VERLEG DE
sap
STRO O
1
M
DEL Voor HAoNk de o r waa ting boer goeesft in he
Voor vragen en opmerkingen: Arne Schollaert hoofd politiek beleid, jongeren- en Zuidwerking arne.schollaert@oww.be Bron: Casestudy ‘Sinaasappelsap: protectionisme baarde giganten’, te downloaden op www.oxfamwereldwinkels.be/fruitsapketen Illustraties: Marijn Dionys
2 SAP
Heerlijk, zo’n fris glaasje fruitsap Maar is het ook in frisse omstandigheden gemaakt? Helaas. De opkomst van Brazilië als belangrijkste productieland van sinaasappels is een schoolvoorbeeld van hoe de ziektes in de internationale markt op elkaar inwerken en elkaar versterken. In deze folder maak je kennis met de geschiedenis van de internationale handel in sinaasappelsapconcentraat, en in het bijzonder met de opkomst van de drie ‘giganten’ die, letterlijk, de wetten op die markt dicteren. Die situatie ontstond niet zomaar, ze werd in gang gezet door het protectionistische handelsbeleid van de Verenigde Staten. Deze gebruikten, en gebruiken nog steeds, gretig hoge invoertarieven om te voorkomen dat veel sinaasappels en sinaasappelsap uit het buitenland op hun markt terechtkwamen. Om de sinaassector in Florida te beschermen tegen concurrentie uit Brazilië hanteerden de VS ook andere vindingrijke instrumenten om de invoer van concentraat uit Brazilië aan banden te leggen. Die grendels op de handel voedden bij de pril ontloken sapindustrie in Brazilië de nood om op grotere schaal te werken. En zo kwam alle macht op de Braziliaanse sinaasappelmarkt in handen van maar enkele grote spelers. Je raadt al wie de dupe is… 3
DE SAPSTROOM IS VERY BIG BUSINESS
$
De verwerkende industrie voor sinaasappelsap is sterk geconcentreerd, zowel geografisch als economisch. De staten Florida in de Verenigde Staten en São Paulo in Brazilië zijn de twee voornaamste productieregio’s in de wereld. Samen zijn ze verantwoordelijk voor ongeveer 81 procent van de wereldwijde productie in sinaasappelsap. São Paulo is vandaag veruit de belangrijkste productieregio en produceert meer dan de helft (53 procent) van al het sinaasappelsap in de wereld. Terwijl Florida grotendeels voor de Amerikaanse markt produceert, exporteert Brazilië ongeveer 98 procent van zijn sap. Dat geeft Brazilië een duizelingwekkend wereldmarktaandeel van 85 procent. Het leeuwendeel van het Braziliaanse sap komt in Europa terecht. De Zuid-Europese landen (Spanje, Portugal, Italië en Griekenland) zijn in staat om jaarlijks ongeveer 80.000 ton sinaasappelsapconcentraat te produceren. Maar daarmee is maar aan 10 procent van de Europese vraag voldaan. Bovendien leent de kwaliteit van dit concentraat zich beter om frisdrank van te maken dan voor vruchtensap of -nectar. Europa voert daarom jaarlijks meer dan 800.000 ton sinaasappelconcentraat in. Ongeveer 90 procent daarvan komt uit Brazilië.
4 SAP
Wat is concentraat? Sinaasappelsap, als 100% ‘vruchtensap’, kan je op drie manieren verkrijgen: versgeperst, gepasteuriseerd of gewonnen uit concentraat. Bij versgeperst sinaasappelsap perst men het sap ter plaatse uit de sinaasappels en drinkt men het sap dus onbehandeld. Versgeperst fruitsap is beperkt houdbaar in de koelkast. Gepasteuriseerd sap duidt men ook aan met de term NFC, wat staat voor ‘Not From Concentrate’. In dit proces wordt het sap na de persing verhit om schadelijke enzymen en microorganismen af te breken en te doden, zodat het sap langer houdbaar blijft. Na verhitting laat men het sap weer afkoelen. Op die manier behoudt het sap zijn oorspronkelijke volume. Concentraat wordt verkregen door het sap verschillende keren te verhitten tot er een substantieel deel van het water uit het sap verdampt is. Men houdt een geconcentreerde massa over die slechts een zevende van het originele volume inneemt. De transport- en opslagkosten voor concentraat liggen dus veel lager dan in het geval van versgeperst of gepasteuriseerd sap. Na de verdamping wordt het concentraat op vriestemperatuur gebracht. Men spreekt in dit geval dan ook van ‘Frozen Concentrated Orange Juice’. Het concentraat wordt later opnieuw aangelengd met drinkbaar water en herwint op die manier zijn oorspronkelijke volume. Sap uit concentraat blijft tot op vandaag de meest dominante categorie van sinaasappelsap.
