Onderzoeksrapport t.b.v. Trendrapport Dierentuinen 2018

2018 WildWorld B.V. Mallory Peters & Robert Oudejans

Trendonderzoek Dierentuinen Onderzoek naar de huidige stand van zaken en ontwikkelingen van het bedrijfstype ‘dierentuin’.

Š WildWorld B.V. - www.wildworld.nl

Dit werk valt onder een Creative Commons – licentie

Bronbestand (verwijzing verplicht):

www.reefz.nl/onderzoeksrapporten/onderzoeksrapport-trendrapport-dierentuinen-2018

Voor informatie over het lidmaatschap van Reefz: www.reefz.nl/lidmaatschap

Alle rechten voorbehouden

Trendonderzoek Dierentuinen Onderzoek naar de huidige stand van zaken en ontwikkelingen van het bedrijfstype ‘dierentuin’.

Robert Oudejans 920120002 Student – WildWorld B.V. Oktober 2017 – mei 2018 robert.oudejans@hvhl.nl

Mallory Peters 000006930 Student-WildWorld B.V. Oktober 2017 – mei 2018 mallory.peters@hvhl.nl

Begeleider WildWorld B.V. Marco Westerhof CEO / Sr. Consultant WildWorld B.V. marco.westerhof@wildworld.nl

Begeleider Hogeschool VHL Hans Bezuijen hans.bezuijen@hvhl.nl Bart van Oost bart.vanoost@hvhl.nl

Leeuwarden, mei 2018 Versie 4

Dankwoord Dit trendonderzoek is uitgevoerd in opdracht van WildWorld B.V. als een afstudeerproject voor de HBO-opleiding Diermanagement, met de majors Dier & Ondernemerschap en Wildlife Management.

Zonder een aantal personen hadden we dit onderzoek niet goed kunnen uitvoeren. Graag willen we deze mensen bedanken. Als eerste onze opdrachtgever, Marco Westerhof, die ons de kans heeft geboden om dit onderzoek uit te voeren. Bedankt voor het vertrouwen in ons als onderzoekers en de steun tijdens het onderzoeksproces! Daarnaast willen we onze begeleiders, Hans Bezuijen en Bart van Oost, bedanken voor alle feedback en antwoorden op onze vragen. Jullie zijn soms streng geweest, maar altijd rechtvaardig en dat heeft ons onderzoek op een hoger niveau gebracht. En natuurlijk willen we alle praktijkdeskundigen die ons geholpen hebben door deel te nemen aan interviews heel erg bedanken dat ze tijd voor ons hebben vrijgemaakt in hun drukke agenda’s!

Wij wensen u veel leesplezier toe!

Robert Oudejans & Mallory Peters 18 mei 2018

Samenvatting Er zijn verschillende ontwikkelingen gaande binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’, onder andere meer kritiek op dierentuinen, met als gevolg de sluiting van verschillende dierentuinen in het buitenland.

Er is behoefte aan onafhankelijk inzicht en overzicht op bedrijfstype-niveau om tot gedegen sturing, nieuwe samenwerkingen en innovaties te komen. Het doel van dit onderzoek is om een overzicht te krijgen over de huidige stand van zaken en recente ontwikkelingen binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’. Aan de hand van dit overzicht wordt een mogelijke toekomstverwachting geschetst die kan bijdragen aan kwalitatieve strategische besluitvorming binnen het bedrijfstype. Om dit doel te behalen is de volgende hoofdvraag opgesteld: ‘Welke ontwikkelingen hebben binnen het bedrijfstype dierentuin plaatsgevonden in de afgelopen 5 jaar en hoe dragen deze ontwikkelingen bij aan het toekomstbeeld van het bedrijfstype dierentuin?’.

Deze hoofdvraag wordt als volgt beantwoord: De vijftien Nederlandse dierentuinen die binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’ vallen, zijn vastgesteld aan de hand van de definitie van een dierentuin gevormd vanuit WildWorld B.V.: ‘Een dierentuin is een bedrijf waar levende dieren op hoogwaardige wijze worden gehouden met als doel om substantieel bij te dragen aan de bescherming van de natuur middels educatie en wetenschappelijk onderzoek’. Deskresearch naar de huidige stand van zaken heeft de volgende onderwerpen in kaart gebracht: Bezoekersaantallen, beheersvormen, financiën, locaties, kwaliteitsbewaking, dierbeheer, wetgeving en de missies en visies van de dierentuinen. De thema’s die uit de nieuwsberichten en interviews naar voren gekomen zijn: maatschappij, dierenwelzijn, politiek, bestaansrecht, digitale wereld, beleving, internationale samenwerking en concurrentie. Tevens is, op basis van de uitspraken van de interviews, per ontwikkeling een toekomstverwachting geschetst. De respondenten verwachten dat de kennis over dieren en het verbeteren van dierenwelzijn zullen blijven toenemen, mede door duidelijkere regels binnen de EAZA. De maatschappelijke discussie over dierentuinen zal waarschijnlijk blijven bestaan. Verwacht wordt dat dierentuinen hun beleid en bestaansrecht steeds verder gaan verantwoorden en transparanter worden naar de maatschappij, mede door gebruik van de digitale wereld.

Investeringen gaan waarschijnlijk richting multifunctionaliteit om een totaalbeleving te creëren voor de bezoeker als reactie op de concurrentiedruk onder andere vanuit de retail en digitale wereld.

Op basis van dit onderzoek kan het volgende geconcludeerd worden: de combinatie van meer kennis, bewustwording en discussie binnen de maatschappij, politiek en dierentuinen hebben als gevolg dat het helder maken van het bestaansrecht van dierentuinen, transparanter communiceren naar het publiek, aanpassen aan de veranderende doelgroep, dierenwelzijn en de (inter)nationale samenwerkingen belangrijker zijn geworden. Meerdere aspecten kunnen van invloed zijn geweest op de resultaten, waaronder methodische tekortkomingen. De verzamelde gegevens zijn in sommige gevallen mogelijk beperkt en niet objectief, dit kan invloed hebben op de resultaten. Desondanks bieden de interviews met praktijkdeskundigen wel inzichten en indicaties van de ontwikkelingen binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’.

Er wordt aanbevolen het trendonderzoek elke vijf jaar te herhalen om het overzicht van het bedrijfstype ‘dierentuin’ actueel te houden. Tevens kan de toekomstverwachting vergeleken worden met de werkelijk plaatsgevonden ontwikkelingen. Daarnaast kan een vervolgonderzoek naar het personeelsbeleid binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’ worden gedaan als een aanvulling op de stand van zaken.

Summary Different developments are occurring within the industry ‘zoo’, including more criticism of zoos, resulting in the closure of various zoos abroad. There is a demand for independent insight and overview on industry level, to get to solid management, new collaborations and innovations. The purpose of this research is to provide an overview of the contemporary situation and recent developments within the industry ‘zoo’. Based on this overview, a possible future expectation can be sketched, which can contribute to qualitative strategic decision making within the industry ‘zoo’. In order to achieve this goal, the following question will be answered: ‘Which developments have taken place in the zoo industry in the past 5 years and how do these developments contribute to the vision of the future of the industry ‘zoo’?’.

The fifteen Dutch zoos that belong to the industry ‘zoo’ are determined based on the definition of a zoo, as defined by WildWorld B.V.: ‘A zoo is a company where living animals are kept under highquality conditions, with the goal to substantially contribute to the protection of nature through education and academic research’. Desk research about the current state of affairs has mapped the following subjects: the amount of visitors, management modes, finances, locations, quality monitoring, animal management, legislation and the mission and vision of the zoos. The themes that have been formulated based on the news items and interviews are: society, animal welfare, politics, legitimacy, digital world, experience, international collaborations and competition. In addition, expectations for the future have been formulated per development, based on the answers in the interviews. The respondents expect an on-going increase in knowledge about animals and the improvement of animal welfare, partly due to clearer rules within the EAZA. The social discussion about zoos will probably continue to exist. It is expected that zoos will increasingly account for their policy and right to exist. Furthermore zoos will probably start to be more transparent to society, partly by using the digital world. Investments will presumably go towards multifunctionality to create a total experience for the visitor in response to the competitive pressure, which amongst others comes from the retail and digital world.

Based on this study, it can be concluded that the combination of more knowledge, awareness, and discussion within society, politics and zoos have as a result that clarifying the right of zoos to exist, more transparent communication to the public, adjusting to a changing target audience, animal welfare and the (inter) national collaboration becomes more important. Multiple aspects possibly affected the results, among which methodological shortcomings. The collected data is in some cases possibly limited and not objective, which can affect the results. Nevertheless, the interviews with experts in the industry do provide insights and indications of the developments within the industry ‘zoo’.

It is recommended to repeat this study every five years, in order to keep the overview of the industry ‘zoo’ up-to-date. This will enable the comparison between the expectations from this study and the developments that have actually occurred. In addition, a follow-up investigation into the personnel policy within the industry ‘zoo’ can be done as a supplement to the current state of affairs.

Inhoud Begripsbepaling ....................................................................................................................................... 8 1

2

Probleembeschrijving ...................................................................................................................... 9 1.1

Aanleiding ................................................................................................................................ 9

1.2

Doelstelling ............................................................................................................................ 10

1.3

Onderzoeksvragen:................................................................................................................ 10

1.4

Opdrachtgever....................................................................................................................... 10

1.5

Leeswijzer .............................................................................................................................. 11

1.6

Onderzoekspopulatie ............................................................................................................ 11

1.6.1

Dierentuinbesluit ........................................................................................................... 11

1.6.2

Educatie en wetenschappelijk onderzoek ..................................................................... 11

Onderzoeksmethodiek .................................................................................................................. 13 2.1

Dataverzameling .................................................................................................................... 13

2.2

Deelvraag 1 ............................................................................................................................ 13

2.2.1

Dataverzameling ............................................................................................................ 13

2.2.2

Dataverwerking ............................................................................................................. 13

2.3

2.3.1

Dataverzameling ............................................................................................................ 13

2.3.2

Dataverwerking ............................................................................................................. 15

2.4 3

Deelvraag 2 & 3 ..................................................................................................................... 13

Betrouwbaarheid & Validiteit................................................................................................ 17

Resultaten...................................................................................................................................... 20 3.1

Stand van zaken van het bedrijfstype ‘dierentuin’................................................................ 20

3.1.1

Locatie en oppervlakte .................................................................................................. 20

3.1.2

Beheersvorm ................................................................................................................. 21

3.1.3

Financiën ....................................................................................................................... 21

3.1.4

Bezoekersaantallen ....................................................................................................... 22

3.1.5

Kwaliteitsbewaking........................................................................................................ 23

3.1.6

Dierbeheer ..................................................................................................................... 23

3.1.7

Missie en visie................................................................................................................ 23

3.1.8

Wetgeving...................................................................................................................... 24

3.2

Ontwikkelingen in het bedrijfstype dierentuin ..................................................................... 24

3.2.1

Thema’s op basis van deskresearch .............................................................................. 24

3.2.2

Ontwikkelingen op basis van interviews ....................................................................... 28

3.3

4

5

Toekomstverwachting voor het bedrijfstype ‘dierentuin’ .................................................... 35

3.3.1

Maatschappij ................................................................................................................. 35

3.3.2

Dierenwelzijn ................................................................................................................. 36

3.3.3

Politiek ........................................................................................................................... 36

3.3.4

Bestaansrecht ................................................................................................................ 36

3.3.5

Digitale wereld: ............................................................................................................. 37

3.3.6

Beleving ......................................................................................................................... 37

3.3.7

Internationale samenwerking ....................................................................................... 38

3.3.8

Concurrentie .................................................................................................................. 38

Discussie ........................................................................................................................................ 39 4.1

Resultatendiscussie ............................................................................................................... 39

4.2

Methodediscussie.................................................................................................................. 40

Conclusie ....................................................................................................................................... 43 5.1

Deelvraag 1 ............................................................................................................................ 43

5.2

Deelvraag 2 ............................................................................................................................ 43

5.3

Deelvraag 3 ............................................................................................................................ 44

5.4

Hoofdvraag ............................................................................................................................ 45

6

Aanbevelingen ............................................................................................................................... 43

7

Bibliografie..................................................................................................................................... 47

Appendix I: Bedrijven die vallen onder het dierentuinbesluit ................................................... I Appendix II: Topiclijst interview ..................................................................................................... III Appendix III: Thema’s nieuwsberichten ......................................................................................... V Appendix IV: Overzicht gatekeepers en respondenten ............................................................ VIII Appendix V: Resultaten ..................................................................................................................... IX

Begripsbepaling Begrippen:  Branche: Bedrijven in eenzelfde vakgebied (MKBservicedesk, 2016).  Case Marius: Het doden en vervolgens publiekelijk opvoeren aan leeuwen van een ‘overtollige’ giraffe in een Deense dierentuin (Dierenwelzijnsweb, 2014).  Conglomeraatvorming: Het samenvoegen van verschillende zelfstandige bedrijven met verschillende disciplines onder een ‘moederbedrijf’ (Ensie, 2018).  Dierentuin/dierenpark: “Een dierentuin is een bedrijf waar levende dieren op hoogwaardige wijze worden gehouden met als doel om substantieel bij te dragen aan de bescherming van de natuur middels educatie en wetenschappelijk onderzoek” (Reefz, 2017).  Dynamic pricing: Variërende prijzen op entreetoegang, afhankelijk van verwachte drukte en aantal dagen vooraf geboekt (Vijfhuizen, 2013).  Gouden regels NVD: Verplichte duurzame bedrijfsvoering, regels met betrekking dierenuitwisseling, beleid over dierbehoud en de bijdrage aan natuurbehoud (Scherperugvinnen, 2017).  Green Key certificaat: Een internationaal keurmerk voor duurzame bedrijven (GreenKey, 2018).  Impact: Het gevolg van het werkelijk plaatsvinden van een bepaalde ontwikkeling.  Ontgroening: Percentage jongeren in de samenleving neemt af (Nidi, 2018).  Ontwikkeling: Een verandering in een bepaalde richting.  Trendonderzoek: Een onderzoek naar ontwikkelingen op korte en lange termijn resulterend in een visie voor de toekomst (Roothart, 2017).  Vergrijzing: Percentage ouderen in de samenleving neemt toe (CBS, 2017).  Vloggen: Het delen van een soort digitaal dagboek (Ottergraafjes, 2015).

Afkortingen:  EAZA: European Association of Zoos and Aquaria o Deze organisatie heeft het faciliteren van de samenwerking van Europese dierentuinen en aquaria als doel, hiermee willen ze wildlife en natuur beschermen en onderwijs en onderzoek op dat gebied bevorderen (Sitestone, 2017).  EEP: European Endangered Species Programmes o Fokprogramma's voor bedreigde diersoorten in Europese dierentuinen die zijn aangesloten bij de EAZA (Stichting De Harpij, 2018).  NVD: Nederlandse Vereniging van Dierentuinen o De overkoepelende organisatie voor de veertien grootste Nederlandse dierentuinen die zich bezighoudt met belangenbehartiging, kwaliteitsbewaking en het bevorderen van de gezamenlijkheid bij de leden (NVD, 2017b).  RVO: Rijksdienst voor Ondernemend Nederland  WAZA: World Association of Zoo and Aquaria o Dit is een internationaal samenwerkingsverband tussen dierentuinen en aquaria over de hele wereld (WAZA, 2017).

8

1 Probleembeschrijving Ruim 250 jaar geleden was Tiergarten Schönbrunn, gelegen in Wenen, de eerste Europese dierentuin. Inmiddels zijn er in Europa veel meer dierentuinen bijgekomen, waarvan er 403 aangesloten zijn bij de European Association of Zoos and Aquaria (EAZA, 2017). Het Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra, beter bekend als ARTIS, opende in 1838 de eerste dierentuin op Nederlands grondgebied.

Inmiddels is het ruim 175 jaar later en is er veel veranderd binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’. Ook de meningen en verwachtingen vanuit de maatschappij over de dierentuinen zijn in de loop der jaren veranderd. In 1981 is via de Nota Rijksoverheid en Dierenbescherming vastgesteld dat dieren in het vervolg beschermd moeten worden en een eigen intrinsieke waarde hebben (Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk, 1981). Dit is het begin van verbetering en aandacht voor dierenwelzijn (Gielen, 2000). Sinds het einde van de 20ste eeuw is er meer aandacht gekomen voor welzijn van de dieren, bouw van natuurlijk uitziende verblijven, educatie, onderzoek en fokprogramma’s om de soorten zowel in-situ als ex-situ te behouden (Westervelt, 2010).

Ondanks deze inspanningen blijven er in de 21ste eeuw discussies tussen voor- en tegenstanders over de functie en het bestaansrecht van dierentuinen (WageningenUR, 2012; Moes, 2015). Het politieke standpunt van de PVDD tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van 2017 om alle dierentuinen te sluiten riep landelijke discussie op (PVDD, 2017). De verborgen camerabeelden die in 2016 gemaakt werden in Dolfinarium Harderwijk zorgden in die tijd voor Kamervragen (Ministerie van Economische Zaken, 2016). Een paar jaar eerder, in 2014, was er ophef rondom de euthanasie van een ‘gezonde’ maar genetisch ‘onbelangrijke’ giraffe in Denemarken (AnimalsToday, 2014). Dit soort maatschappelijke discussies hebben er in Costa Rica (2013) en in Buenos Aires (2015) voor gezorgd dat alle dierentuinen gesloten werden, “omdat het niet meer van deze tijd is” (Zeehandelaar, 2017).

1.1 Aanleiding Ook Nederlandse dierentuinen proberen zich aan te passen aan de maatschappelijke ontwikkelingen.

In ARTIS wordt bijvoorbeeld een uitsterfbeleid gevolgd waarbij sommige dieren niet meer worden vervangen (Zeehandelaar, 2017). Mariëlle van Aggelen, directeur van de NVD, geeft aan dat de dieren in Nederlandse dierentuinen leven in “beste omstandigheden volgens de laatste kennis en inzichten en technieken op het gebied van houden van die soorten” (Vogelzang, 2016). Onderzoek wijst uit dat de maatschappij in 2012 dierentuinen genuanceerd waarderen. Door nieuwe informatie of gebeurtenissen kan die nuance verschuiven naar meer absolute posities. In dit onderzoek wordt ook aangegeven dat de kritiek op het houden van dieren voor vermaak groeit (De Cock Buning, Pompe, Hopster, & De Brauw, 2012). Er is echter nog geen sector-breed beeld van hoe de Nederlandse dierentuinen zich aanpassen aan de maatschappelijke ontwikkelingen. Hoogleraar Pim Martens (gespecialiseerd in duurzame mens-dierrelaties) merkt op dat dierentuinen tegenstrijdige doelen hebben. Enerzijds is het doel om de bezoekers te verbinden met het dierenrijk en de natuur en willen ze het ecologisch bewustzijn vergroten. Anderzijds is een dierentuin een commerciële onderneming die is gericht op het vermaken van een veeleisend publiek (Martens, 2014).

9

Een trendonderzoek gericht op het bedrijfstype ‘dierentuin’ biedt de Nederlandse dierentuinen een sector-breed overzicht van de maatregelen die in de sector genomen zijn om zich te ontwikkelen naar de wensen en de eisen van de huidige en toekomstige maatschappij. Hiermee kunnen de dierentuinen de kwaliteit van strategische besluiten verbeteren. Daarnaast biedt een trendonderzoek handvatten voor risicomanagement en innovatiemanagement (Jester, 2017; Leene Communicatie, 2015). Trendonderzoek is echter ingewikkeld, er bestaan nauwelijks gestandaardiseerde methoden voor. Er worden op basis van huidige gegevens verwachtingen geschetst. De mate waarin deze informatie beschikbaar is, verschilt per bedrijfstype. Het verkrijgen van juiste informatie is dus van groot belang om een evenwichtig en betrouwbaar trendonderzoek op te stellen (Valkenburg & Buijs, 2005).

1.2 Doelstelling Het doel van dit onderzoek is om een sector-breed overzicht te krijgen over de huidige stand van zaken en recente ontwikkelingen binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’. Aan de hand van dit overzicht wordt een mogelijke toekomstverwachting geschetst die kan bijdragen aan kwalitatieve strategische besluitvorming binnen het bedrijfstype.

1.3 Onderzoeksvragen: De hoofdvraag die in het onderzoek behandeld gaat worden is: ‘Welke ontwikkelingen hebben binnen het bedrijfstype dierentuin plaatsgevonden in de afgelopen 5 jaar en hoe dragen deze ontwikkelingen bij aan de toekomstverwachting voor het bedrijfstype dierentuin?’

Om deze hoofdvraag te beantwoorden wordt er gebruik gemaakt van de onderstaande deelvragen.



Deelvraag 1: Wat is de huidige stand van zaken binnen het bedrijfstype dierentuin?



Deelvraag 2: Welke ontwikkelingen hebben zich in de afgelopen 5 jaar voorgedaan en welke impact hebben deze ontwikkelingen gehad op het bedrijfstype dierentuin?



Deelvraag 3: Welke toekomstverwachting kan worden geschetst uit de gevonden ontwikkelingen binnen het bedrijfstype dierentuin?

1.4 Opdrachtgever De opdrachtgever voor het trendonderzoek binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’ is het projectbureau WildWorld B.V. Dit is een bedrijf dat onder andere actief is als social enterprise, beter bekend als ondernemen met een maatschappelijke missie (Sociaal Ondernemen, 2017) en tevens uitgever van Reefz (netwerk voor onder andere de dierensector). WildWorld B.V. is vorig jaar gestart met het uitvoeren van trendonderzoeken binnen verschillende dierenbranches. Het doel is om deze onderzoeken periodiek te herhalen om de informatie up-to-date te houden. Net als het, door WildWorld B.V. eerder uitgevoerde, ‘Trendonderzoek naar Stadsboerderijen’ is de vraag naar een trendonderzoek binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’ ontstaan vanuit de wens (en noodzaak) voor verdere professionalisering van de dierensector. Er is opgemerkt dat er behoefte is aan onafhankelijk inzicht en overzicht op bedrijfstype-niveau om tot gedegen sturing en nieuwe samenwerkingen en innovaties te komen. (Franke & de Graaf, 2017) 10

1.5

Leeswijzer In dit rapport wordt eerst de onderzoeksmethodiek besproken. Vervolgens worden per deelvraag de resultaten van de deskresearch en de interviews weergegeven. Hierna wordt in de conclusie de hoofdvraag beantwoord. Uiteindelijk worden de methode en resultaten in de discussie besproken. en worden er aanbevelingen gedaan voor vervolgonderzoek.

1.6 Onderzoekspopulatie Nederland telt momenteel 59 dierentuinen volgens de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland aan de hand van het dierentuinenbesluit (RVO, 2017). Veertien van deze dierentuinen zijn bij de NVD en bij de EAZA aangesloten. De EAZA is aangesloten bij de WAZA. De WAZA zorgt voor wereldwijde begeleiding en ondersteuning van dierentuinen, aquaria en gelijkgestemde organisaties bij de verzorging van de dieren, dierenwelzijn, milieueducatie en natuurbescherming. Het doel is dat elke organisatie haar impact op conservatie maximaliseert (WAZA, 2017).

1.6.1

Dierentuinbesluit Vanuit de overheid is een dierentuinenbesluit opgesteld dat inrichtingen en bedrijven die onder het besluit vallen verplichten tot het aanvragen van een vergunning (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), 2017). In Bijlage I staat een lijst met alle bedrijven die onder het dierentuinbesluit vallen. Uit deze lijst is een onderzoekspopulatie geselecteerd voor dit trendonderzoek aan de hand van het volgende criterium; - De dierentuin voert wetenschappelijk onderzoek uit.

1.6.2

Educatie en wetenschappelijk onderzoek Er is vanuit WildWorld B.V. een definitie gevormd van het bedrijfstype ‘dierentuin’, namelijk: ‘een dierentuin is een bedrijf waar levende dieren op hoogwaardige wijze worden gehouden met als doel om substantieel bij te dragen aan de bescherming van de natuur middels educatie en wetenschappelijk onderzoek’ (Reefz, 2017). Er is gekozen om deze definitie aan te houden omdat deze aansluit bij de beoogde doelstelling van een dierentuin, namelijk educatie, natuurbescherming en wetenschappelijk onderzoek (Vogelzang, 2016). De bedrijven die onderzocht zijn dienen aan deze definitie te voldoen. Educatie is een vereiste voor een dierentuinvergunning, dus alle dierentuinen uit de lijst moeten educatie in hun programma hebben. Het doorslaggevende criterium waaraan een dierentuin moet voldoen is het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek.

Om aan dit criterium te voldoen dienden de onderzoeksresultaten gepubliceerd te zijn: “Wetenschappelijk onderzoek produceert solide, verantwoorde kennis, die door publicatie duurzaam beschikbaar en toegankelijk wordt gemaakt” (VSNU, 2010). Bij vooronderzoek op de website van de NVD is vastgesteld dat de aangesloten dierentuinen natuureducatie, wetenschappelijk onderzoek en instandhouding van bedreigde diersoorten als doelstelling hebben (NVD, 2017b). Dit betekent dat de NVD dierentuinen voldoen aan het criterium ‘wetenschappelijk onderzoek’. Vooronderzoek op websites van de andere dierentuinen gaf geen duidelijkheid of zij voldoen aan het criterium ‘wetenschappelijk onderzoek’.

11

Om zeker te zijn dat alle dierentuinen die voldoen aan het criterium worden meegenomen in het onderzoek is er contact opgenomen met dierentuinen waarvan niet bekend is of ze aan wetenschappelijk onderzoek doen. Aan hen is gevraagd of er wetenschappelijk onderzoek wordt uitgevoerd en zo ja: wat voor onderzoek er wordt uitgevoerd. Daarnaast is er per dierentuin gekeken naar online publicaties van wetenschappelijk onderzoek en indien dit aanwezig was viel de desbetreffende dierentuin binnen het criterium ‘wetenschappelijk onderzoek’. Aan de hand van de resultaten zijn er dierentuinen toegevoegd aan of uitgesloten van het bedrijfstype ‘dierentuin’. De lijst van dierentuinen die bij het bedrijfstype ‘dierentuin’ horen is in Tabel 1 te vinden.

Tabel 1. Dierentuinen in Nederland die behoren tot het bedrijfstype 'dierentuin'

Apenheul

AquaZoo Friesland

ARTIS

Koninklijke Burgers’ Zoo

DierenPark Amersfoort

Dierenrijk

Diergaarde Blijdorp

Dolfinarium Harderwijk

GaiaZOO

Ouwehands Dierenpark Rhenen

Safaripark Beekse Bergen

Vogelpark Avifauna

WILDLANDS Adventure Zoo Emmen

ZooParc Overloon

Dierenpark Hoenderdaell

12

2 Onderzoeksmethodiek Voor het trendonderzoek, wat een kwalitatief onderzoek is, is informatie verzameld om inzicht te krijgen in de ontwikkelingen binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’. De manier waarop deze informatie is verzameld staat hieronder beschreven per deelvraag. Deelvraag 1 is een beschrijvend onderzoek waarbij de huidige stand van zaken in kaart is gebracht door middel van deskresearch. Deelvraag 2 en deelvraag 3 zijn exploratief en bestaan uit deskresearch en interviews.

