Toelichting en handleiding voor de catecheet

Handleiding Reflector

19-08-2004

14:55

Pagina 1

reflector reflector DRS. M. Zoals de reflectoren langs een onverlichte weg automobilisten aangeven waar zij moeten rijden, wil de catechesemethode

voor jongeren van 12 en 13 jaar

Wat gebeurt er in de kerkdienst? voor jongeren van 12 tot 16 jaar voor jongeren van 14 tot 16 jaar

Bijbels ABC (deel 2) voor jongeren van 14 tot 16 jaar

Stenen of diamanten? De Tien Geboden

Toelichting en handleiding voor de catecheet

voor jongeren van 16 jaar en ouder

Geloof je dat nog? De Twaalf Artikelen voor jongeren van 16 jaar en ouder Spreken met God Het Onze Vader voor jongeren van 16 jaar en ouder

Op zoek naar het antwoord Vragen van jongeren vandaag voor jongeren van 16 en 17 jaar Discipel voor het leven voor jongeren van 18 jaar en ouder

Het geloof belijden voor wie zich voorbereiden op de openbare belijdenis van het geloof Deze handleiding bevat een aantal vingerwijzingen die de opzet en de werkwijze van de methode Reflector als geheel en van de lessen in het algemeen aangaan. Daarbij wordt aangenomen dat de catecheten inventief genoeg zijn om op een zelfstandige manier met de stof om te gaan. Uiteraard staat het hen vrij daarbij eigen accenten te leggen door elementen weg te laten of toe te voegen.

NUR 746

CAMPEN

In het voetspoor van... Bijbelse figuren en hun levensgeheim

reflector Bijbels ABC (deel 1)

catechisanten de weg wijzen, de weg naar God en de weg door deze wereld. Ook wil Reflector iets van het licht van Jezus Christus weerkaatsen en uitstralen. reflector bestaat uit 10 delen voor verschillende leeftijdsgroepen tussen 12 en 20 jaar en sluit af met een deel voor de belijdeniscatechese.

VA N

www.boekencentrum.nl

bij de

catechesemethode

Reflector

Boekencentrum

toelichting nieuw:toelichting

25-08-2008

09:59

Pagina 2

toelichting nieuw:toelichting

25-08-2008

09:59

Pagina 3

TOELICHTING EN HANDLEIDING voor de catecheet bij de catechesemethode Reflector

drs. M. van Campen

Achtste druk

Zoetermeer

toelichting nieuw:toelichting

25-08-2008

09:59

Pagina 4

Meer informatie over dit boek of over andere uitgaven van uitgeverij Boekencentrum vindt u op www.boekencentrum.nl

Bij het deel ‘Op zoek naar het antwoord’ is een dvd met werkvormen verkrijgbaar onder ISBN 90 239 1876 2.

Achtste druk 2008 Ontwerp omslag: Mirella Dijkerman Vormgeving binnenwerk: Studio Anton Sinke Illustraties: Roel Ottow ISBN 978 90 239 3013 4 NUR 746 © 1999 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974 St.b. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

toelichting nieuw:toelichting

25-08-2008

09:59

Pagina 5

Inhoud 1

Woord vooraf

7

2

Toelichting bij de serie

9

3

Aanpak en overzicht

12

4

De opzet van de lessen

22

5

Het gebruik van werkvormen

28

6

Digitale werkvormen en leerstijlen

39

7

Aanbevolen literatuur

42

8

Bijlage: lesopzet

43

Reeksoverzicht

44

Aantekeningen

45

5

toelichting nieuw:toelichting

25-08-2008

09:59

Pagina 6

toelichting nieuw:toelichting

25-08-2008

09:59

Pagina 7

Woord vooraf

1

Deze catechisatiemethode is uit de praktijk geboren. Gedurende de kwart eeuw dat ik actief mag zijn in de catechese heb ik dankbaar gebruik gemaakt van bestaand materiaal. Daarnaast heb ik van meet af aan ook eigen lessen vervaardigd. Het resultaat daarvan is neergelegd in de reeks boekjes die onder de naam Reflector wordt uitgegeven.

De deeltjes van deze methode zijn ondenkbaar zonder de inbreng van de catechisanten in de vier gemeenten die ik mocht dienen: Poederoijen, Vlaardingen, Woerden en Waddinxveen. Ik heb als catecheet ervaren hoe waar de uitspraak van een joodse rabbijn is: ‘Veel heb ik geleerd van mijn leermeesters, meer nog van mijn boeken, maar het allermeest van mijn leerlingen.’ De gesprekken over de betreffende onderwerpen brachten mij vaak tot nieuwe inzichten en ideeën.

