Wandelbrochure Parels rondom Gerlachus

Parels

rondom Gerlachus De mooiste bezienswaardigheden in en om Houthem - Sint Gerlach e 3,1

Parels

rondom Gerlachus Deze gids beschrijft 29 mooie en bijzondere bezienswaardigheden in Houthem-Sint Gerlach

Houthem ligt in een dal dat door de rivier de Geul is uitgeslepen. In de omgeving zijn bij opgravingen veel Romeinse resten gevonden van villa’s, een uitkijkpost, wegen en een begraafplaats. Wellicht is de huidige doorgaande weg naar Valkenburg een deel van de Via Belgica, de Romeinse weg van de Franse zeekust naar Keulen.

Het langgerekte dorp heeft veel kleine monumenten: boerderijen veelal uit de vroege 18e eeuw, sommige zelfs met voorgangers uit de 14e eeuw.

Ze zijn uit de kalkrijke mergelsteen opgetrokken. De mergel wordt gedolven in de groeven in de onmiddellijke omgeving.

De patroonheilige van het dorp is Sint-Gerlachus, die hier in de 12e eeuw als kluizenaar leefde in een holle eik. Als bedevaartsplaats trok Houthem in de loop der eeuwen enorm veel pelgrims.

2

Houthem-Sint Gerlach

www.wijhouthemsintgerlach.nl Deze brochure geef t u een goed beeld van wat u in Houthem-Sint Gerlach allemaal kunt zien.

Wilt u meer ontdekken?

Bezoek dan onze website!

In Houthem zie je veel wegkruisen staan waar wegen bij elkaar komen. Verondersteld wordt wel eens dat dit vaak plaatsen waren waar in de Germaanse tijd aan goden geofferd werd.

Toen onze streken tot het christendom bekeerd werden, verving men de offerplaatsen door wegkruisen. Zeker is dat de huidige wegkruisen geplaatst werden ter herinnering aan bepaalde, blijde of droeve, gebeurtenissen.

Opvallend zijn ook de gevelstenen op boerderijen of huizen die vóór de Franse tijd dienden als adresaanduidingen omdat huisnummers nog niet bestonden.

Een zelfstandige gemeente was Houthem tot 1940. Daarna werd het een deel van de gemeente Valkenburg-Houthem die nu Valkenburg aan de Geul heet. Houthem is van oorsprong een dorp met lintbebouwing. Boerenbedrijfjes langs de doorgaande weg waaraan de gehuchten Strabeek, Sint-Gerlach en Vroenhof lagen. Later kwamen daar de woonkernen Goudenrood en Sint-Gerlachplein bij.

In de 20e eeuw vonden veel toeristen de weg naar Houthem. Na een periode van teruggang in de jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw, trekken nu het gerestaureerde landgoed en de SintGerlachuskerk met haar voor Nederland unieke fresco’s steeds meer bezoekers.

3

Wandelen in Houthem-Sint Gerlach

Tip Pelgrimstocht Santiago de Compostella eeuwenDoor Houthem-Sint Gerlach loopt de naar oude wereldberoemde pelg rimsroute Bij de SintSantiago de Compostella in Spanje. rims pelg Gerlachuskerk (pag . 9) kunnen de refug io. e richt overnachten in een voor hen inge de met lpen Met een hele serie bronzen sche door route de t gestileerde Santiago-schelp word Houthem-Sint Gerlach gemarkeerd.

Deze gids beschrijft 29 mooie en bijzondere bezienswaardigheden in Houthem. Alle bezienswaardigheden zijn eveneens ingetekend op de plattegrond op pagina 6 & 7. Er is geen vaste wandelroute beschreven, maar aan de hand van de nummering in de plattegrond geven wij u de mogelijkheid om uw eigen route samen te stellen.

Om u toch op weg te helpen hebben we de nummering van de bezienswaardigheden in de plattegrond een kleur gegeven. Zo is er een paarse kleur voor de culturele bezienswaardigheden en een oranje kleur voor bezienswaardigheden die veel te maken hebben met de natuursteen mergel. Op deze manier kunt u een eigen samengestelde Houthemse Cultuur- en of Mergelwandeling maken.

Rondleidingen U kunt in groepsverband rondleidingen krijgen in Houthem- Sint Gerlach.

Meer informatie hierover kunt u vinden op www.wijhouthemsintgerlach.nl

4

Houthem-Sint Gerlach

Meer wandelen in Houthem!

Naast de Cultuur- en Mergelwandeling kunt u de Camille Oostwegel route lopen.

Camille Oostwegel is geboren en getogen in Houthem-Sint Gerlach en is directeur / eigenaar van ChâteauHotels & - Restaurants, waaronder ook Château St. Gerlach ressorteert. In 2012 heeft dhr. Oostwegel een wandeling samengesteld waarin hij u langs zijn favoriete plekjes leidt en zijn persoonlijke herinneringen prijsgeeft. U kunt deze wandeling downloaden m.b.v. de QR-code op pagina 41. Deze wandeling leidt u o.a. langs de knooppunten 2 27 28 en 29 uit deze gids.

QR-codes voor Smartphone Op iedere pagina van een beschreven bezienswaardigheid vindt u een QR-code.

Een QR-code oftewel ‘Quick-Response code’ is een digitale code die u middels een app op uw smartphone kunt scannen, waarna u automatisch wordt doorverwezen naar een bepaalde webpagina met meer informatie over de bezienswaardigheid.

5

Plattegrond Houthem-Sint Gerlach

De bezienswaardigheden met de nummers 27 28 & 29 liggen buiten Houthem-Sint Gerlach. Hiervoor gaat u richting Valkenburg en bij de eerste rotonde linksaf, gebruik vervolgens de plattegrond.