2.1 Dataverzameling 2.2 Deelvraag 1 Wat is de huidige stand van zaken op het gebied van het bedrijfstype dierentuin?

2.2.1

Dataverzameling De huidige stand van zaken van het bedrijfstype ‘dierentuin’ is in kaart gebracht door middel van deskresearch. De huidige stand van zaken is beschreven aan de hand van de volgende algemene branchegegevens: bezoekersaantallen, beheersvormen, financiën, locaties, kwaliteitsbewaking, dierbeheer, wetgeving en de missie en visie van de dierentuinen. Deze informatie is gebruikt als een basis voor het trendonderzoek. Aangezien de opdrachtgever van plan is het trendonderzoek dierentuinen periodiek te herhalen, kunnen de algemene branchegegevens tijdens het volgende onderzoek met elkaar vergeleken worden. De informatie is gehaald uit de meest recente jaarverslagen en de websites van de dierentuinen en NVD. Daarnaast zijn meerdere websites gebruikt om een overzicht te creëren van de bezoekersaantallen van 2013 tot 2017. Om de gegevens volledig te maken zijn dierentuinen aangeschreven voor aanvullende informatie.

2.2.2

Dataverwerking De relevante gegevens uit de jaarverslagen en websites zijn samengevoegd tot een geheel in een Word bestand en in eigen woorden gezet. Aan de hand van dit bestand is bepaald of er gegevens ontbraken die van belang waren voor een volledig beeld van het bedrijfstype. Dit was het geval, daarom zijn de algemene branchegegevens wetgeving en missie en visie van de dierentuinen toegevoegd.

2.3 Deelvraag 2 & 3 Deelvraag 2: Welke ontwikkelingen hebben zich in de afgelopen 5 jaar voorgedaan en welke impact hebben deze ontwikkelingen gehad op het bedrijfstype dierentuin?

Deelvraag 3: Welke toekomstverwachting kan worden geschetst uit de gevonden ontwikkelingen binnen het bedrijfstype dierentuin?

2.3.1

Dataverzameling De ontwikkelingen die zich hebben afgespeeld binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’ zijn onderzocht door middel van deskresearch en interviews. Uit de deskresearch zijn thema’s naar voren gekomen.

Deze thema’s zijn, na de ontwikkelingen die de respondenten zelf hebben opgemerkt, in de interviews genoemd om mogelijke ontwikkelingen te signaleren. Daaropvolgend zijn aan de hand van de informatie uit de interviews ontwikkelingen en mogelijke toekomstbeelden binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’ geschetst.

13

Deskresearch In Google News Archive Search zijn alle geselecteerde dierentuinen op naam gezocht. Een voorbeeld van de zoektermen voor een dierentuin is: - “Vogelpark Avifauna” - Avifauna De aanhalingstekens zijn gebruikt zodat er in Google op de combinatie van woorden werd gezocht.

Met deze zoektermen zijn nieuwsberichten over de dierentuinen van 2013 t/m 2017 gevonden.

Relevante berichten voor het onderzoek zijn aan de hand van de volgende criteria geselecteerd:  Het materiaal moest gerelateerd zijn aan de dierentuinen die binnen het bedrijfstype vallen.  Het materiaal moest nieuwe informatie bevatten.  Het materiaal was geen reclame.  Het materiaal was niet anekdotisch.

Er zijn 244 nieuwsberichten gevonden die aan deze criteria voldoen.

Interviews Na de uitvoering van de deskresearch zijn praktijkdeskundigen geïnterviewd. Daarmee zijn ontwikkelingen, de impact hiervan op het bedrijfstype ‘dierentuin’ en hoe deze ontwikkelingen zich waarschijnlijk doorzetten naar de toekomst in kaart gebracht.

Om de impact van de ontwikkelingen op het bedrijfstype te bepalen was het van belang om te weten welke ontwikkelingen zich hebben afgespeeld en welke ontwikkelingen nog spelen. Aan de respondenten is gevraagd welke ontwikkelingen zij hebben ervaren binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’. De thema’s, die uit de deskresearch zijn gekomen, zijn pas aan het einde van het interview genoemd, om de respondent minimaal te beïnvloeden. Dit gaf de respondent de gelegenheid om per thema aan te geven of hier wel of geen ontwikkeling in of rondom had gespeeld.

Wanneer de respondent bevestigde dat een thema in ontwikkeling is, werd gevraagd hoe de ontwikkeling speelt in het bedrijfstype en/of in de individuele dierentuin. Per ontwikkeling en thema is er gevraagd hoe en of de respondent verwacht dat de ontwikkeling zal blijven spelen in de toekomst.

De respondenten zijn praktijkdeskundigen die inzicht hebben in het bedrijfstype ‘dierentuin’. De respondenten zijn geselecteerd door middel van een gerichte steekproef en door ‘gatekeepers’, die via hun netwerk praktijkdeskundigen hebben aangewezen. De praktijkdeskundigen zijn geselecteerd op basis van hun kennis en expertise. De praktijkdeskundigen die zijn benaderd door de onderzoekers, zijn de directeuren van de dierentuinen. Indien de directeur niet beschikbaar was, is gevraagd naar een praktijkdeskundige die volgens de directeur geschikt was voor een interview. Van de overkoepelende organisaties, zoals de NVD, werd verwacht dat deze ook een brede kijk hebben op het bedrijfstype ‘dierentuin’. Om respondenten uit te kiezen van de NVD is gebruik gemaakt van de ‘gatekeeper’ en opdrachtgever, Marco Westerhof, die via zijn netwerk praktijkdeskundigen heeft aangewezen.

14

Zowel de praktijkdeskundigen, die aangewezen zijn door een ‘gatekeeper’, als de respondenten die zijn gekozen vanuit een gerichte steekproef dienden te voldoen aan de volgende voorwaarden: • Heeft zicht op het bedrijfstype; • Kan vrijuit spreken over de onderwerpen (heeft dus geen geheimhoudingsplicht); • Is te bezoeken in Nederland; • Heeft tijd voor het onderzoek in de periode januari 2018-maart 2018 (Minimaal 1½ uur beschikbaar voor interview); • Heeft geen bezwaar tegen audio-opname; • Heeft geen bezwaar tegen de publicatie van de resultaten De praktijkdeskundigen zijn gemaild met de vraag of ze aan de bovenstaande voorwaarden voldeden en wilden meewerken aan het onderzoek. Tabel 2 geeft een lijst weer van respondenten die hebben deelgenomen aan een interview. Een van deze respondenten is aangewezen door een ‘gatekeeper’, deze staat in de tabel vermeld. In Appendix IV staat de tabel met alle benaderde kandidaten. Hierin staat ook vermeld wanneer zij niet hebben deelgenomen met de reden hiervan. In totaal zijn er negen interviews afgenomen.

Tabel 2. Overzicht van geraadpleegde gatekeepers en respondenten

Gate keeper

Niels de Wildt (respondent)

2.3.2

Respondent

Functie Respondent

Dierentuin

Robert Kruijff

Directeur

Frank Rietkerk Alex van Hooff Jeroen Loomeijer Rob Huppertz Niels de Wildt

Zoölogisch directeur Algemeen directeur Vestigingsmanager Algemeen directeur Vestigingsmanager

Robin de Lange

Directeur

Erik Zevenbergen

Directeur bestuurder

Sjors van den Boogaart

Divisiedirecteur (Libéma)

Dierenpark Hoenderdaell Apenheul Burgers’ Zoo AquaZoo Friesland GaiaZOO Safaripark Beekse Bergen Ouwehands Dierenpark Rhenen Diergaarde Blijdorp Dierenrijk ZooParc Overloon Safaripark Beekse Bergen AquaZoo Friesland

Datum interview 31-1-2018 9-2-2018 9-2-2018 14-2-2018 23-2-2018 2-3-2018 7-3-2018 14-3-2018

21-3-2018

Dataverwerking Het uitwerken van de deskresearch is volgens het onderstaande stappenplan uitgevoerd: Stap 1. De gevonden nieuwsberichten zijn in een Excel-sheet geplaatst. Hierbij zijn de bron, gebruikte zoekwoorden, titel, auteur en publicatiedatum per nieuwsbericht genoteerd.

Stap 2. De onderzoekers hebben van elkaar de nieuwsberichten gecontroleerd aan de hand van de criteria en hebben indien nodig berichten geëlimineerd of toegevoegd.

15

Stap 3. De nieuwsberichten zijn verdeeld tussen de twee onderzoekers. Elke onderzoeker heeft nieuwsberichten empirisch een of meerdere themacodes gegeven aan de hand van de inhoud van het bericht.

Stap 4. De onderzoekers hebben de door elkaar gegeven themacodes gecontroleerd, besproken en indien nodig aangepast.

Stap 5. De themacodes zijn vervolgens axiaal gecodeerd en de nieuwsberichten zijn op jaartal geordend.

Stap 6. In Excel is een lijst gemaakt waarin overzichtelijk staat hoe vaak een bepaald thema per jaartal naar voren kwam in de nieuwsberichten (Zie appendix III).

Stap 7. Aan de hand van deze lijst zijn thema’s geselecteerd die genoemd zijn bij de interviews.

Hierbij werd gekeken of de thema’s in 2017 en meer dan twee keer voorkwamen. De thema’s die niet aan deze voorwaardes voldeden zijn niet meegenomen tijdens de interviews.

Stap 8. Bij elk van deze thema’s is in grote lijnen een toelichting geschreven over de inhoud van de nieuwsberichten die aan een bepaald thema gekoppeld zijn.

De interviews zijn als volgt verwerkt: Stap 1. De opgenomen interviews zijn getranscribeerd.

Stap 2. De transcriptie is gecontroleerd door de andere onderzoeker.

Stap 3. De interviews zijn onderverdeeld in tekstfragmenten, die aan een of meerdere thema’s zijn toegewezen. Deze tekstfragmenten zijn, per thema, in een Excel-document gezet en onderverdeeld in de categorieën ’oorzaak’, ‘impact’ of ‘gevolg’. Daarnaast werd genoteerd of de uitspraak ging over een individuele dierentuin of over het bedrijfstype en door welke respondent de uitspraak is gedaan.

Stap 4. De tekstfragmenten en thema’s zijn gecontroleerd door de andere onderzoeker. In overleg zijn er, indien nodig, thema’s gewijzigd of geëlimineerd. Tekstfragmenten zijn zo nodig toegevoegd, geëlimineerd of verduidelijkt. Dubbele informatie, persoonlijke informatie en wensen zijn er op deze manier uitgeselecteerd.

Stap 5. De tekstfragmenten met overeenkomende thema’s zijn onder elkaar gezet in een tabel.

Stap 6. De thema’s zijn tussen de twee onderzoekers verdeeld. Per thema zijn verhelderende uitspraken en voorbeelden uit de interviews geselecteerd en toegevoegd aan de tabel. Aan de hand van de thema’s en bijbehorende tekstfragmenten en uitspraken zijn de resultaten geschreven.

Stap 7. De resultaten zijn gecontroleerd door de andere onderzoeker. Wanneer resultaten anders werden geïnterpreteerd door de andere onderzoeker zijn deze in overleg aangepast.

16

Stap 8. De uitspraken van de respondenten zijn teruggekoppeld en aan de respondenten is gevraagd of de uitspraken juist zijn opgevat. Indien dit niet het geval was, zijn de resultaten aangepast.

Stap 9. De resultaten zijn gebruikt om de deelvragen en de onderzoeksvraag te beantwoorden. Per thema is geconcludeerd of hier wel of geen ontwikkeling in is.

Voorbeeld van een verhelderende uitspraak: “Vroeger waren bijna alle dierentuindirecteuren biologen en die waren dus eigenlijk vooral bezig met collectie. En tegenwoordig zijn het allemaal marketeers of financiële mensen, ja die hebben dus waarschijnlijk net een iets andere blik.”

Voorbeeld van een thema met tekstfragmenten: Tabel 3. Voorbeeld thema met tekstfragmenten

Thema

Oorzaak

Impact

Concurrentie

omdat de neiging toch bestaat om wanneer de mensen echt uit de dierenwereld kwamen om daar te veel de focus op te hebben. Dus enerzijds te emotioneel betrokken zijn. En aan de andere kant afkeer van commercie

dat is ook echt een trend in dierentuinland, dat ze zoeken naar managers die wat breder kunnen kijken.

Dat je toch de focus breder houdt, dat is denk ik wel de essentie van waarom ze bredere managers steeds meer inzetten.

2.4 Betrouwbaarheid & Validiteit Triangulatie Bij het uitvoeren van deskresearch is verschillend materiaal, waaronder interviews, nieuwsberichten en jaarverslagen, gebruikt voor de beantwoording van de hoofdvraag. Wanneer meerdere bronnen dezelfde resultaten geven, triangulatie genoemd, is de kans groter dat deze resultaten op waarheid berusten en dit verhoogt de betrouwbaarheid van het kwalitatief onderzoek (Baarda et al., 2013).

Peer debriefing Door middel van deskresearch zijn ook nieuwsberichten geanalyseerd om thema’s naar voren te krijgen die tijdens de interviews werden besproken. Stappen die de ene onderzoeker heeft uitgevoerd zijn door de andere onderzoeker gecontroleerd. Stappen hiervan zijn de gevonden nieuwsberichten, de toegewezen thema’s aan de nieuwsberichten, de samenvattende teksten over de nieuwsberichten en de daaruit volgende uitspraken over het bedrijfstype van de respondenten.

Deze manier van werken, peer debriefing genoemd, verkleint de kans op fouten en interpretaties en verhoogt de betrouwbaarheid van het kwalitatief onderzoek (Baarda et al., 2013).

Theoretical sampling Op basis van vooronderzoek is besloten de directeuren van de dierentuinen aan te schrijven, ook wel theoretical sampling genoemd. Daardoor geven de respondenten een betere ‘dekking’ van de conclusies en dragen tevens bij aan een betere kwaliteit en validiteit van het kwalitatief onderzoek (Boer, 2016).

17

Verzadiging Om een sector-breed overzicht te krijgen zijn alle individuele dierentuinen aangeschreven. Hoe meer respondenten inzichten geven en daarmee het totale bedrijfstype gezamenlijk vertegenwoordigen, hoe hoger de validiteit van het kwalitatief onderzoek. Het doel was om alle respondenten te interviewen. Om zoveel mogelijk respons te krijgen op de interview-uitnodiging zijn de respondenten eerst per mail benaderd en vervolgens telefonisch benaderd. Bij een afwijzing van de uitnodiging is gevraagd naar een alternatieve respondent. Gedurende het onderzoek is later nogmaals een mail verstuurd naar de respondenten die de uitnodiging hadden afgewezen en dit leverde nog een extra respondent op. Dit leverde een totaal van negen respondenten op, die voor tien van de vijftien dierentuinen hebben gesproken. De praktijk wijst uit dat na acht gesprekken bij dezelfde steekproef weinig nieuwe informatie gehoord worden, er treedt verzadiging op. In vier tot acht gesprekken krijg je 80% van de informatie binnen (TopScriptie, 2018). Deze genomen stappen tezamen hebben bijgedragen aan een hogere validiteit van de resultaten (WorldSupporter, 2013).

Gespreksvoorwaardes Er is getracht op eenzelfde constante manier te interviewen. De interviews zijn waar mogelijk op rustige locaties met weinig invloeden van buitenaf afgenomen. De interviews waren semigestructureerd zodat de respondent op zijn gemak in gesprekvorm toelichting kon geven op ontwikkelingen. Daarnaast hadden de onderzoekers de ruimte om dieper in te gaan op bepaalde thema’s. Bij het interview werd een themalijst gebruikt om ervoor te zorgen dat alle thema’s benoemd werden. De themalijst is ontstaan door vooraf uitgevoerd deskresearch. Hierdoor zijn de respondenten zo min mogelijk beïnvloed in het geven van hun antwoorden en zijn alle thema’s benoemd Dit draagt in zijn geheel bij aan hogere betrouwbaarheid van het onderzoek (Scriptium, 2018).

Anonimiteit Om te voorkomen dat sociaal wenselijke antwoorden worden gegeven is voorafgaand aan het interview medegedeeld dat uitspraken anoniem blijven in het onderzoek. Dit vergroot de kans dat de respondent ‘gevoeligere’ informatie of meningen durft uit te spreken. Dit draagt bij aan de betrouwbaarheid van het onderzoek (Scriptium, 2018).

Member check De resultaten uit de interviews, die zijn gebruikt in het onderzoek, zijn voorafgaand aan de publicatie gecontroleerd per respondent. Er is gevraagd of de interpretaties en conclusies die tijdens het onderzoek getrokken zijn in hun ogen recht doen aan de werkelijkheid en dat draagt bij aan de validiteit van het onderzoek (Baarda et al., 2013).

Literatuur Gedurende het gehele onderzoek zijn resultaten en conclusies getoetst aan de hand van beschikbare literatuur. De gebruikte literatuur heeft daarnaast ter ondersteuning of verdieping van de materie gefungeerd. Dit draagt bij aan de betrouwbaarheid van het onderzoek (Tubbing, 2014).

18

Herhaalbaarheid Er is een stappenplan gemaakt over het uitvoeren van het onderzoek. In het stappenplan is Iedere stap, van dataverzameling tot dataverwerking, toegelicht en beschreven zodat deze makkelijk te herhalen is. Door dit stappenplan is het gehele onderzoek herhaalbaarder en vergroot het de betrouwbaarheid van het onderzoek (Willems & Van Zwieten, 2004).

19

3 Resultaten 3.1 Stand van zaken van het bedrijfstype ‘dierentuin’ Om de huidige stand van zaken binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’ te beschrijven zijn gegevens uit jaarverslagen en van websites verzameld. De resultaten van de deskresearch worden per thema besproken. Dit geeft een algemeen beeld van het bedrijfstype dierentuin. In Appendix V staan de onderstaande topics met de bronnen en overzichtelijke tabellen erbij. In de tekst wordt naar de bronnen verwezen met cijfers. Deze corresponderen met de nummering van de bronnen in de appendix.

3.1.1

Locatie en oppervlakte

Figuur 1. Locaties van de dierentuinen

De onderzochte dierentuinen zijn redelijk verspreid over Nederland, met Noord-Brabant als uitschieter met drie dierentuinen in een provincie. In de provincies Flevoland, Groningen en Zeeland bevinden zich geen van de vijftien dierentuinen (zie Figuur 1).

Dierentuinen zijn gevestigd op verschillende soorten locaties; sommige dierentuinen zijn gevestigd in of aan de rand van een stad. Andere dierentuinen zijn gevestigd aan de rand van een dorp. De oppervlaktes die dierentuinen beslaan lopen uiteen van ±11,5 hectare tot ±120 hectare. De meeste dierentuinen (11/15) beslaan ±11,5 hectare tot ±25 hectare1-15.

20

3.1.2

Beheersvorm De Nederlandse dierentuinen zijn een stichting of een Besloten Vennootschap. In 2017 vallen vier dierentuinen onder een stichting1-4 en de overige elf zijn een B.V. De dierentuinen die een B.V. zijn kunnen onderverdeeld worden in een B.V. van twee aandeelhouders5, één (gemeentelijke) aandeelhouder6, een particulier7-, familie8-10- of moederbedrijf 11-12. Een overzicht staat in tabel 4 weergegeven.

Tabel 4. Beheersvormen dierentuinen

3.1.3

BEHEERSVORM Stichting B.V. Particulier

2017 4 26,7% 1 66,7%

B.V. Familiebedrijf

3

B.V. Moederbedrijf

5

B.V. 2 Aandeelhouders

1

B.V. 1 Aandeelhouder Totaal

1 15

6,7% 100%

Financiën Alle dierenparken vergaren inkomsten door middel van entreegeld. Deze entreeprijzen kunnen verschillen in de zomer en de winter. Bij alle dierentuinen kunnen kinderen t/m twee jaar gratis naar binnen. Jonge kinderen tot negen, elf of twaalf jaar kunnen bij veel (11/15) dierentuinen tegen een verlaagd tarief naar binnen. Ook kunnen bij sommige (4/15) dierentuinen mindervaliden of hun begeleiders en senioren tegen een verlaagd tarief naar binnen. Daarnaast zijn de tickets online bij twaalf van de vijftien dierentuinen goedkoper dan aan de kassa. De entreeprijs voor een volwassene in het hoogseizoen (zomer) bij een dierentuin bedraagt tussen de €11 en €30. De gemiddelde entreeprijs voor een volwassene is €19,37.1-15 Bij alle dierentuinen is het ook mogelijk om een abonnement af te sluiten om het hele jaar door tijdens de openingstijden naar de dierentuin te kunnen gaan, de prijs varieert voor een volwassene van €25 en €78 per jaar. De gemiddelde prijs voor een jaarkaart voor een volwassene is €47,40.1-15 Daarnaast genereren alle dierentuinen inkomsten door verschillende activiteiten aan te bieden zoals workshops, rondleidingen en kinderfeestjes. Bij sommige dierenparken is het mogelijk om zakelijke arrangementen te boeken. Tevens organiseren veel parken evenementen zoals een paasbrunch in het park of een wintertentoonstelling. Alle dierentuinen hebben een of meerdere horecagelegenheden in het park, waaruit ook inkomsten worden gegenereerd. Ook hebben de meeste dierentuinen (14/15) een souvenirwinkel. Bezoekers die met de auto komen moeten bij de meeste parken ook parkeergeld of uitrijgeld betalen. 16-30 Andere methoden om inkomsten te genereren zijn sponsoren en dieradoptanten. Twee dierentuinen krijgen daarnaast subsidie van de gemeente. Uit de jaarverslagen is gebleken dat de gemeentes deze subsidies aan het afbouwen zijn (ARTIS, 2016; Diergaarde Blijdorp, 2016). Van de vijftien dierentuinen zijn vier dierentuinen een stichting. De dierentuinen die een stichting zijn genereren ook nog inkomsten van donateurs, fondsenwerving en nalatenschappen. 16-30

21

3.1.4

Bezoekersaantallen Individuele dierentuinen hebben stijgingen en dalingen in de bezoekersaantallen gekend in de afgelopen vijf jaar. Een overzicht van alle cijfers staat in tabel 5. De bezoekersaantallen van de dierentuinen zijn in de afgelopen jaren gestegen van 9,97 miljoen in het jaar 2013 naar 10,38 miljoen bezoekers in het jaar 2016. De bezoekersaantallen van alle NVD-dierentuinen samen van het jaar 2017 zijn 10,5 miljoen, aldus de NVD198. Dit is exclusief de 210.000 bezoekers van Dierenpark Hoenderdaell. Dat zou een bezoekersrecord van Âą10,7 miljoen zijn in het jaar 2017. De bezoekersaantallen van Dolfinarium Harderwijk van 2017 zijn echter nooit bekend gemaakt199. Het totaal van de bezoekersaantallen kan alleen via NVD-cijfers worden aangenomen. De bezoekersaantallen van de NVD in 2016, 10,3 miljoen200, verschilt ongeveer 75.000 met de opgetelde aantallen van de veertien NVD-dierentuinen. Dit kan komen doordat de NVD afgeronde bezoekersaantallen vrijgeeft. Dit betekent dat de 10,7 miljoen, vermeld voor 2017, kan verschillen met het exacte bezoekersaantal.

Tabel 5. Bezoekersaantallen dierentuinen 2013 t/m 2017

2013

2014

2015

2016

2017

Apenheul

447.0001-3

581.0004-8

550.0009-12

460.00013-15

488.00016-17

AquaZoo Friesland

185.00018

185.00019

90.00020-21

130.00022-24

155.00025-27

ARTIS

1.377.96128-30

1.314.40231-33

1.353.84934-36

1.352.69937-39

1.400.00040-42

Koninklijke Burgers’ Zoo DierenPark Amersfoort Dierenrijk

1.470.00043-45

1.415.00046-47

1.040.80448-50

1.023.46951-53

1.157.86854-55

680.00055-58

792.15259-61

801.00062-64

873.55065-67

1.010.00068-70

215.00071-73

250.00074

250.00075-77

240.00078-80

265.00081-83

Diergaarde Blijdorp

1.458.75884-86

1.380.36087-89

1.458.70390-93

1.415.44494-98

1.459.73199-101

Dolfinarium Harderwijk Gaia ZOO

650.000102-103

650.000104-106

643.000107-109

586.300110-113

-

400.000114-117

477.000118-120

475.000121-123

455.000124

445.000125

Ouwehands Dierenpark Rhenen Safaripark Beekse Bergen Vogelpark Avifauna

960.000126-128

985.000129-131

997.500132-134

997.500135-138

1.050.000139-141

875.500142-144

875.000145-147

904.500148-150

900.000151-153

913.000154

346.000155-157

359.380158-160

359.000161-162

376.000163-164

379.000165-167

WILDLANDS Adventure Zoo Emmen ZooParc Overloon

672.000168-170

695.250171

778.680172-173

1.305.000174-

1.000.000177-178

165.000179-180

104.400181

100.000182-184

115.000185-187

148.000188-189

Dierenpark Hoederdaell Totaal

70.000190

100.000191

140.000192

160.000193-194

210.0001195-197

9.972.219

10.163.944

9.942.036

10.384.962

10.080.599*1

Totaal bezoekers volgens de NVD

10.000.000203, *2

9.800.000202, *3

9.500.000201, *3

10.300.000200

10.500.000199

176

*1 = Exclusief Dolfinarium Harderwijk *3 = ZooParc Overloon en *2 = Inclusief het reeds failliete Dierenpark Wissel.

AquaZoo Friesland waren geen onderdeel van de NVD in 2014 en 2015.

22

3.1.5

Kwaliteitsbewaking De meeste (14/15) dierentuinen zijn aangesloten bij de NVD en EAZA. Lid zijn van deze verenigingen kan worden gezien als kwaliteitskeurmerk (NVD, 2018)1-8. De NVD is een brancheorganisatie voor momenteel veertien Nederlandse dierentuinen. De NVD houdt zich onder andere bezig met kwaliteitsbewaking bij de leden (NVD, 2017b). Hiervoor heeft de NVD een aantal beleidsdocumenten en richtlijnen opgesteld die een leidraad bieden voor de aangesloten dierentuinen (NVD, 2017a).

Daarnaast visiteert de NVD de dierentuinen ook elke die jaar voor controle op het gebied van veiligheid, dierenwelzijn en educatie (NVD, 2017b). De EAZA is een organisatie voor dierentuinen in Europa die willen voldoen aan de EAZA-standaards. Hierbij worden verplichtingen opgelegd met betrekking tot: deelname aan fokprogramma’s, dierhouderij praktijken, ethiek, kwaliteit van het personeel en natuurbehoud educatie (EAZA, 2017).

3.1.6

Dierbeheer Van alle dierentuinen geven er dertien aan deel te nemen aan internationale fokprogramma’s en uitwisselingen van dieren.1-13 De fokprogramma’s en uitwisselingen hebben als uiteindelijk doel om dieren weer terug te plaatsen in de natuur. Daarnaast geven twee dierentuinen aan illegaal gehouden dieren op te vangen in het park naast de eigen diercollectie. Alle dierentuinen geven aan dat de dieren en hun welzijn centraal staan. Dit proberen ze te waarborgen door de verblijven van dieren steeds te verbeteren en in te richten naar de behoeftes van de dieren.

