Verlangen naar het goede

Verlangen naar het goede geeft niet alleen het theoretische voorwerk.

De auteur sluit af met concrete handvaten voor hoe we met ethische vraagstukken en conflicten kunnen omgaan. Hij roept daarbij op steeds te luisteren naar de stem van Gods Geest in ons geweten. God zelf schenkt het verlangen naar het goede.

Dr. Patrick Nullens (1964) woont in België en is hoogleraar ethiek en dogmatiek aan de Evangelische Theologische Faculteit te Leuven en aan het TCMI Institute, Wenen. www.boekencentrum.nl

NUR 705 ISBN 90 239 03986

00000

9

789023 903987

bcBOverlangennaarhetgoede0306.indd 1

Patrick Nullens Verlangen naar het goede

Christelijke ethiek is meer dan een opsomming van geboden. Uiteindelijk gaat het in de christelijke ethiek over wie we ten diepste zijn en hoe we kunnen zoeken naar ‘het goede’. Dit boek introduceert de lezer in dit boeiende en actuele vakgebied. Zo stelt de auteur de filosofische en theologische grondslagen aan de orde. Het unieke van de christelijke ethiek ligt bij de drie-enige God die liefde is, alsook bij de visie op de mens als beeld van God. God maakt het goede bekend aan zijn evenbeeld. Eveneens legt de auteur uit hoe we de Schrift theologisch verantwoord kunnen gebruiken. Christelijke ethiek heeft oog voor zowel de eenheid en als de diversiteit van de bijbelboeken. Vervolgens wijst de auteur er op dat een brede en vernieuwde aanpak van de christelijke ethiek noodzakelijk is. Hij doet daar zelf een eerste bijdrage toe door klassieke vormen als gevolgenethiek, principe-ethiek, deugdenethiek en waarde-ethiek te integreren in een nieuw model voor christenen in de 21e eeuw.

Patrick Nullens

Verlangen naar het goede

bouwstenen voor een christelijke ethiek Boekencentrum

20-03-2006 09:58:54

Patrick Nullens

Verlangen naar het goede Bouwstenen voor een christelijke ethiek

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

www.boekencentrum.nl

Ontwerp omslag: Garage, Peter Slager ISBN-13: 978 90 239 0398 7 ISBN-10: 90 239 0398 6 NUR 705 Š 2006 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

‘Alle kunst, elke kunde, ieder onderzoek en evenzo iedere handeling en ieder bewust streven is, naar men aanneemt op een bepaald doel gericht; daarom heeft men wel met recht gezegd, dat het goede datgene is waarop alles is gericht.’ Aristoteles, Ethica Nicomachea, Boek I 1.1

Er is jou, mens, gezegd wat goed is, je weet wat de HEER van je wil: niets anders dan recht te doen, trouw te betrachten en nederig de weg te gaan van je God. Micha 6:8

Inhoud Woord vooraf

13

1.

Ethiek en moraal 1.1 Omschrijving van het vak Etymologie – Reflectie op de zedelijkheid – Bijbelse ethiek – Definitie van christelijke ethiek 1.2 Verschillende onderzoeksvelden Beschrijvende ethiek – Normatieve ethiek – Bijzondere ethiek – Meta-ethiek – Persoonlijke en sociale ethiek – Overzicht 1.3 Waarom ethiek? Algemene motieven Antropologisch motief – Existentieel motief – Cultuurmotief 1.4 Waarom christelijke ethiek?

Eerlijk leven voor God – Geloof en leven – De aanstekelijke kerk – Navolging in deze wereld

17 17

De uitdaging van een morele crisis 2.1 Ethiek als antwoord Socrates en de redelijke mens – Jezus en de wil van de Vader – De profetische taak van Jezus’ leerlingen 2.2 Signalen van een morele crisis De perceptie van een crisis – Oriëntatieverlies 2.3 De mens blijft een mens Een gevallen beeld van God – Van doen naar weten 2.4 Premoderniteit De morele consensus – Hypocrisie en prediking 2.5 Moderniteit Vrijheid en rede – De natuur als nieuw fundament – Het einde van een communistische consensus 2.6 Postmoderniteit Het failliet van moderniteit – De waanzin van de rede – Het verlies van het ‘ik’ en de fragmentarische ethiek – Spreken over rechtvaardigheid – Honger naar authenticiteit 2.7 Verwarring en technologisch kunnen Technologie als cumulatieve factor – Mondiale verantwoordelijkheidsethiek

39 39

2.

