WCN Aukcja 65

WARSZAWSKIE CENTRUM NUMIZMATYCZNE Warszawa, ul. Hoża 43/49 tel. 22 625 67 97 fax. 22 625 69 47 http://www.wcn.pl e-mail: moneta@wcn.pl

AUKCJA Nr 65 Sobota, 14 maja 2016 r. od godz.1800 Saturday, 14th May 2016 from 6 p.m.

MIEJSCE AUKCJI

Hotel “NOVOTEL” Warszawa, ul. Marszałkowska 94/98

LICYTACJA NA ŻYWO W INTERNECIE LIVE BIDDING IN THE INTERNET wcn.onebid.pl

Przedmioty wystawione na aukcję będą udostępnione do oglądania w biurze spółki przy ulicy Hożej 43/49

w Warszawie od 18.04.2016 do 13.05.2016 r. od godziny 10:00 do 18:00. W dniu aukcji w bardzo ograniczonym zakresie od godziny 9:00 w hotelu Novotel w Warszawie.

Items set for sale on the auction will be availlable for viewing in our office iw Warsaw, Hoża street 43/49 from

18.04.2016 to 13.05.2016 in opening hours, from 10 a.m to 6 p.m. It will be also availlable in the day of the auction

in reduced comfort and possibility from 9 a.m. in hotel Novotel in Warsaw.

Polska

St. Lustrz.

Tabela stanów zachowania Niemcy

Polierte Platte (PP)

Proof (PF)

Vorzüglich (vz.)

Extremely Fine (XF)

I

Stempelglanz (stgl.)

III

Sehr Schön (s.sch.)

II

IV V

USA

Schön (sch.)

Sehr Gut

Uncirculated (Unc) Very Fine (VF) Fine (F)

Very Good (VG)

Tekst: Witold Garbaczewski

Opis przedmiotów, wycena i układ katalogu: Ryszard Kondrat i Marek Kondrat Zdjęcia i skład komputerowy:

Marek Kondrat i Piotr Zieliński Wszelkie prawa zastrzeżone

Żadna część tej publikacji nie może być reprodukowana ani wykorzystywana w jakiejkolwiek postaci lub formie bez pisemnej zgody autora oraz wydawcy.

© Copyright by Warszawskie Centrum Numizmatyczne, Warszawa 2012 ul. Hoża 43/49, 00-681 Warszawa

tel. 22-625-67-97, fax 22-625-69-47 e-mail: moneta@wcn.pl

ISBN: 978-83-62939-01-5 Wszelkie prawa zastrzeżone

naświetlanie i druk: Agpress, Nowa Biała 34, 09-411 Biała k/Płocka

REGULAMIN AUKCJI Warszawskiego Centrum Numizmatycznego 1. Aukcja odbywa się na zlecenie i rachunek właścicieli przedmiotów i w imieniu licytujących.

2. Opisy w katalogu są podane w dobrej wierze, a autentyczność przedmiotów jest zagwarantowana chyba, że stwierdzono w opisie iż jest inaczej.

3. Ceny w katalogu są cenami szacunkowymi a licytacja będzie się zaczynać o 20% niżej.

4. Warunkiem uczestnictwa w aukcji jest rejestracja (dla licytujących przez internet) lub wypełnienie akcesu uczestnictwa w aukcji i posiadanie numeru licytacyjnego (dla licytujących na sali aukcyjnej), co jest jednoznaczne z akceptacją niniejszego regulaminu.

Chęć licytowania na żywo przez internet wymaga wcześniejszego zarejestrowania się w serwisie prowadzącym licytację online.

5. Klientowi licytującemu przez internet przyznawany jest kredyt wydatków na aukcję, powyżej którego nie może On licytować.

6. Klienci nie znani wcześniej firmie WCN, chcący wziąć udział w aukcji, zobowiązani są do wpłaty na konto bankowe WCN wadium w wysokości 25% żądanego kredytu wydatków. WCN może odstąpić od żądania wpłacenia wadium.

7. Uczestniczący w aukcji jest zobowiązany po wygraniu przetargu opłacić wylicytowany przedmiot gotówką lub przelewem na konto

bankowe WCN w terminie 7 dni od daty zakończenia aukcji. Niedotrzymanie tego terminu spowoduje, że WCN będzie pobierać odsetki

za każdy dzień zwłoki. Istnieje możliwość zmiany terminu zapłaty w wyniku umowy pomiędzy WCN a klientem.

8. Wszelkie koszty związane z wysyłką wylicytowanych przedmiotów oraz koszty płatności (w tym prowizje za przelewy bankowe oraz systemy płatności internetowych) ponosi kupujący.

9. Uczestniczący w aukcji będą traktowani tak jakby widzieli i studiowali stan przedmiotów. Wszelkie zastrzeżenia dotyczące określeń podanych w katalogu będą przyjmowane przez WCN wyłącznie na piśmie.

10. Klient ma prawo do odstąpienia od zakupu jedynie w przypadku znaczącej niezgodności wylicytowanego przedmiotu z opisem.

11. Zakończenie licytacji następuje po trzykrotnym wywołaniu ceny i jej przybiciu. Do wylicytowanej ceny WCN dolicza 12% opłaty aukcyjnej. Opłata aukcyjna zawiera podatek VAT. W kwestiach spornych licytator ma prawo powtórzyć licytację.