Twee van de dierentuinen geven aan dat voortplanting een van de natuurlijke gedragingen is van dieren en dat dit onderdeel is van het dierenwelzijn. Door die voortplanting kan echter een surplus ontstaan. Dieren die niet uitgewisseld kunnen worden met andere dierenparken zullen in uiterste gevallen geëuthanaseerd worden.2, 14

3.1.7

Missie en visie De doelen die dierentuinen nastreven komen grotendeels overeen. Er zijn van twaalf dierentuinen missies, visies of doelstellingen gevonden op de websites. De overeenkomende doelen zijn gebaseerd op: dierenwelzijn, educatie, wetenschappelijk onderzoek en natuur- en soortbehoud zowel in- als ex-situ en kunnen als volgt worden beschreven: De rol van de mens in de natuur staat vaak centraal. Bezoekers krijgen educatie via momenten van verwondering, bewondering en beleving. De bezoeker krijgt kennis, creëert liefde, bewustzijn en respect over de flora en fauna op de aarde. Met als doel de natuur te waarderen en te respecteren; dit creëert de wil om de natuur te willen beschermen. Door een bezoek aan de dierentuin wordt het gedrag mogelijk positief beïnvloed en kan het gedrag van de bezoeker veranderen, omdat hij zijn voorbeeldfunctie inziet. Bij alle doelen van een dierentuin staat het welzijn van de dieren altijd centraal. Daarnaast heeft het bezoek aan de dierentuin als doel een aangename vrijetijdsbesteding te zijn voor de bezoeker. 1-12 De visie van de NVD voor de jaren 2016 tot 2020 is als volgt: NVD-dierentuinen staan bekend als kwaliteitsdierentuinen door te inspireren tot liefde en respect voor de natuur. Deze visie komt overeen met de bovenstaande doelen van de individuele dierentuinen. 13-14

23

3.1.8

Wetgeving Naast de Wet dieren1 zijn dierentuinen volgens de Nederlandse wet verplicht zich aan het Besluit houders van dieren2 te houden sinds 2014. In het besluit is hoofdstuk 4, Houden van dieren voor vertoning, §1 Houden van dieren in dierentuinen, specifiek voor dierentuinen. Deze wet betreft regelgeving over het houden, verzorgen, registreren van de dieren. Daarnaast komen ook de instandhouding van de diersoorten, het hebben van een educatief programma en het beschikken over een beleidsprotocol aan de orde. Voldoet een dierentuin aan de eisen dan kunnen zij op aanvraag een vergunning krijgen.2 Andere wetten die gelden zijn: - CITES, Convention on International Trade in Endangered Species of wild flora and fauna.3 - Wet natuurbescherming.4 - Gebruiksvergunning, o.a. brandveiligheid gebouwen.5 - GWWD, Gezondheids- en Welzijnswet Dieren.6 - IATA, International Air Transport Association.7 - Milieuvergunning. 8 Op gemeentelijk niveau geldt ook de APV, Algemene plaatselijke verordening, die het gebied leefbaar houdt. De regels kunnen per gemeente verschillen.9 Daarnaast heeft de NVD binnen Nederland aan de hand van wet- en regelgeving verscheidene richtlijnen opgesteld. Deze betreffen onder andere ethische-, duurzaamheid-, diertransactie- en dood-dier materiaalcodes, educatieve nota’s en een arbofolder.10

3.2 Ontwikkelingen in het bedrijfstype dierentuin 3.2.1

Thema’s op basis van deskresearch Om de ontwikkelingen die zich in de afgelopen vijf jaar hebben voorgedaan en welke impact deze ontwikkelingen gehad hebben op het bedrijfstype ‘dierentuin’ te beschrijven zijn alle nieuwsberichten uit de deskresearch onderverdeeld in thema’s. Per thema is kort beschreven wat uit de nieuwsberichten naar voren kwam. In Appendix V staan de onderstaande topics met de bronnen en overzichtelijke tabellen erbij. In de tekst wordt naar de bronnen verwezen met cijfers. Deze corresponderen met de nummering van de bronnen in de appendix.

3.2.1.1 Vernieuwing Het thema vernieuwing gaat het over de vernieuwing van verschillende zaken binnen de parken, namelijk: - Verblijven 17-47 - Attracties1-16 - Horeca 60-62 - Parkeergelegenheden 60, 64 - Speeltuinen 65, 66 Daarnaast waren er ook nieuwsberichten die gingen over het vernieuwen van het imago van dierenparken. 48-59 24

3.2.1.2 Maatschappelijke discussie Het thema maatschappelijke discussie gaat over de meningen en discussies in de maatschappij. Deze maatschappelijke discussies worden vaak via social media gevoerd en nieuwsberichten spelen hierop in. De onderstaande onderwerpen komen voor: - Het euthanasiebeleid van dierentuinen. 1-6 - Het nieuwe rookverbod in een aantal dierentuinen. 27-31 - Halalvlees in een horecagelegenheid van een dierentuin33 - Voorkeursbehandeling inwoners Apeldoorn door het krijgen van korting. 32 - WILDLANDS Adventure Zoo Emmen heeft via social media kritiek gekregen vanuit de maatschappij over de entreeprijzen, te weinig dieren, het gebrek aan bordjes en het teveel op een attractiepark lijken. 22-26 - De politiek houdt rekening met een sluiting in de toekomst van Dolfinarium Harderwijk. De negatieve publiciteit door protesterende activisten voor het park, een brief vanuit belangenorganisaties naar de politiek om het fokverbod van dolfijnen in Frankrijk te volgen, en de uitzending Rambam maken de toekomst er voor het Dolfinarium niet makkelijker op. 716

-

Documentaires en buitenlandse beslissingen zorgen voor oplaaiende discussies over dierenwelzijn van dieren in gevangenschap. Hebben dierentuinen nog wel bestaansrecht? 1721

3.2.1.3 Digitale wereld Het thema digitale wereld gaat over zaken waarbij de digitale wereld invloed had op dierentuinen of waarbij dierentuinen een eigen bijdrage hadden gedaan aan de digitale wereld. De nieuwsberichten gingen over: - Mogelijkheid om dierentuinen online te beoordelen en reviews achter te laten.1 - Parken geregistreerd en virtuele route beschikbaar op Google Maps.2 - Live webcam in het dierenpark om een gebeurtenis zoals een geboorte of de bouw van een nieuwe attractie te volgen.3-11 - Vloggers in dierenparken die via de site van de dierenparken te volgen zijn.12-14 - Apps van de dierentuinen: de functie van deze apps is meestal educatie en parkinformatie bieden.15-25 - Nieuwe website en nieuw logo voor Safaripark Beekse Bergen.29 - YouTube serie over de bouw van een nieuw verblijf.26 - Een nieuwe animatiefilm om een dierentuin te helpen een grotere rol te spelen in het natuurdebat.30 - Virtueel naar de dierentuin met een VR bril voor zieke kinderen.31 - Televisieseries, reportages en journaals om nieuws, ontwikkelingen en updates van de dierentuinen naar buiten te brengen.27,28 3.2.1.4 Bezoekersaantallen Het thema bezoekersaantallen gaat over specifieke dag- of jaaraantallen, veelal per individuele dierentuin of over de hele NVD1-2. Naast de stijgingen of dalingen werden ook nog mogelijke oorzaken van de stijging of daling gegeven, zoals de komst van een nieuwe diersoort, opening verblijf of gehouden evenement. 3-27

25

3.2.1.5 Uitbreiding Hierbij gaat het vaak over de vergroting/uitbreiding van het dierenpark zelf of van een dierenverblijf binnen het park.1-9 Zo gaat een van de berichten over de bouw van bungalows en een ander over dat het onderkomen voor de leeuwen dubbel zo groot wordt.6 Daarnaast zijn er ook nieuwsberichten over de bouw of opening van nieuwe attracties in dierenparken.10-15 3.2.1.6 Samenwerking gemeente Dit thema gaat veelal over oplossingen en (financiële) afspraken die gemaakt zijn tussen gemeente en het dierenpark in die gemeente. Onder andere verkeers- en parkeerproblemen1-3, financiële tegemoetkomingen of subsidies werden benoemd6-12. Daarnaast zijn er ook gemeentes die dierenvoer kweken voor het dierenpark op een locatie binnen de gemeente. 4-5 3.2.1.7 Politieke discussie Het thema politieke discussie gaat over politieke partijen die een standpunt innemen voor of tegen dierentuinen en de reacties van de tuinen op deze standpunten.1-5 Berichten gaan over het euthanasiebeleid in dierentuinen, die volgens de politieke partij niet te verantwoorden is.1,2 Ook wordt in berichten aangegeven dat de Partij voor de Dieren wil dat alle dierentuinen sluiten omdat ze niet meer van deze tijd zijn, en het dierenwelzijn niet goed genoeg wordt gewaarborgd. De reacties van dierentuinen laat zien dat deze het hier niet mee eens zijn en dat zij juist het belang van dierentuinen steeds groter vinden worden.3-6 Daarnaast zijn er berichten over politieke partijen die vinden dat dierentuinen een uitsterfbeleid voor grote dieren willen of graag zien dat een dierentuin meer een opvangfunctie krijgt.9,10 Een nieuwsbericht ging over een politieke partij die op werkbezoek was bij een dierentuin.8 3.2.1.8 Innovatie Innovatie komt in de nieuwsberichten naar voren met introducties van uiteenlopende producten of strategieën1. Innovaties als dynamic pricing, de eikelzuiger, een jaagsimulator, nieuwe voercomputers voor gevarieerde voedermomenten, dierenborden in combinatie met een boekje en een app, de beveiliging van de panda’s en kunstmatige inseminatie bij een krokodillensoort zijn besproken2-8. Andere berichten gingen over innovaties op ICT-gebied op de werkplekken en de mogelijkheid voor bezoekers om binnen een van de dierentuinen wifi te gebruiken9.

3.2.1.9 Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) “Bij MVO neemt een onderneming de verantwoordelijkheid voor de effecten van haar bedrijfsactiviteiten op mens en milieu. Het bedrijf ziet in ‘people en planet’-vraagstukken kansen voor nieuwe producten, diensten of processen die zowel de samenleving als de onderneming ten goede komen (profit)” (MVO Consultants, 2018).

Het thema MVO gaat vooral over hoe dierentuinen proberen duurzamer te zijn1-4. Daarnaast waren er een paar berichten over hoe dierentuinen gezonder en biologisch eten gingen aanbieden.4,5 Volgens berichten wordt ook met onderwerpen als voedselverspilling rekening gehouden in dierenparken om de ecologische voetafdruk zo klein mogelijk te houden4. Daarnaast komt er in nieuwsberichten naar voren dat sommige dierenparken ook actiever een rol willen gaan spelen in de duurzame transitie3. Dierenpark Hoenderdaell zet zich op een hele andere manier in, door opvangdieren zoals tijgers terug te plaatsen in een grote ‘wilde dierenopvang’ hopen ze uiteindelijk de verwilderde nakomelingen succesvol terug te kunnen plaatsen in de vrije natuur7,8.

26

3.2.1.10 Klacht omwonenden Nieuwsberichten over klachten van omwonenden lopen uiteen van parkeeroverlast tot geluidsoverlast en bezwaren. Voor parkeeroverlast is een zaak aangespannen tegen de betreffende gemeente en in een andere gemeente is een petitie gestart tegen de files in de wijk. 6-8 Geluidsoverlast door een brullende zeeleeuw in een stadsdierentuin leverde een klacht op.1 Voor de komst van een waterpark is bezwaar aangetekend door omwonenden5, tevens is er bezwaar aangetekend tegen de komst van een achtbaan vanwege de verwachte geluidsoverlast. 2-4 3.2.1.11 Multidisciplinair Het thema multidisciplinair gaat over activiteiten die dierentuinen deden waarmee hun functie werd uitgebreid. Zo zijn hebben meerdere dierentuinen gefunctioneerd als decor voor een film.1-3 Daarnaast zijn er restaurants en horeca aanwezig in dierenparken.5 Een ander nieuwsbericht ging over de opening van een feestzaal.6,7 Ook was er een bericht over het plaatsen van een achtbaan binnen een van de dierentuinen.4 3.2.1.12 Bezoekersbeleving Dit thema gaat over de beleving die toeneemt in dierentuinen. Het beeld van de dierentuin waar de bezoekers langs allemaal hokken lopen lijkt verleden tijd, aldus de NVD. 1-2 Nieuwe verblijven zijn groter, educatiever en dagen de bezoeker uit op zoek te gaan naar de dieren. Een van de nieuwsberichten gaat over een gedateerd deel van een park dat niet meer aan de verwachtingen van het moderne publiek voldoet. 3-7 3.2.1.13 Dierenwelzijn De nieuwsberichten over dierenwelzijn waren verschillend van aard. Een van de berichten gaat over een park dat waarschuwingsbordjes had geplaatst met: “deur op slot, hond eruit”1. Twee andere berichten gaan over een aanklacht tegen Dolfinarium Harderwijk wegens ontucht met dolfijnen en dat het Dolfinarium onschuldig is bevonden2,3. Weer twee andere berichten gingen over bepaalde verrijking door middel van voeding waarmee dierenwelzijn wordt verbeterd. Het laatste bericht met het thema dierenwelzijn ging over hoe het opgroeien van een chimpansee tussen mensen slecht is voor een chimpansee3,4. Koninklijke Burgers’ Zoo hoopte dat het Amerikaanse onderzoek bij zou dragen aan de discussie over het inzetten van wilde dieren in circussen.5 3.2.1.14 Investering Berichten met het thema investeringen gaan veelal over investeringen binnen een dierenpark die financieel gunstig moeten uitpakken door meer bezoekers te trekken. Daarnaast waren onderwerpen als overnames van failliete dierentuinen1-3 en de komst van de panda’s ook investeringen. 4-5 3.2.1.15 Samenwerking stichting Een aantal van de berichten uit 2016 gingen over het stoppen van de samenwerking met bepaalde stichtingen van een dierentuin.1-3 Andere berichten uit 2017 gingen juist over de intensivering van de samenwerking met stichtingen.4-7 3.2.1.16 Parkeerproblemen Berichten over parkeerproblemen binnen het bedrijfstype zijn gevolgen van de drukte in de dierenparken. Stijgende bezoekersaantallen en problemen over parkeertarieven voor buschauffeurs waren onderwerpen die benoemd werden. 1-3 Voor beide problemen is overleg met de gemeente noodzakelijk om tot een oplossing te komen. 1-4 27

3.2.1.17 Personeelsbeleid Berichten over personeelsbeleid gaan over het aantal sollicitaties voor een nieuw dierenpark1, een park dat betrokken is bij een nieuw systeem voor de personeelsplanning2 en een dierentuin waar een te hoge werkdruk is.3 3.2.2

Ontwikkelingen op basis van interviews Tijdens de interviews zijn verschillende thema’s besproken die volgens de respondenten in ontwikkeling zijn. Deze thema’s staan met elkaar in verbinding: zo kan bijvoorbeeld een ontwikkeling in de maatschappij zorgen voor een ontwikkeling in het gebruik van de digitale wereld. Hieronder staat een lijst weergegeven met alle genoemde thema’s. De volgorde van de thema’s is door de onderzoekers besloten op basis van welke thema’s het meest op elkaar lijken in te spelen. De nummers achter de thema’s geven aan met welke andere thema’s ze in verband staan.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Maatschappij (2, 3, 4, 5, 6, 7, 8) Dierenwelzijn (1, 3, 4, 6, 7) Politiek (1, 2, 4, 5) Bestaansrecht (1, 2, 3, 7) Digitale wereld (1, 3, 6, 8) Beleving (1, 2, 5, 8) Internationale samenwerking (1, 2, 4) Concurrentie (1, 5, 6)

3.2.2.1 Maatschappij Volgens de respondenten kan de publieke opinie over dierentuinen snel veranderen en is deze ook veranderd. Een oorzaak voor die verandering is de toenemende kennis van de maatschappij, maar ook de lobby van dierenwelzijnsorganisaties en politieke partijen heeft invloed op de publieke opinie.

Zo kan een kleine groep mensen een grote invloed hebben op de meningen in de maatschappij.

Daarmee bestaat volgens een respondent de kans dat er in de maatschappij meningen worden gevormd die niet altijd kloppen, maar grotendeels op emotie zijn gebaseerd. “Veel discussies over dierentuinen, worden gevoerd door mensen die helemaal niks van dierentuinen afweten”. Deze meningen kunnen snel verspreid worden via social media. Een respondent merkt op dat vroeger de experts altijd werden vertrouwd en dat het tegenwoordig niet altijd meer het geval is.

Dierentuinen moeten inspelen op de veranderende publieke opinie, anders hebben ze geen aansluiting meer bij de maatschappij. Bezoekers willen volgens de respondenten geen shows met dieren meer zien, geld verdienen over de rug van dieren is ‘not done’, de norm en het bewustzijn is veranderd en dat kan leiden tot scherpere discussies. Die discussies gaan onder andere over het bestaansrecht van dierentuinen. Daarnaast wordt er door de consument kritischer naar het maatschappelijk verantwoord ondernemen van dierentuinen gekeken. Dierentuinen proberen discussies voor te blijven door continu nieuwe kennis te gebruiken om zich te verbeteren.

28

Een aantal respondenten merkt op dat de maatschappij verandert, zo gaan mensen tegenwoordig veel vaker buiten de vakanties om een dagje weg en wordt het in dierentuinen drukker buiten de vakantieperiode. Ook wordt gezien dat de maatschappij ontgroent. Deze ontgroening heeft als gevolg dat er meer geld te besteden is per kind. Daarnaast zien respondenten ook dat de maatschappij vergrijst. De vergrijzing betekent dat er gemiddeld meer ouderen zijn in de maatschappij. Die ouderen hebben volgens de respondenten tevens meer geld te besteden en zij komen ook vaker naar de dierentuinen met de kleinkinderen. Dat verandert een deel van de doelgroep van gezinnen met kinderen naar ouderen, eventueel met kleinkinderen. Dierentuinen passen zich aan de veranderde doelgroep aan door bijvoorbeeld de communicatie een serieuzere insteek te geven.

3.2.2.2 Dierenwelzijn Het bewustzijn en, volgens sommige respondenten, de kennis over dierenwelzijn, binnen de maatschappij en dierentuinen neemt toe. De toename van kennis stimuleert veranderingen voor een beter dierenwelzijn binnen dierentuinen. Daarnaast maakt kennis en de aandacht voor dierenwelzijn de maatschappij kritischer volgens de respondenten. Deze kritischere omgeving, inclusief de eigen medewerkers, helpen dierentuinen in het maken van keuzes voor een beter dierenwelzijn binnen de dierentuin. Ook de NVD en EAZA stimuleren veranderingen voor een beter dierenwelzijn. Naar aanleiding van opgedane kennis zijn standaarden verhoogd en afspraken gemaakt die het welzijn van dieren binnen de dierentuinen moet verbeteren. Daarnaast wordt alle kennis, onder andere opgedaan door wetenschappelijk onderzoek, door dierentuinen gebruikt om het dierenwelzijn te verbeteren.

“De case Marius heeft het natuurlijk echt op scherp gesteld en je zag echt enorme verhitte discussies tussen dierentuindirecteuren uit diverse landen en binnen landen.” Een van de respondenten vindt dat situaties zoals de case Marius ervoor kunnen zorgen dat dierentuinen hun geloofwaardigheid verliezen als het gaat over hun bestaansrecht. Het gevolg is dat verblijven worden aangepast en groter worden, er meer aandacht is voor verrijking en het natuurlijk gedrag van de dieren steeds belangrijker wordt. Daarnaast worden er volgens de respondenten vaker verschillende diersoorten samen in één verblijf gezet, ook wel mixed exhibits genoemd. Tevens benoemde een respondent het volgende: “Je ziet dat steeds meer tuinen toegaan naar specialisatie in soorten of in aantallen. Dus het is wat kleiner en gespecialiseerd.”

3.2.2.3 Politiek Wat in de politiek speelt is volgens een aantal respondenten een soort weerspiegeling van wat er in de maatschappij speelt; dit betekent dat de politieke discussies over dierentuinen toenemen. Het is daarom voor dierentuinen van belang om de politiek goed te blijven informeren over wat er in dierentuinen gebeurt, de politiek heeft ook interesse in deze informatie. Er wordt getracht om kritiek vanuit de politiek te voorkomen door alle activiteiten in een dierentuin zo goed en maatschappelijk verantwoordelijk mogelijk uit te voeren.

29

Een respondent zegt dat de gevolgen van politieke discussies groot kunnen zijn voor het gehele bedrijfstype. “We hebben tegenwoordig een lobbyist in dienst in Den Haag die gewoon die politieke agenda’s van partijen volgt om te weten hoe we daarop moeten reageren en anticiperen.”. Zo kan er door de NVD worden ingespeeld op geluiden uit de politiek en kunnen discussies voorkomen worden. Vroeger financierde de overheid een aantal dierentuinen, maar tegenwoordig trekken zij zich langzaam terug door de economische crisis en volgens een deel van de respondenten ook door het veranderde maatschappelijke beeld over dierentuinen. Daarnaast is de wetgeving in de loop van de jaren veranderd. Hierdoor is het personeelsbeleid binnen dierentuinen gecompliceerder geworden en worden er hogere eisen gesteld aan dierentuinen wat betreft het dierenwelzijn.

3.2.2.4 Bestaansrecht Volgens de meeste respondenten zijn door de behoefte aan transparantie vanuit de maatschappij en de vraag naar het bestaansrecht van dierentuinen de Gouden regels en een beleidsplan bij de NVD ontwikkeld. Hiermee is de focus meer gelegd op samenwerking en bestaansrecht. Daarnaast geven de meeste respondenten aan dat er met de NVD leden is besloten om beter, duidelijker en transparanter te communiceren met het publiek over het beleid. Een van de respondenten vertelde: “Met de Nederlandse NVD-dierentuinen is besloten om beter en duidelijker te communiceren, over je beleid, over wat je doet op het moment dat er iets plaatsvindt. Dat we juist informatie geven aan het publiek om ze veel meer mee te nemen bij hetgeen wat je doet”.

De NVD is volgens een aantal respondenten bezig om een soort kwaliteitskeurmerk voor dierentuinen te worden. Mede daarom wordt er binnen de NVD gewerkt aan een betere standaard.

Dit zorgt ervoor dat de NVD strenger wordt en dat dierentuinen aan een aantal eisen dienen te voldoen. Deze eisen zorgen voor discussies tussen de dierentuinen. De Gouden regels stimuleren bijvoorbeeld onder andere de keuze voor diersoorten die onderdeel zijn van een Europees Fokprogramma (EEP). Daarnaast moet elke NVD-dierentuin nu een Green Key Gold certificaat hebben. Ook is de NVD bezig om bepaalde onderdelen van het bestaansrecht van dierentuinen, namelijk dierenwelzijn en educatie, meetbaar te maken. Dit zal zich volgens sommige respondenten vertalen naar protocollen die gebruikt kunnen worden tijdens dierentuininspecties.

Een onderdeel dat volgens de respondenten bijdraagt aan het bestaansrecht van dierentuinen is een bijdrage leveren aan de conservatie van flora en fauna wereldwijd. Stichtingen die nauw samenwerken met de dierentuinen dragen bij aan natuurbeschermingsprojecten wereldwijd of voeren zelf natuurbeschermingsprojecten uit. “Zo’n stichting is natuurlijk ook wel een heel belangrijk onderdeel voor ons als dierentuin, omdat dat mede ons bestaan als dierentuin accentueert.”.

Dierentuinen steunen deze stichtingen onder andere financieel, maar in sommige tuinen hebben de stichtingen ook een duidelijke plek in de dierentuin. Mede doordat dierentuinen hun bestaansrecht duidelijker willen verantwoorden naar bezoekers is volgens sommige respondenten de samenwerking met de stichtingen binnen de dierentuinen de afgelopen jaren zichtbaarder geworden. De samenwerkingen zijn de afgelopen jaren ook intensiever geworden en er zijn door sommige dierentuinen doelen gesteld om substantiële bijdrages te leveren aan stichtingen.

30

Een ander onderdeel van het bestaansrecht van een dierentuin is Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Er wordt bijvoorbeeld gezegd: “We kunnen niet roepen: ‘je moet de wereld een betere plek maken en dieren beschermen’ en ondertussen een rotzooi bedrijf zijn als het gaat over duurzaamheid”. Doordat de maatschappij bewuster is van milieuproblemen en de impact hiervan op de aarde worden dierentuinen kritischer bekeken. Respondenten merken dat er een constante druk vanuit de maatschappij is op dierentuinen om maatschappelijk verantwoord te ondernemen. Niet alleen de maatschappij, maar ook geluiden uit de politiek, intrinsieke liefde voor de natuur binnen dierentuinen en organisaties zoals Wakker Dier en de NVD hebben ervoor gezorgd dat er meer aandacht is voor maatschappelijk verantwoord ondernemen.

Alle dierentuinen zijn dan ook volgens de respondenten bezig met duurzaamheid, veel hebben een Green Key certificaat. Daarnaast wordt er volgens de meeste respondenten in de horeca meer gelet op wat de bezoekers aangeboden krijgen: niet alleen maar fastfood maar ook gezond eten. Ook wordt er gekeken naar de herkomst van het eten van zowel de bezoekers als de dieren en wat de impact daarvan is op het milieu. Het belang wordt steeds meer gelegd op alle aspecten in de dierentuin, hoe gaat een dierentuin om met people, planet, profit. Een respondent zegt hierover: “Het gaat niet alleen maar meer om de dieren die je huisvest, hoe je daarmee omgaat, maar ook nog: Wat geef je die dieren te eten en wat voor impact heeft dat hele proces op het milieu, de natuur, je footprint?” Ook bij investeringen geven sommige respondenten aan rekening te houden met het milieu, door bijvoorbeeld natuur-inclusief te bouwen of voorzieningen aan te leggen voor elektrische voertuigen. Daarnaast proberen dierentuinen meer bewustzijn te creëren bij de bezoekers over de milieuproblemen en de impact hiervan op de natuur.

Educatie is volgens de meeste respondenten een middel om het bestaansrecht van dierentuinen uit te dragen naar de bezoeker. Daarnaast is educatie een onderdeel van het bestaansrecht. De educatieve informatie heeft onder andere als doel bezoekers inzicht te geven in hoe ze zelf kunnen bijdragen aan natuurbescherming. Daarnaast wordt er door middel van educatie begrip gecreëerd voor het belang van de natuur. “Wat je gewoon merkt, dat in landen waar dierentuinen zijn het begrip voor die natuur, voor die dieren, veel hoger is dan in landen waar dat niet is”. Mede hierdoor wordt educatie binnen de dierentuinen steeds belangrijker.

3.2.2.5 Digitale Wereld Volgens een van de respondenten is er behoefte vanuit de bezoeker dat bedrijven altijd bereikbaar zijn. De digitale wereld, onder andere social media en apps, wordt ook gebruikt om te communiceren met klanten en deze directer te benaderen; zo ontstaat er een directere band met de klant.

Dierentuinen zijn actief op social media en zien hier een sterk groeiend gebruik in. Er zijn bijvoorbeeld dierentuinen die zijn begonnen met vloggen.

Wat betreft het gebruik van digitale middelen binnen de dierentuin, om de beleving van de bezoeker te vergroten, zien sommige respondenten een soort van conservatisme bij dierentuinen. Hier wordt wel een ontwikkeling in gezien, maar deze gaat moeizaam. Een respondent geeft aan dat hij twijfelt of digitale middelen nodig zijn in een dierentuin, omdat hij vindt dat het beleven van de echte natuur de kracht is van veel dierenparken.