23

27 32

43 47 49 51 55

61

8 2.8

3.

4.

5.

Een omvattende ethiek als antwoord Gevangen tussen modern en postmodern – De uitdaging samengevat

De morele argumentatie 3.1 Een casus Steekpenningen – Vier benaderingen van de casus 3.2 De vier fundamentele benaderingen in het kort Gevolgenethiek – Principe-ethiek – Deugdenethiek – Waarde-ethiek en personalisme 3.3 Ethiek en wereldbeschouwing Wereldbeschouwing – Zingevingsdriehoek 3.4 Drie mogelijke centra van een wereldbeeld Antropocentrisme – Natuurcentrisme – Theocentrische ethiek 3.5 Schematisch overzicht van een omvattende ethiek 3.6 Moraalfilosofie en moraaltheologie Op gespannen voet – Argumenten voor het belang van de filosofische ethiek Gevolgenethiek 4.1 Populair hedonisme en wijsgerig hedonisme 4.2 Klassiek hedonisme: Epicurus De epicurische tuin – Waardering 4.3 Modern hedonisme: Thomas Hobbes De secularisatie van de samenleving – Het natuurrecht en de natuurwet – Het contract en de staat – Waardering van het hedonisme van Hobbes 4.4 Utilisme: Jeremy Bentham en John Stuart Mill Bentham: de hedonistische calculus – Mill: de kwaliteit van het genot – Waardering van het utilisme 4.5 Verantwoordelijkheidsethiek: Hans Jonas De illusie van vooruitgang – Het principe van verantwoordelijkheid – Waardering Principe-ethiek 5.1 Theonome principe-ethiek volgens Thomas van Aquino Eenheid tussen rede en geloof – De wet als uiting van Gods bestuur – De redelijke mens en de vrije wil – Waardering

63

68 68 71 77 81 86 88

93 93 95 99

104

110

116 116

9 5.2 5.3 5.4

6.

7.

8.

Theonome principe-ethiek volgens Johannes Calvijn 123 De ernst van de zonde – De plaats van de Tien Geboden – Waardering Autonome principe-ethiek van Immanuel Kant 128 Kennen volgens Kant – Zedelijk kennen volgens Kant – Waardering van Kants deontologische ethiek Theonome principe-ethiek na Kant: Karl Barth 135 Theologische uitgangspunten van Barth – Ethiek – Waardering en Emil Brunner

De karakterethiek en de deugden 6.1 De klassieke deugden: Aristoteles Plato als leermeester van Aristoteles – Teleologische en eudemonische ethiek – Deugden-ethiek – Waardering 6.2 De christelijke deugden: Thomas van Aquino De invloed van de Stoa op het christendom – De deugd als vervolmaking van de mens – De natuurlijke en bovennatuurlijke deugden – Waardering 6.3 Karakterethiek: Stanley Hauerwas Het verhaal en karakter – Waardering

144 144

Waarde-ethiek en personalisme 7.1 Waarde-ethiek volgens Max Scheler Kritiek op Kant – Axiologie: de orde van waarden – Liefde en ressentiment – Waardering 7.2 Het personalisme en Emmanuel Levinas Personalisme als beweging – Emmanuel Levinas als filosoof van het nieuwe Europa – Kritiek op de Westerse filosofie – Het ethisch appel – Roger Burggraeve: ethiek als passie – Waardering

160 160

De drie-enige God en het Goede 8.1 Theocentrisme en ethiek De wil van God – Euthyphrodilemma en een zelfstandige ethiek – De kantiaanse positie over godsdienst en ethiek – De gulden middenweg 8.2 Drie-eenheid en Gods absolute liefde De drie-enige God als bron van het goede – De eenheid in liefde – Drie-eenheid en het belang van theologisch evenwicht

179 179

150

153

170

187

10 8.3

8.4

8.5 9.