Cultuurwandeling Mergelwandeling

29

BO SS

S TR A

27

EWEG B ROE KHE M

SP O OR L

Valkenburg

LE

WE G

12

VR

11

ME E R

OE N

HO F

SSE

N DE

10

R WE

7 8

P UTWE G

9 TP A

N

N VOE T P AD

S TE E

G

VAN

R IB

BE

P E LT

RG HS

NB

EEK

ULW EG

D ON

LE

MO

21

26

ER

S

16

17

GE UL WE G

EM LH

GE U

A

19

RIE

ME E R SSE NDE RWE G

Houthem-Sint Gerlach

6 5

TR A

ON D E R ST

TR A

AT

D ON E R S TE S T

E S TR AAT

1 R

Valkenburg

2

Houthem

4 3

1 Sint-Gerlachuskerk 2 Château St. Gerlach

• 10

3 Pachthof Château St. Gerlach

• 12

4 Gerlachusput

• 13

•9

5 Hoeve Broers

• 14

6 Hoeve de Croon

• 15

7 Halte Houthem - Sint Gerlach

• 16

8 Casa Blanca

• 18

9 Landhuis Mon Refuge

• 19

10 Sint-Maartenshoeve

• 20

11 Huize Gurtsenich

• 21

12 Sint-Martinuskerk

• 22

S I NT GE R LACH

en Protestants kerkhofje

13 Klooster Vroenhof

• 23

14 Landgoed De Kluis

• 24

15 Kapel in het Calvariebos

• 25

16 Ronald McDonald Kindervallei

• 26

17 Geulbruggen

• 29

18 Kasteel Geulzicht en Barakkengroeve • 30 19 La Caverne

• 31

20 Hellingbos

• 33

21 Geulhemermolen

• 34

22 Grotwoningen

• 36

23 Geulhemergroeve

• 37

24 Oorlogsfabriek in de Bronsdaelgroeve • 38 S WE G

18

LZ AN

ME

D

OP

TR

ER

G WE

I NS

ST

K LE

SD

VOGE

G R WE

T

PU

N

SE MU S

WE G

AT

23

UN RM ME L DE

EG D ALW

ES

-

G

NS B RO

I EB

Berg en Terblijt

ER

22

W OL F

20

GWE G

LEE M B

S TE

ROOD

STR A AT

AT

GE

GOUDEN

J OSE P H COR NE LI A LLE E

K R OMME

VOE

RE

EM DE

P AS T .

D

E HE

ul

BE

G

STR AAT

CI A

EN

VA UWE R -

OV IN

N

A79

WOLF SDR IE S WE

WE IS T E N G

WE G

E IG EN

PR

EV

AA

I

13

‘S

24

Houthem-Sint Gerlach

DE NIE UW

14

Meerssen

Ge

E NTE B R OE K

ST

TOE R

G

ME E R SSE NDE RWE G

25

6

A79

G WE

VAN C ALD BORGH ENSWEG

WE

NS E VE

ION WEG S-

ER

SW EG

EM

15

ST

GE M E

BEEK

B LO K WE G

NW EG SSE

ALW EG

ST AT

U HO

TH

DA

N IE

SE N

EG H E TJ E N S W

E IJ

TR

AT

AA T

28

Geul G

© Kartografie: AnyWay Productions

25 Kalkoven

• 39

26 Curfsgroeve

• 40

27 Hoeve Vogelzang

• 41

28 Hoeve Holswick

• 42

29 Joodse begraafplaats Haasdal

• 43

7

Cultuur wandeling

1

De culturele bezienswaardigheden in Houthem-Sint Gerlach zijn bijzonder te noemen. Alle culturele bezienswaardigheden vormen samen een Cultuurwandeling.

De bezienswaardigheden bevatten de nummers 1 t/m 16 en 21 24 27 28 29 en zijn paars van kleur.

De nummers 21 en 24 komen ook voor in de Mergelwandeling (pag. 28). In de legenda op de plattegrond op pagina 6 & 7 vindt u terug op welke pagina meer informatie staat over de betreffende culturele bezienswaardigheid.

Sint-Gerlachuskerk Deze kerk is tussen 1720 en 1727 gebouwd als kerk voor de pelgrims die het graf van de Heilige Gerlachus bezochten. Oorspronkelijk was het een deel van het voormalig Norbertinessen-stift. Opvallend is de sobere laatbarokstijl met hier en daar de kenmerkende asymmetrische motieven van de Rococostijl.

In 1751 werden de wanden door de Beierse kunstschilder Johan Adam SchĂśpf geheel in frescotechniek geschilderd; in de natte kalk dus. Op de muren schilderde hij het leven van Gerlachus, die in deze streken leefde in de 12e eeuw. De plafondschilderingen geven als het ware een blik in de hemel.

De kerk is opgetrokken uit baksteen en mergel. De noord-, oost- en zuidzijde zijn

8

Houthem-Sint Gerlach

geleed door eenvoudige pilasters, die aan de bovenzijde eindigen in een ornament, dat aan een kapiteel doet denken. Op de westgevel kan men nog zien waar vroeger het dak van het stiftgebouw aansloot op de kerk. In deze gevel is in 1875 een beeld van Sint-Gerlach geplaatst. Karakteristiek voor de kerk zijn ook de hoge segmentboogvensters met glas-inlood ramen. De kerk is door de rijksdienst voor cultureel erfgoed als belangrijk monument gerangschikt in de top 100. De reden hiervoor is vooral het interieur van de kerk.

In 2015 is een reconstructie van het gezicht van de Heilige Gerlachus onthuld. Deze reconstructie is mede mogelijk gemaakt door steun van Charlie Watts en Ron Wood van de legendarische rockband ‘The Rolling Stones’.

9

2 ChâteauHotels & -Restaurants Joseph Corneli Allée 1, 6301 KK Houthem-St. Gerlach T. 043 608 88 88 / E. gerlach@chateauhotels.nl I. www.chateauhotels.nl In het prachtige Geuldal ligt dé gekende buitenplaats

Ervaar de unieke omgeving van historie, gastronomie

Château St. Gerlach. Het landgoed nodigt u uit om

en Limburgse gastvrijheid. Voor meer informatie en

even te ontsnappen aan de alledaagse hectiek. In de

arrangementen, kijk op www.chateauhotels.nl.

historische bouwwerken op het landgoed zijn een hotel, à la carte restaurant, informele bistrot en Spa &

Château St. Gerlach

Wellness gevestigd.

U kunt heerlijk wandelen door het park met kruidenen groentetuin, rozenhof, boomgaard, wijngaard en het

Het Château en het heiligdom liggen op het landgoed Sint-Gerlach. Een heiligdom is een plek die door bewoners of bezoekers als heilig gezien werd, als een plaats met bijzondere waarde die respectvol benaderd moest worden. Vaak staat er een kerk, een bijzonder gebouw of een boom. Het landgoed dankt zijn naam aan ridder-kluizenaar Gerlachus die hier in de 12e eeuw leefde. Bij zijn graf werd door Gosewijn IV, Heer van Valkenburg in 1201 een Norbertijner klooster gesticht.

Aanvankelijk was het een klooster voor mannen en vrouwen, maar na 1218 wordt het een zogenaamd stift, een klooster voor adellijke dames. De leiding berustte bij een priorin, bijgestaan door een proost voor de geestelijke leiding en het zakelijk beheer.