31

Een andere ontwikkeling die door veel respondenten wordt gezien is dat mensen door de opkomst van social media hun mening makkelijker kunnen delen. Een van de respondenten zegt hierover: “De wereld is klein geworden door social media, door websites, door media. Iedereen is zender en iedereen neemt dingen in zich op.” Dit betekent ook dat er meer en snellere sociale controle op dierentuinen is. Ook kunnen discussies sneller gestart worden en ligt het bestaansrecht van dierentuinen veel meer onder een vergrootglas. Dit zorgt ervoor dat dierentuinen er meer op moeten letten dat alle zaakjes op orde zijn en dat ze altijd een goed verhaal hebben over waarom ze bepaalde dingen doen. Respondenten geven aan dat dierentuinen hierdoor ook steeds transparanter worden naar het publiek.

3.2.2.6 Beleving “De jeugd van tegenwoordig of de gast van morgen heeft een kortere concentratieboog, moeten meer prikkels in een minuut, etc.”, aldus een van de respondenten. Door meer beleving in een dierentuin toe te voegen proberen dierentuinen zich aan te passen aan de nieuwe generatie.

Daarnaast kan er volgens sommige respondenten door de techniek van deze tijd beter worden ingespeeld op de behoefte van de jeugd. De combinatie van educatie en beleving wordt steeds belangrijker. Er wordt meer aandacht besteed aan hoe de boodschap van dierentuinen het best overgebracht kan worden op de bezoekers. Zo zegt een van de respondenten: “Als een medewerker of een vrijwilliger van ons een bezoeker meeneemt dan kan die hem veel beter raken, en dan heeft hij veel beter de mogelijkheid om de bezoeker iets te laten beleven.”.

Volgens sommige respondenten is er vanuit de bezoeker meer de verwachting dat de medewerkers in een dierentuin vriendelijk zijn. Gastvriendelijk personeel is tegenwoordig een belangrijk onderdeel van de waardering van een dierentuinbezoek. Een van de respondenten zei: “Jij als medewerker maakt het verschil en kan niet chagrijnig rondlopen, die houding kan je je niet permitteren.” Dit betekent dat er verwacht wordt van medewerkers dat ze gastvriendelijk zijn. Bij sommige dierentuinen worden de medewerkers ook op basiskennis én communicatievaardigheden geselecteerd. Bij andere dierentuinen krijgt het personeel gastvriendelijkheidtrainingen.

Daarnaast wordt door sommige respondenten opgemerkt dat er vanuit de maatschappij een sterkere behoefte aan multifunctionaliteit is. Elementen als speelgelegenheden en attracties komen steeds meer naar voren in dierentuinen. Daarnaast zijn er ook dierentuinen die de verbinding hebben gezocht tussen dag-attractie en verblijfsrecreatie. Volgens een van de respondenten komt hier wel kritiek op vanuit de maatschappij, aangezien het voor de maatschappij niet meer duidelijk is wat een dierentuin nu precies is.

“Je ziet dat die totaalbeleving steeds belangrijker wordt. En dat inderdaad de horeca een steeds belangrijker onderdeel wordt van die beleving en juist omdat ik daarstraks ook zei met die concentratieboog die korter wordt, dingen als spelen, attracties en je ziet dat toch wel dat het steeds meer een totaalconcept wordt. Dat je steeds meer richting de hoek gaat van attractiepark of van een horecavoorziening etc. of van een evenementenlocatie, dat het steeds meer samensmelt.”

32

Bij de investeringen wordt er daarom steeds meer gekeken hoe elementen gecombineerd kunnen worden volgens een aantal respondenten. Bijvoorbeeld door bij het vernieuwen van een verblijf ook te kijken hoe dit gecombineerd kan worden met bezoekersbeleving. Er worden door respondenten meer investeringen gezien in elementen die de totaalbeleving voor de bezoeker compleet maken.

Hieronder vallen horeca, speelgelegenheden en overdekte ruimtes. Doordat de ervaring van respondenten is dat bezoekers tegenwoordig minder loyaal zijn en sneller verveeld raken wordt het totaal van investeringen in bedragen hoger en moeten investeringen sneller worden gedaan. Niet alleen de verwachtingen van bezoekers stimuleren de investeringen, maar ook de eisen van organisaties en wetgeving, de behoefte om het dierenwelzijn te verbeteren, verouderde onderdelen weer op te knappen en de noodzaak om onderscheidend te zijn ten opzichte van de concurrentie.

Om beter aan de belevingsbehoefte van de bezoeker te kunnen voldoen, wordt er volgens de respondenten getracht om de verblijven er zo natuurlijk mogelijk uit te laten zien en de dieren zo mooi mogelijk te tonen. Zichtlijnen worden belangrijker en de barrières tussen mens en dier worden waar mogelijk onzichtbaar gemaakt. De kleinere collecties en grotere verblijven dragen bij aan een prettige omgeving voor de bezoeker. Een van de respondenten merkte op dat in een park met weinig bezoekers ten opzichte van het aantal dieren er makkelijker aan mens-dier-beleving gedaan kan worden. In een groot park is dat door drukte haast onmogelijk.

Ook thematisering wordt gebruikt voor de totaalbeleving en is een ontwikkeling die volgens de respondenten gaande is in de meeste dierentuinen. De ene dierentuin doet aan natuurlijke thematisering door het gebruik van natuurlijke producten. Andere dierentuinen gebruiken veel drukke, opvallende kleuren gecombineerd met kunstmatige materialen. Daarnaast is het nabootsen van leefgebieden ook een manier van thematisering. Sommige respondenten geven aan dat het belangrijk is om te thematiseren omdat dit bijdraagt aan de beleving van de bezoeker. Andere respondenten geven aan geen gebruik te maken van kunstmatige en gethematiseerde verblijven.

Deze dierentuinen proberen de bezoeker terug naar de natuur te brengen en laten de bezoekers het park op een zo natuurlijk mogelijke manier beleven. Hierdoor ontstaat een scheiding tussen dierentuinen die wel en niet aan thematisering doen.

3.2.2.7 Internationale samenwerking De EAZA is de afgelopen jaren snel gegroeid en er zijn veel dierentuinen uit Europa lid van deze organisatie. Volgens de respondenten is er binnen de EAZA steeds meer duidelijkheid wat er verwacht wordt van de leden. Daarnaast wordt binnen de EAZA de verwachte standaard steeds hoger, wat betekent dat reglementen strikter worden en statements scherper. “Er zijn behoorlijk wat statements aangenomen die best wel ver gaan. Dus verblijven worden ruimer, regulations worden strikter, statements worden scherper, anomalieën, wat daar allemaal over is afgesproken. Dat zijn best wel heldere afspraken.” Deze ontwikkelingen komen onder andere doordat de EAZA de maatschappelijke ontwikkelingen met discussies over het bestaansrecht van dierentuinen wil voorblijven. Daarnaast willen de dierentuinen zelf ook kwalitatief goed zijn en daarvoor is het nodig om heldere afspraken met elkaar te maken.

33

Een respondent geeft aan dat een lidmaatschap bij de EAZA betekent dat de EAZA betrokken zal zijn bij internationale afspraken die gemaakt worden door de dierentuin. Een voorbeeld daarvan is dat er voor bepaalde diersoorten een coördinator actief is die beslist of dierentuinen individuen van deze soort uit mogen zetten in het wild. Hierover wordt door een respondent gezegd: “Je zou erover moeten praten, dat het niet van één persoon afhankelijk is of je dieren terugbrengt naar het wild maar dat er een bepaalde vrijheid is, mits je je aan bepaalde regels houdt”.

Ook buiten de EAZA om worden internationaal afspraken gemaakt die invloed kunnen hebben op dierentuinen, bijvoorbeeld via CITES. Internationale afspraken verlopen volgens de meeste respondenten vaak moeizaam door cultuurverschillen en verschillende nationale belangen.

3.2.2.8 Concurrentie Dierentuinen concurreren niet alleen met elkaar, maar met alles wat met vrije tijd te maken heeft.

Hieronder valt ook de digitale wereld met games en social media. Door de toename van concurrentie, ook uit de retail die steeds meer richting leisure opschuift, wordt er volgens de respondenten steeds professioneler marketing bedreven.

“Heel simpel gezegd concurreren wij als dierenpark niet zozeer met elkaar, maar we concurreren met alles wat met vrije tijd te maken heeft. Dus we concurreren met de bioscopen, met de bowlingbanen, met Ikea want dat is briljant om naartoe te gaan de 2e Paasdag. Maar we concurreren ook met Nintendo en met de iPads en wat er nog meer is.”

Dierentuinen proberen zich steeds meer te onderscheiden ten opzichte van de concurrentie. Ook wordt er gezien dat er meer conglomeraatvorming is bij dierentuinen. Dit heeft als gevolg dat bij de samenwerking met andere dierentuinen er minder directeuren aan tafel zitten en meer managers.

Dit kan zorgen voor vertragingen bij besluitvorming. Daarnaast valt het sommige respondenten op dat de meeste directeuren van dierentuinen vroeger een achtergrond als bioloog hadden en tegenwoordig zijn er meer managers en directeuren met een marketing of financiële achtergrond. De reden die de respondenten hiervoor geven is dat deze mensen wat breder naar een dierentuin kunnen kijken. Sommige respondenten geven ook aan dat dit soort managers minder emotioneel betrokken zijn.

Ook zijn dierentuinen, door de toename van concurrentie en de economische crisis, begonnen met kortingen geven op hun entreetickets. De laatste jaren komt er volgens de respondenten echter steeds meer een besef bij dierentuinen dat constant korting geven niet rendabel is. Een lagere entreeprijs door kortingen zorgt er namelijk voor dat er veel meer bezoekers nodig zijn om de benodigde omzet te behalen. Dit heeft weer als gevolg dat het drukker is in het park en dat kan zorgen voor parkeerproblemen, wachtrijen en een verlies van kwaliteit. Daarnaast hebben de kortingen er volgens de respondenten voor gezorgd dat de prijs-kwaliteit perceptie bij de bezoeker veranderd is; in Nederland zijn mensen gewend om een goede kwaliteit te krijgen voor een lage prijs.

Dit heeft ervoor gezorgd dat sommige dierentuinen de focus zijn gaan leggen op tevreden bezoekers en niet op aantallen. Deze tuinen zijn dan ook grotendeels gestopt met kortingen en actieprijzen. De ervaring bij deze dierentuinen is dat er geen stijging is in bezoekersaantallen, maar wel in de omzet van het park.

34

Een manier waarmee dierentuinen actiebezoekers proberen tegen te gaan en op onaantrekkelijke dagen bezoekers proberen te lokken is dynamic pricing, of een variant hierop. Het voordeel van dynamic pricing is dat de dierentuinen zelf de kaartverkoop doen en hierdoor valt de commissie aan de tussenhandel weg. Een andere reden die genoemd is om gebruik te maken van dynamic pricing of een variant hiervan is om de bezoekersaantallen te spreiden.

Om de continuïteit van de dierentuin te waarborgen en minder kwetsbaar te zijn hebben veel dierentuinen er ook voor gekozen multifunctioneel te zijn. Volgens de respondenten zijn dierentuinen steeds meer bezig met de horeca, de zakelijke markt, een evenementenlocatie zijn en een plek zijn waar bezoekers niet alleen komen voor de dieren. Een van de respondenten vertelde: “Iedereen is er meer mee bezig dan ooit, horeca, zakelijke markt, locatie voor bruiloften. Het is meer dan alleen een dierentuin”. Daarnaast wordt er volgens enkele respondenten steeds meer overdekt gebouwd om minder afhankelijk te zijn van het weer.

Een respondent gaf aan dat veel dierentuinen na de economische crisis weer meer gingen investeren, vanaf dat moment stegen de bezoekersaantallen en was er weer geld om te investeren.

Investeringen zijn onder andere nodig om onderscheidend te zijn ten opzichte van de concurrentie en bezoekers te trekken.

3.3 Toekomstverwachting voor het bedrijfstype ‘dierentuin’ De toekomstverwachting van de respondenten over het bedrijfstype ‘dierentuin’ is beschreven aan de hand van thema’s. Deze thema’s staan met elkaar in verbinding, zo kan bijvoorbeeld een verwachte ontwikkeling in de maatschappij zorgen voor een verwachte ontwikkeling in de beleidsvoering van dierentuinen. Hieronder staat per thema een verwachting van de respondenten over de toekomstige ontwikkelingen binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’.

3.3.1

Maatschappij De respondenten verwachten dat de maatschappelijke ontwikkelingen blijven toenemen, want de kennis over dieren zal blijven toenemen. Dit betekent ook dat de discussie over dierenwelzijn en het bestaansrecht van dierentuinen waarschijnlijk blijft bestaan. Een van de respondenten verwacht dat dierentuinen gaan inspelen op de nadelige effecten van al die kennis in de maatschappij, zoals meningen gebaseerd op emotie en niet op feiten. Ook de eisen vanuit de maatschappij zullen waarschijnlijk blijven toenemen en dierentuinen gaan vermoedelijk werken aan een betere standaard. De maatschappelijke druk en sociale controle op dierentuinen zal hoogstwaarschijnlijk blijven groeien. Dierentuinen gaan daarom hun beleid in de toekomst steeds verder verantwoorden, inclusief duurzame aspecten als people, planet & profit. Een aantal respondenten verwacht dat de dierentuinen zich verder gaan aanpassen aan de veranderende doelgroep.

35

3.3.2

Dierenwelzijn Door de continue komst van nieuwe kennis zal er waarschijnlijk meer inzicht over mogelijke aanpassingen en verbeteringen voor een beter dierenwelzijn zijn. Dit is een proces dat gaande is en waarvan verwacht wordt dat deze door zal blijven gaan. Daarnaast denkt een respondent dat de maatschappelijke discussies over dierenwelzijn meer en scherper gevoerd gaan worden.

Dierentuinen blijven continu werken aan een beter dierenwelzijn, hierbij zijn ze gelimiteerd door hun financiële mogelijkheden. Verblijven gaan vermoedelijk nog ruimer worden in de toekomst, verrijking gaat waarschijnlijk belangrijker worden en de specialisatie in diersoorten gaat mogelijk toenemen.

Tevens zal de beleidsvoering over euthanasie vermoedelijk een grote discussie gaan worden binnen de dierentuinen. Om de kwaliteit te waarborgen zal er onderzoek uitgevoerd worden naar hoe dierenwelzijn gemeten kan worden. Dit onderzoek zal zich in de toekomst waarschijnlijk vertalen naar een protocol ter inspectie van het dierenwelzijn.

“Dat we veel meer weten over de dieren, veel beter weten hoe we ze moeten huisvesten, wat we moeten doen om ze een goed leven te geven. En dat proces zal door blijven gaan, waar wij nu denken dat we het helemaal goed hebben kan het best zijn dat over een paar jaar uit nieuw onderzoek blijkt dat we het toch anders zouden moeten doen, dus dan gaan we er gewoon weer mee aan de slag. Dus dat is gewoon een continuüm. Continuüm om het beter te doen.”

3.3.3

Politiek Verwacht wordt dat op een open manier informeren naar de politiek steeds belangrijker gaat worden. Sommige respondenten geven aan dat discussies over dierentuinen binnen de politiek door gaan zetten op hetzelfde niveau. Andere respondenten geven aan dat ze juist verwachten dat de politieke discussies en inmenging meer, groter en belangrijker gaan worden. Dierentuinen zullen kritiek meer gaan weerleggen met gebruik van resultaten en feiten die het bestaansrecht ondersteunen. De politieke invloeden zullen uiteindelijk wel de collectiekeuze van dierentuinen gaan beïnvloeden.

3.3.4

Bestaansrecht Respondenten verwachten dat er meer tijd in de doelen, die het bestaansrecht van dierentuinen rechtvaardigen, gestoken gaan worden. Ook wordt verwacht dat dierentuinen hun bestaansrecht steeds meer moeten gaan verdedigen naar de maatschappij. Bij innovaties en investeringen zal educatie daarom waarschijnlijk meegenomen gaan worden. Daarnaast zullen bij het personeel en de vrijwilligers de communicatieve vaardigheden mogelijk een grotere invloed gaan hebben om de educatie en beleving beter over te brengen aan bezoekers.

De meeste respondenten verwachten dat de samenwerking met de NVD alleen maar meer, beter en belangrijker gaat worden. Een respondent zegt hierover: “Samenwerking blijft, iedereen ziet het belang. Dat wordt alleen maar beter.” Daarnaast wordt er verwacht dat de samenwerking misschien richting soorten zal gaan, dus een verdeling van de soorten over de verschillende NVD-dierentuinen.

Ook zal de NVD, volgens een respondent, waarschijnlijk meer gaan lobbyen bij de politiek om het bestaansrecht van dierentuinen helder te maken.

36

Tevens verwachten respondenten dat de samenwerking tussen stichtingen en dierentuinen gaat toenemen. Binnen de NVD wordt volgens een respondent zelfs gekeken om een vast percentage van omzet of winst te reserveren voor natuurbeschermingsprojecten. Sommige dierentuinen zullen stichtingen waarschijnlijk een prominentere plek in de tuin geven. Een respondent verwacht dat er een splitsing ontstaat tussen dierentuinen die meer gaan investeren in stichtingen en dierentuinen die dat niet doen.

Daarnaast wordt door respondenten verwacht dat dierentuinen steeds beter gaan worden in maatschappelijk verantwoord ondernemen. Er zullen waarschijnlijk altijd verbeterpunten blijven en nieuwe verbeterpunten ontstaan, dierentuinen zullen hierin meebewegen. Hierover wordt gezegd: “Ik weet nu al dat er gebieden zijn die we nu helemaal nog niet in kaart hebben waar we nog van alles zouden kunnen doen, dus dat blijft zich ontwikkelen”. Daarnaast zal maatschappelijk verantwoord ondernemen waarschijnlijk vanuit de NVD en EAZA een kwaliteitskeurmerk worden.

3.3.5

Digitale wereld: De meeste respondenten verwachten dat dierentuinen de digitale wereld alleen maar meer gaan gebruiken om eigen signalen uit te zenden en transparant te zijn naar de maatschappij. Ook van het gebruik van social media in de maatschappij wordt verwacht dat dit alleen maar groter zal worden.

Hierdoor zal er steeds meer sociale controle komen op dierentuinen.

Sommige respondenten verwachten dat de digitale wereld maar een beperkte rol gaat spelen binnen dierentuinen, denk hierbij aan VR, informatieborden vervangen door apps en dergelijke. Ze verwachten dat de kracht van een dierentuin zal blijven dat de bezoeker fysiek in de natuur aanwezig is en de echte natuur kan beleven. Andere respondenten verwachten wel dat er steeds meer gebruik van gemaakt gaat worden binnen de dierentuin, maar dat dit eerder een toevoeging wordt dan een vervanging van de echte natuur.

3.3.6

Beleving De respondenten verwachten dat de wens van de bezoeker zal blijven veranderen, dus de medewerkers zullen zich moeten blijven ontwikkelen om hierin mee te groeien. Ook zal het personeel in dierentuinen waarschijnlijk steeds meer geselecteerd gaan worden op communicatievaardigheden en zo komt er dus mogelijk een ander type medewerker. De verwachting vanuit veel respondenten is ook dat dierentuinen meer verschillende elementen gaan toevoegen en uiteindelijk waarschijnlijk nog meer multifunctioneel gaan worden. Een mogelijkheid volgens enkele respondenten is dat dierentuinen meer gaan inspelen op het weer met overdekte locaties. Het wordt ook verwacht dat dierentuinen hierdoor waarschijnlijk steeds meer een dagje uit wordt waarin er een totaalbeleving voor de bezoeker is. De verwachting van de meeste respondenten is dan ook dat dierentuinen blijven investeren. De eisen die gesteld worden aan dierentuinen zullen waarschijnlijk alleen maar hoger worden, dus hierdoor zullen investeringen vaker en sneller moeten worden gedaan en zullen de bedragen steeds hoger worden.

“Dat zal wel blijven, want het is de basisvoorwaarde voor een succesvolle onderneming. Je moet vernieuwen, je moet iets nieuws blijven bouwen, bieden, in communicatie kun je daar wat mee doen, dus dat is een trends, die bestaat al lang en die gaat gewoon door. Iedereen blijft investeren.“

37

De ervaring van de respondenten is dat bezoekers dichter en dichter bij de dieren willen zijn voor de optimale beleving. Natuurlijker uitziende en grotere verblijven in combinatie met speelgelegenheden in de dierentuin dragen hieraan bij en zullen waarschijnlijk belangrijker worden. Ook zal alles binnen een dierentuin waarschijnlijk zo natuurlijk mogelijk eruit gaan zien om de beleving voor de bezoeker zo goed mogelijk te maken. De echte natuur laten zien in een groene omgeving blijft de kracht van veel dierentuinen in de toekomst volgens enkele respondenten. De verwachting is dat sommige dierentuinen wel aan thematisering gaan doen en andere niet. Om het totaalplaatje te realiseren wordt er in de toekomst met investeringen waarschijnlijk meer rekening gehouden met beleving en thematisering als onderdeel daarvan.

3.3.7

Internationale samenwerking Door respondenten wordt verwacht dat de regels binnen de EAZA nog duidelijker gaan worden en dat de standaarden steeds hoger worden gelegd. Daarnaast zal dat het lid zijn bij de EAZA waarschijnlijk een kwaliteitskenmerk gaan worden voor dierentuinen. Ook wordt verwacht dat de internationale samenwerking waarschijnlijk zal blijven groeien.

3.3.8

Concurrentie Er wordt door de respondenten verwacht dat de concurrentiedruk zal blijven bestaan. Daarnaast denken sommige respondenten dat dierentuinen commerciëler zullen worden en dat, afhankelijk van de structuur van het bedrijf, meer algemene managers dierentuinen aan gaan sturen.

Veel respondenten beseffen dat te veel en vaak kortingen geven voor problemen kan zorgen, maar door de prijsdruk en concurrenten die doorgaan met acties wordt er niet verwacht dat er helemaal gestopt gaat worden met de kortingen, al zal het aantal acties wel lager worden. Daarnaast wordt er waarschijnlijk meer gekeken naar de bezoekersmix, met aantallen actiebezoekers, abonnementhouderbezoekers, etc. en zal er uiteindelijk een stabilisatie komen in de bezoekersmix.

“Alleen er komt steeds meer concurrentie bij, dus je denkt maar steeds dat je weer mee moet doen met die acties die van de Jumbo en de Hema en noem maar op. Ja, want als ik het niet doe, anderen doen het wel. Dat is een heel moeilijk dilemma.”

Wat betreft dynamic pricing verschillen de verwachtingen van de respondenten. Sommige respondenten verwachten dat dit gaat doorzetten en dat meer dierentuinen gebruik gaan maken van dynamic pricing. Een andere verwachting is dat er een variant gaat komen op dynamic pricing, zoals een andere prijs in de winter dan in de zomer. Sommige respondenten verwachten dat dit niet gaat doorzetten als ontwikkeling.

38

4 Discussie 4.1 Resultatendiscussie Door respondenten zijn uitspraken gedaan over de maatschappij, bijvoorbeeld dat de kennis en het bewustzijn over dierenwelzijn en het milieu gestegen is. Een brief van de toenmalige staatssecretaris van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie naar de voorzitter van de Tweede Kamer geeft aan dat uit rapportages blijkt dat het bewustzijn over dierenwelzijn groeiend is (Bleker, 2011). De jaarrapportage ‘Dierenwelzijn een zaak van feiten en waarden’, van H. Hopster en M.C. van WijheKiezebrink, ondersteunt de uitspraak over het groeiende bewustzijn over dierenwelzijn in de maatschappij met de stelling “De samenleving vraagt ons steeds dringender om anders, beter met dieren en dierziekten om te gaan.” (Hopster & Van Wije-Kiezebrink, 2011). Het onderzoek ‘Sceptisch over Groen’ van J. Snellenlaat zien dat de kennis en het bewustzijn over het milieu toeneemt en dat de samenleving hier bezorgd over is (Snellen, 2014).

Daarnaast wordt er genoemd dat de nieuwe generatie sneller verveeld is en dat alles sneller moet.

Het onderzoek ‘De gemedieerde millennial’ van L. Cuijpers naar de invloed van nieuwe media geeft aan dat de nieuwe generatie, ook wel de digitale generatie genoemd, vooral bezig is met zelfontplooiing en een zoektocht naar een eigen identiteit. Dit is onderdeel van het doel om gelukkig te worden en plezier te hebben. Dit doel geldt zowel voor de lange, als voor de korte termijn. Dit betekent volgens het onderzoek dat de digitale generatie nú vermaakt willen worden en een ‘onmiddellijke behoeftebevrediging willen’ (Cuijpers, 2017). Dit bevestigt dus het beeld van de respondenten.

Tevens geven respondenten aan dat Nederland vergrijst en ontgroent. De vergrijzing en ontgroening wordt beaamd door de Bevolkingsprognose 2012–2060 van het CBS. Hierbij wordt aangegeven dat de prognose is dat het percentage ouderen in de samenleving tot ongeveer 2040 zal groeien en het aantal geboortes tot ongeveer 2025 langzaam afneemt. Wat wel opvalt in deze bevolkingsprognose is dat de prognose is dat het aantal inwoners met een migratieachtergrond zal gaan groeien (CBS, 2017). Dit is niet benoemd in de interviews, terwijl dit misschien wel invloed kan hebben op de doelgroep van dierentuinen. De normen en waarden wat betreft bijvoorbeeld dierenwelzijn verschillen namelijk per cultuur (Hopster & Van Wije-Kiezebrink, 2011).

Volgens een aantal respondenten zijn na de economische crisis van 2008 tot 2015 veel dierentuinen meer gaan investeren, vanaf dat moment stegen de bezoekersaantallen. Het onderzoek ‘Consument en economische crisis tussen 2008 en 2015: producten tussen luxe en noodzaak’ van A.E. Bonner en R. de Hoog geeft weer dat de economische crisis ervoor heeft gezorgd dat consumenten minder geld te besteden hadden. Vooral op dagtripjes vanuit huis, zoals een dagje naar de dierentuin, werd door consumenten bezuinigd (Bonner & De Hoog, 2016). Een logisch gevolg van het einde van de crisis is dat de consument weer dagtripjes vanuit huis zal ondernemen, waardoor de inkomsten van onder andere dierentuinen weer toenemen.

39

Het bestaansrecht van dierentuinen wordt door de respondenten beschreven met onderwerpen als meer belang voor (interactieve) educatie voor haar bezoekers, steeds meer natuurlijkere verblijven voor de dieren en een stimulatie vanuit de NVD voor een veranderde diercollectie met meer diersoorten die in EEP’s zitten. Deze uitspraken worden bevestigd door een onderzoek naar de kernactiviteiten van dierentuinen, die hierin ook naar voren komen (Keulartz, 2010). Daarnaast wordt er in het betreffende onderzoek gesproken over de belangen en het nut van dierentuinen ten opzichte van de in-situ bescherming. Dit is een onderwerp wat minder is benoemd door de respondenten.

4.2 Methodediscussie Voorafgaand aan het onderzoek was bepaald dat de gegevens uit de deskresearch ontwikkelingen aan zouden geven, gedurende het onderzoek bleek deze veronderstelling niet te kloppen. De gegevens bleken te specifiek te zijn waardoor macro-ontwikkelingen niet konden worden gevonden.

