft voor mij die zo

Geheimzinnige bekoring

Van jouw verraderlijke ogen Die door hun tranen heen schitteren.

Là, tout n’est qu’ordre et beauté, Luxe, calme et volupté.

Daar heerst slechts orde en schoonheid, Weelde, kalmte en genot.

Vois sur ces canaux Dormir ces vaisseaux Dont l’humeur est vagabonde; C’est pour assouvir Ton moindre désir Qu’ils viennent du bout du monde.

- Les soleils couchants Revêtent les champs, Les canaux, la ville entière, D’hyacinthe et d’or; Le monde s’endort Dans une chaude lumière.

Zie daar op de wateren

De schepen rusten Die toch onrustig van aard zijn;

Om jouw kleinste verlangen

Te stillen Komen zij van het andere eind van de wereld.

- De ondergaande zon

Bedekt het land, De wateren, de gehele stad.

Met een roodgele en gouden gloed:

De wereld slaapt in In een warm licht!

Là, tout n’est qu’ordre et beauté, Luxe, calme et volupté.

Daar heerst slechts orde en schoonheid, Weelde, kalmte en genot.

Charles Baudelaire (1821-1867)

Vertaling: Frank Lange

Tijdens de Dag van het Lied op 18 mei jl. gaf ik een lezing over L’invitation au voyage, het lied waaraan het Internationaal Lied Festival Zeist dit jaar zijn thema ontleende. De oorspronkelijke aanleiding voor mijn beschouwing echter, was een liedrecital vorig jaar door tenor Jan-Willem Schaafsma en pianiste Phyllis Ferwerda voor de afdeling Utrecht van onze vereniging. De pianiste lichtte de liederen kort toe en vertelde daarbij dat dit lied van Duparc verwees naar Nederlands-Indië. Maar zelf herinnerde ik mij dat Rudolf Jansen tijdens masterclasses vertelde dat het over Nederland ging en dan specifiek over Amsterdam. Dat zette mij ertoe op onderzoek uit te gaan.

Graham Johnson noemt in zijn French Song Companion Nederlands Oost-Indië als locatie, terwijl Pierre Bernac in zijn Interpretation of French Song Holland noemt. Hij verwijst hierbij naar een prozagedicht van Baudelaire. In haar gedetailleerde dissertatie over Duparc citeert Nancy van der Elst deze tekst in zijn geheel.

Op grond hiervan verbindt zij het gedicht óók met Nederland, maar tekent daarbij wel aan dat Baudelaire in het gedicht het proza heeft omgewerkt tot een droom, een luchtspiegeling. Barbara Meister gaat in haar boek 19th Century French Song nog een stap verder. Het gedicht koppelt ze aan Holland, maar de muziek gaat volgens haar verder en beeldt een onaards, onbereikbaar paradijs uit. Het is interessant om na te gaan wat Duparc met zijn muziek vertelt en waarom hij de tweede strofe van Baudelaire achterwege liet.

Mysterie en begeerte Duparc opent het lied met twee gebroken akkoorden: een c-klein-akkoord met kwint C-G in de bas en een d-septiemakkoord.

(Voor de theoretici onder ons: dit is een hardverminderd septiemakkoord, dat in c-klein als tussendominant functioneert.)

Normaliter lost dit septiemakkoord op naar een g-septiemakkoord, om vervolgens

de

Liedvriend

weer op c-klein uit te komen. Maar Duparc herhaalt de twee akkoorden van het voorspel onder de eerste twee regels van de zangstem. Het uitblijven van de harmonische oplossing en de dubbele herhaling werken geheimzinnig en spannend. Het is minimal music avant la lettre en brengt de luisteraar in trance. In de derde regel verandert de harmonie en gaat de zang de hoogte in. De muziek licht op door de hoge g en het C-groot-akkoord daaronder.

Het eerste terzet is als een ouverture met de drie belangrijkste elementen van dit lied: c-klein-akkoord, septiemakkoord en C-groot-akkoord. Duparc benadrukt met zijn muziek de twee woorden die de droom van het samenzijn uitdrukken: Songe en ensemble.

Olympia Manet schilderde dit beroemde doek in 1863 en exposeerde het voor het eerst op de Parijse Salon van 1865. Het schilderij deed net als de publicatie van Les Fleurs du mal in 1857 veel stof opwaaien door zijn erotische en provocerende uitstraling. Edouard Manet en zijn vrouw waren goede vrienden van Baudelaire.

15

16

In de eerste twee regels van het tweede terzet wordt de droom nader gespecificeerd: liefhebben tot we er dood bij neervallen.

De zangstem klinkt hier juichend, maar wel ingetogen. Alles is nog pianissimo. De pianobegeleiding lijkt op het begin, maar Duparc voegt aan het c-klein-akkoord een a toe, waardoor het een septiemakkoord wordt. Dit lost niet op, maar gaat over in een tweede onopgelost septiemakkoord.

De melodie onder de regels Aimer à loisir, Aimer et mourir en het duo septiemakkoorden in de begeleiding zijn twee nieuwe bouwstenen voor de componist.

Dit akkoordenduo klinkt een kwart hoger onder Au pays qui te ressemble! (regel zes) en in het daaropvolgende tussenspel.

Bij Pour mon esprit ont les charmes (regel negen) komen beide akkoorden een kwint hoger terug. Bij Si mysterieux - de regel daarna - klinkt opnieuw heel toepasselijk het geheimzinnige d-septiem-akkoord van het begin. De melodie en harmonie van de eerste drie regels keren terug bij het vierde terzet, maar dan zonder de lage baskwint in de piano. Die horen we pas aan het eind van het eerste couplet bij het woord larmes, dat door de hoge g en het C-groot-akkoord mooi uitgelicht wordt.

Samen met de baskwint geven die een gevoel van thuiskomen.

opvatten door de nadruk te leggen op mourir, de waterige zonnen, de troebele hemel, de verraderlijke ogen en valse tranen. De muziek laat echter een positief verhaal horen door de herhaalde wending van c-klein naar C-groot, waarmee Duparc het eerste couplet ook afsluit.

Ook in het refrein horen we deze wending.

Duparc heeft deze twee regels net als Baudelaire apart gezet met statische akkoorden, een reciterende zangstem, een ander tempo en een andere maatsoort. In de begeleiding klinkt het duo septiemakkoorden van de vierde regel: Aimer à loisir. De begeerte om lief te hebben heeft zich een weg gezocht door dit akkoordenduo eerst een kwart hoger te herhalen, dan een kwint hoger en in het refrein een octaaf hoger. In de bovenste noten van de rechter- en de linkerhand klinkt een dalende chromatische lijn. Die werd al voorbereid in de linkerhand onder Les soleils mouillés/De ces ciels brouillés en in de rechterhand onder Pour mon esprit ont les charmes/Si mystérieux. De septiemakkoorden lossen met de dalende chromatiek weliswaar op in een stralend C-groot, maar daarmee is het verlangen nog niet gestild.