In 1786 werd het klooster op bevel van de Habsburgse keizer Joseph II opgeheven.

Daarna ging het landgoed over in particulier bezit en werd een deel van de stiftgebouwen verbouwd tot buitenhuis, een Château, en

10

Houthem-Sint Gerlach

een ander deel tot een tweede pachthoeve.

In de loop van de jaren sloeg het verval langzaam toe. Er werden weliswaar enige restauraties uitgevoerd maar die waren niet afdoende. Na het overlijden van de laatste bewoner -baron de Selys de Fanson- in 1979, bijna 200 jaar na het vertrek van de zusters, sloeg het verval dramatisch toe.

aangrenzend natuurgebied Ingendael. Als afsluiting bent u van harte welkom in Bistrot de Liège voor een kop koffie met vlaai of een glas koel bier. Bij mooi weer kunt u plaatsnemen op het terras.

Wandel- en fietscafé ‘De Holle Eik’ Baron de Selysstraat 4, 6301 JZ Houthem St. Gerlach

In 1995 kwam er een kentering en door Camille Oostwegel en Maarten Cuppen werden de gebouwen van het voormalige klooster vakkundig gerestaureerd of van de grond af aan opnieuw opgebouwd. Op 15 september 1997 werd de officiële opening verricht door mr. Pieter van Vollenhoven.

Château St. Gerlach bestaat momenteel uit een luxe hotel-restaurant dat deels gevestigd is in het voormalige adellijke klooster en in de Pandhof.

T. 043-6044844 / I. www.deholleeik.nl De Holle Eik profileert zich met een flexibele instelling en als gastvrij ontvangst voor vele gelegenheden. Bij mooi weer kunt u op het terras genieten van een heerlijk kopje koffie, espresso, cappuccino of Latte Macchiato zonder of met een stukje Limburgse vlaai, diverse bieren van de tap, of een hapje van de kleine kaart. De saté & tosti uit eigen keuken zijn zeker aan te bevelen.

11

3

4

Pachthof Ch창teau St. Gerlach

Gerlachusput

Deze pachthof werd rond 1759 gebouwd naar een ontwerp van de Akense architect Johann Couven. Het toenmalige klooster had opslagruimte nodig voor de opbrengsten van de landerijen. Er werd gekozen voor een ontwerp bestaande uit vier hoekpaviljoens die door lage vleugels verbonden waren en een grote schuur gegroepeerd rondom een ruime binnenplaats. De grote schuur werd als opslag voor de oogst gebruikt en in de lagere vleugels werd het vee gestald. Voor die tijd was deze pachthof erg modern van opzet.

Deze plek wordt genoemd in een oude beschrijving uit 1599 van het leven van SintGerlachus. Op deze plek haalde de heilige uit een bron zijn drinkwater. De legende vertelt ook hoe het water uit de bron eens als wijn proefde. Later werd er een put gebouwd. Aan het water hiervan werden wonderbaarlijke krachten toegekend en mensen en dieren die ervan dronken werden genezen van allerlei kwalen. Ook nu nog bezoeken mensen de put om bijvoorbeeld herstel van een ernstig zieke af te smeken.

12

Houthem-Sint Gerlach

Men sprak zelfs van een oogst- en veepaleis. Opvallend zijn de schijnvensters die de formele scheiding aangeven tussen baas (de priorin of de proost) en knecht (de boer).

Thans is in de voormalige pachthof het hotel van Ch창teau St. Gerlach gevestigd.

13

5

6

Hoeve Broers Het adres Sint Gerlach nummer 11 staat in Houthem bekend als Hoeve Broers, genoemd naar de laatste pachter van deze boerderij.

Het is een carréboerderij waarvan het woonhuis aan de straatkant versierd is met een mooie krulgevel die het jaartal 1668 toont.

De boerderij heeft waarschijnlijk een oudere voorganger gehad. Bouwhistorisch onderzoek in 2014 heeft sporen van een 16e eeuwse voorganger aangetoond. De stal en de toe-

14

Houthem-Sint Gerlach

Hoeve de Croon gangspoort dateren uit de 18e eeuw. In 2013 is de hoeve door de parochie verkocht aan Camille Oostwegel Château Hotels. De hoeve wordt in 2016 onderdeel van het Château St.Gerlach. Het gaat o.a. dienstdoen als congrescentrum.

In het beschermd dorpsgezicht Sint Gerlach liggen vlak bij elkaar vier grote monumentale gesloten hoeven. De hoeven “de Croon” en “de Bol” liggen aan de noordzijde van de weg, aan weerszijden van de Vauwerstraat op de plaats waar al in de 14e eeuw boerderijen lagen. De twee hoeven aan de zuidzijde van de doorgaande weg zijn gebouwd in de 17e en de 18e eeuw. De uit mergel opgebouwde hoeven hebben alle vier een gesloten binnenplaats. Vroeger was dat de plek waar de mest werd opgeslagen. Deze binnenplaatsen waren zeer karakteristiek voor veel Zuid-Limburgse hoeven. Hoeve de Croon, aan de westzijde van de Vauwerstraat dankt zijn naam aan de (protestantse) burgemeestersfamilie Croon

die daar woonde. Het kleine viaduct onder de spoorlijn in de aangrenzende Vauwerstraat heet in Houthem “’t Croaner brögkske”.

Hoeve de Bol, aan de oostzijde van de Vauwerstraat ontleent haar naam aan de gevelsteen, een vroegere adresaanduiding, die aanwezig is boven het linker toegangspoortje.

Eind 19e eeuw was hier een café gevestigd met de naam “in de Bol”.

De Vauwerstraat is genoemd naar de vroeger aanwezige vauwer, een slagboom die ervoor zorgde dat het vee niet op de grote straatweg terecht kwam als het van de stallen naar de weilanden werd gedreven. Deze vier hoeven zijn nu niet meer in gebruik als boerderij.

15

7 Halte Sint Gerlach Van Caldenborghsweg 2, Houthem-Sint Gerlach

art nouveau stijl gebouwde, voormalige stationsgebouw,

T. +31(0)627430436

is zeer recent verbouwd tot vakantiewoning en biedt ruimte aan 4 gasten.