De Vader: de Almachtige, Schepper en Gebieder De plaats van de schepping – De geboden – Het hart van de wet – Wet en evangelie – De drie gebruiken van de wet Christus: Verlosser De Zoon als de weg tot de Vader – Het kruis: bron van de verlossing – Opstanding: bevestiging van de verlossing – Het Koninkrijk van God: inhoud van de verlossing – De navolging van Christus: antwoord op de verlossing Heilige Geest: Heiligmaker Het dynamische principe – De Geest van gemeenschap

De ethische mens 9.1 Menselijke waardigheid De waarde van de mens bedreigd – Christelijk humanisme – Imagio Dei – Universele Verklaring van de Rechten van de Mens 9.2 Relationele antropologie en ethiek Het functioneren van de mens 9.3 De drie constituerende relaties De relatie tot God - de mens als religieus wezen – De relatie tot de naaste - de mens als sociaal wezen – De relatie tot de natuur - de mens als creatief wezen – De drie relaties en de verlossing 9.4 Het geweten Het morele bewustzijn – De crisis van het geweten – Het hart van de mens – Het geweten en de Heilige Geest

10. Het kennen van het goede 10.1 Het gezag van de bijbel in de christelijke ethiek De bijbel als eerste norm – Twee uitersten 10.2 Problemen bij het bijbelgebruik in de ethiek Bijbelgetrouw en toch immoreel? – Diverse problemen bij het bijbelgebruik 10.3 Oog voor de diversiteit van de bijbel Belang van gevarieerdheid – Waardering van Stassen en Gushee 10.4 Theologisch doordacht bijbelgebruik Enkele dogmatische overwegingen – De wesleyaanse quadrilateral

193

200

207 210 210

217 220

227

235 235 241 247 251

11 11. Een veelkleurige bijbelse ethiek 11.1 De geboden en het ijsbergmodel Een traditionele driedeling – De ijsberg – De samenhang is de sleutel – Een korte illustratie 11.2 De Messias en de waarderevolutie Een axiologische revolutie – Seksuele immoraliteit en waarde-ethiek 11.3 Doelethiek: gelukkig in Gods Koninkrijk Belang van doelethiek – Eudemonisme in het Oude Testament – Het echte geluk geschonken door Jezus – Het Koninkrijk van God en het Nieuwe Testament 11.4 Karakterethiek: een nieuwe schepping De verinnerlijkte ethiek van Jezus – De deugden volgens Paulus – De morele gemeenschap – Deugden en theosis

258 259

12. Omgaan met morele problemen 12.1 Een praktisch stappenplan Een casus – Fase 1: Verzamel de feiten – Fase 2: Formuleer het ethische probleem – Fase 3: Bespreek de vraag vanuit de vier aspecten van de ethiek – Fase 4: Verzamel alternatieve oplossingen en overweeg deze – Fase 5: Maak een keuze – Fase 6: Evalueer 12.2 Morele conflicten De werkelijkheid van conflicten 12.3 Situatie-ethiek Liefde en de situatie – Waardering situatie-ethiek 12.4 Christelijk idealisme Radicaal vertrouwen – Waardering 12.5 Tragiekmodel Een gebroken wereld – Waardering 12.6 Compromismodel Toch een uitweg – Richtlijnen voor een moreel compromis 12.7 Christelijke vrijheid en adiafora Adiafora als historisch geladen begrip – Onderscheiden wat belangrijk is

285 285

Aanbevolen literatuur

314

267 270

276

292 295 298 301 305 310

Woord vooraf

I

edere docent ethiek heeft al verscheidene malen de gênante opmerking gekregen: ‘… en dat voor een ethicus!’ Alsof dit vak ons een speciale plaats geeft als gespecialiseerde heiligen die over alles en nog wat een heel rigide mening hebben. De verwarring tussen een moralist en een ethicus blijkt heel courant te zijn, zeker in christelijke kringen. Natuurlijk is het de bedoeling dat we door ethiek een beter mens worden. Maar de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat de studie van dit vak slechts een beperkte bijdrage levert aan onze morele ontwikkeling. Bovendien zijn er heel wat mensen die geen kaas hebben gegeten van ethiek en toch gaan ze door het leven als deugdzame mensen die met grote levenswijsheid de juiste beslissingen nemen. We worden allemaal omringd door dit soort prachtmensen voor wie het morele leven zelf veel belangrijker is dan een complexe ethische bezinning.