Dromen van genot In de tweede helft van het eerste couplet legt Baudelaire uit welke gelijkenis bedoeld wordt in de regel pays qui te ressemble uit de eerste helft. De waterige zonnen, die vaag schitteren door de troebele luchten, zijn net zo betoverend als de betraande en verleidelijke ogen van de geliefde. Duparc laat het mysterieuze karakter hiervan horen door de onduidelijke harmonieën en de onopgeloste septiemakkoorden.

Het ontbreken van de leidtoon b, bepalend voor de toonsoort c-klein, draagt hier ook toe bij. Je zou de tekst negatief kunnen | Henri Duparc

de

Liedvriend

Bij het tweede couplet horen we dezelfde muziek als aan het begin van het lied.

De muzikale nadruk ligt nu op de woorden dormir en vagabonde, die terugverwijzen naar Songe en D’aller là-bas van het begin.

Bij de vierde en vijfde regel horen we weer de twee septiemakkoorden. De linkerhand van de piano heeft nu geen lage kwint, maar de juichende melodie van de zangstem bij Aimer à loisir, Aimer et mourir.

De zang heeft hierboven een eigen melodie in volkomen harmonie met de baslijn.

In mijn beleving komen de twee geliefden hier samen. De boten (ces vaisseaux) staan voor de ik-persoon, die van ver komt om

17

haar wens te vervullen. Zijn begeerte lijkt zijn doel te bereiken, want bij viennent klinkt het eerste volledige G-groot-akkoord inclusief de leidtoon b, maar er volgt geen c-klein of C-groot. Door te blijven hangen in dit G-akkoord bouwt Duparc de spanning op.

De tweede helft van het tweede couplet laat Baudelaire beginnen met een klein, maar belangrijk detail: een liggend streepje voor Les soleils couchants.

Dit geeft enerzijds een scheiding aan met het voorafgaande en anderzijds geeft het extra lading aan deze regels. De spanning wordt opgevoerd. Ook Duparc maakt een muzikale wending door hier al het tempo en de maatsoort van het refrein voor te schrijven en de piano te verrijken met parelende, gebroken akkoorden.

De harmonie cirkelt vol verwachting om het G-septiemakkoord als dominant van C, en piano- en zangstem liggen relatief hoog. Het geheel roept een feeërieke droomwereld op.

Vanaf D’hyacinthe et d’or komen de geheimzinnige mineurtonen terug.

Overigens is Hyacinthe hier niet onze geurige bolplant, maar een halfedelsteen met een geelrode gloed. De akkoorden zijn gelijk aan het begin en het eind van het eerste couplet. De zangstem herhaalt de melodie van Si mysterieux en ook de stijging naar de hoge g. Bij lumière komt de grote ontlading met een diep basoctaaf, een stralend C-groot en fortissimo.

Het is een van de meest geliefde maten uit de liedkunst en mist nooit zijn effect: een echt kippenvelmoment. Het beeldt in mijn visie het genot uit van de ik-persoon en zijn geliefde.

In het refrein is de zangstem hetzelfde als de eerste keer. Ook de harmonieën zijn gelijk, al zijn de statische akkoorden vervangen door parelende akkoorden. In de

18

piano klinkt als tegenstem de melodie van Aimer à loisir en van Aimer et mourir.

Duparc laat deze melodie nu voor de derde keer horen en herhaalt door het hele lied heen het bijbehorende duo van septiemakkoorden. Voor hem vormen de regels Aimer à loisir,Aimer et mourir de essentie van het gedicht. De afsluiting is wederom hoog en hemels in C-groot.

Door de uitgeschreven vertraging lijkt de tijd stil te staan in eeuwigdurend geluk.

Prozagedicht en het ontbrekende couplet Baudelaire publiceerde Les Fleurs du Mal in 1857. In 1869, twee jaar na zijn dood, verscheen de bundel Petits poèmes en prose ou Le Spleen de Paris. Hierin staat een prozagedicht ook met de titel L’invitation au voyage. Baudelaire beschrijft hierin een luilekkerland in de nevels van ons Noorden - het China van Europa waar alles mooi, rijk en rustig is. In deze tekst staan verwijzingen naar Sumatra, florijnen en de tulpenhandel.

Het is duidelijk dat hij hier op Nederland doelt, maar dat houdt niet in dat het gedicht uit Les Fleurs du Mal ook over Nederland gaat. De teksten hebben veel raakvlakken, maar ook grote, inhoudelijke verschillen. Terwijl in het prozastuk de mysterieuze ogen, de tranen, het aimer, de chaude lumière en het belangrijke slotwoord volupté ontbreken, is in het gedicht meer sprake van menselijke emoties, van verlangen en liefde. Duparc versterkt deze gevoelens met zijn muziek. De verbinding met de prozatekst is interessant, maar het gedicht is net als het lied een zelfstandig kunstwerk.

Bij Baudelaire bestaat het gedicht L’invitation au voyage uit drie coupletten.

Duparc heeft het oorspronkelijk tweede couplet inclusief het refrein weggelaten, Charles Baudelaire, foto Étienne Carjat }

de

Liedvriend

19

maar juist dit couplet heeft de meeste binding met het prozagedicht. Het blijft gissen waarom Duparc de tweede strofe niet gebruikt heeft. Vond hij het lied te lang worden, deze strofe te veel een opsomming of de tekst te burgerlijk? Volgens mij is er een muzikaal-poëtische reden.

Het eerste couplet is mistig en vaag, maar aan het eind schittert het licht door de tranen. Vanuit c-klein komt Duparc via septiemakkoorden uit op C-groot.

In het tweede couplet van Baudelaire is de beweging juist omgekeerd. Alles glimt en blinkt, maar aan het eind blijkt er een geheime taal achter te zitten. Het muzikale concept van het eerste couplet past daarom niet bij het tweede couplet, dat juist van licht naar donker gaat. In de derde strofe komt alles samen: de boten en de ondergaande zonnen, de ik-persoon en de geliefde.

Het eerste en derde couplet hebben ook het meervoud soleils gemeen. In het begin zijn dit duidelijk haar betraande ogen en

Alle opnames zijn op Youtube te vinden: Gérard Souzay - Dalton Baldwin (1962) 4’25

Maggie Teyte - London Symphony Orchestra (1940) 4’01 Claire Croiza - Francis Poulenc (1928) 3’40

Charles Panzéra – Magdeleine Baillot (1935) 3’29

20

aan het eind lijkt het op een zonsondergang. Door het meervoud denk ik hierbij aan de ogen van de vrouw, die zich neervlijt en de man in vuur en vlam zet waarbij de chaude lumière de gloed van de liefde is.

Aimer à loisir Belangrijke thema’s in de poëzie van Baudelaire zijn schoonheid, kwaad, dood en erotiek. Ook Duparc schuwde de erotiek niet in zijn liederen, zoals in Phidylé en in dit lied. In de tekst van L’invitation au voyage lijkt de liefdesdaad een droom, maar in de muziek lijkt de droom uit te komen.

De spanning en ontlading bij chaude lumière laat weinig aan de verbeelding over.

Het laatste woord van beide refreinen en tevens het slotwoord van het gedicht is volupté (wellust). Door het hier te plaatsen krijgt dit sensuele woord extra gewicht.