Uniek! Vakantiewoning Halte Sint Gerlach ligt in een prachtige omgeving centraal tussen Valkenburg en Maastricht en op steenworp afstand van Château St.Gerlach (tevens sleuteladres). De historische, vrijstaande woning is gelegen in een mooie landschappelijke tuin van 2000m2 en biedt alle comfort voor privé en zakelijk verblijf. Dit historische, in 1903 in

Kunsthotel Sonnenblinck Stationsweg 4 6301 JE Houthem-Sint Gerlach T. 06-22131983 / I.www.sonnenblinck.nl

Halte Houthem-Sint Gerlach

Beleef samen een creatief en actief weekend in ZuidLimburg! Naast het hotel verzorgen wij meerdere workshops en cursussen zoals mozaiek, decoupage, decoratie reliëf en stofferen. Ook kinderfeesten zijn mogelijk. U

Station Houthem-Sint Gerlach ligt aan de spoorlijn Maastricht - Heerlen. Het karakteristieke gebouw dateert uit 1903 en werd in 1938 verbouwd. Houthem had vroeger meer stopplaatsen voor de passagierstrein: ook in Broekhem, Strabeek en Vroenhof stopte de stoomtrein.

Na inspanningen van de dorpsraad van Houthem, de gemeente Valkenburg aan de Geul en enige particulieren is het gebouw van de ondergang gered. Het is in 2014 gerestaureerd en het uiterlijk is zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat teruggebracht. Het is nu een vakantiewoning. Atelier Paul Tieman, heeft het stationnetje in art-nouveaustijl gerestaureerd.

gaat altijd met iets moois naar huis! Wij zijn gelegen naast het station Houthem-Sint Gerlach.

Hotel Lahaye St. Gerlach 5, 6301 JA Houthem-Sint Gerlach T. 0031 43-60.409.31 / I. www.hotel-lahaye.nl Hotel Lahaye is een echt Limburgs familiehotel. Een vakantieverblijf waar U nog omringd wordt met individuele zorg, volgens aloude tradities van Limburgse gastvrijheid. Wij streven ernaar dat U zich bij ons thuisvoelt.

16

Houthem-Sint Gerlach

17

8

9

Casa Blanca Op Sint Gerlach nr. 70-72 ligt een markant gebouw met de naam “Casa Blanca”. De afwijkende architectuur valt meteen op.

Fritz Peutz (1896-1974) ontwierp dit woonhuis rond 1930. Hij was gegrepen door het zogenaamde “Nieuwe Bouwen”, een stroming die in de jaren twintig van de vorige eeuw in Duitsland ontstaan is. Men wilde de nadruk

18

Houthem-Sint Gerlach

Landhuis Mon Refuge leggen op de functionaliteit van een gebouw; versieringen hoorden daar vooral niet bij. In Duitsland spreekt men van de Bauhausbeweging, in Nederland is deze stroming verwant aan de “De Stijl”. Frits Peutz heeft nog meer monumentale gebouwen in deze stijl in Limburg nagelaten, o.a. het Glaspaleis in Heerlen.

Bovendien is het gebouw een rijksmonument.

Vroenhof 33 is het prachtige landhuis Mon Refuge, ook wel De Oude Pastorije, of het Huis der grenadiers genoemd. Omdat de straatweg vroeger is opgehoogd, liggen de oude huizen aan de zuidkant van de weg dieper.

Pastoor Jan Arnold Philippens die in 1716 tot pastoor in Houthem benoemd, verfraaide het huis in 1730 met twee sierlijke gevels. Zijn familie verkocht het in 1780 aan mr. P. van de Heuvel, Brabants schepen van Maastricht, die het al veertien jaren gehuurd had.

In 1791 werd het huis bewoond door mevrouw Van Sleype, dochter van Isaac Collard.

Deze Collard was belastinginner, ‘peymeester’ van Maastricht en griffier in Valkenburg.

Hendrik baron van Oldeneel, een latere bewoner, gaf er de naam aan ‘Mon Refuge’ aan.

In 1966 werd het de ambtswoning van de Engelse onderbevelhebber van de AFCENT, de militaire macht van de NAVO in CentraalEuropa. Sindsdien heeft het de bijnaam ‘Huis der grenadiers’ gekregen. Aan de achterzijde zijn mooie terrassen in een grote tuin met weide en bos.

19

10

11

Sint-Maartenshoeve

Huize Gurtsenich

Op Vroenhof nr. 60 vinden we de SintMaartenshoeve. Deze carrĂŠhoeve is in de 16e eeuw gebouwd als vakwerkhuis. Bijzondere details zijn de gevelstenen en de zonnewijzer.

De zonnewijzer hangt al vanaf 1699 op de zuidmuur. De wijzer geeft de tijd aan tussen acht uur in de ochtend tot zes uur in de middag. De gevelsteen boven de poort vertelt ons dat de poortboog gebouwd is in het jaar 1721. Een plaquette links naast de poort herinnert ons aan een bekende bewoner van deze hoeve: Frans Erens. Hij was een

Op de plaats van dit opvallende huis pal tegenover het benzinestation, had In 1381 Wijnand van Maschereel, heer van Wijnandsrade een groot landgoed. De vaak wisselende eigenaren van dit huis zijn meestal notabelen zoals een schepen, een graaf en een professor.

Thans wordt het landgoed bewoond door een kunstenaar.

20

Houthem-Sint Gerlach

vertegenwoordiger van de literaire beweging van de Tachtigers. In het Nederlands taalgebied is deze stroming van rond 1880 bekend van schrijvers als Willem Kloos, Frederik van Eeden en Herman Gorter. Frans Erens was vele jaren redacteur van hun literair tijdschrift De Nieuwe Gids. Erens heeft in deze hoeve gewoond en geschreven van 1927 tot aan zijn overlijden in 1935. Van hem is er ook een buste te zien voor de pachthoeve op Château St. Gerlach.

Het is een rechthoekig gebouw van baksteen met banden van mergel en een door trapgevels afgesloten zadeldak. De muurankers stammen uit 1685. Ten oosten van het gebouw ligt een tuinterras dat door een dubbele trap verbonden is met de tuin die door twee muren is afgesloten. Daarbinnen zijn er nog twee vierkante paviljoens.

21

12

13

Sint-Martinuskerk en Protestants kerkhofje Dit kerkje was eertijds de parochiekerk van Houthem maar het raakte in onbruik toen in 1808 de kloosterkerk van het Norbertinessenklooster deze functie overnam. De oudste delen van dit kerkje dateren van vóór 1145.