Anderzijds moeten we ons niet verontschuldigen door te stellen dat ethiek slechts abstracte theorie is en niets concreet kan veranderen. Hopelijk draagt dit vak echt bij tot onze christelijke levenspraktijk en het vermogen om inzichtelijke beslissingen te nemen. Ethiek fungeert als een competente raadgever, een intellectueel hulpmiddel te midden van een ingewikkeld bestaan.

Dit inleidende werk tracht zowel de valkuil van moralisme enerzijds als van een wereldvreemde reflectie anderzijds te vermijden. Er bestaat een smalle weg tussen de kreten van een moraalridder, die op alles een antwoord weet, en het verwarrende geprevel van de moraalfilosoof die niets meer zeker weet. Hopelijk weerspiegelt dit inleidende werk dit delicate evenwicht.

Het is de bedoeling dat er ‘bouwstenen’ worden aangereikt voor een christelijke ethiek. Hierbij gaat het niet om losse delen, een onsamenhangend geheel waar men alle kanten mee opkan. Maar het woord ‘systeem’ gaat dan weer te ver en roept bij velen zelfs afkeer op. Systemen, vooral morele systemen, zijn vaak als dwangbuizen die ons afhouden van eigen morele verantwoordelijkheid en ons blind maken voor het unieke van iedere situatie. Het voorgestelde christelijke model is als een blokkendoos waarvan ik meen dat er toch een huisje mee kan worden gebouwd. Maar het is goed voor te stellen dat de kritische lezer nog stukken mist of zelfs de blokken even anders wil leggen. Dat is alleen maar een goede zaak. In dit opzicht wijst het boek eerder naar het begin dan naar het einde van een traject.

14

Woord vooraf

Voor wie is dit inleidende werk nu eigenlijk bedoeld? In de eerste plaats is het een handboek voor studenten christelijke ethiek aan hogescholen en universiteiten. Het nodigt de student uit tot zelfstandige en kritische reflectie op de christelijke moraal. Ook predikanten en pastores worden geholpen bij hun moeilijke taak als moreel consulent. Daarnaast beoogt het werk om de niet-theoloog voldoende achtergrond te geven bij het nemen van complexe morele beslissingen. We denken dan vooral aan mensen die actief zijn in politiek, bedrijfsleven, hulpverlening en gezondheidszorg.

Ondanks de immer groeiende vakkennis ervaart men toch de behoefte aan een algemeen ethisch kader dat richting geeft aan een specifieke beroepspraktijk. Onze samenleving ondergaat voortdurend allerlei turbulente ontwikkelingen en ook christenen staan hier middenin. Het heeft dan ook weinig zin om heel concrete richtlijnen te geven over allerlei specifieke thema’s en morele vraagstukken. Belangrijker is dat christelijke professionals de instrumenten hebben om zelf te ontwikkelen op het vlak van de ethiek en zo in staat zijn om waar nodig de beste beslissing te kunnen nemen. Ook voor hen gaat het dus om bouwstenen die een stukje van het geheel zullen vormen. Sterker nog, in dit opzicht vormen de bouwstenen het fundament waarmee een ethiek voor een bepaalde beroepspraktijk kan worden ontwikkeld.

De typering ‘handboek’ is deels misleidend. Het heeft te veel de gevoelswaarde van een neutraal en objectief overzicht. Iets wat in de ethiek onmogelijk is. Naast het handboekkarakter, waarbij er aandacht wordt gegeven aan basisbegrippen en verschillende denkstromingen, heeft dit werk ook zijn eigen kleur. Het is gebruikelijk om in een voorwoord deze kleur te bekennen en zo de eigen vooronderstellingen boven tafel te brengen. Omwille van de brede doelgroep van dit werk doe ik dit met enige terughoudendheid. Het is niet ondenkbaar om al snel in een kerkelijk of ideologisch hokje te worden geplaatst en bijgevolg resoluut te worden gediskwalificeerd. Dit werk positioneert zich binnen de brede kring van ‘bijbelgetrouwe’ of ‘bijbelvaste’ gelovigen. Het is oecumenisch van karakter voorzover de eenheid gefundeerd wordt in Jezus Christus en staat onder het gezag van de apostolische verkondiging. Specifieker zal de aandachtige lezer de evangelicale en baptistische teneur opmerken.1 Het is zeker niet de bedoeling om te reageren tegen een reformatorische 1

Voor een inleiding tot de evangelicale theologie: Alister E. McGrath, A Passion for Truth: the Intellectual Coherence of Evangelicalism (Downers Grove, 1996) en David K. Clark, To Know and Love God: Method for Theology. Foundations of Evangelical Theology (Wheaton, 2003). Met ‘baptistisch’ bedoelen we zoals McClendon niet een specifieke denominatie maar baptisme met een kleine ‘b’.