5
EEN SAPSTROOM MET VEEL BOCHTEN Op het ogenblik dat jij je dorst lest met een glaasje sinaasappelsap van Braziliaanse bodem is er al een hele weg afgelegd.
➊ De rijpe sinaasappelen worden met de hand geplukt en verzameld.
➎ Vervolgens gaan de vruchten naar de persen. Die klappen open en de sinaasappels rollen erin. Dan sluiten de persen zich en persen ze het sap uit de sinaasappelen. Uit de schillen wordt een olie geperst die in cosmetica gebruikt kan worden. Ook de pulp wordt gerecupereerd. Deze wordt later weer aan het sap toegevoegd of als veevoeder gebruikt.
➏ Ondertussen vloeit het sap via filters in grote
verwarmingsinstallaties. Daar verdampt het grootste gedeelte van het aanwezige water tot er een kleverige stroop overblijft: het sinaasappelconcentraat.
➌ De sinaasappels worden gecontroleerd, gewogen, geregistreerd en opgeslagen in gigantische silo’s.
➋ De geoogste sinaasappels
worden naar de dichtstbijzijnde verwerkingsfabriek gebracht.
➍ Daarna worden de sinaasappels
gewassen en gesorteerd per grootte. Dit gebeurt door de sinaasappels langs schuddende sorteertafels met gaten van verschillende grootte te laten passeren.
➑ In het land van bestemming
➐ Het concentraat wordt opgevangen en afgekoeld tot een temperatuur van -18°C. Het concentraat is nu klaar voor transport.
wordt het concentraat ontdooid, opnieuw aangelengd met water en in flessen gedaan. Er worden ook aroma’s en eventueel pulp aan toegevoegd.
7
OPMARS VAN DE SAPINDUSTRIE
IN FLORIDA FLOREERT DE SINAASAPPEL In Florida, de Amerikaanse ‘sunshine state’, ontwikkelde zich al voor 1900 een industriële sinaasappelproductie. De bomen leverden er overvloedig vruchten, net als in Brazilië. Dankzij het spoorwegnet bereikten de sinaasappels er vlot een grote markt. Het ruime spoorwegnet maakte het dus zinvol om te investeren in de sinaasappelteelt. Zo groeide Florida uit tot de op dat moment grootste producent van de wereld.
BRAZILIË ONTWAAKT DOOR VRIESKOU IN FLORIDA De uitbouw van een eigen verwerkende industrie in Brazilië liet op zich wachten tot in 1962. Nadat een periode van stevige vorst de staat Florida teisterde, kon Florida niet meer voldoen aan de vraag naar sinaasappelsap binnen de VS. Braziliaanse boeren en ondernemers zagen al snel een nieuwe markt om hun sap te verkopen. Zo ontstond in Brazilië ook een sinaasappelverwerkende industrie. Waarom kwam die sinaasappelindustrie er dan pas? De gemiddelde Braziliaan drinkt zijn sap vers van de bomen. Voor sapconcentraat is er binnen Brazilië dus nauwelijks interesse. Daarnaast was er eerder geen technologie beschikbaar om sap kwaliteitsvol en zonder smaakverlies over grote afstanden te vervoeren. 8 SAP
In 1977 volgde een tweede lange periode van vorst in Florida. De terugval aan aanbodzijde luidde opnieuw een periode in van aangehouden hogere wereldmarktprijzen voor sinaasappelsap. De vorst zorgde voor minder sappige vruchten in Florida en deed vele sinaasappelbomen afsterven. Daardoor daalde de productie ook in de jaren nadien. De echte doorstart voor de Braziliaanse industrie kwam er in de jaren 1980. En ook dan weer speelde vorst in Florida een hoofdrol. Nieuwe klimaatschokken in 1981, 1982, 1983, 1985 en 1989 zorgden ervoor dat sap uit Brazilië het in Florida geproduceerde sap stilaan begon te verdringen op de Amerikaanse markt. De grote verliezen in Florida stuwden de prijzen voor sap naar recordhoogtes en dat veroorzaakte in Brazilië zowel een snelle aangroei van het aantal sinaasvelden als een instroom van vele nieuwe sinaasappelproducenten. Op die manier verwierf Braziliaans sap een steeds groter aandeel in de wereldwijde productiecijfers.