Vanaf 1633 was deze Martinuskerk zoals veel andere kerken in Limburg een zgn. simultaankerk. Dat wil zeggen dat zowel protestanten als katholieken er hun godsdienstoefeningen hielden en op de begraafplaats hun overledenen begroeven. Na de verhuizing van de parochie naar de Sint-Gerlachuskerk raakte het katholieke deel van het kerkhofje buiten

22

Houthem-Sint Gerlach

gebruik. De protestantse inwoners begraven er soms nog hun overledenen.

Van de diverse aanpassingen en restauraties is na de herbouw op de fundamenten in 1928 alleen het koor uit 1785 gespaard. Binnen zijn er nog de zerken te zien van Frans van Caldenborch en van de familie De Wijnants, enkele notabelen uit lang vervlogen tijden.

Momenteel is het kerkje de kapel van het zorgcentrum Vroenhof en het naastgelegen klooster.

Klooster Vroenhof Hoeve Vroenhof bestond al in 1272 en was in de 16e eeuw eigendom van ene Goswin Wijnants. In 1864 kwam Jhr. Michiels van Kessenich in het bezit van het gebouw. Hij liet het afbreken om er een nieuw landgoed aan te leggen dat in bezit kwam van Jhr. Ruys de Beerenbrouck en daarna van Franquinet. Deze liet het in 1905 verbouwen.

De Kleine Zusters van St.-Joseph uit Heerlen kochten het in 1927. Ook zij voerden verbouwingen en uitbreidingen door. Het werd een pension voor welgestelde ouden van dagen. Ook de streekschrijfster Marie

Koenen woonde er in stilte aan het eind van haar leven in 1959. De nonnen stichtten er een “bewaarschool” en een “naaischool”. In 1964 werd het pand verkocht aan de paters Montfortanen. Na een grote brand gevolgd door weer een verbouwing werd er in 1969 een klooster-bejaardenoord in gevestigd.

Twintig jaar later werd het gebouw en het prachtige park als het Zorgcentrum Vroenhof in gebruik genomen.

23

14

15

Landgoed de Kluis Het markante landhuis de Kluis ten noorden van de A79 werd in 1901 in opdracht van rechter Jhr. G.Testa als buitenhuis gebouwd.

Na zijn dood nam het gezin van zijn dochter Oda, getrouwd met Eduard Russel, intrek in het “kasteeltje”. Na het vertrek van de familie Russel kreeg het gebouw diverse bestemmin-

24

Houthem-Sint Gerlach

Kapel in het Calvariebos gen. Zo werd het een herstellingsoord voor mijnwerkers en daarna enige tijd vormingscentrum. Na vele jaren van leegstand werd er een medisch cosmetisch kuuroord, genaamd Château l’Ermitage in gevestigd. Sinds 2005 is het weer als woonhuis in gebruik.

Omstreeks 1828 liet pastoor Peter Johan van Pelt in het Calvariebos (ook wel Smallenbosch genaamd) een kapel bouwen waar de inwoners van Houthem naar toe konden komen om boete te doen en om te bidden. Deze kapel werd gebouwd naast de plaats waar de Houthemse kluizenaar Mathias Ackermans zijn kluizenaarswoning had. Deze kluis werd na zijn dood in 1825 afgebroken. De kapel bevat een afbeelding van Jesus aan het kruis

met onder het kruis Maria en de apostel Johannes (de XIIe kruiswegstatie), vandaar de naam Calvariekapel. Vanuit Houthem trok jarenlang de sacramentsprocessie naar deze plek. In de jaren zeventig van de vorige eeuw raakte deze route in onbruik en de kapel dreigde te vervallen. Op initiatief van Heemkundevereniging Houthem-Sint Gerlach en Monumentenwacht Limburg is de kapel in 2012 gerestaureerd.

25

16 Buitengoed Geul en Maas I. www.buitengoedgeulmaas.nl

worden verknoopt, vergroening plaatsvindt en beleving

Facebook: buitengoedgeulmaas

en participatie ontstaan! Meer info op onze website.

Buitengoed Geul&Maas reikt van Schin op Geul tot aan Borgharen. Het gebied wordt gekenmerkt door de diverse rivierdalen van de wateren die er stromen: het Geuldal, de Watervalderbeek, de Kanjel&Gelei en de Maas. In dit veelzijdige landschap liggen tientallen landgoederen, molens en hoeves. Samen willen we ervoor zorgen dat lege landgoederen tot bloei komen, routes

Kunst in Valkenburg (KIV) inside-outside T. 06-53276570

Ronald McDonald Kindervallei Aan de Onderstestraat bij de Geul ligt sinds 2007 een opmerkelijk gebouw. Het is het kleurrijke gastenverblijf van de Ronald McDonald Kindervallei, een vakantieoord voor kinderen met een lichamelijke of meervoudige beperking.

Het is een ontwerp van de in 2000 overleden Oostenrijkse kunstenaar Friedensreich Hundertwasser. Zijn architectuur wordt gekenmerkt door het gebruik van kleuren, keramiek en het ontbreken van rechte lijnen.

Zijn gebouwen zijn geïnspireerd door de Jugendstil en de ontwerpen van de Catalaanse architect Antoni Gaudi. De spiraalvorm van het bouw gaat vloeiend over in de

26

Houthem-Sint Gerlach

natuur. Felle regenboogkleuren en planten en boompjes die uit het gebouw groeien, scheppen een vrolijke sfeer en dus een prachtige omgeving voor de kinderen en hun familie.

Het typische gouden kroontje is in de wijde omtrek te zien is. Een uniek zeer eigentijds juweel voor Houthem.

I. www.kunstinvalkenburg.nl

KiV is een jaarlijks terugkerend evenement en is bij

E. info@kunstinvalkenburg.nl

kunstminnende inmiddels een begrip geworden. Bezoekers komen om exclusieve en hoogwaardige beelden

Jaarlijks medio t/m eind maart (inside) / medio maart

en schilderijen te bewonderen van gerenommeerde

t/m september (outside) bij Landgoed Château St.

kunstenaars in binnen- en buitenland. KIV organisatie:

Gerlach / Gerlachuskerk in Houthem St. Gerlach.

‘Galerie en Beeldentuin Giardino & Marx’ en ‘Marx Limburgse kunst’.

KiV Inside-Outside bestaat enerzijds uit een binnenexpositie (KiV Inside) van beelden en schilderijen en vindt plaats in de prachtige ruimtes van de kloostergang van Château St. Gerlach en de schatkamers van de St.Gerlachuskerk. Anderzijds worden monumentale sculpturen op het prachtige buitenlandgoed van Chateau St.