De nieuwsberichten gaven eerder een indicatie van thema’s en onderwerpen die spelen binnen het bedrijfstype. Om te onderzoeken of er sprake is van een ontwikkeling zijn de thema’s in de interviews benoemd.

Tijdens de interviews is er gebruik gemaakt van een topiclijst, de interviews waren dus semigestructureerd. Dit betekent dat alle topics individueel zijn besproken maar de manier van doorvragen ruimte laat voor flexibiliteit. Door bij alle thema’s en ontwikkelingen specifiek te vragen naar oorzaak, impact en verwachting is getracht te zorgen dat de resultaten uit de interviews antwoord geeft op de deelvragen en de onderzoeksvraag. Het gebruik van een semigestructureerd interview zorgt er echter toch voor dat deze interviews minder goed herhaalbaar zijn, en dus minder betrouwbaar zijn. Om de herhaalbaarheid zo hoog mogelijk te houden is er tijdens de interviews minimaal van de topiclijst afgeweken (Willems & Van Zwieten, 2004).

Bij de interviews zijn er open vragen gesteld. Bij sommige vragen gaf een respondent aan dat hij onzeker was over het antwoord. Zinnen die hierbij bijvoorbeeld werden gebruikt waren: ‘Ik heb geen glazen bol maar…’, ‘…maar wat anderen doen weet ik niet’. Na een evaluatie met de respondenten bleek dat deze onzekerheid niet aan de interviewvragen lag. Deze onzekerheid geeft echter wel aan dat niet alle respondenten over alle besproken onderwerpen een algemeen overzicht van het bedrijfstype hebben.

De verwachtingen van de respondenten geven samen een mogelijke toekomstverwachting weer. De verwachtingen zijn gebaseerd op expertise en ervaring. De praktijkdeskundigen hebben dusdanige expertise dat de gedane uitspraken betrouwbaar zijn. De toekomst zal uitwijzen of de verwachtingen van de respondenten uitkomen. .

Niet alle geselecteerde praktijkdeskundige zijn gesproken. Alle dierentuinen die voldeden aan het bedrijfstype ‘dierentuin’ zijn benaderd, maar ze zijn niet allemaal gesproken. De praktijk wijst echter uit dat na acht gesprekken bij dezelfde steekproef weinig nieuwe informatie gehoord wordt, er treedt verzadiging op. In vier tot acht gesprekken krijg je 80% van de informatie binnen (TopScriptie, 2018). Dat betekent dat aanvullende interviews waarschijnlijk niet tot veel nieuwe inzichten zouden leiden.

40

De definitie van het bedrijfstype ‘dierentuin’ wordt door eenieder anders beoordeeld en er is geen vaste beschrijving van het begrip. Het bedrijfstype ‘dierentuin’ is in dit onderzoek vastgesteld aan de hand van een definitie van de opdrachtgever. Een eenduidig definitie van het begrip ‘dierentuin’ zou echter verwarring kunnen voorkomen. Dit geldt zowel op nationaal als Europees niveau.

Een van de dierentuinen waarvan de praktijkdeskundige niet is gesproken is WILDLANDS Adventure Zoo Emmen. In 2016 is Dierenpark Emmen verhuisd en is het concept van het dierenpark helemaal veranderd. Tevens is de naam veranderd naar WILDLANDS Adventure Zoo Emmen. WILDLANDS geeft aan niet alleen maar een dierentuin te zijn, maar juist een themapark (Louwrier, 2016). Doordat het concept van WILDLANDS heel erg verschilt van de concepten van de dierenparken die wel gesproken zijn kan het zijn dat er bepaalde inzichten gemist zijn die wel van belang kunnen zijn voor de resultaten.

Dierenpark Hoenderdaell is de enige dierentuin binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’ die niet is aangesloten bij de NVD en EAZA. Hoenderdaell vindt dat dierentuinen concreet moeten werken aan herintroductie van dieren in het wild en wil dit voor zijn park ontwikkelen en is daardoor geen NVDlid (AnimalsToday, 2014). Leden van de NVD en EAZA moeten aan bepaalde eisen voldoen als voorwaarde van het lidmaatschap. Hierdoor bestaat de kans dat sommige stukken uit de resultaten een vertekend beeld geven voor Dierenpark Hoenderdaell.

Van de NVD zijn door de ‘gatekeeper’ Marco Westerhof praktijkdeskundigen geselecteerd. Geen van de praktijkdeskundigen was beschikbaar wegens te volle agenda’s. Door een van de benaderde praktijkdeskundigen is aangegeven dat de bij de NVD aangesloten dierentuinen ook benaderd konden worden voor interviews. Dit betekent waarschijnlijk dat de praktijkdeskundigen van de NVD niet verwachten andere inzichten te hebben dan de praktijkdeskundigen van de aangesloten dierentuinen. Om de uitspraken van de praktijkdeskundigen vanuit een andere invalshoek te kunnen verifiëren waren de NVD leden geselecteerd.

Tijdens het uitvoeren van de deskresearch, om de huidige stand van zaken in kaart te brengen, bleek dat bepaalde gegevens zoals, dierbeleid, kwaliteitsbewaking, dierbeheer, bezoekersaantallen en personeelsbeleid niet altijd te vinden waren in de jaarverslagen en op websites van dierentuinen. Om de gegevens compleet te maken is er gebruik gemaakt van externe websites. Indien mogelijk zijn er meerdere bronnen gebruikt om de validiteit van de resultaten te verhogen. Toch kan het gebruik van externe websites invloed hebben op de validiteit en betrouwbaarheid van de resultaten. Om transparantie te bieden in de gebruikte informatiebronnen is in Appendix V een uitgebreide bronvermelding toegevoegd. De huidige stand van zaken is dus gebaseerd op informatie van websites van dierentuin, jaarverslagen van dierentuinen en externe websites. Desondanks ontbraken bij sommige onderwerpen de gegevens van enkele dierentuinen.

41

De gegevens over personeelsbeleid, om de huidige stand van zaken in kaart te brengen, waren dusdanig onvolledig dat deze niet in het rapport zijn benoemd. Onder andere het aantal FTE’s, vrijwilligers en tijdelijke krachten werd getracht in kaart te brengen. Na het doorzoeken van websites, jaarverslagen en enkele reacties van respondenten was minder dan 50% van de informatie bekend en spraken enkele gevonden cijfers elkaar tegen. De verzamelde informatie was niet voldoende om de huidige stand van zaken betreft het personeelsbeleid weer te geven.

Deskresearch met gebruik van Google News Archive search gaf niet alle mogelijke nieuwsberichten weer. LexisNexis, een ander nieuwsarchief, is doorzocht om na te gaan welke nieuwsberichten hieruit naar voren komen. Aan de hand van de gevonden berichten bleek dat er nieuwsberichten ontbraken. Hoeveel invloed dit op de resultaten heeft gehad is waarschijnlijk beperkt, want voor Dierenpark Hoenderdaell en Vogelpark Avifauna werden wel nieuwe berichten maar geen nieuwe thema’s gevonden. Dat betekent dat het gebruik van een ander nieuwsarchief waarschijnlijk geen of nauwelijks andere thema’s op zou leveren en daarmee de resultaten minimaal zou beïnvloeden.

Bij de deskresearch zijn thema’s als ‘parkeerproblemen’ en ‘klachten omwonenden’ naar voren gekomen. Dit zijn specifieke onderwerpen en respondenten gaven bij het benoemen van deze thema’s aan dat ze hier alleen voor hun eigen dierentuin inzicht in hadden. Mogelijk liggen er een of meerdere macro-ontwikkelingen ten grondslag aan deze thema’s. Deze zijn niet altijd duidelijk naar voren gekomen in de interviews door gebrek aan overzicht van het bedrijfstype bij de respondenten op dit microniveau.

42

5 Conclusie 5.1 Deelvraag 1: Huidige stand van zaken Wat is de huidige stand van zaken binnen het bedrijfstype dierentuin?

Aan de hand van de deskresearch is de huidige stand van zaken uiteengezet in de volgende gegevens:  Locatie en oppervlakte: de 15 dierentuinen zijn redelijk verspreid over Nederland. In de provincies Flevoland, Groningen en Zeeland bevinden zich geen dierentuinen. De meeste dierentuinen beslaan 10 hectare tot 25 hectare.  Beheersvorm: De twee voorkomende beheersvormen zijn B.V. (11) en stichting (4).  Financiën: Inkomsten worden vergaard door entreegelden, abonnementen, horeca, activiteiten, souvenirverkoop, parkeergelden, sponsoren en dieradopties. Stichtingen vergaren daarnaast nog inkomsten door donateurs, fondsenwerving en nalatenschappen.

Twee dierentuinen ontvangen subsidie van de gemeente.  Kwaliteitsbewaking: Er wordt door organisaties (EAZA en NVD) kritisch gekeken naar veiligheid, dierenwelzijn, kwaliteit van het personeel en educatie bij 14 van de 15 dierentuinen.  Dierbeheer: Er wordt door 13 dierentuinen aangegeven dat ze actief deelnemen aan fokprogramma’s en twee dierentuinen hebben daarnaast een functie als dieropvang.  Missie en visie: De missies en visies van de Nederlandse dierentuinen zijn gebaseerd op vijf doelen: dierenwelzijn, educatie, wetenschappelijk onderzoek en natuur- en soortbehoud zowel in- als ex-situ.  Wetgeving (m.b.t. dieren): Naast de Wet dieren zijn dierentuinen sinds 2014 verplicht zich aan het Besluit houders van dieren te houden. Om een dierentuinvergunning te krijgen moeten dierentuinen voldoen aan verschillende eisen met betrekking tot de verblijven, de verzorging, de registratie en de werkwijze van een dierentuin.

5.2 Deelvraag 2: Ontwikkelingen van de afgelopen 5 jaar Welke ontwikkelingen hebben zich in de afgelopen 5 jaar voorgedaan en welke impact hebben deze ontwikkelingen gehad op het bedrijfstype dierentuin?

Uit de interviews zijn de volgende thema’s naar voren gekomen: maatschappij, dierenwelzijn, politiek, bestaansrecht, digitale wereld, beleving, internationale samenwerking en concurrentie.

De toenemende kennis over dierenwelzijn in de maatschappij heeft ervoor gezorgd dat de maatschappij kritischer wordt en dat de publieke opinie over dierentuinen is veranderd. Hierdoor ontstaan discussies over dierentuinen, onder andere over het bestaansrecht van dierentuinen. In de politiek wordt deze ontwikkeling weerspiegeld en nemen de discussies over dierentuinen toe.

Daarnaast heeft de toename van kennis en de mogelijkheid deze kennis te verspreiden via het internet invloed gehad op het belang van het waarborgen van dierenwelzijn en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Tevens heeft de combinatie van meer kennis en bewustwording in de maatschappij en discussies over dierentuinen er volgens respondenten voor gezorgd dat dierentuinen transparanter worden naar het publiek en hun bestaansrecht meer gaan verantwoorden.

43

Een andere ontwikkeling die volgens respondenten speelt is het vergrijzen en ontgroenen van de maatschappij. Dit heeft gezorgd voor een gedeeltelijk veranderende doelgroep van ‘gezinnen met kinderen’ naar ‘ouderen, eventueel met kleinkinderen’. Dierentuinen proberen zich aan te passen aan deze veranderende doelgroep. Daarnaast neemt de concurrentie voor dierentuinen toe, onder andere vanuit de retail en de digitale wereld. Deze concurrentie heeft er, in combinatie met de economische crisis, voor gezorgd dat er een kortingswedloop is ontstaan waardoor de prijs-kwaliteit perceptie bij de bezoeker lijkt te zijn veranderd. Sommige dierentuinen zijn, om dit tegen te gaan, de focus gaan leggen op tevreden bezoekers en niet op aantallen. De ervaring van dierentuinen die voor deze strategie hebben gekozen is dat er geen stijging is in bezoekersaantallen, maar wel in de omzet van het park.

Volgens de respondenten is de nieuwe generatie veranderd, ze hebben een kortere concentratieboog, zijn sneller verveeld en moeten meer geprikkeld worden. Dierentuinen proberen zich op meerdere manieren aan te passen aan deze nieuwe generatie door een totaalbeleving te bieden. Dit is volgens de respondenten gedaan door educatie, speelgelegenheden, attracties, horeca, digitale apparaten, thematisering of een combinatie hiervan te gebruiken in de dierentuin. Educatie wordt tevens gebruikt om het bestaansrecht van dierentuinen over te brengen naar de bezoekers.

Ook zien de respondenten een ontwikkeling in de internationale samenwerking. De EAZA is snel gegroeid en regelementen binnen deze organisatie worden strikter. Ook wordt gezien dat cultuurverschillen en verschillende nationale belangen ervoor kunnen zorgen dat internationale afspraken moeizaam verlopen.

5.3 Deelvraag 3: Toekomstverwachting Welke toekomstverwachting kan worden geschetst uit de gevonden ontwikkelingen binnen het bedrijfstype dierentuin?

De respondenten verwachten dat de kennis over dieren in dierentuinen en in de maatschappij zal blijven toenemen en dat hierdoor de discussie over dierenwelzijn en het bestaansrecht van dierentuinen blijft bestaan. Dierentuinen gaan daarom hun beleid in de toekomst waarschijnlijk steeds verder verantwoorden, inclusief duurzame aspecten als people, planet & profit. Daarnaast wordt verwacht dat dierentuinen het dierenwelzijn blijven verbeteren. Ook zal de transparantie naar het publiek en de politiek toe waarschijnlijk steeds belangrijker gaan worden. De meeste respondenten denken dat dierentuinen meer digitaal gaan communiceren om transparant te zijn naar de maatschappij.

Een aantal respondenten verwacht dat de dierentuinen zich verder gaan aanpassen aan de veranderende doelgroep en veranderende maatschappij. Waarschijnlijk zal er meer tijd in de doelen gestoken gaan worden die het bestaansrecht van dierentuinen rechtvaardigen. Respondenten denken dat er altijd verbeterpunten blijven ontstaan op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen en ze verwachten dat dierentuinen hierin zullen meebewegen. Daarnaast verwachten respondenten dat dierentuinen waarschijnlijk meer gaan investeren om een totaalbeleving voor de bezoeker te creëren en dat dierentuinen hierdoor nog meer multifunctioneel worden. De verwachting is dat de concurrentiedruk zal blijven bestaan.

44

Door respondenten wordt verwacht dat de regels binnen de EAZA nog duidelijker gaan worden en dat de lat steeds hoger gelegd gaat worden. Ook denken ze dat de internationale samenwerking zal blijven groeien.

5.4 Hoofdvraag ‘Welke ontwikkelingen hebben binnen het bedrijfstype dierentuin plaatsgevonden in de afgelopen 5 jaar en hoe dragen deze ontwikkelingen bij aan de toekomstverwachting van het bedrijfstype dierentuin?’

Uit het onderzoek zijn de volgende thema’s naar voren gekomen die invloed hebben op de toekomstverwachting van het bedrijfstype ‘dierentuin’: maatschappij, dierenwelzijn, politiek, bestaansrecht, digitale wereld, beleving, internationale samenwerking en concurrentie.

De duidelijkste trend die uit dit onderzoek kan worden gehaald is dat de maatschappij veranderd. Er is meer kennis en bewustzijn over dierenwelzijn en het belang van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Daarnaast is de huidige maatschappij kritischer en zijn ze sneller verveeld.

Dierentuinen trachten zich aan te passen aan deze veranderende maatschappij door meer aandacht te besteden aan onder andere beleving, bestaansrecht, transparantie naar de maatschappij en multifunctionaliteit.

Een andere trend is de toenemende concurrentie. Deze concurrentie heeft, in combinatie met de economische crisis, voor een kortingswedloop gezorgd waardoor de prijs-kwaliteit perceptie bij de bezoeker is veranderd. Respondenten verwachten dat dierentuinen hun strategie moeten aanpassen om rendabel te blijven, bijvoorbeeld door minder of geen kortingen meer te geven en te focussen op tevreden bezoekers.

Uiteindelijk kan er nog een trend gezien worden in de internationale samenwerking, met name bij EAZA groeit de samenwerking volgens de meeste respondenten. Door de groeiende samenwerking worden hogere standaarden en duidelijkere regels verwacht.

45

6 Aanbevelingen De onderstaande aanbevelingen zijn gedaan op basis van de resultaten van het onderzoek. Deze aanbevelingen kunnen gebruikt worden en hieruit kan vervolgonderzoek voortvloeien. De aanbevelingen zijn opgesteld als mogelijke vervolgonderzoeken voor de opdrachtgever.

Er wordt aangeraden het trendonderzoek dierentuinen over vijf jaar (2023) te herhalen. Zodoende blijven gegevens actueel en kunnen aan de hand van nieuwe informatie, mogelijk nieuwe ontwikkelingen worden geïdentificeerd. De toekomstverwachtingen van dit rapport kunnen dan worden vergeleken met de werkelijke ontwikkelingen die de komende vijf jaar binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’ plaatsvinden. Voor de nieuwe onderzoekers wordt het volgende aanbevolen: Bij het afnemen van semigestructureerde interviews met een selecte groep mogelijke respondenten is aan te bevelen om voorafgaand een testinterview af te nemen. Zo is de kans op het verkrijgen van de juiste informatie tijdens het onderzoek groter.

De Nederlandse dierentuinen werken binnen Europa samen met vele dierentuinen. De algemene stand van zaken voor Europa is niet specifiek in kaart gebracht. Die informatie voor alle dierentuinen gebundeld zou een interessante bron van informatie kunnen zijn. De dieren in Nederlandse dierentuinen leven in “beste omstandigheden volgens de laatste kennis en inzichten en technieken op het gebied van houden van die soorten”, aldus de NVD (Vogelzang, 2016). Interessant kan zijn om per land een vergelijking te kunnen maken ten opzichte van andere landen. In hoeverre verschillen doelstellingen van dierentuinen, de nationale wetgeving en de maatschappelijke invloed.

Ten aanzien van de algemene stand van zaken binnen het bedrijfstype ‘dierentuin’ zou een onderzoek naar het personeelsbeleid een goede aanvulling kunnen zijn. Over financiën zoals salarissen en sociale lasten, maar ook over het aantal FTE’s, seizoensmedewerkers en vrijwilligers binnen het bedrijfstype‘ dierentuin’ is weinig bekend.

Op basis van dit rapport, mogelijk met extra onderzoek, kunnen toekomstscenario’s worden geschetst. Aan de hand van de verschillende scenario’s kan de impact hiervan op het bedrijfstype ‘dierentuin’ worden ingeschat. Onderwerpen als wet- en regelgeving, een kritische maatschappij, euthanasiebeleid en het uitdragen van het bestaansrecht kunnen aan bod komen.

Binnen de dierensector is het uitvoeren van trendonderzoek een nieuw type onderzoek. Er wordt aangeraden om het trendonderzoek, dat inmiddels voor stadsboerderijen en dierentuinen is uitgevoerd, bij verschillende bedrijfstypes binnen de dierensector door te zetten. De opgedane kennis en inzichten, verkregen uit de onderzoeken, kunnen leiden tot nieuwe samenwerkingen en innovaties binnen de sector.

Uit dit onderzoek blijkt dat de mening van de maatschappij een grote invloed heeft op dierentuinen.

Dat betekent dat het duidelijk maken van het bestaansrecht naar de maatschappij en dit ook als dierentuin ook maximaal nastreven voor dierentuinen heel belangrijk gaat worden in de toekomst.

Samenwerking binnen de dierenbranche en een gezamenlijke boodschap uitstralen als bedrijfstype blijken van groot belang.

46

7 Bibliografie AnimalsToday. (2014). Het lot van overschotdieren in dierentuinen. Geraadpleegd op 9 november 2017, van https://www.animalstoday.nl/lot-overschotdieren-dierentuinen/ ARTIS. (2016). Jaarverslag 2016. Geraadpleegd op 1 maart 2018, van https://www.artis.nl/media/filer_public/65/7b/657bf0f3-b407-4df1-9a6288bc5bb3baf7/artis_jaarverslag_2016.pdf Baarda, B., Bakker, E., De Goede, M., Van der Velden, T., Peters, V., & Fischer, T. (2013). Basisboek kwalitatief onderzoek. (3e ed.). Groningen, Nederland: Noordhoff Uitgevers B.V. Besluit houders van dieren (2014, 19 juni). Geraadpleegd op 3 november 2017, van http://wetten.overheid.nl/BWBR0035217/2017-01-01#Hoofdstuk4 Bleker, H. (2011). Brief Voortgangsrapportage NDW/NAD en Staat van het Dier 2. Geraadpleegd op 23 april 2018, van https://archief06.archiefweb.eu/archives/archiefweb/20180302112126/https://www.rijksoverheid.n l/binaries/rijksoverheid/documenten/kamerstukken/2011/05/24/aanbieden-voortgangsrapportagenota-dierenwelzijn-en-staat-van-het-dier-2010/aanbieden-voortgangsrapp Boer, F. D. (2016). De Grounded Theory Approach: een update. Geraadpleegd op 12 april 2018, van https://www.tijdschriftkwalon.nl/inhoud/tijdschrift_artikel/KW-16-1-25/De-Grounded-TheoryApproach-een-update Bonner, F., & De Hoog, R. (2016). Consument en economische crisis tussen 2008 en 2015: producten tussen luxe en noodzaak. Geraadpleegd op 23 april 2018, van https://moa04.artoo.nl/clou-moawebimages/images/bestanden/pdf/Jaarboeken_MOA/Marktonderzoek_2016_H6.pdf Buijs, J., & Valkenburg, R. (2005). Integrale productontwikkeling. (3e ed.). Utrecht, Nederland: LEMMA B.V. CBS. (2017). Bevolkingsprognose 2017–2060: 18,4 miljoen inwoners in 2060. Geraadpleegd op 23 april 2018, van https://www.cbs.nl/-/media/_pdf/2017/51/bevolkingsprognose-2017-2060-18-4miljoen-inwoners-in-2060.pdf Cuijpers, L. (2017). De gemedieerde millennial. Een onderzoek naar de reflectie van de invloed van nieuwe media op de millennialgeneratie in IJstijd en Boek van de doden. Geraadpleegd op 23 april 2018, van https://dspace.library.uu.nl/bitstream/handle/1874/352358/Masterscriptie%20LCK_Lenneke%20Cuij pers.pdf?sequence=2&isAllowed=y De Cock Buning, T., Pompe, V., Hopster, H., & De Brauw, C. (2012). Denken over Dieren. Dier en ding, zegen en zorg. Geraadpleegd op 23 april 2018, van http://edepot.wur.nl/212210 Dierenwelzijnsweb. (2014). Doden giraffe roept veel discussie op. Geraadpleegd op 23 april 2018, van https://www.dierenwelzijnsweb.nl/nl/dierenwelzijnsweb/show/Doden-giraffe-roept-veel-discussieop.htm

47

Diergaarde Blijdorp. (2016). Stichting Koninklijke Rotterdamse Diergaarde Jaarverslag 2016.

Geraadpleegd op 21 maart 2018, van https://www.diergaardeblijdorp.nl/wpcontent/uploads/2014/10/Jaarverslag-2016-web.pdf EAZA. (2017). Members. Geraadpleegd op 9 november 2017, van http://www.eaza.net/members/ Ensie. (2018). Divisiestructuur. Geraadpleegd op 12 april 2018, van https://www.ensie.nl/management-begrippenlijst/divisiestructuur Franke, T., & De Graaf, E. (2017). Trendonderzoek kinderboerderijen: ‘De kinderboerderij van de toekomst’. Geraadpleegd op 14 april 2018 van https://www.reefz.nl/onderzoeksrapporten/onderzoeksrapport-trendrapport-stadsboerderijen-2017 Gielen, R. (2000). Dier en recht. Antwerpen-Apeldoorn, België-Nederland: Maklu.

Green Key. (2018). Green Key. Geraadpleegd op 10 april 2018, van https://www.greenkey.nl/ Hopster, H., & Van Wije-Kiezebrink, M. (2011). Dierenwelzijn een zaak van feiten en waarden.

Jaarrapportage 2011 Beleidsondersteunend onderzoek Dierenwelzijn. Geraadpleegd op 23 april 2018, van http://library.wur.nl/WebQuery/wurpubs/fulltext/216161 Jester. (2017). Trendanalyse. Geraadpleegd op 9 november 2017, van https://jester.nl/trendanalyse/ Keulartz, J. (2010). Voorbij de Ark? Consequenties voor de kernactiviteiten en het collectiebeleid van dierentuinen. Filosofie En Praktijk, 31(4), 77–86.

Leene Communicatie. (2015). Trendanalyse als onderdeel van de communicatiestrategie: hype of handig? Geraadpleegd op 9 november 2017, van http://leenecommunicatie.nl/wpcontent/uploads/2015/08/LC-TrendanalyseHypeofHandig.pdf Louwrier, I. (2016). Irene Louwrier over het concept van WILDLANDS Adventure Zoo Emmen.

Geraadpleegd op 16 april 2018, van https://www.entrepreneurmagazine.nl/2016/09/wildlandsadventure-zoo-emmen/ Martens, P. (2014, 1 april). De dierentuin heeft zijn langste tijd wel gehad. Geraadpleegd op 16 december 2016, van https://www.trouw.nl/home/de-dierentuin-heeft-zijn-langste-tijd-welgehad~a52519a8/ Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk. (1981). Rijksoverheid en Dierenbescherming. Geraadpleegd op 16 december 2017, van https://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=3&ved=0ahUKEwitNGO147YAhWOF8AKHTB2BU4QFgg0MAI&url=http%3A%2F%2Fwww.dierenmuseum.nl%2F.cm4all% 2Fiproc.php%2F03%2520Denken%2520over%2520dieren%2F3A.%2520Tellen%2520dieren%2520me e%2FRijksoverheid%2520en%2520Dierenbescherming%25201981.pdf%3Fcdp%3Da%26cm_odfile&u sg=AOvVaw3tTXJpEjgjY_aZe80da-c1 Ministerie van Economische Zaken. (2016). Beantwoording vragen over het Dolfinarium.