AMERIKA REAGEERT MET INVOERHEFFINGEN EN ANTIDUMPINGMAATREGELEN Hoe meer Braziliaans sap naar de Verenigde Staten geïmporteerd werd, hoe meer heffingen en taksen de Amerikaanse overheid legde op het Braziliaanse sap, onder druk van de telers uit Florida. Invoerheffingen zijn bij de overheid een eerste geliefd middel om de toegang tot de markt te bemoeilijken voor buitenlandse verwerkers. Vanaf 1970 kwam bovenop die bestaande invoerheffingen de ‘Equalizing Excise Taks’. De opbrengsten hiervan vloeiden naar het ‘Florida Departement of Citrus’, 9
een soort gemeenschappelijk marketingbureau dat Florida promootte als kwaliteitsvol sinaasappel(sappen)producent en -verwerker. Zeer opmerkelijk dus dat ook Braziliaanse importeurs verplicht werden hieraan bij te dragen. In de jaren 80 greep Amerika naar het volgende protectionistische instrument: de antidumpingmaatregelen. Ter duiding: men spreekt van dumping wanneer je redenen hebt om aan te nemen dat een goed uit het land van herkomst op jouw markt onder de ‘normale’ marktprijs verkocht wordt. In dat geval is het toegestaan dat een land maatregelen treft om de dumping te ‘neutraliseren’. Het importerende land zal dan, doorgaans met toestemming van de Wereldhandelsorganisatie, een extra invoerbelasting heffen om de prijs van het ingevoerde goed dichter bij de ‘normale’ prijs te brengen, of om schade voor de binnenlandse industrie te voorkomen. De veelkoppigheid van het antidumpingmonster schuilt in de wijde interpretatie die achter de verschillende elementen schuil gaat: wanneer is een prijs artificieel lager dan de normale prijs? Welk soort subsidie wordt wel of niet als onrechtmatig aanzien? Of wat is de aard en de omvang van de al dan niet vermeende materiële schade die het importerende land ondervindt? Als gevolg van al de extra belastingen werd de prijs voor het Braziliaanse concentraat op de Amerikaanse markt tegen halfweg de jaren 90 bijna met de helft verhoogd. Ook nieuwe markten waren moeilijk aan te boren, aangezien er in landen als China, Australië en de Europese Unie ook protectionistische maatregelen van kracht waren en zijn.
10 SAP
PROTECTIONISME BAARDE GIGANTEN De drempel voor Braziliaanse sapproducenten om in de Verenigde Staten te verkopen, verhoogde op die manier stelselmatig. De prille investeringen in een sinaasverwerkende industrie werden door de heffingen en belastingen gaandeweg onrendabel gemaakt. Er zat voor de Braziliaanse sapproducenten niets anders op dan de uitersten van de efficiĂŤntie op te zoeken: wilden ze het faillissement afwenden, dan moesten ze met hun prijs zo laag zien te geraken, dat ze ondanks alle extra lasten toch lucratief naar de Amerikaanse markt konden uitvoeren. De productieketen in BraziliĂŤ concentreerde dus als gevolg van de hoge ingebouwde drempels en het bijhorende verlies aan afzetmarkt: geconfronteerd met krappe marges moesten telers en verwerkers de productiviteit en efficiĂŤntie jaar na jaar opdrijven. Alleen zo konden ze de productiekosten per krat sinaasappels laag genoeg houden en internationaal competitief blijven. Het waren de boeren en landarbeiders die het gelag betaalden.