De coupletten geven ieder een lange beschrijving en laten vervolgens pas in de laatste regel zien wat achter de buitenkant schuilgaat.

Deze structuur vinden we ook in het refrein: ordre, beauté, luxe, calme zijn buitenkant. Daarachter zit de wellust (volupté). De muziek versterkt deze structuur door in de coupletten van c-klein via septiemakkoorden naar C-groot te gaan en in de refreinen vanuit de septiemakkoorden uit te komen in C-groot.

In het eerste refrein klinkt beauté niet echt stralend door het aangehouden pedaal.

Bij de laatste noot van volupté wordt het C-groot-akkoord wel apart neergezet.

Door het harmonische verloop van de compositie in combinatie met de structuur van het gedicht, durf ik na bovenstaande analyse te zeggen waar de reis naar toegaat: dat kan Amsterdam zijn of Nederlands-Indië, maar het echte reisdoel is volupté, het land van liefde en lust.

Tempo en opnames Tijdens de lezing liet ik vier verschillende opnames horen (zie kader), waarbij ik bewust koos voor enkele oude opnames, omdat het lied tegenwoordig vaak zo langzaam wordt uitgevoerd. Het lijkt dan meer te gaan om een herinnering of een onbereikbaar ideaal, waarbij het zinnelijk verlangen gesmoord wordt door verdriet.

In de partituur van de georkestreerde versie van dit lied zijn door Duparc metronoomcijfers aangebracht: ).= 58 voor het Presque lent, ).= 72 voor het eerste Un peu plus vite en ).= 76 voor het tweede.

Bij een orkestversie zijn de tempi over het algemeen lager, door de vollere klank en vaak ook door het gebruik van een grotere stem. Het wekt daarom mijn verbazing dat Pierre Bernac in zijn veel geraadpleegde boek over het Franse lied lagere temposuggesties geeft dan Duparc, te weten 52 voor het begin en 69 voor het refrein.

Claire Croiza, een bekende Franse mezzosopraan en zangpedagoog uit de eerste helft van de vorige eeuw, besteedt aandacht aan dit lied in haar onvolprezen boek Un art de l’interprétation. Ze schrijft dat de man, de ik-persoon, niet zoetsappig spreekt, maar viriel. Het gedicht gloeit en is gespierd, en ze klaagt over de toen al langzame tempi: ‘Chanter heureux et pas trop lent.’ Ze laat dit mooi horen in haar opname met Francis Poulenc aan de piano. Een gloedvolle uitvoering vond ik bij Charles Panzéra, begeleid door zijn vrouw Magdeleine Baillot.

de

Liedvriend

Het bij Duparc ontbrekende tweede couplet

Des meubles luisants,

Polis par les ans, Décoreraient notre chambre;

Les plus rares fleurs

Mêlant leurs odeurs Aux vagues senteurs de l’ambre,

Les riches plafonds,

Les miroirs profonds, La splendeur orientale,

Tout y parlerait

Á l’âme en secret Sa douce langue natale.

Là, tout n’est qu’ordre et beauté, Luxe, calme et volupté.

Glimmende meubels,

Gepolijst door de tijd, Zouden sieren onze kamer;

De zeldzaamste bloemen

Mengend hun geuren Met de vage aroma’s van amber,

De rijkversierde plafonds,

De grote diepe spiegels, De pracht en praal van het Oosten,

Alles zou heimelijk

Tot de ziel spreken Zijn eigen innige taal.

Daar heerst slechts orde en schoonheid, Weelde, kalmte en genot.

21

Bariton Vincent Kusters:

Muziek is altijd samenwerken tekst Dees Wilgehof-Sodaar

22

Vincent Kusters is net terug van een concertreis naar Weener (Duitsland) waar hij samen met zijn duopartner Charlie Bo Meijering Die schöne Müllerin ten gehore heeft gebracht. ‘Het was de eerste keer dat we het werk samen uitvoerden. De cyclus staat sinds de zomervakantie op het programma voor de Vrienden van het Lied, dus als er een keer een verzoek komt …’, hint hij.

De komende maanden brengt hij met pianist Charlie Bo Meijering het programma Wär' ich nie aus euch gegangen..., met werken van Schubert, Schumann, Fauré, Anno Schreier en Stephen Westra. De keuze voor de combinatie van liederen bekende, onbekende en hedendaagse componisten tekent Vincents brede kijk op het liedrepertoire. Uit het vuur in zijn stem blijkt in alles wat hij vertelt dat Vincent zich thuis voelt bij het lied: ‘Het ligt inderdaad heel dicht bij mij. Het heeft er misschien mee te maken dat ik ook pianist ben. Lied is voor mij heel toegankelijk.’

Keurmerk Een klein jaar geleden auditeerde Vincent met Anne Frijns om toegelaten te worden tot de solistenlijst van de vereniging. ‘Kijk je naar de zangers en pianisten die aan de Vrienden van het Lied verbonden zijn, dan staan daar grote namen tussen. Wanneer je daar dan als jonge zanger bij mag komen, geeft dat aan dat je een bepaalde kwaliteit vertegenwoordigt.’ Lachend voegt hij eraan toe: ‘Het is een soort kwaliteitszegel, een keurmerk.’ Hij legde de lat hoog voor zichzelf: ‘Een auditie is altijd spannend. Ik heb er met Anne Frijns hard naartoe gewerkt en had mijn zinnen erop gezet dat we zouden slagen.’ Ter voorbereiding op een concert organiseerde hij vroeger daarom eens een huisconcert bij wijze van try-out: ‘Uiteindelijk mag de luisteraar niet het gevoel krijgen dat het voor de zanger moeilijk is wat hij doet.

Op het moment dat het niet meer moeilijk

de

Liedvriend

klinkt sta je er echt boven. Een stuk is nooit af, maar dan kom je in die richting.’

Vincent en Anne werden toegelaten. Toch namen zij al snel na de auditie samen het besluit dat Anne zich terug zou trekken.

‘Het was heel fijn om met Anne te werken, maar zij studeert voor haar master piano.

Samen deelnemen zou ons allebei belemmerd hebben en er komt vanzelf weer een moment dat we recitals kunnen doen. Met Charlie Bo had ik eerder al deelgenomen aan de mastercourse van het Internationaal Lied Festival Zeist.’ Dat ze niet als duo auditeerden was een toevallige samenloop van omstandigheden. Toch staan zij nu samen op de solistenlijst.

Klein wonder Vincent noemt het duoschap met Charlie Bo ‘een klein wonder’ en een ‘droom die uitkomt’, want ‘dit is wat de grote zangers ook hadden: een eigen duopartner met wie ze al het grote repertoire hebben ingestudeerd en uitgevoerd. Dat is de wens van iedere liedzanger.’ Hun ontmoeting was puur toeval: ‘Ik wilde deelnemen aan de mastercourse van het liedfestival in Zeist en benaderde veel pianisten in mijn omgeving. Telkens kreeg ik nul op het rekest.