De Ronald McDonald Kindervallei kan bezocht worden. Neem hiervoor contact op met VVV Zuid-Limburg, T. 0900 - 555 9798 (e 1,- p.g.)

Gerlach tentoongesteld (KIV outside).

27

Mergel wandeling Als er ĂŠĂŠn fenomeen dominant is in het Limburgse heuvelland, en daarmee ook in en om Houthem, dan is het mergel. Mergel is een kalkgesteente dat in de periode tussen de 120 en de 65 miljoen jaar geleden gevormd is toen het land hier de bodem vormde van een subtropische zee. De mergel is ontstaan uit het sediment van afgestorven plankton-resten en vormt nu een laag van meer dan tweehonderd meter dikte.

Veel gebouwen in Houthem zijn herkenbaar gebouwd met de geelgrijze mergel. Maar naast de gebouwen zijn in Houthem en omgeving, met name in Geulhem, nog veel andere monumenten en overblijfselen te zien die te danken zijn aan mergel en mergelwinning.

Mergel is al in de Romeinse tijd ontdekt als bouwmateriaal, en in die tijd is het gesteente gewonnen door middel van dagbouw: de mergel werd afgegraven in de open lucht.

Hierdoor ontstonden grote groeven. In de middeleeuwen is men de mergel gaan winnen door holen uit te graven (grotten). In de omgeving van Houthem zijn vele grotten overgebleven met kilometers lange gangenstelsels. Deze gangen zijn later gebruikt als champignonkwekerijen, als woonruimte, als schuilplaats of fabriekshal, en tegenwoordig als feestzaal en mountainbike-route.

17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

28

Houthem-Sint Gerlach

U kunt langs verschillende knooppunten wandelen die in dit boekje omschreven zijn, en die te maken hebben met mergel.

Deze wandeling leidt u langs de knooppunten

17

Geulbruggen Tussen de Ronald McDonald Kindervallei en de overkant van het Geuldal kunt u de Geul twee maal oversteken over een brug. De Geul splitst zich aan de oostkant van deze bruggen in twee takken. De meest zuidelijke tak is de zogenaamde Molentak. Het waterpeil in deze tak is hoger om het water langs de schoepen van het waterrad van de Geulhemermolen te kunnen laten vallen, zodat het waterrad gaat draaien. De andere tak, de eerste die u oversteekt vanaf de Kindervallei, gaat op een lager waterpeil verder als de hoofdtak van de Geul. De twee takken komen ongeveer 100 meter stroomafwaarts weer samen.

De Geulbruggen deden in het verleden dienst als plaats waar tol werd geheven. De blokbrekers van de mergelgroeven uit Geulhem en andere passanten werden tussen deze bruggen staande gehouden om tol te betalen aan de gemeente Houthem.

Het water in de Molentak stroomt wat rustiger en dit wordt door de ganzen, eenden en andere watervogels zeer gewaardeerd.

29

18

19

Kasteel Geulzicht en Barakkengroeve

La Caverne

Aan de overkant van het Geuldal, in het gehucht Geulhem, ligt de ingang van de Barakkengroeve. Deze is nu niet toegankelijk voor publiek. Er leven nu grote zwermen vleermuizen. De groeve was aan het begin van de 20e eeuw eigendom van Pieter Carel Zuyderhoudt, een rijke industrieel. Hij heeft de mergelhellingen aan de zuidkant van de Geul in Geulhem voor een deel laten weggraven om er een smalspoorlijn te laten rijden van de verschillende mergelgroeven naar het station in Meerssen.

Een klein eindje verderop ligt tegenover het hotel Vue de groeve “La Caverne“. Deze mergelgroeve, eerder bekend als de Studentengrot, is nu in gebruik als feestzaal en biedt de feestgangers een unieke sprookjesachtige omgeving. De rijke geschiedenis van deze grot brengt ons naar de Franse tijd aan het einde van de 18e eeuw, als in deze grot een schuilkapel is gevestigd. In 1797 werden de priesters gedwongen een eed van haat aan het koningschap af te leggen. Veel priesters weigerden dit en werden daarom door de

30

Houthem-Sint Gerlach

Met de mergel uit deze grot is ook in de periode 1918 – 1920 Kasteel Geulzicht gebouwd in opdracht van Zuyderhoudt. Het is een neogotisch kasteel van de Maastrichtse architect Henri Reek. Kasteel Geulzicht werd in de 20e eeuw een hotel. Aan de overkant van de Vogelzangweg zijn ook het Koetshuis en het Koetsiershuis nog te zien.

revolutionairen vervolgd. Uit angst voor deze ontwikkelingen werden geheime kerkdiensten georganiseerd in grotten zoals de Caverne.

In de grot zijn nog schilderingen te zien die herinneren aan deze schuilkerk.

Vanaf 1925 is de grot gebruikt om o.a. toneelvoorstellingen bij carbidlicht op te voeren. Ook werden er in de tijd van de Eerste Wereldoorlog Belgische vluchtelingen ondergebracht.

31

20 Hotel Vue & La Caverne Wolfsdriesweg 7, 6325 PM Valkenburg a/d Geul

warmde grot geeft een team van professionals op hoog

T. +31(0)436040652, E. info@vue-caverne.nl

niveau invulling aan uw evenement. Een persoonlijke

I. www.vue-caverne.nl

aanpak op een unieke locatie!

Hotel Vue Hotel Vue is een comfortabel drie sterren hotel met 35 verzorgde kamers. De directe omgeving van het hotel grenst aan Park Ingendael. Daarnaast beschikt het hotel over een tuin met diverse terrassen. Voor de kinderen is er een speeltuin waar plezier en samen spelen hand in hand gaan.

La Caverne Onze unieke grottenlocatie voor congressen en/ of feestvieren is geschikt vanaf 25 tot 1200 gasten.

Beleving staat centraal in deze Limburgse mergelgrot. In de uiterst sfeervol gedecoreerde en compleet vloerver-

Hellingbos Aan de zuidzijde van het Geuldal naar Berg en Terblijt ligt een fraai hellingbos. Op deze helling is ook kasteel Geulzicht gebouwd.

Hellingbossen zijn typerend voor de flora en fauna van Zuid Limburg. Aan het begin van de 20e eeuw was de helling hier bedekt met heide, vandaag groeien er bomen als eiken, berken, beuken en esdoorns. De voorjaarsflora biedt o.a. zeldzame orchideeënsoorten.

Naast algemene diersoorten als de ree en de vos leven hier ook enkele zeldzamere soorten als de das, de steenmarter, de hazelmuis en

32

Houthem-Sint Gerlach

de eikelmuis. In het dal zelf wordt de natuur “beheerd” door de grazende Gallowaykoeien en Konikpaarden.