11
•
WIE CONTROLEERT DE SAPSTROOM? DRIE BRAZILIAANSE GIGANTEN Negentig procent van de productiecapaciteit is vandaag in handen van slechts drie grote spelers: Citrosuco, Cutrale en Louis Dreyfus Commodities (LDC). Zij bezitten elk meerdere verwerkingsfabrieken die de sinaasappels omzetten naar concentraat en/of gepasteuriseerd sap. Naast eigen fabrieken bezitten ze uitgestrekte plantages en werken ze vaak via exclusiviteitscontracten samen met grote producenten. Ongeveer 35% van de sinaasappels die de industrie omzet naar sap, wordt geteeld op velden in eigendom van de industriële verwerkers. De overige 65 procent wordt aangekocht bij onafhankelijke sinaasappeltelers die, naast hun sinaasappels verkopen op de lokale versmarkt, vaak geen andere keuze hebben dan ze aan te bieden aan de enige koper in de regio, met name één van de drie grote verwerkers.
Kartelvorming en prijsafspraken Als gevolg van een klacht van de Braziliaanse sinaasappeltelers in 1999 vielen de Braziliaanse autoriteiten in 2006 binnen in de hoofdkwartieren van de giganten. Het onderzoek staat ook bekend onder de codenaam ‘Operatie Fanta’. De politie ging op zoek naar documenten die prijsafspraken en kartelvorming moesten bewijzen. Ondertussen klapten twee vroegere werknemers van de industrie uit de biecht. De eerste ex-werknemer bevestigde dat de verwerkingsbedrijven de belangrijkste
sinaasappelproducerende staat, SĂŁo Paulo, onderling hadden verdeeld. Er waren duidelijke afspraken over welk verwerkingsbedrijf het alleenrecht had om in welke regio sinaasappels te kopen. Met strenge straffen voor wie zich in het aankoopgebied van de concurrentie waagde. Ook de tweede getuige bevestigde dat elke fabriek zijn eigen aankoopzone toegewezen kreeg en dat vervolgens de prijzen in onderlinge samenspraak werden vastgelegd. 13
REUSACHTIGE AANKOOPGROEPERINGEN Als reactie op de sterke machtspositie van de Braziliaanse sinaasappelindustrie ging ook de rest van de handelsketen de krachten bundelen. Ook andere spelers in de keten smelten steeds meer samen en krijgen enorm veel macht. Amper vijfendertig bottelarijen verwerken tachtig procent van de wereldwijde sinaasappelproductie. Vaak hebben deze bovendien nauwe banden met grote frisdrankproducenten. Ook de grote supermarktketens, die het fruitsap tot bij jou brengen, groeperen zich in reusachtige aankoopgroeperingen. •
WIE VERDRINKT IN DE SAPSTROOM? DE KLEINE ‘ONAFHANKELIJKE’ TELER EN DE BRAZILIAANSE LANDARBEIDER De belemmeringen om te verkopen in de VS maakten de concurrentie in Brazilië moordend: stap voor stap kochten de grootste producenten de kleinere op. Zo kwam een markt tot stand waarbij de drie ‘overblijvers’ de markt (de staat São Paulo dus) geografisch onder elkaar verdeelden. Producenten zijn bijgevolg overgeleverd aan één en dezelfde potentiële opkoper. Het grote aantal telers en de intense overlevingsdruk zorgen dat ze weinig of geen collectieve onderhandelingsmacht hebben en een speelbal zijn in de handen van de machtige verwerkende industrie. Kiezen tussen ofwel de lage prijs aanvaarden die hen geboden wordt, ofwel met lede ogen hun sinaasappels 14 SAP
zien composteren, kan je bezwaarlijk een ‘keuze’ noemen. In een dergelijke context maximaliseert de monopsonist (enige koper) de eigen winst door de prijs die hij betaalt zo veel mogelijk te drukken. Alleen hele sterke coöperaties of samenwerkingsverbanden kunnen dit machtsoverwicht enigszins temperen.
DE CONSUMENT IN HET WESTEN Zowat al het sinaasappelsap dat we in Europa consumeren, passeert door de fabrieken en transportfaciliteiten van enkele grote, kapitaalkrachtige bedrijven. Concurrentie speelt nauwelijks. Daardoor kunnen deze bedrijven de prijs die jij in de winkel betaalt, zo hoog leggen als ze maar willen. En dus hun eigen winst de hoogte in jagen. De drie Braziliaanse giganten die de plantages geografisch onder elkaar verdelen, 15
en enkele grote sap- en frisdrankproducenten zoals Coca-Cola en PepsiCo, stapelen de woekerwinsten op. De beide uiteinden van de sapstroom, de teler aan de bron en de consument aan de monding, betalen dus de rekening.