Het gaat dan vooral om de brede waaier van vrije en congregationalistische kerken. James William McClendon, Systematic Theology: Ethics (Nashville, 1986): 25-27.

Woord vooraf

15

theologie en ethiek. Integendeel, hopelijk vindt de reformatorische lezer zich grotendeels terug in dit boek en wordt het als een aanvullende verrijking ervaren. Hier en daar wordt er wat uitvoeriger verwezen naar de moraaltheologie van John Wesley en Engelstalige evangelicale literatuur.

Maar gezien het brede inleidende karakter wordt er eveneens ruim aandacht besteed aan de reformatorische traditie. Het achterliggende motief is een diepe overtuiging dat evangelicale en reformatorische christenen veel van elkaar kunnen leren. Beide beroepen zich volledig op de bijbel als het geschreven Woord van God en beide verkondigen redding door het geloof in Christus. Het is dan ook logisch dat de verschillen op het vlak van de ethiek zich voornamelijk beperken tot interessante nuances.

Sommige hoofdstukken zijn wat moeilijker dan de andere. Dit heeft vooral te maken met een geïmpliceerde basiskennis van de wijsbegeerte.

Geen nood, het boek is zo opgebouwd dat men een kort traject kan nemen.

Zo kan men het moeilijker gedeelte overslaan en toch de basisgedachte mee krijgen. Dit betekent concreet dat men de hoofdstukken 4, 5, 6, 7, waar de moraalfilosofie sterker aanwezig is, overslaat (of selectief leest) en zo kennis kan nemen van het voorgestelde ethische model. Het spreekt voor zich dat dit niet de beste weg is, maar wel de kortste.

De basis van dit handboek ligt in mijn colleges christelijke ethiek. Het is een enorm voorrecht dat ik dit vak kan doceren aan de studenten uit: België, Bulgarije, Duitsland, Hongarije, Moldavië, Nederland, Oekraïne, Roemenië, Rusland, Wit-Rusland en Tsjechië. De opmerkingen van de studenten uit al deze verschillende culturen hebben geholpen in het denkproces, vooral bij de zoektocht naar de essentiële kern van de christelijke ethiek. Omwille van hun ervaringen en rijke inzichten was ik eerder student dan docent. Interessant is ook dat de brede studentenpopulatie tevens verschillende religieuze achtergronden omvat en de drie grote christelijke tradities weergeeft: oosters-orthodox, rooms-katholiek en protestant. Hoewel er heel wat theologische verschillen zijn, staan de drie tradities, in grote lijnen, voor een gelijke ethiek. Het is dan ook mijn verlangen dat dit werk zijn bouwsteentje mag bijdragen tot een oecumenisch overleg en de eenheid onder christenen. Te midden van het geseculariseerde Europa staan we samen voor de uitdaging om te getuigen van Gods waarden en geboden. We geloven samen dat ‘in Christus’ de mens tot zijn volle bestemming komt, niet alleen na dit leven, maar ook nu in dit leven.

Tot slot rest mij nog al diegenen te bedanken die heel of een gedeelte van het manuscript hebben doorgenomen en van kritische opmerkingen en taalkundige correcties hebben voorzien: drs. Nico van der Voet, drs. Marcel Casier, prof. dr. Jan Hoek, Christel den Boer, drs. Luk Sanders en drs. Jelle Creemers.

Ook wil ik de uitgever danken, voornamelijk Arjen van Trigt voor zijn vertrouwen door me zo de kans te geven voor dit debuut. Mijn allergrootste

16

Woord vooraf

dank gaat uit naar mijn lieve vrouw en de drie jongens, voor hun geduld met een echtgenoot en vader die vele uren doorbrengt in zijn studeerkamer.