Het hoogste gedeelte van het hellingbos is in gebruik als militair oefenterrein. Door het hellingbos lopen enkele fraaie wandelroutes.

33

21 Geulhemermolen Geulhemmerweg 49, 6325 PJ Berg en Terblijt T +31 43 604 0449 / I. www.geulhemermolen.nl Aan de oever van de Geul ligt een van de diamanten van het Limburgs Heuvelland. De prachtige Geulhemermolen in huidige staat stamt uit 1762, de schoonheid van dit oude gebouw is zowel binnen als buiten nog steeds te bewonderen. Wij proberen als team van de Geulhemermolen dan ook onze gasten de gelegenheid te geven om alle vertrekken te bezoeken.

Back on Track Adventures Tischbeinstraat 4, 6221 XG Maastricht T. 06-51 053 320 / I.www.backontrackadventures.nl

Geulhemermolen

Ontdek en beleef authentiek Zuid-Limburg bij Back On Track Adventures. Even lekker weg uit alle drukte en GENIETEN in en met de natuur! Daarnaast wil het team u laten proeven aan de bourgondische cultuur uit de

Aan de Geul in de bocht van de weg omhoog naar Berg en Terblijt ligt de Geulhemermolen.

Deze watermolen wordt al in geschriften uit 1244 beschreven. Het woonhuis en de molen die we nu zien, stonden er al in 1768. Het molenrad kun je nog zien maar de watermolen is sinds 1955 niet meer in gebruik.

De zolder van het gebouw werd gebruikt als maalruimte. De Geul heeft hier een zijtak die speciaal voor de molen gegraven is om het water naar het molenrad te leiden.

Vanaf 1902 is de Geulhemermolen café, eetgelegenheid, hotel en feestzaal. Momenteel is het een van de bekendste horecagelegenheden in Zuid-Limburg.

regio. Wij bieden o.a. een avontuurlijke grottentocht, oriëntatietocht, primitief kook worskhops, handboogschieten en meer…

Friture Le Carroussel Onderstestraat 46, 6301 KB Houthem Valkenburg aan de Geul T. 043-6040668 / I.www.friturehouthem.nl Welkom bij Friture Le Carroussel, klein, gezellig en gastvrij. Hèt adres voor uw friet, snacks en warme sauzen uit eigen keuken, voor Houthem en omgeving. In de zomerperiode verkopen wij heerlijk vers softijs.

34

Houthem-Sint Gerlach

35

22

23

Grotwoningen Loopt u van de Geulhemermolen zuidwaarts de Geulhemerberg op dan ziet u al snel aan uw linkerhand witte muren met ramen en deuren. U kijkt naar de buitenmuur van een grotwoning, een klein huisje dat in de mergel is uitgehakt.

Oorspronkelijk waren er meer van deze grotwoningen. Het waren de woonplaatsen van de zogenaamde “blokbrekers”, de arbeiders die werkzaam waren in de mergelgroeven.

Zij zaagden de grote blokken uit de muren

36

Houthem-Sint Gerlach

Geulhemergroeve van de groeven en betaalden een huur van ca. 50 cent per jaar voor de woonruimte. De huisjes waren heel sober ingericht en zijn tot ongeveer 1931 bewoond geweest.

Voor de restauratie van deze grotwoningen in Geulhem is in 1976 een stichting opgericht, stichting De Rotswoning. De stichting onderhoudt dit unieke erfgoed en verzorgt rondleidingen in de Geulhemergroeve en een gereconstrueerde grotwoning.

Halverwege de Geulhemerweg ligt de ingang van de Geulhemergroeve. Deze mergelgroeve kent een gangenstelsel van meer dan 25 kilometer. De groeve wordt nu beheerd door stichting ‘De Rotswoning’.

Op enkele plekken in deze groeve zijn er heel speciale gesteentelagen te zien die het Krijttijdperk, toen de kalksteenlagen in dit gebied afgezet werden en de dinosauriërs nog leefden, afsluiten. De unieke kwaliteit ervan trekt wereldwijd het interesse van wetenschappers.

In de Franse tijd is er in deze groeve een schuilkerk uitgehakt, net als in de “Caverne” (nr. 19). De Fransen hadden in 1794 Maastricht veroverd en vervolgens kerken en kloosters gesloten. Pastoor Schepers van Berg

en Terblijt droeg vanaf dat moment de missen op in de geheime kapel in deze groeve.

De groeve kwam in de 19e eeuw in trek bij de toeristen. Vanaf die tijd hebben kunstenaars veel houtskooltekeningen in de groeve gemaakt. In 1907 hebben de beeldhouwers Lamour en de schilder Hartigh een “Oranje Galerij” gemaakt. Hier zijn de stadhouders en koningen van Oranje afgebeeld in medaillons en houtskooltekeningen.

In de Tweede Wereldoorlog hebben veel Joodse onderduikers en leden van het verzet in de groeve een schuilplaats gevonden. De geschiedenis van de groeve wordt uitgebreid verteld in de rondleidingen gegeven door de stichting “De Rotswoning”.

37

24

25

Oorlogsfabriek in de Bronsdaelgroeve

Kalkoven

Ongeveer 150 meter voorbij de Geulhemermolen in de richting Meerssen liggen de betonnen resten van een laadplatform. Aan het einde van de tweede wereldoorlog gingen de Duitsers de erachter liggende mergelgroeve (de Bronsdaelgroeve) gebruiken als grote revisiewerkplaats voor Duitse vliegtuigmotoren.

De reden daarvan was dat de geallieerden vanuit Engeland in staat waren de Duitse oorlogsindustrie met succes te bombarderen. De Duitsers verplaatsten hun productieplaatsen naar ruimtes onder de grond. De Bronsdaelgroeve werd vanaf maart 1944 hiervoor in-

Aan de voet van de Curfsgroeve en een beetje verstopt achter kreupelhout ligt het restant van een kalkoven die in 1916 is gebouwd. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog ontstond een groot gebrek aan kalk voor de bouw omdat deze niet eenvoudig uit het buitenland betrokken kon worden.

Dat maakte het voor Limburgse ondernemers heel lucratief om de kwalitatief wat mindere kalk uit Zuid Limburg te exploiteren en er werden in korte tijd een kleine honderd ovens in deze streek gebouwd.