16 SAP
RACE NAAR GROOTSCHALIGHEID TEN KOSTE VAN HET MILIEU Ook het milieu lijdt onder de nood aan voldoende schaalgrootte en kapitaalintensiteit om competitief te kunnen zijn, zowel ten opzichte van de directe concurrenten in Brazilië als ten opzichte van de industrie in Amerika. Zo’n gevolg van de koortsachtige zoektocht naar kostenefficiënter produceren is dat de voorbije 30 jaar de productie per hectare sterk opgedreven werd: daar waar in 1980 nog gemiddeld 250 sinaasappelbomen per hectare geplant werden, liep dat begin jaren 2000 op tot 470, intussen zijn het er goed 830. De opbrengst per areaal steeg dus drastisch. Wie dat niet aankon, werd te duur en viel uit de boot. Maar die dicht beplante velden hebben het grote nadeel dat ziektes zich veel sneller kunnen verspreiden. De noodzakelijke pesticiden om dit te voorkomen, maken de productie opnieuw duurder. Nog een drempel dus voor kleine concurrenten. En een domper voor het milieu.
17
DE GIGANTEN BLIJVEN GROEIEN Eind jaren ‘80 begonnen de grote verwerkers te investeren in een bulktransportsysteem. Dat transportsysteem zorgde voor een stevige kostenbesparing ten opzichte van de klassieke uitvoer van concentraat in vaten van ca. 250 kilogram. Maar het vergde ook een extreem grote investering: in voldoende opslagcapaciteit (‘tank farms’), gespecialiseerde scheepsterminals (zowel in de haven van Santos, Brazilië, als in de havens van bestemming) en grootschalige vervoersystemen. Extreem kostenefficiënt, dus wie de investering niet doet, ligt er uit. Alleen spek voor de bek van de heel grote jongens. De toegang tot het bulktransportsysteem dicteert vandaag de competitie in de sector: hoewel er nog steeds kleinere verwerkers actief zijn, controleren de huidige drie giganten het hele bulktransportsysteem. Hierdoor beschikken zij over dominante posities op alle exportmarkten. De andere verwerkers hebben vaak maar twee opties: gebruik maken van het bulktransportsysteem van de grote verwerkers of zich beperken tot de lokale markt.
GEMISTE KANS OM IN TE GRIJPEN In 2011 werd de sapindustrie in Brazilië nog gedomineerd door vier verwerkers: Cutrale met een marktaandeel van 36 procent, Citrosuco met 30 procent, en Louis Dreyfus
18 SAP
en Citrovita met elk een marktaandeel van 12 procent. Op dat moment besloten Citrosuco en Citrovita te fusioneren, zodat ze Cutrale als grootste verwerker voorbij konden steken. Ondanks hevig protest van boerenassociaties verleende de Braziliaanse mededingingsautoriteit CADE de goedkeuring aan deze fusie. Tekenend in deze is ook de rol die de Europese Commissie speelde, of veeleer niet speelde. De Commissie liet een enorme kans voorbijgaan om in te grijpen op het consolidatieproces. Ze stelde een onderzoek in omdat de nieuwe joint venture van Citrosuco/Citrovita de grootste leverancier van sinaasappelconcentraat aan Europa zou worden. Toch besloot de Commissie dat de uiteindelijke effecten van de fusie vermoedelijk verwaarloosbaar zouden zijn voor de Europese markt. De Commissie merkte op dat de drie resterende Braziliaanse verwerkers allemaal heel erg gelijkaardige producten afleveren. Dit verzekerde, volgens de Europese Commissie, lage omschakelingskosten voor Europese opkopers als de joint venture ĂŠĂŠnzijdig zijn prijzen zou opdrijven. Maar zo ging de Commissie voorbij aan het feit dat de homogeniteit van de producten voor de industrie ook een sterke motivatie is om als kartel op te treden en de prijzen dus collectief op te drijven. Bovendien was het onderzoek van de Commissie enkel gericht op de mogelijke gevolgen voor de Europese industrie. En, in tweede orde, voor de Europese consument. Met andere woorden: de Commissie negeerde het lot van miljoenen Braziliaanse sinaasappelboeren en landarbeiders.