Geraadpleegd op 9 november 2017, van https://www.dolfinarium.nl/wpcontent/uploads/2016/04/beantwoording-kamervragen-over-het-dolfinarium.pdf 48

MKBservicedesk. (2018). Waar vind ik brancheorganisaties? Geraadpleegd op 12 april 2018, van https://www.mkbservicedesk.nl/309/waar-vind-brancheorganisaties.htm Moes, R. (2015). De toekomst van de Nederlandse dierentuin. Geraadpleegd op 23 april 2018, van http://www.rochellemoes.fhj.nl/wp-content/uploads/2017/09/Researchverslag.pdf MVO Consultants. (2018). De verschillen tussen MVO en MBO. Geraadpleegd op 12 maart 2018, van https://mvoconsultants.nl/mvo-voor-beginners/verschillen-mvo-en-mbo/ NiDi. (2018). Leeftijdsopbouw. Geraadpleegd op 23 april 2018, van https://www.nidi.nl/nl/dossiers/trends/leeftijd NVD. (2017a). Beleid. Geraadpleegd op 11 maart 2018, van http://www.nvddierentuinen.nl/nvd/beleid/ NVD. (2017b). NVD. Geraadpleegd op 11 maart 2018, van http://www.nvddierentuinen.nl/nvd/ NVD. (2018). ANBI. Geraadpleegd op 21 maart 2018, van https://www.nvddierentuinen.nl/nvd/anbi/ Ottergraafjes, T. (2015). Vloggen. Je hoort het steeds meer. Geraadpleegd op 9 april 2018, van https://pc-en-internet.infonu.nl/diversen/149537-vloggen-je-hoort-het-steeds-meer.html PVDD. (2017). Dierenrechten. Geraadpleegd op 9 november 2017, van https://www.partijvoordedieren.nl/data/verkiezingen/tk2017/programma/index.html#8 Reefz. (2017). Bedrijfstypegroep Dierentuinen. Geraadpleegd op 17 oktober 2017, van https://www.reefz.nl/groepen/dierentuinen Roothart, H. (2017). Studio. Geraadpleegd op 22 november 2017, van http://trendslator.nl/studio/ RVO. (2017). Dierentuin. Geraadpleegd op 3 november 2017, van https://mijn.rvo.nl/dierentuin RVO. (2017). Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. Geraadpleegd op 9 november 2017, van https://www.rvo.nl/sites/default/files/2015/05/Overzicht%20verleende%20vergunningen%20dieren tuinen.pdf Scherpe Rugvinnen. (2017). NVD directeur: ‘Zonder ontwikkeling geen dierentuinen meer over 20 jaar’. Geraadpleegd op 23 april 2018, van http://scherperugvinnen.nl/?p=1138 Scriptium. (2018). Betrouwbaarheid en validiteit. Geraadpleegd op 12 april 2018, van https://www.scriptium.nl/betrouwbaarheid-en-validiteit/ Sitestone. (2017). EAZA Conservation Database. Geraadpleegd op 22 november 2017, van https://www.sitestone.nl/portfolio/eaza-conservation-database Snellen, J. (2014). Sceptisch over ‘groen’. Een kwantitatief onderzoek naar de factoren die invloed hebben op het kopen van ‘groene’ producten in de supermarkt. Geraadpleegd op 23 april 2018, van http://aswjournal.nl/wp-content/uploads/2014/12/BachelorscriptieASW_Jeroen_Snellen.pdf Sociaal Ondernemen. (2017). Wat is sociaal ondernemen? Geraadpleegd op 20 november 2017, van https://www.social-enterprise.nl/sociaal-ondernemen/ 49

Stichting De Harpij. (2018). Dierentuinen. Geraadpleegd op 26 april 2018, van https://www.deharpij.com/dierentuinen TopScriptie. (2018). Kwalitatief onderzoek in een scriptie. Geraadpleegd op 12 april 2018, van https://www.topscriptie.nl/scriptie-kwalitatief-onderzoek/ Tubbing, L. (2014). Validiteit en betrouwbaarheid. Geraadpleegd op 12 april 2018, van https://deafstudeerconsultant.nl/afstudeertips/onderzoeksmethoden/validiteit-enbetrouwbaarheid/ Vijfhuizen, B. (2013). Dynamic pricing: (on)gunstige prijsdiscriminatie? Geraadpleegd op 23 april 2018, van https://www.frankwatching.com/archive/2013/10/15/dynamic-pricing-ongunstigeprijsdiscriminatie/ Vogelzang, V. (2016, 12 juli). Is een dierentuin nog wel van deze tijd? Geraadpleegd op 16 december 2017, van https://www.oneworld.nl/overig/een-dierentuin-nog-wel-van-deze-tijd/ VSNU. (2010). Definitieafspraken Wetenschappelijk Onderzoek. Geraadpleegd op 22 november 2017, van http://vsnu.nl/files/documenten/Feiten_en_Cijfers/Definitie_afspraken_Wetenschappelijk_Onderzo ek_april_2010-IRRH-def-20100406.pdf WageningenUR. (2012). Welzijnsindicatoren voor dierentuindieren. Geraadpleegd op 23 april 2018, van http://library.wur.nl/WebQuery/wurpubs/fulltext/196564 WAZA. (2017). Vision and Mission. Geraadpleegd op 19 november 2017, van http://www.waza.org/en/site/about-waza/vision-and-mission.

Westervelt, J. (2010). Dierentuinbeelden. Een onderzoek naar de beelden van dierentuinbezoekers en de mening over de doelen van de moderne Nederlandse dierentuin. Geraadpleegd op 23 april 2018, van http://edepot.wur.nl/136172 Willems, D., & Van Zwieten, M. (2004). Waardering van kwalitatief onderzoek. Geraadpleegd op 12 april 2018, van https://www.henw.org/archief/volledig/id2715-waardering-van-kwalitatiefonderzoek.html WorldSupporter. (2013). Kwalitatief Onderzoek Hoorcollegeaantekeningen. Geraadpleegd op 12 april 2018, van https://www.worldsupporter.org/nl/chapter/39148-kwalitatief-onderzoekhoorcollegeaantekeningen Zeehandelaar, M. (2017). Zijn dierentuinen dierenmishandeling? Geraadpleegd op 16 december 2017, van https://npofocus.nl/artikel/7522/zijn-dierentuinen-dierenmishandeling

50

Appendix I: Bedrijven die vallen onder het dierentuinbesluit Aanvraagnummer Dierentuin/2002/002 Dierentuin/2002/003 Dierentuin/2002/004 Dierentuin/2002/005 Dierentuin/2002/006 Dierentuin/2002/007 Dierentuin/2002/009 Dierentuin/2002/010 Dierentuin/2002/011 Dierentuin/2002/012 Dierentuin/2002/013 Dierentuin/2002/014 Dierentuin/2002/015 Dierentuin/2002/017 Dierentuin/2002/019 Dierentuin/2002/020 Dierentuin/2002/021 Dierentuin/2002/022 Dierentuin/2002/023 Dierentuin/2002/024 Dierentuin/2002/026 Dierentuin/2002/027 Dierentuin/2002/028 Dierentuin/2002/029 Dierentuin/2002/033 Dierentuin/2002/035 Dierentuin/2002/038 Dierentuin/2002/042 Dierentuin/2003/002 Dierentuin/2003/005 Dierentuin/2003/006 Dierentuin/2003/007 Dierentuin/2003/009 Dierentuin/2003/030 Dierentuin/2002/034 Dierentuin/2004/001 Dierentuin/2004/002 Dierentuin/2002/041 Dierentuin/2003/031 Dierentuin/2004/003 Dierentuin/2005/003 Dierentuin/2006/002

Vergunningsnummer DB/2003/002 DB/2003/003 DB/2003/004 DB/2003/005 DB/2003/006 DB/2003/007 DB/2003/009 DB/2003/010 DB/2003/011 DB/2003/012 DB/2003/013 DB/2003/014 DB/2003/015 DB/2003/017 DB/2003/019 DB/2003/020 DB/2003/021 DB/2003/022 DB/2003/023 DB/2003/024 DB/2003/026 DB/2003/027 DB/2003/028 DB/2003/029 DB/2003/033 DB/2003/035 DB/2003/038 DB/2003/042 DB/2003/044 DB/2003/047 DB/2003/048 DB/2003/049 DB/2003/051 DB/2004/001 DB/2004/002 DB/2004/003 DB/2004/004 DB/2004/005 DB/2004/006 DB/2004/007 DB/2006/001 DB/2006/002

Naam organisatie

Goedkeuringsdatum

Vlinderparadijs Papiliorama EcoMare Dierenpark Wissel Zoo Parc Overloon Het Arsenaal Zee Aquarium Bergen aan Zee Ouwehands Dierenpark Vogelpark Avifauna Safaripark Beekse Bergen Dierenpark Amersfoort AAP Natura Artis Magistra Wonderwereld Kabouterland Kasteelpark Born Diergaarde Blijdorp Apenheul Dierenpark Emmen BestZOO Reptielenzoo Iguana Dierenpark De Oliemeulen Vogelpark Taman Indonesia Plaswijckpark Sea Life Centre Scheveningen Mondo Verde Dolfinarium Harderwijk Vogelrevalidatiecentrum Zundert Burgers' Zoo Fazanterie De Rooie Hoeve Schildpaddencentrum Nederland Artisklas Haarlem DoeZoo Insektenwereld Aquariumvereniging De Discus Dierenrijk Delta Expo Beheer Aqua Zoo Friesland Muzeeaquarium Delfzijl Natuurcentrum Ameland Informatiecentrum De Noordwester GaiaZOO Vogelpark Ruinen Uilen- en Dierenpark De Paay

29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 29-7-2003 14-10-2004 26-10-2004 14-10-2004 2-11-2004 10-11-2004 26-11-2004 8-7-2005 29-5-2006 4-12-2008 I

Dierentuin/2007/003 Dierentuin/2007/004 Aanvraagnummer Dierentuin/2007/005 Dierentuin/2007/006 Dierentuin/2008/002 Dierentuin/2008/003 Dierentuin/2011/004 Dierentuin/2011/006 Dierentuin/2011/008 Dierentuin/2011/009 Dierentuin/2012/001 Dierentuin/2012/002 Dierentuin/2013/003 Dierentuin/2013/001 Dierentuin/2015/003 Dierentuin/2015/004

DB/2007/003 DB/2007/004 Vergunningsnummer DB/2007/005 DB/2007/006 DB/2008/002 DB/2008/003 DB/2011/004 DB/2011/006 DB/2011/008 DB/2011/009 DB/2012/001 DB/2012/002 DB/2013/003 DB/2013/001 DB/2015/003 DB/2015/004

Vlinders aan de Vliet Animal Farm Naam organisatie

30-10-2008 31-10-2007 Goedkeuringsdatum

Landgoed Hoenderdaell Berkenhof’s Tropical Zoo Dierenpark van Blanckendaell CNME Schothorst Zie-ZOO Vlindertuin Vlindorado Vogelbush Eureka De Orchideeen Hoeve Passiflorahoeve Reptielen- en AmfibieÍnhuis De Aarde Zoo Veldhoven Zeebad Huisduinen BV. Avonturion Almere Jungle

18-8-2008 26-8-2008 21-11-2008 28-5-2010 5-12-2011 28-6-2012 9-8-2012 12-3-2014 6-5-2013 27-7-2012 17-10-2013 14-7-2015 05-9-2016 18-10-2016

II

Appendix II: Topiclijst interview

-

Introductie o Intro vooraf interview  Voorstellen  Onderzoek toelichten + doel van het interview toelichten  Bevestigen afspraken omtrent audio-opname, tijdsduur en gebruik resultaten  Gelegenheid tot vragen voor respondent

-

Start interview en audio-opname

-

Achtergrond (nog onbekende onderdelen worden gevraagd anders bevestiging gevraagd) o Rol/functie:  Wat is uw functie binnen deze branche, wat houdt de functie in? / Hoe zien uw dagelijkse bezigheden eruit?  Kunt u vertellen wat uw achtergrond is en hoe u in dierentuinbranche terecht bent gekomen?

-

Toelichting op doel interview; inhoud ontwikkelingen (oorzaak, gevolg, concrete impact en toekomst)

-

Ontwikkelingen afgelopen jaren (kennis) o Welke?  Welke ontwikkelingen hebben de afgelopen jaren gespeeld in de branche?  Wat zijn in uw ogen de belangrijkste ontwikkelingen (met grootste impact)?  Voorbeeld van geven? o Oorzaak hiervan  Wat is de oorzaak van deze ontwikkeling?  Voorbeeld? In welke zin? Hoe bedoelt u dat? Hoe moet ik me dat voorstellen? o Concrete impact voor eigen dierentuin + branche  Wat is het gevolg van deze ontwikkeling?  Wat voor impact had deze ontwikkeling op uw eigen dierentuin?  Wat voor impact had deze ontwikkeling op de branche?  Voorbeeld? In welke zin? Hoe bedoelt u? Hoe moet ik me dat voorstellen? o Verwachting  Verwacht u dat deze ontwikkeling doorzet/stand houdt/ blijft bestaan?  Wat zal de impact de van deze ontwikkeling zijn?

III

-

-

-

Ontwikkelingen benoemen uit deskresearch (toelichting geven aan respondent) o Oorzaak, gevolg, concrete impact en toekomst bespreken aan de hand van bovenstaande vragen. Benoem de volgende onderwerpen: □ Vernieuwing □ Maatschappelijke discussie □ Digitale wereld □ Bezoekersaantallen □ Uitbreiding □ Samenwerking gemeente □ Politieke discussie □ Innovatie □ MVO □ Klacht omwonenden □ Multidisciplinair □ Bezoekersbeleving □ Dierenwelzijn □ Investering □ Samenwerking stichting □ Parkeerproblemen □ Personeelsbeleid Vooruitkijken:  Ontwikkelingen toekomst, (kennis) gescheiden van (wens) o Verwachting:  Hoe verwacht u dat de branche zich gaat ontwikkelen? o Wens:  Hoe hoopt u dat de branche zich verder ontwikkeld?  Hoe ziet de ideale dierentuin eruit?

Afsluiting o Alle relevante onderwerpen aan bod gekomen? o Wat vond u van onze vragen? Nog tips voor verbetering? o Bereikbaar voor vervolgvragen? o Op de hoogte gesteld van afronding onderzoek + presentatie o Kaartje Wildworld B.V.

IV

Appendix III: Thema’s nieuwsberichten Tabel 6.Thema's nieuwsberichten 2013

Jaartal 2013

Tabel 8. Thema's nieuwsberichten 2015

Thema's

Aantal

Vernieuwing Digitale wereld Bezoekersaantallen Politieke discussie Innovatie Klacht omwonenden Investering

4 2 2 1 1

Totaal Totaal nieuwsberichten

12

1 1

12

Tabel 7. Thema's nieuwsberichten 2014

Jaartal 2014

Thema's

Aantal

Vernieuwing Maatschappelijke discussie Digitale wereld Bezoekersaantallen Uitbreiding Samenwerking gemeente Politieke discussie Innovatie Klacht omwonenden Dierenwelzijn Parkeerproblemen MBO Dynamic pricing EAZA samenwerking Entreeprijzen Kritiek Dierencollectie

9

Totaal Totaal nieuwsberichten

32

5 2 1 1

Jaartal 2015

Thema's

Aantal

Vernieuwing Maatschappelijke discussie Digitale wereld Bezoekersaantallen Uitbreiding Samenwerking gemeente Politieke discussie Innovatie Multidisciplinair Bezoekersbeleving Investering Communicatie bezoekers Overname Samenwerking provincie Openingstijden

12

Totaal Totaal nieuwsberichten

50

5 5 7 3 3 1 2 3 2 1 2 2 1 1

41

1 1 1 1 2 1 1 2 1 1 1 1

26

V

Tabel 9. Thema's nieuwsberichten 2016

Jaartal Thema's 2016 Vernieuwing Maatschappelijke discussie Digitale wereld Bezoekersaantallen Uitbreiding Samenwerking gemeente Politieke discussie Innovatie MVO Klacht omwonenden Multidisciplinair Bezoekersbeleving Dierenwelzijn Investering Samenwerking stichting Personeelsbeleid Wetgeving MBO EAZA samenwerking Kritiek Vrijwilligers Samenwerking Staatsbosbeheer Telmethode bezoekers Internationale discussie Totaal Totaal nieuwsberichten

Tabel 10. Thema's nieuwsberichten 2017

Aantal 20 11 11 9 5 3 5 2 2 1 2 1 3 1 4 1 3 1 1 1 2 1 1 1 92 78

Jaartal Thema's 2017 Vernieuwing Maatschappelijke discussie Digitale wereld Bezoekersaantallen Uitbreiding Samenwerking gemeente Politieke discussie Innovatie MVO Klacht omwonenden Multidisciplinair Bezoekersbeleving Dierenwelzijn Investering Samenwerking stichting Parkeerproblemen Personeelsbeleid Entreeprijzen Begrotingstekort Onderhoud Parkeren Sponsoring Tegenvallende populariteit Werkdruk

Aantal 22 12 11 8 6 5 2 3 6 5 2 4 1 2 3 3 2 1 1 1 1 1 1 1

Totaal Totaal nieuwsberichten:

104 87

VI

Tabel 11. Thema's nieuwsberichten 2013 - 2017

Jaartal Thema's 2013-2017 Vernieuwing Maatschappelijke discussie Digitale wereld Bezoekersaantallen Uitbreiding Samenwerking gemeente Politieke discussie Innovatie MVO Klacht omwonenden Multidisciplinair Bezoekersbeleving Dierenwelzijn Investering Samenwerking stichting Parkeerproblemen Personeelsbeleid Wetgeving MBO Communicatie bezoekers Dynamic pricing EAZA samenwerking Entreeprijzen Kritiek Overname Vrijwilligers Dierencollectie Samenwerking provincie Openingstijden Samenwerking Staatsbosbeheer Telmethode bezoekers Internationale discussie Begrotingstekort Onderhoud Parkeren Sponsoring Tegenvallende populariteit Werkdruk Totaal Totaal nieuwsberichten:

Aantal 66 33 31 27 15 12 10 9 8 8 7 7 6 5 7 4 3 3 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 290 244

VII

Appendix IV: Overzicht gatekeepers en respondenten Tabel 12. Gatekeepers en respondenten (inclusief niet-geïnterviewde respondenten)

Gate Keeper

Respondent

Functie respondent

Frank Rietkerk

Zoölogisch Directeur Apenheul Vestigingsmanager AquaZoo Directeur ARTIS

Jeroen Loomeijer Rembrandt Sutorius Fred Vis Leen Lips

Erik Zevenbergen Bert van de Hoef Rob Huppertz Robert Kruijff Alex van Hooff Robin de Lange Niels de Wildt

John de Hoon Frankwin van Beers

Marco Westerhof Leen Lips Niels de Wildt

Marc Damen Marielle van Aggelen Sjors van den Boogaard

Datum interview 9-2-2018

Wel/niet deelgenomen √ Afgenomen

14-2-2018 √ Afgenomen -

Niet, niemand van het Management Team was beschikbaar Niet, wegens tijdgebrek

Algemeen Directeur DierenpPrk Amersfoort Vestigingsmanager Dierenrijk Zoo Parc Overloon Directeur bestuurder Diergaarde Blijdorp Directeur Dolfinarium Harderwijk Algemeen Directeur GaiaZOO Directeur Dierenpark Hoenderdaell Algemeen Directeur Koninklijke Burgers’ Zoo Directeur Ouwehands Dierenpark Rhenen Vestigingsmanager Safaripark Beekse Bergen Directeur Vogelpark Avifauna Algemeen Directeur WILDLANDS Adventure Zoo Emmen Voorzitter NVD Directeur NVD

-

Divisiedirecteur vakantie- en attractieparken Libéma

21-3-2018 √ Afgenomen

-

Doorverwezen naar Sjors van den Boogaard

14-3-2018 √ Afgenomen -

Niet, geen respons

23-2-2018 √ Afgenomen 31-1-2018 √ Afgenomen 9-2-2018

√ Afgenomen

7-3- 2018

√ Afgenomen

2-3- 2018

√ Afgenomen

-

Niet, wegens tijdgebrek

-

Niet, wegens tijdgebrek en geen capaciteit

-

Niet, geen capaciteit.

Niet, wegens tijdgebrek

VIII

Appendix V: Resultaten Deskresearch jaarverslagen Locaties Tabel 13. Oppervlakte dierentuinen

Dierentuin

Oppervlakte

Bron

1

Apenheul

13 hectare

http://www.zoosite.nl/site/zoo/ned/apenheul https://www.zoovaria.com/nederland/dierentuinenen-parken-in-nederland/apenheul/

2

AquaZoo Friesland

18 hectare

https://www.werkenbijlibema.nl/locaties/aquazoo/

3

ARTIS

14 hectare

https://www.parool.nl/amsterdam/het-nieuwe-artisgeeft-dieren-de-ruimte~a3998922/

4

Koninklijke Burgers’ Zoo

45 hectare

https://www.burgerszoo.nl/over-burgers-zoo/overburgers-zoo/

5

DierenPark Amersfoort

19 hectare

https://www.dierenparkamersfoort.nl/overdierenpark-amersfoort/geschiedenis/

6

Dierenrijk

16 hectare

https://www.zoovaria.com/nederland/dierentuinenen-parken-in-nederland/dierenrijk-nuenen/

7

Diergaarde Blijdorp

28 hectare

http://www.cityguiderotterdam.nl/dagje-rdam/dierentuin-blijdorp/

8

Dolfinarium Hardewijk

11,5 hectare

http://www.dolfinariumweb.nl/joomla/index.php/52 -website/ledenpaginas/115-cijfers

9

GaiaZOO

25 hectare

https://www.gaiazoo.nl/zoo-is-gaia/nieuws/gaiapark%E2%80%98leukste-dierentuin-vannederland%E2%80%99/

10 Ouwehands Dierenpark Rhenen

22 hectare

https://www.ouwehand.nl/nl/overouwehand/geschiedenis

11 Safaripark Beekse Bergen

120 hectare

https://www.zoovaria.com/nederland/dierentuinenen-parken-in-nederland/safaripark-beekse-bergen/

12 Vogelpark Avifauna

15 hectare

https://royalbrinkman.nl/newsoverview/multiclimate-vogelpark-avifauna

13 WILDLANDS Adventure Zoo Emmen

22 hectare

https://www.wildlands.nl/overwildlands/organisatie/

14 ZooParc Overloon

21 hectare

https://www.werkenbijlibema.nl/locaties/zooparcoverloon/

15 Landgoed Hoenderdaell Dierenpark Hoenderdaell

64 hectare 32 hectare opengesteld voor publiek

http://www.landgoedhoenderdaell.nl/landgoed/ http://landgoederen.net/landgoed_verhalen/index.p hp?p=nieuw_landgoed_verhalen_005_landgoed_hoe nderdaell_kruijff

IX

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

https://www.diergaardeblijdorp.nl/praktisch/ https://www.artis.nl/nl/bezoek/plan-je-bezoek/route-parkeren/ https://www.dolfinarium.nl/contact/adres-route/ https://www.wildlands.nl/plan-je-bezoek/routebeschrijving/ https://www.apenheul.nl/plan-je-bezoek/route-en-parkeren/ https://www.ouwehand.nl/nl/bezoeken/route-parkeren http://www.hoenderdaell.nl/contact/ https://www.aquazoo.nl/bezoekersinfo/adres-route/ https://www.dierenrijk.nl/bezoekersinfo/adres-route/ https://www.zooparc.nl/bezoekersinfo/adres-route/ https://www.beeksebergen.nl/contact-route https://www.burgerszoo.nl/beleef-het-park/route-openingstijden/ https://www.avifauna.nl/routebeschrijving/ https://www.dierenparkamersfoort.nl/dagje-dierenpark/contact-en-route/ https://www.gaiazoo.nl/bezoekers/plan-je-bezoek/route-en-parkeren/

Beheersvorm 1. https://www.apenheul.nl/apenheul/organisatie/ 2. https://www.artis.nl/nl/footer/over-natura-artis-magistra/goed-doel-en-stichting/ 3. https://www.diergaardeblijdorp.nl/organisatie/algemene-informatie-diergaarde-blijdorp/ 4. https://www.avifauna.nl/over-ons/stichting/stichting/ 5. https://www.1limburg.nl/kerkrade-koopt-extra-aandelen-gaiazoo 6. http://pleisureworld.nl/dierenpark-emmen-zet-noord-nederland-op-kaart/ 7. https://www.ouwehand.nl/nl/over-ouwehand/geschiedenis 8. http://www.quotenet.nl/Nieuws/Pandamoe-Gelukkig-zijn-er-nog-meer-rijke-Nederlandersmet-een-dierentuin-195026 9. https://www.burgerszoo.nl/over-burgers-zoo/over-burgers-zoo/ 10. https://www.dierenparkamersfoort.nl/over-dierenpark-amersfoort/geschiedenis/ 11. https://www.libema.nl/attractieparken/ Financiën Tabel 14. Prijzen dierentuinen in het hoogseizoen

Dierentuin

Kind

Volwassene

Jaarkaart kind

Apenheul

€ 19,50

€ 22,50

€ 27,50

Jaarkaart volwassene € 39

ARTIS

€ 19,50

€ 23,00

€ 50,95

€ 76,00

Vogelpark Avifauna Diergaarde Blijdorp Ouwehands Dierenpark Rhenen Dierenrijk

€ 15,50

€ 17,00

€ 39,50

€ 44,50

€ 18,50

€ 23,00

€ 78,00

€ 23,00

€ 25,00

€ 144,00 *volwassene + 5 kind € 59,50

€ 19,50

€ 19,50

€ 45,00

€ 45,00

AquaZoo Friesland

€ 17,00

€ 17,00

€ 37,50

€ 37,50

€ 59,50

X

ZooParc Overloon

€ 16,50

€ 16,50

€ 37,50

€ 37,50

Safaripark Beekse Bergen DierenPark Amersfoort GaiaZOO

€21,50

€24,00

€ 55,00

€ 55,00

€ 18,00

€ 21,00

€ 45,00

€ 52,00

€ 16,50

€ 20,50

€ 47,50

€ 54,50

Dierenpark Hoenderdaell WILDLANDS Adventure Zoo Dolfinarium Harderwijk Koninklijke Burgers’ Zoo Totaal

€5

€ 12

€ 12.50

€ 25

€ 27,50

€ 30,-

€ 46,50

€ 75,-

€25

€27,50

€50

€50

€19,00

€22,00

€52,50

€57,50

€ 281,50

€ 290,50

€ 659,95*

€ 711,00

Gemiddelde

€ 18,77

€ 19,37

€ 44,00*

€ 47,40

* Prijs is het totaal/gemiddelde, waarbij de prijs van Diergaarde Blijdorp eerst min de prijs van de jaarkaart voor een volwassene is gedaan.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

https://www.diergaardeblijdorp.nl/praktisch/ https://www.artis.nl/nl/bezoek/plan-je-bezoek/ https://www.dolfinarium.nl/tickets/ https://www.wildlands.nl/plan-je-bezoek/prijzen/ https://www.apenheul.nl/plan-je-bezoek/entreekaarten/ https://www.ouwehand.nl/nl/bezoeken/entreeprijzen http://www.hoenderdaell.nl/bezoekersinfo/ https://www.aquazoo.nl/bezoekersinfo/prijzen/ https://www.dierenrijk.nl/bezoekersinfo/prijzen/ https://www.zooparc.nl/bezoekersinfo/prijzen/ https://www.beeksebergen.nl/prijzen https://www.burgerszoo.nl/beleef-het-park/prijzen/ https://www.avifauna.nl/praktisch/entreeprijzen/ https://www.dierenparkamersfoort.nl/dagje-dierenpark/prijzen/ https://www.gaiazoo.nl/bezoekers/plan-je-bezoek/prijzen/

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

https://www.diergaardeblijdorp.nl/ + jaarverslag 2016 https://www.artis.nl/ + jaarverslag 2016 https://www.dolfinarium.nl/ https://www.wildlands.nl/ https://www.apenheul.nl/ + jaarrekening 2016 https://www.ouwehand.nl/ http://www.hoenderdaell.nl/ https://www.aquazoo.nl/ https://www.dierenrijk.nl/ https://www.zooparc.nl/ https://www.beeksebergen.nl/ https://www.burgerszoo.nl/ https://www.avifauna.nl/ + jaarverslag 2016 XI