Tot slot roem ik in de Here Jezus die mij een nieuw en rijkelijk leven heeft gegeven.

Patrick Nullens

1. Ethiek en moraal

1.1 OMSCHRIJVING VAN HET VAK

D

agelijks nemen we allerlei kleine beslissingen zonder dat we erover nadenken. En toch vertellen ze veel over onszelf. Deze besluiten weerspiegelen onze idealen en prioriteiten, het zijn stille getuigen van ons onderliggende wereldbeeld. We kiezen ervoor om onze partner trouw te blijven, we kiezen ervoor om kinderen te hebben, we kiezen ervoor om onze buurman niet te bestelen, we kiezen ervoor om ons aan de verkeersregels te houden, en ga zo maar door. Onze ouders gaven ons allerlei principes en waarden mee en zodoende erfden we een specifieke culturele traditie die nu richting geeft aan ons leven. Deze overgeleverde normen en waarden die daaruit voortvloeien, hebben we gewoonlijk wat aangepast aan onze eigen tijd, voorkeuren, karakter en nieuwe overtuigingen.

Het postmodernisme schudt heel wat traditionele waarden door elkaar.

Desondanks geven we in de praktijk opnieuw waarden en principes door aan onze kinderen; hoe kan het ook anders? Zo worden we de nieuwe leveranciers van waarden en normen. We gebruiken uitdrukkingen als: ‘dit zijn de regels van het huis!’ Wederzijds respect, tolerantie, zorg voor het milieu, gelijkheid tussen man en vrouw, vrije meningsuiting, voor ons zijn het meer dan holle slagzinnen, het zijn de zuilen van onze Westerse samenleving. Wees gerust, ook onze kinderen zullen de nodige aanpassingen doorvoeren en onze dierbare normen en waarden op hun levensweegschaal afwegen. In de toekomst zullen nieuwe aanpassingen niet uitblijven. Het vak ethiek bevindt zich in deze continue cirkel van waardeoverdracht en waarde-evaluatie.

Maar er is meer dan het doorgeven van normen en waarden. Er zijn de crisismomenten, wanneer onverwachte gebeurtenissen onze idealen zwaar onder druk zetten. Zo blijkt bijvoorbeeld dat je dochter aan het begin van haar hogere studies zwanger geraakt is. Zal je haar een abortus adviseren?

Of moet ze nu verder leven als een jonge ongehuwde moeder, kansarm op de arbeidsmarkt en haast gedoemd tot afhankelijkheid? Of op je werk moet je kiezen tussen een leugen om de corrupte boekhouding van de baas te verdoezelen of het verlies van je baan. Als enige kostwinner en vijftigplusser kan zo een situatie je vele slapeloze nachten bezorgen. Deze talrijke keuzemomenten worden gewoonlijk aangeduid als ‘ethische vraagstukken’. De

18

1. Ethiek en moraal

keuze die je maakt, vertelt veel over je eigen normen. Veel mensen menen dat het werkgebied van de ethiek zich beperkt tot dit soort hachelijke keuzemomenten. Maar dat is een misverstand.

Ethiek zou zich volgens deze opvatting moeten bezighouden met lange lijsten van problemen en concrete gevalstudies. Bij het vak ethiek denken de meeste mensen spontaan aan thema’s als oorlog en pacifisme, abortus, euthanasie, doodstraf en andere moeilijke vraagstukken. Maar dat is een inperking die geen recht doet aan de rijkdom van het vakgebied. Hoewel ethische vraagstukken bij de ethiek horen, vormen ze niet de kern van het vakgebied. Het hele domein van levenswaarden en opvattingen over goed en kwaad behoort tot het domein van de ethiek of moraal. Ethiek handelt dus niet alleen over de keuzes die we maken, maar vooral over datgene wat aan onze specifieke keuzes voorafgaat, het geheel van onze opvattingen over goed en kwaad.