19
BOERENVERZET Als reactie op de fusie van Citrosuco en Citrovita organiseerde ASSOCITRUS (Associação Brasileira dos Citricultores), een associatie van kleine en middelgrote sinaasappeltelers, in 2013 een conferentie in Bebedouro (Sao Paulo, Brazilië). In aanwezigheid van ongeveer 200 sinaasappelproducenten lanceerde de belangen-organisatie daar het ‘Sinaasappelmanifest’. Dat roept op tot radicale veranderingen in de handels- en verwerkingsketen van citrusvruchten, om de teelt van sinaasappels leefbaar te houden. Volgens de associatie worden kleine en middelgrote boeren gedwongen hun boomgaarden te verlaten en hun land te verkopen door de grote
20 SAP
machtsonevenwichten in de keten en door de blijvend lage prijzen die de onafhankelijke sinaasappeltelers ontvangen. De machtige spelers in de keten strijken daarentegen woekerwinsten op met de productie van sinaasappelconcentraat. ASSOCITRUS vraagt daarom de oprichting van een onafhankelijk overheidsorgaan om de problemen aan te pakken en de citrusketen strenger te reguleren. Daarnaast eisen de boeren maatregelen om de macht van de industrie in alle stappen van de keten aan banden te leggen.
21
•
CONCLUSIES Door de handel te belemmeren, probeerden de Westerse grootmachten – met de VS als directe concurrent op kop – de eigen industrie te beschermen en de Braziliaanse uitvoer van sinaasappelsapconcentraat te beperken. Maar bovenop de hoge kost van sinaasappelsap voor de consument, was het meest fundamentele gevolg van de handelsbelemmeringen dat ze de macht in de Braziliaanse sapindustrie bij enkele grote, kapitaalkrachtige spelers concentreerden. Een miljardenindustrie kwam zo in de handen van slechts drie bedrijven. De kost van een dergelijke economische machtspositie voor zowel de consument, als voor de boeren en landarbeiders in Brazilië, is nauwelijks te bevatten. Dit alles illustreert hoe fout het internationale handelen ineen zit, en hoe fout er ingegrepen wordt op die handel: er staan wel remmen op de uitvoer van sinaasappels en concentraat, maar niet op de accumulatie van macht en kapitaal bij een beperkte groep industriële verwerkers. Daarnaast maakt dit verhaal ook duidelijk hoe de twee ziektes in de internationale markt, handelsbelemmeringen en marktfalen, elkaar bevruchten en versterken. In dit geval voedde het Westerse protectionisme de machtsconcentratie in Brazilië. Bovendien maakt die sterke machtsconcentratie de kans steeds kleiner dat er nog politiek ingegrepen wordt op de machtsbasis van de grote verwerkers. 22 SAP
Ten slotte geeft dit relaas ook aan hoe gewillig Westerse overheden zijn om de kortetermijnbelangen van de plaatselijke industrie te laten primeren op de belangen van de eigen consumenten en boeren en arbeiders in het Zuiden. Invoerbelemmeringen verhogen de prijs van het ingevoerde goed. Daardoor zijn ze niet enkel nadelig voor producenten in het Zuiden, maar ook voor consumenten in het Noorden. Kortom, het is de hoogste tijd voor een regelgevend kader dat ontwikkeling echt ter harte neemt. Een kader dat handel met het Zuiden niet langer tegenhoudt om de eigen markt te beschermen, maar wel ingrijpt daar waar het nodig is: op de concentratie van de macht bij grote bedrijven en op de hoge milieukosten die gepaard gaan met grootschalige geĂŻndustrialiseerde monocultuur.
Lees ook Oxfam-Wereldwinkels’ pleidooi voor zinnig gereguleerde handel op www.oxfamwereldwinkels.be/analyse
23
Benieuwd naar Oxfam-Wereldwinkels’ antwoord op de oneerlijke spelregels in de saphandel? Wil je meer weten of zelf iets dóen? Kijk op
oxfamwereldwinkels.be/ fruitsapketen
24 SAP
ed. oww: JN16 - 143 • art. nr.: 08789 • Verantw. uitgever: Dirk De Wilde, Ververijstraat 15, 9000 Gent.
MEER WETEN?