29. https://www.dierenparkamersfoort.nl/ 30. https://www.gaiazoo.nl/bezoekers/ Bezoekersaantallen 1. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=4969 2. https://www.apeldoorndirect.nl/stad/record-aantal-bezoekers-voor-apenheul-20141028/ 3. https://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0ahUKEwiyzOaJ uMHaAhWS-qQKHalVBKUQFggnMAA&url=http%3A%2F%2Fwww.gastvrijnederland.nl%2FTop50Dagattracties2013.pdf&usg=AOvVaw3-hsqKGTGqqxla-ocxT3jX 4. https://www.apeldoorndirect.nl/stad/record-aantal-bezoekers-voor-apenheul-20141028/ 5. http://www.nritmedia.nl/kennisbank/35396/apenheul-weet-zonder-kortingsactiesbezoekers-vast-te-houden/?topicsid= 6. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 7. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 8. https://www.nu.nl/ondernemen/3914191/apenheul-trekt-jaar-recordaantal-bezoekers.html 9. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meer-bezoekers/47348 10. http://www.nritmedia.nl/kennisbank/35396/apenheul-weet-zonder-kortingsactiesbezoekers-vast-te-houden/?topicsid= 11. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 12. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 13. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 14. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meer-bezoekers/47348 15. http://www.kidsweek.nl/dieren-nieuws/11-populairste-dierentuinen-nederland 16. https://pretwerk.nl/topnieuws/meer-bezoekers-nvd-dierentuinen-2017/52884 17. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5160 18. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 19. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 20. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 21. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 22. https://www.aquazoo.nl/nieuws/recordaantal-bezoekers-aquazoo/ 23. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 24. https://pretwerk.nl/topnieuws/meer-bezoekers-nvd-dierentuinen-2017/52884 25. https://www.aquazoo.nl/nieuws/recordaantal-bezoekers-aquazoo/ 26. https://huisaanhuisleeuwarden.nl/2018/01/05/recordaantal-bezoekers-voor-aquazoofriesland-in-2017/ 27. https://pretwerk.nl/topnieuws/meer-bezoekers-nvd-dierentuinen-2017/52884 28. https://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0ahUKEwiyzOaJ uMHaAhWS-qQKHalVBKUQFggnMAA&url=http%3A%2F%2Fwww.gastvrijnederland.nl%2FTop50Dagattracties2013.pdf&usg=AOvVaw3-hsqKGTGqqxla-ocxT3jX 29. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 30. https://www.artis.nl/nl/footer/over-natura-artis-magistra/jaarverslagen/ 31. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 32. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 33. https://www.nu.nl/cultuur-overig/3965632/13-miljoen-bezoekers-afgelopen-jaar-indierentuin-artis.html 34. https://www.artis.nl/nl/footer/over-natura-artis-magistra/jaarverslagen/ 35. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meer-bezoekers/47348 36. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5160 37. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meer-bezoekers/47348 XII

38. http://www.kidsweek.nl/dieren-nieuws/11-populairste-dierentuinen-nederland 39. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 40. https://www.looopings.nl/weblog/9231/Nog-nooit-zo-veel-bezoekers-voor-dierentuinArtis.html 41. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5160 42. https://pretwerk.nl/topnieuws/meer-bezoekers-nvd-dierentuinen-2017/52884 43. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 44. http://www.respons.nl/nieuws/efteling-ook-in-2013-meest-bezochte-dagattractie 45. https://www.rides.nl/nieuws/3183/dierentuinen-blikken-tevreden-terug.html 46. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 47. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 48. https://www.burgerszoo.nl/nieuws/koninklijke-burgers-zoo-kijkt-terug-op-een-goed-2015/ 49. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 50. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meer-bezoekers/47348 51. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 52. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meer-bezoekers/47348 53. http://www.kidsweek.nl/dieren-nieuws/11-populairste-dierentuinen-nederland 54. https://pretwerk.nl/topnieuws/meer-bezoekers-nvd-dierentuinen-2017/52884 55. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5160 56. https://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0ahUKEwiyzOaJ uMHaAhWS-qQKHalVBKUQFggnMAA&url=http%3A%2F%2Fwww.gastvrijnederland.nl%2FTop50Dagattracties2013.pdf&usg=AOvVaw3-hsqKGTGqqxla-ocxT3jX 57. https://www.rides.nl/nieuws/3183/dierentuinen-blikken-tevreden-terug.html 58. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 59. https://www.dierenparkamersfoort.nl/2015/01/02/topjaar-voor-dierenpark-amersfoort/ 60. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 61. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 62. https://www.dierenparkamersfoort.nl/2015/12/30/bezoekersrecord-800-000-bezoekers/ 63. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 64. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meer-bezoekers/47348 65. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 66. http://www.kidsweek.nl/dieren-nieuws/11-populairste-dierentuinen-nederland 67. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meer-bezoekers/47348 68. https://pretwerk.nl/topnieuws/meer-bezoekers-nvd-dierentuinen-2017/52884 69. https://www.dierenparkamersfoort.nl/2017/12/29/miljoenste-bezoeker/ 70. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5160 71. https://www.rides.nl/nieuws/3183/dierentuinen-blikken-tevreden-terug.html 72. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 73. https://pretwerk.nl/topnieuws/recordaantal-bezoekers-beekse-bergen-en-dierenrijk/25465 74. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 75. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meer-bezoekers/47348 76. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 77. https://vtlphotography.com/tag/dierenrijk/ 78. https://pretwerk.nl/topnieuws/meer-bezoekers-nvd-dierentuinen-2017/52884 79. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 80. https://www.ed.nl/nuenen/meer-bezoekers-voor-dierenrijk-nuenen~af396d4d/ 81. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5160 82. https://www.ed.nl/nuenen/meer-bezoekers-voor-dierenrijk-nuenen~af396d4d/ XIII

83.

84.

85.

86.

87.

88.

89.

90.

91.

92.

93.

94.

https://pretwerk.nl/topnieuws/meer-bezoekers-nvd-dierentuinen-2017/52884 http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 http://www.respons.nl/nieuws/efteling-ook-in-2013-meest-bezochte-dagattractie https://www.diergaardeblijdorp.nl/organisatie/algemene-informatie-diergaarde-blijdorp/ https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 https://www.diergaardeblijdorp.nl/organisatie/algemene-informatie-diergaarde-blijdorp/ https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meer-bezoekers/47348 http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5160 https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 https://www.diergaardeblijdorp.nl/organisatie/algemene-informatie-diergaarde-blijdorp/ https://www.looopings.nl/weblog/9231/Nog-nooit-zo-veel-bezoekers-voor-dierentuinArtis.html 95. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meer-bezoekers/47348 96. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 97. http://www.kidsweek.nl/dieren-nieuws/11-populairste-dierentuinen-nederland 98. https://www.diergaardeblijdorp.nl/organisatie/algemene-informatie-diergaarde-blijdorp/ 99. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5160 100. https://www.looopings.nl/weblog/9231/Nog-nooit-zo-veel-bezoekers-voordierentuin-Artis.html 101. https://pretwerk.nl/topnieuws/meer-bezoekers-nvd-dierentuinen-2017/52884 102. https://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0ahUKE wiyzOaJuMHaAhWS-qQKHalVBKUQFggnMAA&url=http%3A%2F%2Fwww.gastvrijnederland.nl%2FTop50Dagattracties2013.pdf&usg=AOvVaw3-hsqKGTGqqxla-ocxT3jX 103. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 104. https://www.destentor.nl/harderwijk/dolfinarium-houdt-beenshy-zoeenshykersenshy-aanenshy-talenshy-len-voortaan-geheim~a21d9c31/ 105. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 106. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 107. https://www.destentor.nl/harderwijk/dolfinarium-houdt-beenshy-zoeenshykersenshy-aanenshy-talenshy-len-voortaan-geheim~a21d9c31/ 108. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 109. https://www.ad.nl/binnenland/dolfinarium-minder-in-trek~a4784609/ 110. https://www.looopings.nl/weblog/9269/Dolfinarium-houdt-bezoekersaantallengeheim-Nutteloze-info.html 111. https://www.destentor.nl/harderwijk/dolfinarium-in-harderwijk-trekt-stuk-minderbezoekers~a669f40b/ 112. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 113. http://www.kidsweek.nl/dieren-nieuws/11-populairste-dierentuinen-nederland 114. https://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0ahUKE wiyzOaJuMHaAhWS-qQKHalVBKUQFggnMAA&url=http%3A%2F%2Fwww.gastvrijnederland.nl%2FTop50Dagattracties2013.pdf&usg=AOvVaw3-hsqKGTGqqxla-ocxT3jX 115. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=4969 116. https://www.1limburg.nl/aantal-bezoekers-kerkrade-stijgt-naar-15-miljoen 117. https://www.rides.nl/nieuws/3183/dierentuinen-blikken-tevreden-terug.html 118. https://www.1limburg.nl/gaiazoo-blikt-terug-op-meest-succesvolle-jaar 119. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=4969 120. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 XIV

121. https://www.gaiazoo.nl/zoo-is-gaia/nieuws/rode-panda%E2%80%99s,-kamelen-enmonniksgieren-voor-gaiazoo/ 122. https://www.1limburg.nl/gaiazoo-evenaart-bezoekersrecord-bijna 123. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meerbezoekers/47348 124. http://www.kidsweek.nl/dieren-nieuws/11-populairste-dierentuinen-nederland 125. ‘Persoonlijke communicatie; Directeur Gaia ZOO, Rob Huppertz, 2018’ 126. http://eropuit.blog.nl/musea-themaparken/2015/01/04/ouwehands-dierenparkrhenen-ziet-bezoekersaantallen-2014-groeien-naar-recordaantal 127. https://www.rides.nl/nieuws/3183/dierentuinen-blikken-tevreden-terug.html 128. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 129. http://eropuit.blog.nl/musea-themaparken/2015/01/04/ouwehands-dierenparkrhenen-ziet-bezoekersaantallen-2014-groeien-naar-recordaantal 130. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 131. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 132. https://grebbekrant.nl/wordpress/ouwehands-dierenpark-ziet-het-bezoekersaantalgroeien-naar-record/ 133. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 134. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meerbezoekers/47348 135. https://www.ad.nl/utrecht/ouwehand-dankzij-panda-s-voor-het-eerst-boven-demiljoen-bezoekers~aef6d68a/ 136. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meerbezoekers/47348 137. http://www.kidsweek.nl/dieren-nieuws/11-populairste-dierentuinen-nederland 138. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 139. https://pretwerk.nl/topnieuws/meer-bezoekers-nvd-dierentuinen-2017/52884 140. https://www.ad.nl/utrecht/ouwehand-dankzij-panda-s-voor-het-eerst-boven-demiljoen-bezoekers~aef6d68a/ 141. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5160 142. https://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0ahUKE wiyzOaJuMHaAhWS-qQKHalVBKUQFggnMAA&url=http%3A%2F%2Fwww.gastvrijnederland.nl%2FTop50Dagattracties2013.pdf&usg=AOvVaw3-hsqKGTGqqxla-ocxT3jX 143. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 144. https://pretwerk.nl/topnieuws/recordaantal-bezoekers-beekse-bergen-endierenrijk/25465 145. https://www.beeksebergen.nl/nieuws/safaripark-breekt-bezoekersrecord 146. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 147. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 148. https://www.beeksebergen.nl/nieuws/safaripark-breekt-bezoekersrecord 149. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 150. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meerbezoekers/47348 151. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meerbezoekers/47348 152. http://www.kidsweek.nl/dieren-nieuws/11-populairste-dierentuinen-nederland 153. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 154. https://pretwerk.nl/topnieuws/meer-bezoekers-nvd-dierentuinen-2017/52884 XV

155. https://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0ahUKE wiyzOaJuMHaAhWS-qQKHalVBKUQFggnMAA&url=http%3A%2F%2Fwww.gastvrijnederland.nl%2FTop50Dagattracties2013.pdf&usg=AOvVaw3-hsqKGTGqqxla-ocxT3jX 156. https://erfgoedstem.nl/vruchtbaar-2013-voor-archeon-en-avifauna/ 157. https://www.rides.nl/nieuws/3183/dierentuinen-blikken-tevreden-terug.html 158. http://www.alphens.nl/nieuws/overig/18025,meer-bezoekers-voor-avifauna-enarcheon-in-2014.html 159. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 160. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=4969 161. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5160 162. https://www.ad.nl/alphen/avifauna-trekt-weer-meer-bezoekers~acc8830b/ 163. http://www.kidsweek.nl/dieren-nieuws/11-populairste-dierentuinen-nederland 164. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5160 165. https://www.nu.nl/alphen-aan-den-rijn/5076335/meer-bezoekers-vogelparkavifauna-in-2017.html 166. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5160 167. http://www.alphens.nl/nieuws/overig/29231,meer-bezoekers-voor-vogelparkavifauna-in-2017.html 168. http://www.dvhn.nl/archief/Minder-bezoekers-maar-meer-omzet-in-DierenparkEmmen-20777049.html 169. https://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0ahUKE wiyzOaJuMHaAhWS-qQKHalVBKUQFggnMAA&url=http%3A%2F%2Fwww.gastvrijnederland.nl%2FTop50Dagattracties2013.pdf&usg=AOvVaw3-hsqKGTGqqxla-ocxT3jX 170. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 171. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 172. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meerbezoekers/47348 173. https://www.top-10-lijstjes.nl/top-10-grootste-dierentuinen-naar-aantal-bezoekers/ 174. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 175. https://pretwerk.nl/topnieuws/meer-bezoekers-nvd-dierentuinen-2017/52884 176. http://www.kidsweek.nl/dieren-nieuws/11-populairste-dierentuinen-nederland 177. https://pretwerk.nl/topnieuws/meer-bezoekers-nvd-dierentuinen-2017/52884 178. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5160 179. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 180. https://l1.nl/zoo-parc-overloon-liegt-over-aantal-bezoekers-29424 181.

‘Persoonlijke communicatie; Divisiedirecteur attractie- en vakantieparken Libéma, Sjors van den Boogaart, 2018’ 182. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 183. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5048 184. https://www.gelderlander.nl/boxmeer/flinke-toename-aantal-bezoekers-zooparcoverloon~a1038b97/ 185. https://pretwerk.nl/topnieuws/meer-bezoekers-nvd-dierentuinen-2017/52884 186. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5122 187. https://www.gelderlander.nl/boxmeer/flinke-toename-aantal-bezoekers-zooparcoverloon~a1038b97/ 188. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5160 189. https://pretwerk.nl/topnieuws/meer-bezoekers-nvd-dierentuinen-2017/52884

XVI

190.

‘Persoonlijke communicatie; Directeur Dierenpark Hoenderdaell , Robert Kruijff, 2018’ 191.

‘Persoonlijke communicatie; Directeur Dierenpark Hoenderdaell , Robert Kruijff, 2018’ 192.

‘Persoonlijke communicatie; Directeur Dierenpark Hoenderdaell , Robert Kruijff, 2018’ 193. https://www.noordhollandsdagblad.nl/schagen-eo/recordaantal-bezoekers-voordierenpark-hoenderdaell-anna-pauowna 194. https://www.medemblikactueel.nl/2017/12/15/hoenderdaell-is-een-van-degrootste-publiektrekker-van-hollands-kroon/ 195. http://www.laafsekikkers.be/forum/viewtopic.php?f=94&t=5160 196. https://www.noordhollandsdagblad.nl/schagen-eo/recordaantal-bezoekers-voordierenpark-hoenderdaell-anna-pauowna 197. https://www.medemblikactueel.nl/2017/12/15/hoenderdaell-is-een-van-degrootste-publiektrekker-van-hollands-kroon/ 198. https://pretwerk.nl/topnieuws/meer-bezoekers-nvd-dierentuinen-2017/52884 199. https://www.looopings.nl/weblog/9269/Dolfinarium-houdt-bezoekersaantallengeheim-Nutteloze-info.html 200. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meerbezoekers/47348 201. https://www.nvddierentuinen.nl/2016/01/06/persbericht-nvd-dierentuinen-positiefover-2015/ 202. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 203. https://pretwerk.nl/topnieuws/ruim-10-miljoen-bezoekers-in-2013-bij-nvddierentuinen/25596 Kwaliteitsbewaking 1. https://www.aquazoo.nl/samenwerking/ 2. https://www.dierenrijk.nl/nvd/ 3. https://www.zooparc.nl/nederlandse-vereniging-dierentuinen/ 4. https://www.beeksebergen.nl/natuurbehoud/samenwerking 5. https://www.avifauna.nl/over-ons/stichting/partners/ 6. https://www.burgerszoo.nl/over-burgers-zoo/duurzaamheid/#thegreenkey 7. https://www.dolfinarium.nl/over/het-dolfinarium/ 8. https://www.nvddierentuinen.nl/ Dierbeheer 1. https://www.diergaardeblijdorp.nl/wp-content/uploads/2014/10/Jaarverslag-2016-web.pdf 2. https://www.avifauna.nl/Uploaded_files/Zelf/Park/PDF/stichting_vogelpark_avifauna.pdf 3. https://www.burgerszoo.nl/over-burgers-zoo/over-burgers-zoo/ 4. https://www.artis.nl/media/filer_public/65/7b/657bf0f3-b407-4df1-9a6288bc5bb3baf7/artis_jaarverslag_2016.pdf 5. https://www.dolfinarium.nl/over/feiten-en-fabels/ 6. https://www.wildlands.nl/pages/133 7. https://www.apenheul.nl/media/973073/Jaarrekening-2016.pdf 8. https://www.ouwehand.nl/nl/natuurbescherming/fokprogrammas 9. https://www.aquazoo.nl/soortbehoud/ 10. https://www.dierenrijk.nl/veelgestelde-vragen/dieren-en-verzorging/ 11. https://www.beeksebergen.nl/natuurbehoud/soortbehoud 12. https://www.dierenparkamersfoort.nl/dierenpagina/soortbehoud/fokprogramma/ XVII

13. https://www.gaiazoo.nl/algemene-info/collectie-management/ 14. http://www.hoenderdaell.nl/ Tabel 15. Fokprogramma of opvang in dierentuinen

Dierentuin Apenheul ARTIS Vogelpark Avifauna Diergaarde Blijdorp Ouwehands Dierenpark Rhenen Dierenrijk AquaZoo Friesland ZooParc Overloon Safaripark Beekse Bergen DierenPark Amersfoort GaiaZOO Dierenpark Hoenderdaell WILDLANDS Adventure Zoo Emmen Dolfinarium Harderwijk Koninklijke Burgers’ ZOO

Fokprogramma X X X X X X X

Opvang

X

X X X X X X X

Missie en Visie 1. https://www.apenheul.nl/apenheul/organisatie/ 2. https://www.aquazoo.nl/organisatie/ 3. https://www.artis.nl/nl/footer/over-natura-artis-magistra/missie-en-visie/ 4. https://www.burgerszoo.nl/over-burgers-zoo/over-burgers-zoo/ 5. https://www.dierenparkamersfoort.nl/over-dierenpark-amersfoort/werken-bij/organisatie/ 6. https://www.diergaardeblijdorp.nl/organisatie/algemene-informatie-diergaarde-blijdorp/ 7. https://www.dolfinarium.nl/over/het-dolfinarium/ 8. https://www.gaiazoo.nl/zoo-is-gaia/missie-gaiazoo/ 9. https://www.ouwehand.nl/nl/over-ouwehand 10. https://www.beeksebergen.nl/organisatie 11. https://www.avifauna.nl/educatie-in-avifauna/ 12. https://www.wildlands.nl/over-wildlands/organisatie/ 13. https://www.nvddierentuinen.nl/nvd/beleid/ 14. www.nvddierentuinen.nl/wp-content/uploads/2013/12/Directieverslag-2015.docx Wetgeving 1. http://wetten.overheid.nl/BWBR0030250/2015-02-01 2. http://wetten.overheid.nl/BWBR0035217/2018-01-01 3. https://cites.org/legislation 4. http://wetten.overheid.nl/BWBR0037552/2017-09-01 5. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/brochures/2010/11/23/brandveiligheidgebruiksmelding-en-gebruiksvergunning 6. http://wetten.overheid.nl/BWBR0005662/2018-01-01 7. https://store.iata.org/IEC_ProductList?category=publications&topic=Law-and-Regulations 8. https://mijn.rvo.nl/dierentuin

XVIII

9. https://dier-en-natuur.infonu.nl/diversen/33735-wat-komt-er-kijken-bij-het-opstarten-vaneen-dierentuin.html 10. http://www.nvddierentuinen.nl/nvd/beleid/

Deskresearch nieuwsberichten Vernieuwing 1. https://www.rijnmond.nl/nieuws/101898/Blijdorp-krijgt-Amazonica-cadeau 2. https://www.rides.nl/nieuws/2925/nieuwe-gorilla-adventure-in-ouwehands-dierenparkrhenen-geopend.html 3. http://pretwerk.nl/topnieuws/ruim-10-miljoen-bezoekers-in-2013-bij-nvddierentuinen/25596 4. http://pretwerk.nl/topnieuws/ouwehands-dierenpark-rhenen-opent-expeditieberenbos/27662 5. https://www.parool.nl/amsterdam/artis-opent-museum-over-viezekriebelbeestjes~a3759417/ 6. https://www.looopings.nl/weblog/3346/Nieuwe-dierentuin-Emmen-krijgt-meerderepretparkattracties.html 7. https://www.lc.nl/friesland/AquaZoo-mikt-op-200.000-bezoekers-en-krokodillen21489360.html 8. https://www.dagjeweg.nl/nieuwsredactie/21451/Wilde%2C%20nieuwe%20avonturen%20in %20de%20dierentuin 9. https://www.bd.nl/hilvarenbeek/dieren-beter-te-zien-op-vernieuwde-autoroute-safariparkbeekse-bergen~ab52fb33/ 10. https://www.looopings.nl/weblog/8628/Beekse-Bergen-onthult-eerste-huisjes-in-nieuwvakantiepark.html 11. https://www.parool.nl/stadsgids/amsterdamse-gracht-in-artis-laat-vervuilingzien~a4506042/ 12. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/uitbreiding-ecozone-serenga-wildlands-moet-zorgennieuwe-beleving/52697 13. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/nvd-dierentuinen-trekken-7-meer-bezoekers/47348 14. https://www.ad.nl/groene-hart/goed-jaar-voor-avifauna~afee5f15/ 15. https://www.nu.nl/dieren/5067377/recordaantal-bezoekers-artis-jaar.html 16. https://consent.hartvannederland.nl/?url=https://www.hartvannederland.nl/topnieuws/2012/olifantenbevalling-live-te-volgen/ 17. http://www.omroepbrabant.nl/?news/203634742/Nijlpaarden+en+krokodillen+krijgen+duur ste+onderkomen+in+Beekse+Bergen.aspx 18. http://pretwerk.nl/topnieuws/gaiazoo-bouwt-dierverblijven-om-mensen-heen/25099 19. http://pretwerk.nl/topnieuws/dierenpark-amersfoort-opent-nieuwe-vogelzone/29377 20. http://pretwerk.nl/topnieuws/artis-stelt-deel-van-het-park-open-als-publieke-ruimte/30586 21. http://www.hartvannederland.nl/top-nieuws/2014/gaiazoo-opent-nieuwe-verblijven/ 22. https://www.gelderlander.nl/rhenen/ouwehands-dierenpark-opentsidderalenaquarium~a8d0a192/ 23. https://www.ad.nl/rotterdam/snoezige-rode-panda-s-verhuizen-in-blijdorp~af77423c/ 24. http://www.at5.nl/artikelen/148244/artis_sloopt_verouderd_roofdierenverblijf 25. http://www.lc.nl/friesland/Buitenverblijf-voor-reuzenotters-AquaZoo-21047994.html 26. http://www.alphens.nl/nieuws/overig/23537,avifauna-opent-binnenkort-het-nieuweverblijf-nuboso.html 27. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 28. http://www.dearchitect.nl/architectuur/nieuws/2016/2/avifauna-wil-vogelhal-101109667 29. https://www.gelderlander.nl/default/burgers-zoo-geeft-honderden-vogels-en-schildpaddenweg~aed8e5fe/ XIX

30. https://www.bd.nl/hilvarenbeek/nieuw-verblijf-voor-lippenberen-geopend-in-safariparkbeekse-bergen~aeccb798/ 31. http://www.lc.nl/friesland/Volgend-jaar-krokodillen-bij-AquaZoo-21643196.html 32. http://www.lc.nl/friesland/AquaZoo-Friesland-verwacht-ijsberen-21089421.html 33. https://consent.hartvannederland.nl/?url=https://www.hartvannederland.nl/nieuws/2017/b urgers-zoo-opent-s-werelds-grootste-overdekte-kraamkamer-2/ 34. https://www.gelderlander.nl/de-vallei/treintje-in-ouwehands-dierenpark-maakt-plaats-voorbonobo-s~a0f2a3b1/ 35. http://www.at5.nl/artikelen/173038/artis-opent-vernieuwd-zeeleeuwenverblijf 36. https://www.parool.nl/amsterdam/hoe-een-parkeerplaats-het-grootste-olifantenverblijfwerd~a4518194/ 37. https://www.1limburg.nl/leeuwen-tijgers-en-franjeapen-naar-zooparc-overloon 38. https://www.parool.nl/amsterdam/olifanten-artis-krijgen-eigen-bos~a4501942/ 39. https://www.noordhollandsdagblad.nl/schagen-eo/roofvogelcomplex-anna-paulowna-gaatapril-2018-open 40. https://www.limburger.nl/cnt/dmf20170629_00042616/zooparc-overloon-krijgt-driegiraffen 41. https://pretwerk.nl/topnieuws/2015-topjaar-voor-diergaarde-blijdorp/40330 42. https://pretwerk.nl/topnieuws/bijzonder-goed-jaar-voor-dierenpark-gaia-zoo/32944 43. https://www.parool.nl/amsterdam/iets-meer-bezoekers-voor-artis-maar-jubileumjaar-nogniet-geevenaard~a4215200/ 44. http://destadamersfoort.nl/lokaal/eemfors-levert-groenvoer-aan-dierenpark-amersfoort163594 45. https://pretwerk.nl/opinie/panda-economie-effect-op-ouwehands-en-nederlandsedierentuinen/48854 46. http://www.lc.nl/friesland/Bezoekers-bezorgen-AquaZoo-Friesland-dagrecord22430160.html 47. https://www.parool.nl/amsterdam/jongste-directeur-ooit-heeft-grootse-plannen-voorartis~a4531075/ 48. https://nos.nl/artikel/628681-dierenpark-emmen-wordt-wildlands.html 49. https://waalwijk.nieuws.nl/nieuws/20170716/nieuw-zeeleeuwenverblijf-safaripark-beeksebergen-geopend/ 50. http://www.zuidoosthoeker.nl/cookies/?ref=http%3A%2F%2Fwww.zuidoosthoeker.nl%2Fnie uws%2F54193%2Fwildlands-leven-en-beleven%2F 51. https://www.looopings.nl/weblog/5183/Nog-geen-topdrukte-in-nieuw-themaparkWildlands--maar-directie-is-tevreden.html 52. http://www.zuidoosthoeker.nl/cookies/?ref=http%3A%2F%2Fwww.zuidoosthoeker.nl%2Fnie uws%2F69615%2Fwildlands-verduurzaamt-dierentuin%2F 53. https://www.destentor.nl/harderwijk/roer-moet-om-bij-het-dolfinarium~a1f5c9df/ 54. https://pretwerk.nl/opinie/wildlands-adventure-zoo-kijkt-tevreden-terug-en-vooruit/47200 55. https://www.looopings.nl/weblog/8320/Dierenbescherming-wil-waarschuwingsborden-inpretparken.html 56. https://www.telegraaf.nl/nieuws/121111/artis-geeft-groote-museum-terug-aan-publiek 57. http://www.zuidoosthoeker.nl/cookies/?ref=http%3A%2F%2Fwww.zuidoosthoeker.nl%2Fnie uws%2F60938%2Fwildlands-de-oplevering-gaat-beginnen%2F 58. http://www.dvhn.nl/drenthe/E%C3%A9n-jaar-Wildlands-%E2%80%98Wij-moeten-onsstinkende-best-doen%E2%80%99-22075802.html 59. http://www.zuidoosthoeker.nl/cookies/?ref=http%3A%2F%2Fwww.zuidoosthoeker.nl%2Fnie uws%2F66893%2Fwildlands-toch-aan-de-bordjes%2F 60. https://www.derestaurantkrant.nl/restaurant-burgers-zoo-krijgt-make-over-17039 61. https://www.greatervenues.com/nieuws/restyling/diergaarde-blijdorp-opent-vernieuwdeterraszaal/ XX