Etymologie Wanneer we ethiek willen definiëren, kunnen we niet ontkomen aan enkele etymologische beschouwingen. Het Grieks kent twee sterk op elkaar gelijkende woorden: èthos en éthos. Het eerste verwijst oorspronkelijk naar iemands woonplaats en vervolgens abstracter naar gewoonten, levenswijze en gebruiken. Het andere woord, éthos, is gelijkaardig en heeft gelijke etymologische wortels, maar is meestal abstracter in de zin van ‘zeden’ en zelfs de ‘innerlijke gezindheid’. Dit verschil is echter niet duidelijk en beide vormen kunnen werkelijk als synoniemen functioneren. Opmerkelijk is hoe begrippen als ‘woonplaats’, ‘gewoonten’ en ‘zeden’ allemaal in dat oorspronkelijke woord liggen opgesloten. Ethiek gaat dus over hoe men leeft.

Vanuit etymologisch perspectief bestaat er een verband tussen ethiek en culturele gebruiken.

De twee Griekse begrippen komen we ook in het Nieuwe Testament tegen. Jezus ging naar de Olijfberg, ‘zoals Hij gewoon was’ (èthos, Luc. 22:39). Paulus spreekt over de Romeinse gewoonte (èthos, Hand. 25:16).

Het krijgt haast nooit een technische betekenis. Een uitzondering is wanneer Paulus een klassiek blijspel of gewoonweg een populair gezegde citeert: ‘Slecht gezelschap bederft goede zeden’ (éthos, 1 Kor. 15:33 NBG).

Met het woordje ‘moraal’ is ongeveer hetzelfde aan de hand. Het is afgeleid van het Latijnse mos en meervoud mores dat op zijn beurt komt van het werkwoord metiri ‘meten’. De Griekse termen éthos en èthos worden gewoonlijk met mos vertaald. De Latijnse vertaling voor het vak ethiek is moralis. De Latijnse wijsgeer Cicero gebruikt dit als een technische term voor dat deel van de filosofie dat over deugdzaamheid en het goede leven handelt (philosophiae pars moralis).

Deze brede betekenis van de woorden moraal en ethiek vormt de basis voor een meer specifieke aanduiding van ethiek als het vakgebied van de

1. Ethiek en moraal

19

zede. Voor de wortels hiervan moeten we ongeveer 2400 jaar teruggaan in de tijd, naar de wijsgeer Aristoteles en zijn geschriften over het zedelijke.

Aristoteles verdedigt in zijn Ethica Nicomachea de volgende stelling: ‘Elke vaardigheid en elk weten, elke activiteit en elke keuze lijkt een bepaald goed na te streven.’1 Heel de natuur is doortrokken van deze doelgerichtheid en de filosoof tracht dit te doorzien. De mens vormt geen uitzondering op deze regel. Het doel van het menselijke handelen is ‘het goede’. Aristoteles tracht in zijn ethiek een coherente visie op het goede leven te geven. Wanneer de mens het hoogste goed verstaat, zal hij het geluk (eudaimonia) vinden. De studie van de zedelijkheid, met onder meer de kennis van de deugden, wordt binnen het ruimere kader van de kennis van het goede geplaatst. Methodisch doet Aristoteles meer dan het omschrijven van het leven zoals het is, hij tracht aan te geven hoe het leven zou moeten zijn. Het gaat hier om praktische wijsbegeerte die zich niet richt op zuiver theoretische beschouwingen maar op het menselijke leven en handelen.

Reflectie op de zedelijkheid Ethiek is dus een theoretische activiteit met praktische consequenties. De kortste maar minst zeggende definitie voor het vak ethiek is: ‘ethiek is de methodische reflectie op de zedelijkheid’. Of gelijkaardig: het is ‘de wetenschappelijke studie van de moraal’. Zedelijkheid en moraal verwijzen dan zowel naar principes en waarden in onszelf als naar datgene wat in een bepaalde cultuur gangbaar is. De ethiek onderwerpt dit alles aan een kritische reflectie en doet dit op een methodische wijze. De Kruijf definieert ethiek als ‘de rationele reflectie op het menselijke leven onder moreel gezichtspunt’. Ethiek is dus een methodisch nadenken over… en het is dus niet de moraal zelf. Iemand kan heel goed zijn in de reflectie en toch zelf een immoreel leven leiden. Hij is dan net als een dokter die rookt en een kapper met onverzorgd haar.