Mijn coach Meinard Kraak verwees mij naar Daan Boertien, maar ook hij kon niet. “Er zit hier iemand naast me”, zei Daan aan de telefoon, “Ik bel je zo terug.” Dat was Charlie Bo.’De hechte samenwerking die zij nu hebben is allesbehalve vanzelfsprekend, vult hij aan: ‘Het is een investering in elkaar.

23

Wär' ich nie aus euch gegangen...

Schubert, Schumann, FaurĂŠ, Anno Schreier en Stephen Westra zondag 17 november 2019 16.00 uur | Amsterdam zondag 5 januari 2020 12.30 uur | Haarlem

24

| Charlie Bo Meijering, foto Anna Groot We moeten veel reizen, brengen veel tijd samen door …’ Inmiddels reikt hun band dieper: ‘Er is een vriendschap ontstaan en we kunnen open en eerlijk tegen elkaar zijn, zonder een blad voor de mond te hoeven nemen. Je moet toch samen tot een goed resultaat komen. Dat we soms andere ideeën hebben over de interpretatie van de muziek maakt het juist interessant.’

Alles moet kloppen Dat Vincent naast zijn master zang ook een master piano behaalde verdiept de uitvoeringspraktijk: ‘Ik ben blij dat ik destijds gekozen heb om beide studies te doen. Het was een tijd van hard werken en veel stress, maar ik kan het feit dat ik de piano goed beheers nu ook voor mezelf gebruiken.’ Want, zegt hij: ‘De rol van de pianist bij een liedduo moet niet onderschat worden. Die is minstens zo belangrijk als die van de zanger. Het moet alle twee kloppen. Je bent gelijkwaardig aan elkaar.’

Hij verduidelijkt: ‘Wat wij met lied doen is een wereld creëren en de poëzie verbeelden. Daar heb je de pianist echt bij nodig.

Meinard zegt bij een lied met een lang voorspel wel eens: “Hier wordt al zoveel gecreëerd dat de pianist de zanger uitnodigt om te gaan zingen.” We hebben laatst met Christoph Prégardien gewerkt en die zei precies hetzelfde! Je moet als zanger en pianist samen zijn en dezelfde ideeën en gedachten hebben. Daar moet je aan werken en dat kost tijd.’

De manier waarop ze elkaar op verschillende vlakken aanvullen is beslist uniek: ‘Wij kunnen veel individueel voorbereiden. Ik begrijp de partituur en wat heel fijn is, is dat Charlie Bo een talenknobbel heeft. Hij weet waar de tekst over gaat, ik hoef hem niets te vertellen. Dat is ideaal. Wij gaan pas samenwerken op het moment dat we het gaan afwerken. Dat klinkt alsof het na één repetitie al gebeurd

de

Liedvriend

is, maar daar ben je dus zo een half jaar mee bezig. Daar begint het pas.’

Opnieuw creëren Dat gold zeker voor de werken van Stephen Westra en Anno Schreier die op het programma staan. Vincent en Charlie Bo leerden Westra onafhankelijk van elkaar kennen: ‘Charlie Bo voerde in het verleden al muziek van hem uit. Ik leerde Stephen kennen omdat ik door Festival Vocallis werd gevraagd een programma samen te stellen rondom het thema Oorlog, vrede en vrijheid. Bij het lied Fusilamiento (2001) dacht ik: dit spreekt mij aan.’ Het lied benadert een tijdloos gegeven op een bijzondere, beeldende manier. Vincent: ‘Het is een indrukwekkende tekst, een indrukwekkend lied. Charlie Bo en ik hebben daar ons eigen stuk van gemaakt.

Er zit emotie in, agressie, angst … Het haalt een bepaalde klank in mijn stem naar boven die mensen kan raken. Ik had niet verwacht dat dit stuk zo’n impact zou hebben.’

Anno Schreier, de tweede moderne componist op hun programma, kennen ze niet persoonlijk: ‘Omdat ik wilde deelnemen aan competities moest ik ook modern werk instuderen. Toen ik op het werk Tears (2012) van Schreier stuitte werd ik gegrepen en nam contact met hem op.’ Schreier stuurde Vincent zijn werk toe en inmiddels kent hij het zo goed, dat hij benieuwd is wat de maestro er zelf van zou vinden: ‘Niet dat dat altijd overeenkomt met wat jij vindt. Dat merkte ik met het stuk van Stephen. Het was heel bijzonder om met hem over zijn stuk te kunnen spreken. Dat is zo leuk van het uitvoeren van muziek: het wordt telkens opnieuw gecreëerd. Muziek is iets dat op papier staat en tot klinken moet worden gebracht. Het is altijd een samenspel tussen componist en uitvoerenden.’

25

Ongehoord

door Henriette Posthuma de Boer

Johannes Brahms

Bohuslav Martinů

Ein Deutsches Requiem

Songs

Christiane Karg sopraan, Matthias Goerne bariton, Zweeds Radio Symfonie Orkest & Zweeds Radio Koor o.l.v. Daniel Harding harmonia mundi HMM902635 Met zijn Deutsches Requiem schiep Brahms een meesterwerk dat aanvankelijk niet als zodanig werd herkend. De eerste drie delen werden in december 1867 in Wenen uitgevoerd en kregen een matig enthousiast onthaal. Pas in februari 1869 kon het complete werk, bestaande uit zeven delen, in het Gewandhaus in Leipzig ten gehore worden gebracht. Daarmee begon dit hoogstpersoonlijke requiem aan zijn triomftocht door de wereld. Anders dan zijn voorgangers en latere collega's koos Brahms - grootgebracht in de Noord-Duitse protestantse traditie - niet voor de rooms-katholieke dodenmis. Hij koos een Duitse tekst gebaseerd op Luthers bijbelvertaling zonder hel en verdoemenis zoals aangekondigd in het Dies Irae van de Latijnse mis. Na het verlies van zijn mentor Robert Schumann en later ook zijn moeder, wilde hij troost voor de achterblijvers bieden.

Deze nieuwe uitvoering met een zeer geïnspireerde Matthias Goerne en een troostende Christiane Karg, overtuigend bijgestaan door koor en orkest, doet Brahms grootse compositie alle eer aan.

Martina Janková sopraan, Tomáš Král bariton, Ivo Kahánek, piano Suprahon SU 4235-2 Wat een verrassing is deze in februari van dit jaar uitgebrachte cd met 52 zelden uitgevoerde liederen van de veelzijdige Tsjechische violist/ componist Bohuslav Martinů (1890-1950).

Martinů verliet in 1923 zijn geboorteland om in Parijs te gaan experimenteren met meer moderne idiomen. Pas daar liet hij de romantische stijl achter zich waarin hij was opgeleid.

In 1941 emigreerde hij naar de VS, maar keerde in 1956 terug naar Europa. Drie jaar later overleed hij in Zwitserland.De meeste van de hier opgenomen liederen dateren uit zijn vroege periode. We horen behalve een selectie uit zijn bewerkingen van Slovaakse volksliederen, een aantal juweeltjes uit zijn Amerikaanse periode. Schitterend repertoire dat duidelijk is geïnspireerd op de Tsjechische en Moldavische volksmuziek doordrenkt van weemoed.