38

Houthem-Sint Gerlach

gericht. Per spoor zouden de motoren vanuit Meerssen aan- en afgevoerd worden naar het laadplatform. In de groeve werden ruimtes gemaakt met verhoogde gangen en betonnen vloeren. Dwangarbeiders werden ingezet om deze fabriek in te richten.

In september 1944 bevrijdden de Amerikanen het zuiden van Limburg. De ondergrondse werkplaats is daarom nooit volledig operationeel geweest. Je kunt in het achterliggende gangenstelsel makkelijk verdwalen. Daarom is de groeve afgesloten.

In een kalkoven wordt vaste kalksteen, calciumcarbonaat, door verhitting (lagen mergel werden afgewisseld met brandhout/ steenkool) veranderd in calciumoxide; de zogenaamde kalk (geblust en ongeblust). Dat laatste wordt als bulkgoed verhandeld voor toepassingen in de bouw. De kalk werd met een treinspoor richting Meerssen vervoerd.

De kalkovens hebben geen lang leven gehad.

Na de Eerste Wereldoorlog heeft de Tweede Wereldoorlog nog voor een opleving van de vraag naar kalk gezorgd, maar toen waren de meeste ovens al gesloten. De kalkoven van Curfs was in de vijftiger jaren nog actief maar is daarna gestopt.

39

26

27

Curfsgroeve In de hellingbossen tussen Berg en Terblijt en Houthem ligt de Curfsgroeve genoemd naar een familie die deze exploiteerde. In deze groeve is gedurende zo’n 70 jaren kalk afgegraven, onder andere voor de kunstmestproductie van DSM. De kalkoven (nr. 25) maakte ook onderdeel uit van deze kalkwinning. De groeve is tot 2009 in werking geweest.

In datzelfde jaar is de groeve aangekocht door Stichting het Limburgs Landschap. De groeve is vanaf dat moment heringericht als natuurgebied. Al heel snel is de groeve toe-

40

Houthem-Sint Gerlach

Hoeve Vogelzang vluchtsoord geworden voor streng beschermde diersoorten. De oehoe en de ijsvogel zijn er neergestreken en de vroedmeesterpad, de vos, de steenmarter en de bunzing worden er regelmatig gesignaleerd. Ook worden er bijzondere plantensoorten gevonden.

Om dit stukje natuur goed te beheren laat de stichting er Nederlandse landgeiten grazen.

In de groeve zijn ook bijzondere fossielen gevonden waaronder de resten van de Mosasaurus uit het krijttijdperk, ongeveer 65 miljoen jaar geleden.

Leopold graaf de Marchant et d’Ansembourg kreeg in 1936 vergunning om een boerderij en een weekendhuis te bouwen op een stuk grond aan de rand van het Ravensbosch langs de Strabekervloedgraaf. In 1937 verhuisde de graaf naar huize Klein Ravensbos, zoals het weekendhuis toen genoemd werd. De boerenhoeve werd bewoond door de boswachter/jachtopziener. Nu is er een dierenartspraktijk gevestigd.

Camille Oostwegel wandeling Via deze QR-code kunt u een pdf van de Camille Oostwegel wandelroute downloaden. Deze door hem zelf samengestelde wandelroute brengt u langs zijn favoriete plekjes in de omgeving.

Deze wandeling brengt u o.a. langs de nummers 2 27 28 en 29 uit deze gids.

41

28

29

Hoeve Holswick Adrien Pelerin, schout (burgemeester) van Houthem liet in 1776 de hoeve Holswick bouwen. Hij had enkele jaren van tevoren het Houthems deel van het Ravensbos verworven. Deze grote herenhoeve kreeg later een fraaie woonvleugel aan de oostzijde met uitzicht op het Ravensbos. Na de nodige verbouwingen en eigenaarswisselingen werd

42

Houthem-Sint Gerlach

Joodse begraafplaats Haasdal Holswick in 1917 gekocht door Arthur graaf de Marchant et d’Ansembourg. Diens zoon Leopold woonde er in de woonvleugel van 1930 tot 1937. Tegenwoordig is het landgoed, ongeveer 60 hectare groot en wordt er een agrarisch bedrijf geëxploiteerd.

Aan de bosrand ten zuiden van GrootHaasdal ligt een kleine joodse begraafplaats.

Hier werd in de 19e en begin 20e eeuw een aantal joodse bewoners uit de omgeving begraven. Het was een privé begraafplaats met oorspronkelijk minstens zeven graven.

Momenteel tref je er nog vier hardstenen grafmonumenten aan.

43

gesubsidieerd door de Provincie Limburg

Colofon

Informatie

Deze brochure is een uitgave van dorpsplatform

Telefonische informatie tijdens kantooruren:

Wij Houthem-Sint Gerlach en wordt uitgegeven door

0900-555 9798 (€ 1,- p.g.)

VVV Zuid-Limburg. Wij hebben deze brochure met

I. www.vvvzuidlimburg.nl

de meeste zorg samengesteld. VVV Zuid-Limburg

E. info@vvvzuidlimburg.nl

en het dorpsplatform staan er niet voor in dat de verstrekte informatie juist, volledig en actueel is. VVV

Of bezoek één van onze VVV Zuid-Limburg vestigin-

Zuid-Limburg en Wij Houthem-Sint Gerlach aanvaar-

gen. Adressen van alle VVV Zuid-Limburg informatie-

den geen aansprakelijkheid voor welke schade dan

vestigingen vindt u op www.vvvzuidlimburg.nl en in

ook, direct of indirect, die op enige wijze ontstaat

de gratis brochure ‘Wegwijzer Zuid-Limburg’.

door of voortvloeit uit het gebruik van de brochure of daarin verstrekte informatie. © VVV Zuid-Limburg 2015 / 1e druk. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, scan of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van VVV Zuid-Limburg.

Coördinatie & algemene tekst: Dorpsplatform Wij Houthem (Theo van de Voort, Alexander Luns, Ger Sleijpen en Rene Corten), Applaus Marketing Projecten (Maurice de Lange), VVV Zuid-Limburg (Sven Kools en Nicole Schurgers), Raymond Lodewick en Peter Lahaye. Fotografie: Alexander Luns, Buro4, John Dummer Fotografie, Hotel Vue, Etienne van Sloun en Beemflights. Opmaak: Het Vormlab Cartografie: Anyway Productions, Hansweert Druk KONTINU, Sittard

Bekijk de Parels rondom Gerlachus ook online op www.wijhouthemsintgerlach.nl.

Met nog meer achtergronden, beeldmateriaal en video.

Ook voor rondleidingen in groepsverband.