62. https://pretwerk.nl/topnieuws/bijna-375-000-bezoekers-minder-voor-burgers-zoo/40571 63. http://destadamersfoort.nl/lokaal/akkoord-over-nieuwe-entree-en-parkeergarage-voordierenpark-amersfoort-163011 64. http://www.dvhn.nl/drenthe/Wildlands-vergeet-de-fietser-21161628.html 65. http://pretwerk.nl/actueel/attracties/diergaarde-blijdorp-opent-overdekte-speeltuinbiotopia/31365 66. http://hetkontaktharderwijk.nl/lokaal/dolfinarium-wil-waterspeelpark-138149 Maatschappelijke discussie 1. https://www.trouw.nl/home/petitie-tegen-directeur-dierentuin-na-dood-giraffemarius~aa58be45/ 2. https://www.parool.nl/amsterdam/gieren-in-artis-eten-geitjes-van-dekinderboerderij~a3599229/ 3. https://www.looopings.nl/weblog/8539/Burgers-Zoo-verdedigt-voeren-van-zebra-aan-deleeuwen.html 4. https://www.ad.nl/nieuws/giraf-doden-heftig-en-die-bambi-bij-lidl-dan~a35f9a00/ 5. http://www.omroepbrabant.nl/?news/210037612/Dierenrijk+Nuenen+reageert+op+filmpje +van+konijn+etende+tijger+%E2%80%98Roofdieren+eten+nu+eenmaal+vlees%E2%80%99.as px 6. https://www.volkskrant.nl/opinie/-de-natuur-is-mooi-maar-het-moet-allemaal-niet-tenatuurlijk-worden~a3639220/ 7. https://www.looopings.nl/weblog/3205/Verbod-op-dierenshows-geldt-niet-voorDolfinarium--activisten-teleurgesteld.html 8. https://www.looopings.nl/weblog/4631/Twijfels-over-bestaansrecht-Dolfinarium-politicihouden-rekening-met-sluiting.html 9. http://www.blikopnieuws.nl/2015/229384/groot-protest-tegen-dolfinarium 10. http://hetkontaktharderwijk.nl/lokaal/activisten-willen-antwoorden-van-dolfinarium-239008 11. https://www.ad.nl/home/circus-dolfinarium-onder-vuur-na-uitzending-rambam~a27162eb/ 12. https://www.ad.nl/binnenland/moeten-we-vrezen-voor-ons-dolfinarium~af4fc193/ 13. https://www.looopings.nl/weblog/5063/Ophef-over-dolfijnenselfie-in-het-DolfinariumGeen-respect-voor-de-dieren.html 14. https://www.animalstoday.nl/directeur-vindt-shows-dolfinarium-niet-kunnen/ 15. https://www.rtlnieuws.nl/nederland/dolfinarium-in-financiele-problemen-activisten-jagensponsors-weg 16. https://nos.nl/artikel/2109619-protest-bij-dolfinarium-na-oproep-oud-flipper-trainer.html 17. https://www.volkskrant.nl/opinie/circustijger-en-tijger-in-dierentuin-zijndezelfde~a3848748/ 18. https://www.omroepgelderland.nl/nieuws/2124330/Apenheul-kan-ook-te-maken-krijgenmet-dierenactivisme 19. https://www.deondernemer.nl/nieuwsbericht/118689/de-laatste-directeur-van-burgerszoo-dat-hoop-ik-niet 20. https://www.oneworld.nl/achtergrond/een-dierentuin-nog-wel-van-deze-tijd/ 21. https://www.volkskrant.nl/media/animatiefilm-moet-dierentuin-artis-helpen-grotere-rol-tespelen-in-natuurdebat~a4503020/ 22. https://www.looopings.nl/weblog/6268/Gebrek-aan-dieren-blijft-pijnpunt-voor-WildlandsAdventure-Zoo-Emmen.html 23. http://www.zuidoosthoeker.nl/nieuws/66589/online-nederland-steunt-wildlands-massaal/ 24. http://www.zuidoosthoeker.nl/nieuws/66893/wildlands-toch-aan-de-bordjes/

XXI

25. http://www.dvhn.nl/drenthe/Uitslag-poll-Gros-vindt-Wildlands-te-veel-attractiepark22501944.html 26. http://www.dvhn.nl/drenthe/E%C3%A9n-jaar-Wildlands-%E2%80%98Wij-moeten-onsstinkende-best-doen%E2%80%99-22075802.html 27. https://www.ad.nl/show/gezamenlijk-rookbeleid-in-nederlandse-attractieparken~ab38c952/ 28. https://www.omroepgelderland.nl/nieuws/2130623/Roken-in-de-wachtrij-van-groteattractieparken-straks-verboden 29. https://www.rtlnieuws.nl/gezondheid/kritiek-op-rookverbod-pretpark-alsof-je-je-moetschamen-omdat-je-een-sigaret-opsteekt 30. https://www.limburger.nl/cnt/dmf20170328_00038299/roken-in-wachtrij-pretpark-vanafnu-verboden 31. https://www.rtlnieuws.nl/editienl/roken-in-een-familiepark-dat-kan-echt-niet-meer 32. https://www.destentor.nl/apeldoorn/trouwe-fans-apenheul-voelen-zichgediscrimineerd~abd99eca/ 33. https://www.ad.nl/rotterdam/heibel-om-halalvlees-in-diergaarde-blijdorp~a0a61f16/ Digitale wereld 1. https://www.rides.nl/nieuws/2959/pretparken-krijgen-een-rapport.html 2. http://www.omroepbrabant.nl/?news/198180872/Virtueel+wandelen+langs+zebras+en+tijg ers+in+Beekse+Bergen+via+Google+Street+View.aspx 3. https://consent.hartvannederland.nl/?url=https://www.hartvannederland.nl/topnieuws/2012/olifantenbevalling-live-te-volgen/ 4. https://www.marketingfacts.nl/berichten/nog-nooit-zo-bang-geweest-voor-een-tijger 5. https://www.nu.nl/dieren/4105400/geboorte-olifantenjong-diergaarde-blijdorp-livevolgen.html 6. https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/binnenland/meekijken-met-bevalling-neushoorn-burgerszoo 7. https://www.1limburg.nl/bevalling-van-dwergnijlpaard-torpedo-webcam-te-volgen 8. https://www.rtlnieuws.nl/opmerkelijk/video-zo-snel-kan-een-olifant-bevallen 9. https://www.ad.nl/rotterdam/mini-neushoorn-meteen-aan-de-wandel-inblijdorp~a04e4d9e/ 10. http://houvanarnhem.nl/18397/meekijken-tijdens-bouwen-mangrove-burgers-zoo/ 11. https://consent.hartvannederland.nl/?url=https://www.hartvannederland.nl/topnieuws/2015/bavianen-gefilmd-slow-motion/ 12. https://www.omroepgelderland.nl/nieuws/2096799/Burgers-Zoo-presenteert-VideoRangers 13. https://www.marketingfacts.nl/berichten/contentmarketing-bij-burgers-zoo 14. https://www.bd.nl/hilvarenbeek/rangers-stijn-en-rick-vloggen-voor-safaripark-beeksebergen-video~a1ebc4b5/ 15. https://www.marketingfacts.nl/berichten/hoe-burgers-zoo-met-online-gamification-hetdierenparkbezoek-verlengt-case 16. http://destadamersfoort.nl/lokaal/dierenpark-amersfoort-lanceert-nieuwe-app-video171576 17. https://www.iculture.nl/gids/beste-dierentuin-apps-iphone-ipad/ 18. http://www.arnhem-direct.nl/berichten/online_paaseieren_zoeken_in_burgers_zoo/ 19. https://www.iculture.nl/nieuws/burgers-zoo-in-huis-dierentuinfilmpjes-apple-tv/ 20. https://www.droidapp.nl/apps/diergaarde-blijdorp-app/ 21. https://androidworld.nl/apps/wildlands-adventure-zoo-emmen-geopend-download-nu-debeestachtige-app/ 22. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/chatten-planten-burgers-zoo/49208

XXII

23. https://fd.nl/ondernemen/1214148/attractieparken-moeten-digitale-goudmijn-aanborenom-investeringen-te-financieren 24. https://www.gelderlander.nl/arnhem-e-o/burgersenrsquo-zoo-komt-metvideogame~a7088826/ 25. https://www.looopings.nl/weblog/5144/Op-expeditie-dit-is-de-parkplattegrond-vanWildlands-Adventure-Zoo-Emmen.html 26. http://destadamersfoort.nl/deel-je-nieuws-artikel/dierenpark-amersfoort-maakt-makingleeuwenverblijf-221365 27. http://www.zuidoosthoeker.nl/nieuws/64030/sbs6-start-deze-week-met-serie-overwildlands-en-dierenpark-emmen/ 28. https://www.ad.nl/binnenland/publieke-omroep-verwelkomt-pandaenrsquo-s-met-eigenjournaal~ac91d771/ 29. https://www.looopings.nl/weblog/8260/Beekse-Bergen-introduceert-nieuw-logo-en-nieuwewebsite.html 30. https://www.volkskrant.nl/media/animatiefilm-moet-dierentuin-artis-helpen-grotere-rol-tespelen-in-natuurdebat~a4503020/ 31. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/zieke-kinderen-virtueel-naar-wildlands-adventurezoo-emmen/47073 Bezoekersaantallen 1. https://pretwerk.nl/topnieuws/prima-resultaten-van-dierenparken-in-2015/40441 2. https://www.looopings.nl/weblog/5341/100-000-bezoekers-in-openingsmaand-WildlandsEmmen.html 3. https://www.1limburg.nl/goed-jaar-voor-toeristische-attracties-parkstad 4. https://pretwerk.nl/topnieuws/recordaantal-bezoekers-beekse-bergen-en-dierenrijk/25465 5. https://www.telegraaf.nl/nieuws/1049342/dierentuin-artis-stevent-af-op-recordjaar 6. https://l1.nl/zoo-parc-overloon-liegt-over-aantal-bezoekers-29424 7. https://pretwerk.nl/topnieuws/en-weer-en-dierentuin-met-een-bezoekrecord-dierenparkamersfoort/40389 8. http://www.alphens.nl/nieuws/overig/18025,meer-bezoekers-voor-avifauna-en-archeon-in2014.html 9. https://pretwerk.nl/topnieuws/2015-topjaar-voor-diergaarde-blijdorp/40330 10. https://pretwerk.nl/topnieuws/ook-artis-en-beekse-bergen-boekten-groei-in-2015/40369 11. https://www.parool.nl/amsterdam/artis-kan-bezoekersrecord-jubileumjaar-nietevenaren~a3821724/ 12. https://www.parool.nl/amsterdam/iets-meer-bezoekers-voor-artis-maar-jubileumjaar-nogniet-geevenaard~a4215200/ 13. https://pretwerk.nl/topnieuws/bijzonder-goed-jaar-voor-dierenpark-gaia-zoo/32944 14. https://www.ad.nl/rotterdam/diergaarde-blijdorp-trots-op-1-5-miljoen-bezoekers-in2016~a7385289/ 15. http://www.omroepbrabant.nl/?news/2427651043/Recordjaar+voor+Beekse+Bergen,+Afric a+by+Light+waarschijnlijk+vervolgd.aspx 16. https://www.looopings.nl/weblog/5183/Nog-geen-topdrukte-in-nieuw-themaparkWildlands--maar-directie-is-tevreden.html 17. https://www.destentor.nl/harderwijk/dolfinarium-in-harderwijk-trekt-stuk-minderbezoekers~a669f40b/ 18. https://www.destentor.nl/harderwijk/roer-moet-om-bij-het-dolfinarium~a1f5c9df/ 19. https://www.ad.nl/groene-hart/goed-jaar-voor-avifauna~afee5f15/

XXIII

20. https://www.gelderlander.nl/arnhem/burgers-zoo-trekt-in-2016-ruim-1-miljoenbezoekers~af9c69d0/ 21. https://pretwerk.nl/opinie/panda-economie-effect-op-ouwehands-en-nederlandsedierentuinen/48854 22. https://pretwerk.nl/opinie/wildlands-adventure-zoo-kijkt-tevreden-terug-en-vooruit/47200 23. https://www.rtvutrecht.nl/nieuws/1710096/dierenpark-amersfoort-door-magischemiljoengrens.html 24. https://www.nu.nl/dieren/5067377/recordaantal-bezoekers-artis-jaar.html 25. https://www.destentor.nl/harderwijk/dolfinarium-lekker-laten-gaan-diedierenactivisten~ab2f58a4/ 26. http://www.lc.nl/friesland/Bezoekers-bezorgen-AquaZoo-Friesland-dagrecord22430160.html 27. https://www.gelderlander.nl/boxmeer/flinke-toename-aantal-bezoekers-zooparcoverloon~a1038b97/ Uitbreiding 1. https://www.parool.nl/amsterdam/hoe-een-parkeerplaats-het-grootste-olifantenverblijfwerd~a4518194/ 2. http://veenendaalsekrant.nl/lokaal/ouwehand-gaat-panda-kosten-makkelijkterugverdienen-231204 3. https://l1.nl/zoo-parc-overloon-liegt-over-aantal-bezoekers-29424 4. https://www.destentor.nl/harderwijk/dolfinarium-in-harderwijk-trekt-stuk-minderbezoekers~a669f40b/ 5. https://www.1limburg.nl/goed-jaar-voor-toeristische-attracties-parkstad 6. http://leusderkrant.nl/deel-je-nieuws-artikel/dierenpark-amersfoort-maakt-onderkomenleeuwen-dubbel-zo-groot-208745 7. https://fd.nl/ondernemen/1201211/exploitant-beekse-bergen-steekt-100-mln-in-bouwbungalows 8. http://www.omroepbrabant.nl/?news/227322612/Kan+die+leeuw+ophouden+met+snurken +Beekse+Bergen+bouwt+300+vakantiehuisjes+tussen+de+wilde+dieren.aspx 9. https://www.tilburgers.nl/beekse-bergen-gaat-uitbreiden-safari-resort/ 10. http://veenendaalsekrant.nl/lokaal/ouwehands-dierenpark-presenteert-pandasia-video102277 11. http://destadamersfoort.nl/deel-je-nieuws-artikel/bezoekers-enthousiast-over-het-wouddierenpark-amersfoort-141228 12. http://www.dvhn.nl/drenthe/Wildlands-krijgt-achtbaan-22251492.html 13. https://www.emmen.nu/nieuws/emmen/512171/wildlands-wil-elke-vijf-jaar-een-groteattractie-plaatsen.html 14. https://www.ad.nl/amersfoort/nieuwe-attractie-amersfoort-is-succes-dieren-zijn-zodichtbij~a3b5d386/ 15. https://www.looopings.nl/weblog/9158/Hotel-met-themakamers-bij-Wildlands-AdventureZoo-Emmen.html Samenwerking Gemeente 1. https://www.destentor.nl/apeldoorn/kosten-apenheul-baren-raad-zorgen~af88cb85/ 2. https://www.emmen.nu/nieuws/emmen/499022/parkeertarieven-voortouringcarchauffeurs-wildlands-teruggeschroefd.html 3. https://www.apeldoorndirect.nl/stad/record-aantal-bezoekers-voor-apenheul-20141028/ 4. https://www.parool.nl/amsterdam/olifanten-artis-krijgen-eigen-bos~a4501942/

XXIV

5. http://destadamersfoort.nl/lokaal/eemfors-levert-groenvoer-aan-dierenpark-amersfoort163594 6. https://www.parool.nl/amsterdam/gemeente-steunt-hoognodige-renovatie-aquariumartis~a4459706/ 7. https://www.parool.nl/amsterdam/jongste-directeur-ooit-heeft-grootse-plannen-voorartis~a4531075/ 8. https://www.1limburg.nl/kerkrade-koopt-zich-bij-pipo-de-clown 9. https://www.apeldoorndirect.nl/stad/apenheul-gaat-inwoners-apeldoorner-meerbetrekken-20150729/ 10. https://www.parool.nl/binnenland/artis-en-openbare-bibliotheek-dreigen-groot-deelsubsidie-kwijt-te-raken~a3976374/ 11. https://fd.nl/economie-politiek/1145026/gemeente-sluit-exclusieve-belastingdeal-metbeekse-bergen 12. http://hetkontaktharderwijk.nl/lokaal/dolfinarium-wil-waterspeelpark-138149 Politieke discussie 1. https://www.parool.nl/binnenland/partij-voor-de-dieren-wil-opheldering-van-artis-overeuthanasiebeleid~a3595678/ 2. https://www.ad.nl/rotterdam/pvdd-blijdorp-stop-met-afmaken-van-gezondedieren~afd1791e/ 3. https://www.rtlnieuws.nl/editienl/dierentuin-zielig-voor-dieren-weg-ermee 4. https://www.looopings.nl/weblog/6373/Dierentuinen-reageren-op-controversieel-plan-vanPartij-voor-de-Dieren.html 5. https://www.ad.nl/nieuws/dierentuinen-zien-niets-in-plan-partij-voor-de-dieren~adad0391/ 6. http://www.at5.nl/artikelen/174980/artis-onder-vuur-vanwege-feestzaal-naast-zeeleeuwen 7. https://www.looopings.nl/weblog/6300/Politiek-heeft-twijfels-over-bezoekersaantallenWildlands-Emmen.html 8. https://www.omropfryslan.nl/nieuws/676328-partij-voor-de-dieren-gaat-op-werkbezoekaqua-zoo 9. http://www.at5.nl/artikelen/173606/groenlinks-wil-uitsterfbeleid-grote-dieren-artis-dit-is19e-eeuws-denken 10. https://www.parool.nl/binnenland/-zwervende-reptielen-moeten-naar-artis~a3550944/ Innovatie 1. https://nos.nl/artikel/2155867-orang-oetans-in-apenheul-kiezen-partners-via-eigentinder.html 2. https://pretwerk.nl/actueel/attracties/gaiazoo-wint-innovatieprijs-vvv-zuid-limburg/25773 3. https://www.hartvannederland.nl/top-nieuws/2015/eikelzuiger-actief-safaripark-beeksebergen/ 4. https://www.hartvannederland.nl/top-nieuws/2015/jachtsimulator-moet-dieren-naarvrijheid-helpen/ 5. https://www.looopings.nl/weblog/5862/DierenPark-Amersfoort-experimenteert-metautomatisch-voersysteem.html 6. https://pretwerk.nl/productnieuws/noviteiten/vernieuwend-leren-en-informeren-indierenpark-amersfoort/20964 7. https://beveiligingnieuws.nl/nieuws/camtech-van-aras-waakt-over-pandaberen 8. https://www.parool.nl/amsterdam/artis-primeur-kunstmatige-inseminatiekrokodillensoort~a4475711/ XXV

9. https://executive-people.nl/558019/wildlands-cio-rudolf-kooi-technologie-zorgt-voornaadloze-klantervaring.html Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) 1. https://www.duurzaambedrijfsleven.nl/retail/18335/toplijst-6-duurzame-dierentuinen 2. https://verkeersbureaus.info/nieuws/2017/01/30/90342-apenheul-evenementenintroduceert-green-monday/ 3. https://www.duurzaambedrijfsleven.nl/radio/25383/podcasts-apenheul-de-rol-vandierentuinen-in-de-duurzame-transitie 4. https://www.deondernemer.nl/nieuwsbericht/73825/zo-houdt-burgers-zoo-het-parkdraaiende 5. https://www.looopings.nl/weblog/8606/Pretparken-willen-gezonder-eten-aanbieden.html 6. http://weekend.knack.be/lifestyle/reizen/natuur/apenheul-start-ecoreizen-naarmadagaskar-om-de-blauwoogmaki-te-beschermen/article-normal-799739.html 7. https://www.nrc.nl/nieuws/2017/07/18/hier-gaan-straks-circusdieren-met-pensioen12143885-a1567124 8. https://www.ad.nl/buitenland/van-de-circuskooi-terug-naar-afrika~a05b00eb/ Klacht omwonenden 1. https://www.parool.nl/amsterdam/zeeleeuwen-artis-mogen-blijven-brullen~a3453147/ 2. https://www.emmen.nu/nieuws/emmen/503162/achtbaan-wildlands-levert-drie-bezwarenop.html 3. https://www.emmen.nu/nieuws/emmen/512171/wildlands-wil-elke-vijf-jaar-een-groteattractie-plaatsen.html 4. https://www.looopings.nl/weblog/8770/Zorginstelling-vreest-voor-geluidsoverlast-doornieuwe-achtbaan.html 5. https://www.looopings.nl/weblog/8947/Dolfinarium-breekt-nieuw-waterpark-weer-af.html 6. https://www.destentor.nl/apeldoorn/bezwarencommissie-buigt-zich-over-verzet-parkerenbij-agovv~ae8d37e2/ 7. https://www.telegraaf.nl/nieuws/899691/apeldoorn-moet-parkeren-apenheul-aanpakken 8. https://www.rtvutrecht.nl/nieuws/1462102/vrees-voor-pandafiles-stop-verkeersinfarctouwehands.html Multidisciplinair 1. http://www.alphens.nl/nieuws/overig/17921,bassie-en-adriaan-nemen-nieuwste-film-op-inavifauna.html 2. https://www.looopings.nl/weblog/6393/Opnames-voor-bioscoopfilm-Dikkertje-Dap-inLimburgse-dierentuin.html 3. http://www.dvhn.nl/drenthe/Wildlands-neemt-stadstheater-in-gebruik-voor-goochelshows21525812.html 4. https://pretwerk.nl/opinie/grens-tussen-dierentuin-en-themapark-vervaagt/36150 5. https://pretwerk.nl/opinie/hoe-laat-sluit-je-je-park/37640 6. http://www.at5.nl/artikelen/174980/artis-onder-vuur-vanwege-feestzaal-naast-zeeleeuwen 7. http://www.at5.nl/artikelen/173038/artis-opent-vernieuwd-zeeleeuwenverblijf Bezoekersbeleving 1. https://www.marketingfacts.nl/berichten/de-apenheul-biedt-bezoekers-dit-seizoen-meerbeleving-dan-ooit 2. https://www.rtlnieuws.nl/editienl/dierentuinen-op-de-schop-geen-kleine-kooien-maar-eenunieke-belevenis XXVI

3. http://www.dvhn.nl/drenthe/Wildlands-neemt-stadstheater-in-gebruik-voor-goochelshows21525812.html 4. https://www.marketingfacts.nl/berichten/hoe-burgers-zoo-met-online-gamification-hetdierenparkbezoek-verlengt-case 5. https://www.looopings.nl/weblog/9130/Te-hoge-werkdruk-in-Blijdorp-Fysieke-enemotionele-overbelasting.html 6. https://www.destentor.nl/apeldoorn/apenheul-start-vrijdag-met-nieuw-seizoen~a8bfb3ff/ 7. https://www.parool.nl/stadsgids/amsterdamse-gracht-in-artis-laat-vervuilingzien~a4506042/ Dierenwelzijn 1. http://www.dvhn.nl/drenthe/Bord-op-parkeerplaats-Wildlands-waarschuwt-hond-uit-deauto-video-22429902.html 2. https://www.ad.nl/binnenland/aangifte-tegen-dolfinarium-wegens-seks-metdieren~ae54b6ad/ 3. https://www.volkskrant.nl/binnenland/om-dolfinarium-niet-schuldig-aan-ontucht-metdolfijn~a4261344/ 4. http://www.hartvannederland.nl/top-nieuws/2014/grootste-pompoen-ter-wereld-naar-deleeuwen/ 5. https://nos.nl/artikel/2142442-uien-tegen-winterdepressie-bij-apen.html 6. https://www.volkskrant.nl/wetenschap/opgroeien-tussen-mensen-is-slecht-voorchimpansee~a3753752/ Investering 1. http://www.omroepbrabant.nl/?news/226931812/Lib%C3%A9ma+investeert+miljoen+in+Zo oParc+Witte+tijgers,+kangoeroes+en+pingu%C3%AFns+naar+dierenpark+Overloon.aspx 2. https://pretwerk.nl/topnieuws/branchegenoten-bezoeken-ouwehands-dierenpark/19065 3. https://www.1limburg.nl/leeuwen-tijgers-en-franjeapen-naar-zooparc-overloon 4. https://www.rtlnieuws.nl/geld-en-werk/pandas-zijn-melkkoeien-jaarlijks-miljoenen-extravoor-ouwehands 5. http://veenendaalsekrant.nl/lokaal/ouwehand-gaat-panda-kosten-makkelijkterugverdienen-231204 Samenwerking stichting 1. https://www.ad.nl/binnenland/dolfinarium-stopt-met-steun-aan-sos-dolfijn~a8d7262d/ 2. https://www.looopings.nl/weblog/6101/Dolfijnenopvang-verbreekt-banden-metDolfinarium-Harderwijk.html 3. https://www.destentor.nl/harderwijk/sam-stopt-met-dolfijnentherapie-inharderwijk~a43a46ef/ 4. http://veenendaalsekrant.nl/lokaal/ouwehands-dierenpark-opent-onky-donky-136524 5. http://destadamersfoort.nl/deel-je-nieuws-artikel/jobstap-zorgt-voor-personeelsovergangdierenpark-239960 6. https://www.gelderlander.nl/rhenen/ouwehand-werkt-met-wnf-aan-bescherming-chinesereuzenpanda-s~a8330133/ 7. https://www.telegraaf.nl/nieuws/121111/artis-geeft-groote-museum-terug-aan-publiek Parkeerproblemen 1. https://www.apeldoorndirect.nl/stad/record-aantal-bezoekers-voor-apenheul-20141028/ 2. https://www.gelderlander.nl/rhenen/sgp-rhenen-wil-pandaparkeren-bij-ouwehandsdierenpark~a0246998/ XXVII

3. http://veenendaalsekrant.nl/lokaal/ouwehands-dierenpark-plaatst-open-brief-overpandaparkeerplaatsen-213337 4. https://www.emmen.nu/nieuws/emmen/499022/parkeertarieven-voortouringcarchauffeurs-wildlands-teruggeschroefd.html Personeelsbeleid 1. https://www.looopings.nl/weblog/4907/Duizenden-sollicitaties-voor-nieuw-dierenpretparkWildlands-Emmen.html 2. https://pretwerk.nl/productnieuws/noviteiten/dolfinarium-betrokken-ontwerp-nieuwsysteem-personeelsplanning/49072 3. https://www.looopings.nl/weblog/9130/Te-hoge-werkdruk-in-Blijdorp-Fysieke-enemotionele-overbelasting.html

XXVIII