Idealer interpreten dan deze drie Tsjechische topmusici zijn niet denkbaar. Martina Janková, met haar glasheldere, natuurlijk sopraan en Tomáš Král, met zijn warme, liefdevolle bariton vormen een volmaakte symbiose met de virtuoze pianopoëet Ivo Kahánek. Terecht werd de fraai uitgegeven cd bekroond met een Diapason d'or en door het tijdschrift Opernwelt uitgeroepen tot cd van het jaar.

26

Franceso Cavalli

Free America!

L'Ipermestra La Sfera Armoniosa o.l.v. Mike Fentross Challenge Classics CC 72774 Het was dirigent/luitist Mike Fentross die in de Biblioteca Marciana in Venetië het 350 jaar oude manuscript van L'Ipermestra ontdekte, een wonderschone creatie van een van Italiës belangrijkste 17e-eeuwse operacomponisten Francesco Cavalli (1602-1676). Fentross kon daarmee een lang gekoesterde wens verwezenlijken: een complete uitvoering van een eeuwenoude, vergeten opera. Dat gebeurde in 2006, tijdens het Festival Oude Muziek in Utrecht. Deze unieke première leidde tot een herleving van de belangstelling voor Cavalli, componist van maar liefst eenenveertig opera's. Op deze drie cd's een liveopname van L'Ipermestra.

De invloed van zijn leermeester Monteverdi is onmiskenbaar, ook Cavalli combineert drama en humor op weergaloze wijze. L'Ipermestra is een ingewikkeld liefdesverhaal in drie aktes, schitterend vertolkt door sopraan Elena Monti, mezzosopraan Gaëlle Le Roi, bas Sergio Foresti en de tenoren Mark Tucker en Marcel Beekman. Zij worden al even schitterend ondersteund door het door Mike Fentross opgerichte Nederlandse barokensemble La Sfera Armoniosa. Omdat een groot aantal dramatische aria's niet zou misstaan op een liedrecital, bespreek ik deze opname hier. de

Liedvriend

The Boston Camerata o.l.v. Anne Azéma harmonia mundi HMM 902628 De founding fathers hadden een nieuwe sociale orde voor ogen op de nieuwe - helaas met verlies van talloze mensenlevens veroverde grond van het beloofde land.

De idealen van de jonge Amerikaanse republiek - eenheid, vrijheid en gelijkheid - leveren nog altijd stof tot debat op. Ze vormen de basis voor de verzameling Early songs of resistance and rebellion die te horen is op deze cd.

Deze liederen en dansen uit de 18e en 19e eeuw zijn in zoverre verwant aan de kunstmuziek dat ze bijna allemaal volledig genoteerd zijn. Duidelijk herkenbaar is hun herkomst: de Britse eilanden met hun orale tradities en rijke collecties hymnen en carols, die in de nieuwe wereld gerecycled en aangepast werden aan de smaak en strijdlust van hun nieuwe vertolkers. De Franse(!) zangeres, musicologe en regisseur Anne Azéma weet met haar Boston Camerata - zes zangers en evenveel instrumentalisten - de authenticiteit van deze aanstekelijke muziek, meer dan geloofwaardig over te brengen.

Met dank aan Supraphon, Challenge Records en harmonia mundi 27

Nieuwe noten op mijn zang tekst Dinant Krouwel, musicoloog en liedbegeleider

P. Hainlein: Besondere Melodeyen der Lieder über die zwölff Monaten Edition Baroque - € 14,85 Dit keer omvat deze rubriek over nieuwe bladmuziek meer dan 350 jaar liedkunst.

De Neurenbergse organist Paul Hainlein liet zijn liederen - die gaan over de maanden van het jaar - in 1657 verschijnen.

Het is een twaalfdelige cyclus voor zangstem (c’-g”) en basso continuo. De bas is becijferd en de uitgever heeft de begeleiding uitgeschreven voor toetsinstrument.

Gezien de tijd van ontstaan ligt het voor de hand de begeleiding op clavecimbel of kistorgel te spelen.

De gedichten gaan over de veranderende natuur, de stand van de planeten en de menselijke gevoelens hierbij. Er is sprake van kou en sneeuw, van tortelduiven en nachtegalen, van hemelse regen en kleurrijke bloemen, van rijpe vruchten en kelders vol wijn. De muziek ondertreept de verschillende karakters van de maanden met subtiele harmonieën, expressieve melismen in de zangpartij en vrolijke dansritmes. Het is vroege barokmuziek, meer in de stijl van Schütz dan van Bach.

Achterin staat de tekst apart afgedrukt met uitleg over oude woorden, uitdrukkingen en speciale verwijzingen.

C.Ph.E. Bach: Polyhymnia Carus - € 41,75 Carl Philipp Emanuel Bach was als componist al net zo productief als zijn vader Johann Sebastian. In zijn tijd was Carl Philipp ‘de grote Bach’, maar na zijn overlijden in 1788 ebde de belangstelling voor zijn werk weg door de populariteit van de grote klassiekers Mozart, Haydn en Beethoven. In de loop van de 19e eeuw

28

werd zijn vader ‘de grote Bach’ en raakte hij nog meer in vergetelheid. Sinds de herleving van de barokmuziek in de 60’er jaren staan Carl Philipps concerten en kamermuziek weer vaker op de lessenaars.

Voor zijn liederen geldt dat helaas nog niet, terwijl hij gerust de belangrijkste componist van het Duitse lied genoemd mag worden vóór Schubert. Hij schreef ongeveer driehonderd liederen, waarvan iets meer dan de helft op geestelijke teksten. Een deel verscheen tijdens zijn leven en werd zelfs al herdrukt. Een goede vriend van hem wilde een grote bundel met zijn liederen uitgeven onder de titel Polyhymnia. Helaas bleef het bij een plan, maar het manuscript van Carl Philipp is wel bewaard gebleven en door de grote Bachkenner Christoph Wolff in 2014 uitgebracht als onderdeel van de Complete Works.

De praktische uitgave van Carus is hiervan afgeleid. Deze bundel bevat 84 liederen voor zangstem (c’-a”) en toetsinstrument, waarvan negen met een geestelijke tekst.

De muziek is genoteerd op twee balken - zoals destijds gebruikelijk was - met in de rechterhand twee lijnen, waarvan de bovenste de zangmelodie is. Sommige liederen hebben een meer uitgewerkte begeleiding en andere alleen een baslijn onder de melodie. Deze kunnen heel goed enkel met een cello uitgevoerd worden of de toetsenist kan akkoorden aanvullen overeenkomstig de toenmalige praktijk van de basso continuo. Het idioom van de muziek doet sterk aan Mozart en Haydn denken, met lyrische melodieën, sprankelende begeleidingen en verrassende harmonieën. De keuze van de onderwerpen is erg breed: natuurtaferelen, mythologie,

liefdesgeschiedenissen, drinkliederen en verhalen over deugden en ondeugden.