De catechesecommissie die mij in Waddinxveen terzijde stond, heeft veel betekend voor het ontwikkelen van deze methode. Hetzelfde geldt voor de collega’s en catecheten die de lessen in stencilvorm hebben gebruikt en getoetst. Ik spreek mijn grote dankbaarheid uit voor alle ondersteuning in de vorm van het aanreiken van suggesties en correcties, alsmede voor het verrichten van hand- en spandiensten.

Bij Uitgeverij Boekencentrum waren het Arjen van Trigt en Wendelmoed KnolNap die zich intensief hebben ingezet voor deze nieuwe catechisatiemethode.

Vooral dankzij hun creatieve en enthousiaste inbreng hebben de boekjes een eigentijdse en frisse vormgeving gekregen.

Onmisbaar was ook bij dit project de mentale en praktische steun van mijn vrouw. Veel tijd en energie heeft zij gedurende al de jaren dat we samen in de diverse pastorieën optrokken, geïnvesteerd in het meeleven, meedenken en meelezen.

Bewust heb ik afgezien van een uitvoerige handleiding waarin per les aanwijzingen en aanvullende informatie wordt geboden. Ik heb me beperkt tot een aantal vingerwijzingen, die de opzet en de werkwijze van de serie als geheel en van de lessen in het algemeen aangaan. Uiteraard realiseer ik me dat aan deze keuze zowel voor- als nadelen kleven. Ik ga ervan uit dat de catecheten inventief genoeg zijn om op een zelfstandige manier met de stof om te gaan. Ik hoop dat het gebodene voldoende helderheid en structuur in zich heeft om steeds het lesdoel eruit te destilleren. Uiteraard staat het de catecheet vrij daarbij eigen accenten te leggen door elementen weg te laten of toe te voegen.

Ten slotte: De catechese is een van de belangrijkste onderdelen van het werk in de gemeente van Christus. Vaak moet ik denken aan het gevleugelde woord van ‘vader’ Wilhelmus à Brakel: ‘Ik kan niet sien hoe een Predikant met een goedt gemoedt kan leven ende sterven / die zijn werk niet maekt van Catechiseren’.

Tegelijkertijd wijzen onderzoeken uit dat veel predikanten en catecheten dit werk als een zware klus en een eenzaam avontuur ervaren. Helaas beleven ook niet

7

toelichting nieuw:toelichting

1

25-08-2008

09:59

Pagina 8

alle catechisanten het wekelijkse catechisatie-uur als een zinvol gebeuren. Het is mijn vurige gebed dat deze methode zal bijdragen aan een vruchtbaar en vreugdevol functioneren van de catechese als het onderricht van de christelijke gemeente aan haar (jonge) leden.

Reflector Relevant en Reflector Crosspoint De catechesemethode Reflector is aanvankelijk gestart met het oog op de ‘gewone’ catechese. Met de tien verschenen deeltjes kan een compleet curriculum voor jongerencatechese worden aangeboden. Inmiddels zijn er twee aanvullende series bijgekomen. In Reflector Relevant gaat het om thema’s die meer verdieping vergen dan in een gewone les geboden kan worden. Deze deeltjes kunnen bij wijze van ‘projectcatechese’ worden ingelast tussen de gewone Reflectorlessen.

Gedurende enkele weken wordt een bepaald onderwerp dan breder uitgewerkt. Te denken valt aan actuele thema’s, waarover veel vragen leven bij jongeren zoals de islam of liefde en relaties. Voor het schrijven van deze boekjes worden auteurs uitgenodigd die deskundig zijn op een bepaalde terrein. Drs. C. Rentier van de Stichting Evangelie en moslim tekende voor de eerste twee deeltjes (over de islam). Bij de tweede zijlijn van Reflector gaat het over onderwerpen die spelen op de kruispunten van het leven. Vandaar de naam: Reflector Crosspoint. Op cruciale momenten bestaat extra behoefte aan onderwijs en toerusting vanuit de Bijbel. Dit geldt zowel voor jongeren als volwassenen. Men spreekt ook wel over ‘gelegenheidscatechese’. In dit verband verschijnen o.a. deeltjes voor huwelijkscatechese en doopcatechese. Te denken valt ook aan een boekje voor nieuwe ambtsdragers en over rouwverwerking.