We kunnen onze omschrijving nog verfijnen en spreken van drie niveaus waarover we reflecteren.2 Beschouw het als drie verdiepingen met een toenemende mate van abstractie. Ze klimmen van het concrete handelen op tot overtuigingen en meer methodisch doordachte beschouwingen.

Het eerste niveau is de zeden, het tweede de zedelijkheid en het derde de ethiek. Het eerste gaat om het leven zoals het geleefd wordt. Hiervoor gebruiken we de woorden ‘zeden’, ‘moraal’ en ‘ethos’. Ze hebben doorgaans een neutrale, beschrijvende betekenis. We kunnen bijvoorbeeld spreken van de zeden van de Nederlanders of de moraal van de jeugd.

Het tweede niveau gaat over een normenkader zoals dat door een specifieke groep of specifiek individu wordt geclaimd. Hiervoor gebruiken we de 1 2

Aristoteles, Ethica Nicomachea (Budel, 2005): 79.

Antoon Braeckman e.a., Fundamentele wijsbegeerte (Leuven, 2001): 348.

20

1. Ethiek en moraal

woorden ‘moraliteit’ en ‘zedelijkheid’. Het gaat om idealen die niet altijd worden bereikt. Wanneer we dus een enquête houden en vragen of euthanasie onder alle omstandigheden fout is, dan peilen we naar de zedelijkheid en niet naar de zeden. We weten immers niet wat iemand in een pijnlijke situatie zal doen. De praktijk toont dat doen en denken twee verschillende zaken zijn.

Dit tweede niveau van zedelijkheid is nog voorkritisch of prewetenschappelijk, maar daarom niet onwetenschappelijk. Men gelooft in bepaalde normen en waarden zonder dat men deze daarom theoretisch wil onderbouwen.

Tot slot hebben we het derde niveau van de methodische reflectie: hier situeert zich de ethiek. Deze gaat kritisch nadenken over de twee voorgaande gebieden, zeden en zedelijkheid of moraal en moraliteit. Om bij ons voorbeeld te blijven, men stelt dan de kritische vraag waarom euthanasie onder alle omstandigheden fout is. Wat zijn nu de argumenten die euthanasie onder alle omstandigheden tot een immorele handeling maken? Wat bedoelen we nu precies met ‘de waarheid spreken’? Gaat het om wat we zeggen of om datgene wat de ander hoort? Bestaan er dan toch uitzonderingen en kunnen we deze in schema brengen?

Bijbelse ethiek Deze drie niveaus zijn uiteraard ook relevant voor de theologische ethiek.

Op basis van het bovenstaande onderscheid moeten we een verschil maken tussen bijbelse moraal, bijbelse moraliteit en bijbelse ethiek. Het eerste omschrijft de concrete zedelijke levenswijze die we terugvinden in de bijbelse geschiedenis. We ontdekken al snel dat de mens zeer realistisch wordt beschreven. We lezen zowel over liefde en barmhartigheid als over haat en moord. Alle hoogten en diepten van het leven vinden we terug in de bijbel.

Er zijn zowel verhalen over heldenmoed, offervaardigheid, oprechte liefde als verhalen over broedermoord, incest, uitbuiting en corruptie. De bijbelse moraal fungeert als een literaire spiegel waarin we onze eigen schoonheid en lelijkheid ontdekken. Maar tegenover al deze feiten staan de geopenbaarde normen van God. Het uitverkoren volk Israël en de gemeente van Christus hebben hun morele directieven. Sommige houdingen en handelingen worden geprezen, andere veroordeeld. Een overzicht van alle normerende elementen geeft een beeld van de bijbelse moraliteit. Deze inventarisatie zal zeer nauw verweven zijn met de heilsgeschiedenis en de wijze waarop God zich in zijn genade steeds verder openbaart.

Maar nu wordt het complexer: bestaat er ook zoiets als een ‘bijbelse ethiek’? Er is een dubbel antwoord op deze vraag. In de strikte zin van het woord geeft de bijbel geen ethiek, net zoals er geen bijbelse natuurkunde, psychologie of sociologie bestaat. De bijbel is geen handboek dat een bepaalde wetenschappelijke methode van morele reflectie aanreikt. De taal van de Schrift is heel anders dan die van de filosoof en is zelfs niet noodzakelijk dezelfde als die van de theoloog. In dit opzicht heeft de ethiek