Bij de tekstschrijvers zitten bekende dichters uit die tijd als Gleim, Hölty, Klopstock, Lessing en Voss.

N. Bethke: Meine kleine Bambusflöte Merseburger - twee delen: € 31,90 per stuk of € 53,90 tezamen De Duitse componist en kerkmusicus Neithard Bethke, geboren in 1942, heeft al veel werken op zijn naam staan. Daaronder bevindt zich uiteraard veel kerkmuziek, maar ook symfonieën, kamermuziek en wereldlijke liederen. De cyclus Meine kleine Bambusflöte schreef hij in 1971 voor sopraan (b-b”), fluit en clavecimbel. Deze bestaat uit 23 liederen op vrije vertalingen naar het Duits van oude, Chinese poëzie.

De meeste vertalingen zijn van Hans Bethge en Manfred Hausmann.

De combinatie van sopraan, fluit en clavecimbel past goed bij de vaak tedere gedichten vol vogels, fluiten, tranen, zon en goud. Daarom is het niet aan te raden deze liederen met piano uit te voeren.

Qua harmonie en stemvoering doet de muziektaal van Bethke aan Hindemith denken, maar hij is transparanter. Soms klinkt er een koraal in de begeleiding en vooral in het tweede deel is veel Bach te horen. De instrumentale partijen illustreren de tekst uitbundig en zijn bepaald niet eenvoudig. Dit geldt ook voor de zangstem.

De cyclus bestaat niet alleen uit tere Chinese taferelen. Er wordt gedanst, gelachen, wellustig bemind en er is natuurgeweld. Het is een lange en spannende cyclus, maar de componist heeft er geen moeite mee als een of meer liederen hieruit los uitgevoerd worden.

N. Behtke: Das Schiff legt ab Merseburger - € 39,60 Van dezelfde Neithard Bethke verscheen een elegie voor sopraan (c’-b”), klarinet en orgel met als titel Das Schiff legt ab.

Hij componeerde dit groots opgezette werk in 2006 op het gedicht Überfahrt nach Feuerland van zijn dochter Agnes Bethke, met wie hij in 1997 een concertreis maakte door Zuid-Amerika. Tijdens de

Liedvriend

een bootexcursie door de beroemde en beruchte Straat van Magellaan werd zij geïnspireerd tot dit gedicht. Bethke schreef een evocatieve, huiveringwekkende en hymnische compositie als een Mahlersymfonie. De uitgever geeft als tijdsduur veertig minuten aan. Orgel en klarinet hebben grote stukken samen zonder zangstem.

S. Bouchard-Beier: Man malt sich doch nicht gern umsonst die Lippen rot Furore - € 26,40 De uitdagende titel van deze bundel past goed bij zangeres en regisseur Sylva Bouchard-Beier. Ze is opgeleid in Berlijn en Mainz, zong opera en heavy metal en is tegenwoordig vooral actief als docent en componist. De hier besproken uitgave bevat zestien liederen op teksten van Duitse dichteressen van de Middeleeuwen tot nu, met onder anderen Karoline von Günderode en Ingeborg Bachmann.

Er zitten twee liederen in voor solostem, de andere zijn voor zang (g-fis”) met piano.

De goed klinkende melodieën zingen makkelijk weg met ondersteuning van een veelal akkoordische begeleiding.

Harmonisch is het niet al te opwindend, maar ritmisch gebeurt er iets meer. Toch boeien de liederen door hun zeggingskracht. De betrekkelijke eenvoud van de zettingen geeft alle ruimte aan de sterke poëzie vol hartzeer, verlangende dromen, gelukkige liefde en verleidelijke lippen.

Z. Fibich: Lieder auf Texte von Goethe Bärenreiter - € 19,20 Het was voor mij een aangename verrassing om een bundel liederen van de Tsjechische componist Fibich (1850-1900) te kunnen bespreken. Deze uitgave bevat tien Duitstalige liederen voor zang (a-fis”) en piano. Fibich las al jong veel Duitse en Engelse literatuur en schreef zijn eerste lied op 13-jarige leeftijd. Rond 1870 componeerde hij een tiental liederen op teksten van Goethe. De eerste is An den Mond (Füllest wieder Busch und Tal) en de andere negen zijn gebaseerd op de gedichten uit Wilhelm Meisters Lehrjahre.

29

Dit zijn de bekende drie Mignon-liederen, Kennst du das Land, de drie Harfnerliederen en diens grote ballade, en het lied van Philine (Singet nicht in Trauertönen).

Hiervan werd alleen Kennst du das Land destijds uitgegeven. De andere liederen verschijnen nu voor het eerst.

De compositiestijl van Fibich is sterk beïnvloed door Mendelssohn en Schumann, met goed zingbare melodieën en een duidelijke vormgeving. Hij laat zijn eigen karakter horen in de zwoele harmonieën van de pianobegeleiding. Hiermee geeft hij de liederen een warme en weemoedige uitstraling. Boeiend is zijn variatietechniek in de coupletten van Kennst du das Land en indrukwekkend is de theatrale ballade Was hör ich draussen vor dem Tor. In de zetting van Nur wer die Sehnsucht kennt schrijft Fibich bij de zin es brennt mein Eingeweide in de zangstem en de pianopartij ppp voor: opvallend en spannend.

Deze uitgave is voorzien van een goede inleiding en van kritisch commentaar.

L. Greger: Dein

R.A. Franz: Sechs romantische Lieder

C. van Lunen: Weihnachten verwundert

Merseburger - € 16,50 Wie deze liederen hoort, denkt dat die honderd of meer jaar geleden gecomponeerd zijn. De componist en kerkmusicus Ralf Albert Franz is echter geboren in 1969 en schreef deze zes liederen in de afgelopen drie jaar. Hij deed dat na een bezoek aan het Brahms-Museum in Hamburg en dat is te horen. Het zijn inderdaad romantische liederen en het idioom doet vooral denken aan Brahms’ volksliedarrangementen. Franz mist echter de onverwachte wendingen en het mooie contrapunt van Brahms. De begeleiding is erg akkoordisch en statisch en de melodie voegt zich hier gehoorzaam in. Hij gebruikt grote dichters als Heine, Morgenstern en Rilke. Het vierde lied Notturno springt eruit door zijn dromerige cantilene en Schumanneske sfeertekening. Zowel voor de zanger (c’-a”) als de pianist geen ingewikkelde muziek.

30

Furore - € 15,40 De Noord-Duitse componiste Luise Greger (1862-1944) schreef veel liederen en een groot deel daarvan werd tijdens haar leven gepubliceerd. Ze gaf talloze concerten in Duitsland, waarbij ze haar eigen werken zong en zichzelf begeleidde. Uitgeverij Furore spant zich in om haar werk te verzamelen en opnieuw te publiceren.

De bundel Dein is een bloemlezing met negentien liederen voor zangstem (a-fis”) en piano. De meeste liederen klinken als volksliederen en zullen ongetwijfeld bijgedragen hebben aan haar populariteit.