Zwartebroek, 2008

8

M. van Campen

toelichting nieuw:toelichting

25-08-2008

09:59

Pagina 9

Toelichting bij de serie

2

De serienaam Reflector Buiten de bebouwde kom is het ’s avonds en ’s nachts soms moeilijk de weg te vinden. De duisternis ontneemt automobilisten alle zicht. Als je niet oppast, mis je een bocht en gebeuren er ongelukken. Daarom heeft men op de meeste plaatsen in de berm reflectors aangebracht. Als het sterke licht van de autolampen daarop valt, wordt een lichtend spoor zichtbaar.

De catechese heeft ook zo’n reflectorfunctie. Vandaar de naam van deze serie. Bij het schijnsel van de Bijbel – door de apostel Petrus genoemd een licht dat schijnt in het donker van deze wereld, 2 Petrus 1:19 – mogen we samen de weg zoeken die God ons in dit leven wijst. Het onderwijs binnen de christelijke gemeente is erop gericht dat jongeren en ouderen Jezus Christus leren kennen en volgen, die Zichzelf de Weg, de Waarheid en het Leven noemt (Joh. 14:6). Dan pas zijn we wijs. In de Bijbel betekent wijsheid niet allereerst dat we veel weten, maar dat we inzicht hebben in Gods weg.

Onze jongeren groeien op in een cultuur, waarin de hoogste wijsheid die van Francis Bacon schijnt te zijn. Voor de bekende Britse filosoof was ‘de hemel leeg, de aarde toeval en de mens iemand die reist van nergens naar nergens’. De catechese wil helpen om zin en doel in het leven te ontdekken. Het leerproces binnen de christelijke gemeente staat in het kader van het verbond en wil voor gedoopte jongeren een begaanbare weg reflecteren in de duisternis van dit bestaan, zodat we ontdekken welke keuzen ze moeten maken op de kruispunten en tweesprongen die ze tegenkomen. Zo bezien schuilt in de serienaam Reflector tevens een program. De deeltjes willen hulp bieden bij de geestelijke vorming van de catechisanten, opdat zij leren leven naar Gods geboden en Gods beloften en waardoor ze worden toegerust tot een verantwoord leven in deze wereld als belijdende leden van de gemeente van Christus.

Achtergronden In de afgelopen decennia zijn nogal wat nieuwe inzichten gegroeid ten aanzien van de catechese. Aan het feit dat er tal van alternatieve vormen van catechisatie zijn ontstaan, ga ik voorbij: huiscatechese, basiscatechese, kindercatechese, gezinscatechese etc. In deze methode wordt uitgegaan van de traditionele catechese als het onderricht van de gemeente aan haar jonge leden (in de regel tussen de 12-20 jaar), ter voorbereiding op de openbare belijdenis van het geloof.

Daarnaast zijn er evenwel inzichten gegroeid die de moeite van het overwegen waard zijn, ook in een ‘klassieke’ catechetische situatie. Zoveel als mogelijk is, zijn deze inzichten in de verschillende deeltjes van Reflector verwerkt. Ik trek in dit verband een drietal lijnen:

9

toelichting nieuw:toelichting

2

10

25-08-2008

09:59

Pagina 10

• In toenemende mate wordt men zich ervan bewust dat de catechese niet op zichzelf staat. Zij vormt een belangrijk onderdeel van het proces, waarbij jong en oud in de gemeente betrokken zijn. Onze Duitse buren hebben daar het mooie woord ‘Gemeindebildung’ (vorming van de gemeente) voor uitgevonden.

Levenslang blijven we leerling, niet alleen tussen ons twaalfde en twintigste levensjaar, maar permanent.