Ze zingen makkelijk weg, zijn effectvol geschreven en hebben een speelse begeleiding. De religieus getinte teksten hebben een passende koraalachtige zetting gekregen. De muzikaal meer zelfstandige en doorgecomponeerde liederen zijn geschreven in een laat-romantische stijl met pianopartijen die lastiger zijn, maar ook een stuk interessanter.

Furore - € 11,– Wie met Kerst een muzikaal bijzonder drieluik wil laten horen, zou de korte cyclus Weihnachten verwundert van Camille van Lunen kunnen uitvoeren.

De gedichten van de Duits-Joodse schrijfster Dagmar Nick gaan over de verkondiging aan Maria, de geboorte van Christus en over de tocht van de drie koningen en hun aanbidding van het kerstkind.

De muziek is net zo eigentijds als die van de hierboven genoemde Sylva BouchardBeier, maar Van Lunen gebruikt duidelijk modernere klanken. De grillige ritmiek, glissandi direct op de snaren, op toonhoogte gesproken teksten en felle accenten stellen hoge eisen aan de zanger en de pianist. Het resultaat is indrukwekkend en beeldt het kerstverhaal uit met al zijn kracht, licht en liefde. Geestig is de hoorbaar schommelende dromedaris in het derde lied. De omvang van de zangstem is b-g”.

R. Schumann: Myrthen Opus 25

R. Strauss: Schlichte Weisen op. 21

Henle - € 24,20 Met 26 liederen is Myrthen de grootste liederencyclus van Schumann. Bovendien koos Schumann hiervoor niet teksten van één dichter, maar van zeven. Enkele liederen uit deze cyclus waren destijds al zo populair, dat die apart verkrijgbaar waren.

Nog altijd wordt hij niet vaak compleet uitgevoerd en dat is jammer.

Uitgeverij Henle, bekend om zijn grijsblauwe Urtext-edities, heeft een nieuwe uitgave gemaakt van Myrthen. Het interessante voorwoord geeft veel informatie over de ontstaansgeschiedenis, waarbij de inspiratie en invloed van Clara Schumann niet te onderschatten is. Achterin deze editie staat een uitgebreid commentaar aan de hand van de verschillende handschriften en drukken. Aan het eind van de cyclus volgt een vroegere versie van Weit, weit! en twee eerdere versies van Du bist wie eine Blume. Deze geven een mooi inkijkje in het compositieproces. De nieuwe uitgave houdt zich aan de originele toonsoorten voor hoge stem (b-a”).

Universal - € 18,30 Net als in de vorige twee edities van de Liedvriend, ligt er ook nu weer een aparte uitgave voor me met liederen van Richard Strauss uit één opusnummer. Het betreft opus 21 Schlichte Weisen, op gedichten van Felix Dahn. Deze editie baseert zich op de kritische uitgave van de werken van Richard Strauss. Op sommige plekken staan dynamische aanwijzingen tussen haakjes, die gebaseerd zijn op het exemplaar van de echtgenote van de componist, sopraan Pauline Straussde Ahna. Deze editie is in drie liggingen verschenen. De omvangen zijn voor de hoge stem cis'-a", voor de middenstem ais-fis" en voor de lage stem gis-e".

Bovengenoemd materiaal is verkrijgbaar bij:

Bladmuziek en muziekliteratuur

KLASSIEK POPULAIR ANTIQUARISCH

•

Minrebroederstraat 24 3512 GT Utrecht 030 -234 36 73 www.broekmans.com

•

de

Liedvriend

31

7e

Carl Loewe Festtage

tekst: Ewoud Krüsemann illustratie bij Loewes ballade Odins Meeresritt uit de Loewe-Kalender 2020

In zijn tijd werd Carl Loewe (1796 - 1896) der Balladenkönig of ook wel der norddeutsche Schubert genoemd. Zijn werk wordt tot op de dag van vandaag ook bij ons in ere gehouden, getuige de opnames van Hermann Schey met Felix de Nobel en van Henk Neven met Hans Eijsackers. In zijn geboortestad Löbejün - een klein stadje in de buurt van Halle (an der Saale) - zetelt sinds 1992 de Internationale Carl Loewe Gesellschaft. Eens in de 2 à 3 jaar organiseert het de Carl Loewe Festtage.

32

muziekleraar, waarna een wandeling volgde door Löbejün met zijn Hallesches Tor. Voor die stadspoort is een bron waaruit je met een handpomp water kon putten, in de schaduw van een grote linde.

De plek waar de dichtregel Am Brunnen vor dem Tore da steht ein Lindenbaum naar verwijst, bestaat dus nog steeds.

De zevende editie vond plaats van 13 tot en met 21 april jl., ter gelegenheid van Loewes 150e sterfdag. Tot de hoogtepunten van het festival behoorden twee bijzondere concerten. Het eerste was een liederenavond met sopranen Miriam Sharoni en Annika Mendrala, begeleid door niemand minder dan Cord Garben. Dat de zangeressen, beide uit Hamburg, ruime ervaring hebben in lied, opera en oratorium, bleek vooral in hun duetten. In hun uitvoering van onder andere Loewes opus 104 (op teksten van Goethe) was geen rivaliteit, maar perfecte samenwerking te horen.

En dat, terwijl ze daarvoor maar één keer samen hadden gerepeteerd. Hun soli, die in het teken van minder bekende Heinezettingen door Loewe, Mendelssohn en Schumann stonden, getuigden wederom van uitstekende zang- en voordrachtskunst.

Ze waren mischien geen wereldsterren, maar wel artiesten die hun instrument grondig kennen en de mogelijkheden daarvan maximaal benutten.

Feestelijk eerbetoon Het tweede hoogtepunt was het feestconcert op Loewes 150ste sterfdag: 20 april. Een dag die al vroeg begon met een aubade rond het standbeeld van Loewe, dat een kopie in Löbejüner porfier is van het bronzen origineel uit Kiel.

Herr Loewe werd toegezongen door een groepje kleuters onder leiding van hun de

Liedvriend

Het Festkonzert ’s avonds werd verzorgd door twee jonge a-capella-ensembles uit Leipzig, die afzonderlijk en tezamen zongen. De vijf heren van Ensemble Nobiles zijn allen voormalige leden van ‘Bachs’ Thomanerchor. Ze kijken nauwelijks naar elkaar, maar voortdurend naar het publiek en zingen desondanks als één man. De zes dames van Sjaella bleken uit hetzelfde hout gesneden. Het concert werd een avontuurlijke doorsnede van Loewes vocale oeuvre met niet alleen liederen, maar ook andere wereldlijke en geestelijke werken en een paar zijsprongen naar onder meer Purcell en Pärt. Paul Heller, zanger van Ensemble Nobiles én componist, had waar nodig goede arrangementen gemaakt.

Toekomst In het Carl Loewe-Museum in Löbejün was een tentoonstelling te bezichtigen met tekeningen van leerlingen van het Burg-Gymnasium, die een aantal balladen van Loewe hadden geïllustreerd. Een jury van onder andere tekenleraren maakte hieruit een selectie die is afgebeeld op de prachtige Loewe-Kalender voor 2020.