Naast de catechisatie zijn er binnen de christelijke gemeente daarom nog tal van andere plaatsen en vormen waarbinnen geleerd wordt. Van huisgodsdienst tot ouderenkring! Als de catechese niet ondersteund wordt door het leerproces in gezin en gemeente, ontbreekt de basis. Catecheten krijgen dan al snel het gevoel te moeten ploegen op rotsen. De hele gemeente dient een leergemeenschap te zijn en te blijven. Daarbij gaan ‘lernen’ en ‘lehren’, ‘to learn’ en ‘to teach’ samen op. Op de leerschool van de Heilige Geest mogen we onderwijs ontvangen en onderwijs geven (Deut. 4:10). Het is bevrijdend en bemoedigend te bedenken dat de catechese zich in een breed verband voltrekt. Catechisatie is geen eiland, maar vindt plaats in samenhang met het grote geheel van de lerende, vierende en dienende gemeente. Het brengt de opdracht met zich mee om zoveel mogelijk te zoeken naar integratie van de catechese in dat geheel. In meerdere deeltjes van Reflector wordt bij iedere les een leesrooster met vragen aangereikt om het samen leren te bevorderen. Catechese en geloofsopvoeding thuis kunnen op deze wijze op elkaar inspelen en elkaar stimuleren.

• Een tweede inzicht dat in de loop der tijd is gegroeid, leidde tot de overtuiging dat catechese geen eenzaam avontuur mag zijn van één of meer catecheten. Het onderwijs aan de jeugd is niet alleen de opdracht voor de predikant of de kerkelijk werker. Ook de ambtsdragers, de ouders en de andere gemeenteleden dienen zich betrokken te weten bij wat er in de catechese gebeurt.

Bij de serie Reflector wordt ervan uitgegaan dat de kerkenraad haar taak als eerst-verantwoordelijke verstaat en behartigt. Dat krijgt niet alleen vorm in het tonen van belangstelling, maar ook in het voeren van een duidelijk beleid ten aanzien van de catechese. Een van de voornaamste taken is in dit verband het opstellen van een leerplan of werkplan, waarbij van jaar tot jaar wordt aangegeven welke stof op de diverse groepen wordt behandeld. Daarnaast dient ook het feit dat catechese een zaak van de hele gemeente is nader te worden ingevuld.

De gaven die in de gemeente schuilen, mogen worden opgespoord en ingezet ten dienste van de geestelijke vorming van de jongeren. In de catechese is teamwork meer op zijn plaats dan een eenmanszaak.

Een catechesecommissie of catecheseteam kan in tal van opzichten onschatbare diensten bewijzen. Bij het samenstellen van een leerplan is een catechesecommissie als ‘denktank’ eigenlijke onmisbaar. Ook bij diverse opdrachten en verwerkingsvormen in de deeltjes van deze serie kan de hulp van begaafde gemeenteleden worden ingeroepen. Met name bij het onderdeel ‘Werkvormen’ (hoofdstuk 5) van deze handreiking worden diverse suggesties voor inschakeling van de catechesecommissie gedaan.

• Een derde ontwikkeling betreft het gebruikmaken van inzichten die ons vanuit de moderne ‘hulpwetenschappen’ worden aangereikt. De ontwikkelingspsychologie heeft meer inzicht verschaft over de belevingswereld van de jongeren gedurende

toelichting nieuw:toelichting

25-08-2008

09:59

Pagina 11

2

de verschillende leeftijdsfasen. Er is steeds meer oog gekomen voor de betekenis van de godsdienstpedagogiek en godsdienstdidactiek bij het catechetisch leerproces. Catecheten kunnen hun winst doen met nieuwe visies op ‘leren’, zoals ‘dialogisch leren’, ‘interactief leren’ en ‘ervaringsleren’. Ouders klagen nogal eens dat hun kinderen op catechisatie zo weinig leren. Soms zal zo’n opmerking terecht zijn. Maar het is ook goed te bedenken dat ‘leren’ nog wat anders en wat meer is dan alleen het kennis nemen van feiten. Als we het leren op de catechisatie beperken tot het uit het hoofd leren van de catechismusvragen zijn we veel te eenzijdig cognitief bezig. Het gaat niet alleen om parate kennis. Er is ook het affectieve, het emotionele aspect.

Minstens zo belangrijk is het samen leren lezen van de Schriften, het met elkaar leren spreken over zaken van het geloof, het bidden en het delen van (geloofs-) ervaringen. Niet minder wezenlijk is het samen zoeken naar antwoorden op vragen die vandaag op jongeren afkomen. De catechese mag er ook op gericht zijn dat jongeren hun plaats leren vinden in de gemeente en daar van harte gaan meedoen. Geloven is niet alleen een zaak van het hoofd, maar evenzeer van het hart en van onze handen. In de serie Reflector is gepoogd om naast het kenniselement, met name ook aan deze facetten van het catechetische leerproces aandacht en invulling te geven.

11