In Löbejün weet men de jeugd goed te betrekken bij het reilen en zeilen van Loewes nalatenschap. Ze zijn tenslotte het concertpubliek en de verenigingsleden van de toekomst! Er wordt nu alweer hard gewerkt aan de volgende Carl Loewe Festtage in april 2021 ter gelegenheid van zijn 225ste geboortejaar.

Informatie over de 8e Carl Loewe Festtage in 2021 zal verschijnen op: www.carl-loewe-gesellschaft.de

33

Dag van het Lied Tijdens de Dag van het Lied

op 18 mei 2019 reisden we van Engeland en de VS naar Rusland en terug naar Frankrijk.

Een impressie in beeld:

34

Regio’s en contactpersonen Bestuur Aat Klompenhouwer voorzitter

0180 649314

Teuny van Wijgerden secretaris

06 83717146

Frank Bakx penningmeester

030 6913202

Eugénie Ditewig

030 2286682

Vacature

... .....................

Voorzitter Raad van Advies voor Artistieke zaken Lodewijk Meeuwsen 053 4766257 Voorzitter Commissie Concerten Annette Ovink 0541 517516

‘s-Hertogenbosch Lenny Robben

Ledenadministratie / Contributie Wilma van der Stappen 06-33858183

Leiden Mette-Lise Boumeester

071 5890417

Contactpersonen in de regio Alkmaar Hilda Wouwenaar 072 5126036

Limburg

vacature

Nijmegen Bertien Keijser-Huijts Herman Stekhoven

024 3233803 0487 532151

Rotterdam Gerry Volker-de Visser

010 5917484

Twente Annette Ovink Charles Mol

0541 517516 0546 863277

Utrecht Robert Koch

030 2718142

Utrechtse Heuvelrug Lille Vreeman, Roel van Kuppevelt, Diet Sijmons

030 6930361

Veluwe Cora de Kovel-vd Reepe Geessien Hutten

0341 253329 0525 681171

Wageningen Marijke Muuse

0318 301259

Amsterdam Annemart Franken

020 6717500

Arnhem Jan Veldhuizen

026 3518182

Breda Jakobijn Angenent Ineke Baart

06 27058382 0162 682943

Den Haag Mien Kaskens-van Eekelen

070 3559866

Eindhoven Frits Heemskerk

0499 471639

06 28136611

Friesland Yolande Couweleers Lydia Janssen-de Bode Marion Schutten

058 2991822 058 2151841 058 2151434

Het Gooi Roderik Blom

06 25528546

Groningen Riekje Bakker Kees Buiter

Zeeland Addy Nieuwenhuize-Harting 0118 625284

050 5340521 050 5349558

Zutphen Dirck Heijerman 0575-785729

Haarlem

vacature

Zwolle

Voor informatie over de activiteiten in de regio’s kunt u terecht bij de contactpersonen.

Zie www.vvhl.nl voor meer contactinformatie.

vacature

35

concertagenda 10-11 | 15.00 | Den Haag

10-11 | 15.00 | Utrecht

10-11 | 15.00 | Twente

Ellen Valkenburg sopraan Sara Klein Horsman mezzosopraan Maurice Lammerts van Bueren piano Vesna Dimcevska piano

Leden-voor-leden-concert

‘Les Apaches’, met werken van Ravel, De Sévérac, Strawinsky, Delage en De Falla

Programma met ‘Arianna a Naxos’ van Haydn en Duitse liederen op teksten van Goethe, o.a. van Beethoven en Schubert

Thema 'Oost-Europa, Baltische Staten en Scandinavië' of vrije keuze

10-11 | 15.00 | Zeeland

16-11 | 20.15 | Utrechtse Heuvelrug 17-11 | 15.00 | Het Gooi

Cécile van de Sant alt-mezzo Nathalie Doucet piano

Claire Lees sopraan Lies Braakman piano

Claire Lees sopraan Lies Braakman piano

‘Lachen und weinen’ met hoogtepunten uit de Duitse romantiek

‘Apparitions’, met werken van Chausson, Fauré en Debussy

‘Apparitions’, met werken van Chausson, Fauré en Debussy

17-11 | 15.00 | ‘s-Hertogenbosch

17-11 | 16.00 uur | Amsterdam

24-11 | 15.00| Alkmaar

Artur Rożek bariton Tomasz Pawlowski piano

Vincent Kusters bariton Charlie Bo Meijering piano

Karolina Hartman mezzosopraan Micha van Weers piano

‘Dans la forêt’ met liederen van Paderewski, Ravel en Poulenc

'Wär' ich nie aus euch gegangen...' met liederen van Schubert, Schumann, Fauré, Anno Schreier en Stephen Westra

‘Moje Láska’ met Tsjechische liederen over de liefde van Dvořák, Janáček, Martinů en Kaprálová afgewisseld met Tsjechische pianosolowerken

24-11 | 15.00| Friesland

01-12 |15.00 | Breda

01-12 |15.00 | Groningen

Ellen Valkenburg sopraan Varvara Tishina sopraan Maurice Lammerts van Bueren piano Victoria Dmitrieva piano

Ellen Valkenburg sopraan Maurice Lammerts van Bueren piano

‘Les Apaches’, met werken van Ravel, De Sévérac, Strawinsky, Delage en De Falla

‘Poëzie op reis’: West-Europese gedichten getoonzet door Russische romantische componisten

‘Les Apaches’, met werken van Ravel, De Sévérac, Strawinsky, Delage en De Falla

05-01 | 12.30 | Haarlem

26-01 | 14.00 | Utrecht

02-02 | 15.00 | Alkmaar

Vincent Kusters bariton Charlie Bo Meijering piano

Daniël Hermán Mostert bariton Sofia Vasheruk piano

Lezing

'Wär' ich nie aus euch gegangen...' met liederen van Schubert, Schumann, Fauré, Anno Schreier en Stephen Westra

Frans, Russisch, Hongaars en Nederlands repertoire met o.a.

Duparc, Ravel en Rachmaninov

02-02 | 15.00 | Veluwe

02-02 | 15.00 | Zutphen

02-02 | 16.00 | Groningen

Ruth Willemse mezzosopraan Vital Stahievitch piano

Leonore van Sloten mezzosopraan Willem Mook luit

Henriette Feith sopraan Izhar Elias gitaar

'Where Corals Lie' met liederen van Elgar, Mahler en Wagner

‘De Ster van Huygens’, over de muzikale wereld van Constantijn Huygens en zijn vrouw Suzanna van Baerle met o.m. werken van Huygens, Lambert en Lanier

‘Polo’, met werken van Schubert, Giuliani, Ravel, Rodrigo, Tarragó, Walton, Britten, Villa-Lobos en De Falla

Lezing door hr. Gert Floor over het 'orkestlied', liederen met orkestbegeleiding

De komende maanden zijn er vele huisconcerten te bezoeken. Natuurlijk de achttien die hierboven genoemd zijn, maar het is mogelijk dat er in de tussentijd meer concerten worden gepland of wijzigingen optreden. Kijk voor een volledig overzicht en alle programma-informatie op www.vvhl.nl Daar vindt u alles wat te beluisteren is.