12. Przedmioty wpisane do Rejestru Zabytków lub o wartości powyżej 16000 zł mogą być wywiezione poza granice Polski tylko po uzyskaniu pozwolenia na wywóz. Tryb wywozu i zezwoleń na wywóz zabytków reguluje ustawa z dnia 23.07.2003 "O ochronie zabytków i opiece nad zabytkami" wraz z nowelizacją z dnia 18.03.2010.

13. Aukcję prowadzi licytator według następujących stopni przebicia: do 200 zł

10 zł

500 zł - 1 000 zł

50 zł

200 zł - 500 zł

1 000 zł - 2 000 zł 2 000 zł - 5 000 zł

5 000 zł - 10 000 zł

20 zł 100 zł 200 zł 500 zł

10 000 zł - 20 000 zł

1 000 zł

od 50 000 zł

5 000 zł

20 000 zł - 50 000 zł

14. Moc prawną ma polski tekst regulaminu.

2 000 zł

15. Miejscem rozstrzygania wszelkich sporów jest Sąd Rejonowy dla miasta st. Warszawy.

16. Należności w złotych polskich prosimy wpłacać na nasze rachunki bankowe: Citibank Handlowy w Warszawie S.A., nr konta:

82 1030 0019 0109 8530 0006 1018

MultiBank, BRE Bank S.A., nr konta:

08 1140 2017 0000 4302 0767 0344

17. Należności w innych walutach niż złote polskie prosimy wpłacać po uprzednim ustaleniu z WCN aktualnego kursu danej waluty, na rachunek bankowy:

Citibank Handlowy w Warszawie S.A., ul. Chałubińskiego 8, 00-613 Warszawa

SWIFT / BIC: CITIPLPX

IBAN: PL 36 1030 0019 0108 4060 1100 4047 (dla płatności w USD)

IBAN: PL 68 1030 0019 0109 7860 1000 9831 (dla płatności w EUR)

TERMS OF AUCTION of Warsaw Numismatic Centre 1. The auction is conducted to order and for the account of the owners of items, and on the behalf of the bidders.

2. The auction lots are described in good faith and the authenticity of items is guaranteed, if not otherwise stated in the description.

3. The prices indicated in the catalogue are estimates and bidding will start at 20% lower prices.

4. The condition of participating in auction is fulfilling the registration process (for bidders on internet) or signing the registration card and accession to bidding (for room bidders). The registration process is unequivocal to the acceptance of this terms.

The bidding live over internet requires pre-registrating in auction website.

5. During the auction to each buyer, bidding over internet, is given a credit to spend, and after spending it the bidding will be blocked.

6. Customers not known earlier to Warszawskie Centrum Numizmatyczne, who wish to participate in auction, are obliged to pay a deposit on WCN's bank account in amount of 25% of requested credit. WCN may retract from request of paying deposit.

7. The successful bidders are obliged to redeem the auction lots immediately after the auction in cash or money transfer to WCN's bank account within 7 days from the end of the auction. The breach of this condition will cause charging interest for every day of delay.

There is a possibility of changing the term of payment by agreement concluded by WCN and purchaser.

8. All additional costs joined with shipping auction items and transferring payment (especially bank transfers provisions and charges of internet payment methods) are on buyer’s side.

9. Bidders will be considered to have seen and studied the items. Any complaints concerning the items will be accepted by WCN only in writing.

10. The purchaser has the right to retract from purchase agreement only in case of important discrepancy the item with its description in catalogue.

11. The items are knocked down after the highest bid has been called for third time. To the knocked down price 12% buyer's fee will be added. Difference-VAT is included in buyer's fee. In case of any doubts the item will be called down once more.

12. Items inscribed to National Monuments Register or of amount greater than 16000 zlotys (about 4000 EURO) can be taken outside Poland only after receiving the permition for exportation. The procedure of exportation and receiving permissions is regulated by the

act of lat from 23rd July 2003 entitled "On the protection and tutelage of National Monuments" with amendment from 18th March 2010.

13. The bidding procedure is executed with rates of increase: up to 200 zł

200 zł - 500 zł

500 zł - 1 000 zł

1 000 zł - 2 000 zł

2 000 zł - 5 000 zł

5 000 zł - 10 000 zł

10 000 zł - 20 000 zł

20 000 zł - 50 000 zł

above 50 000 zł

10 zł

20 zł

50 zł

100 zł

200 zł

500 zł

1 000 zł

2 000 zł 5 000 zł

14. Only the Polish text of the terms of auction has a legal force. This is a free translation included only for guidance.

15. The District Court in Warsaw has jurisdiction in case of any litigations.

16. All money transfers in Polish Zlotys should be made to our bank accounts: Citibank Handlowy w Warszawie S.A., ul. Chałubińskiego 8, Warszawa, SWIFT: CITIPLPX, IBAN: PL 82 1030 0019 0109 8530 0006 1018

Multibank, BRE Bank S.A.,

IBAN: PL 08 1140 2017 0000 4302 0767 0344

17. Payments in other currencies should be payed after consultation with WCN about the exchange rate for payment currency to following account:

Citibank Handlowy w Warszawie S.A., ul. Chałubińskiego 8, 00-613 Warszawa SWIFT: CITIPLPX

IBAN: PL 36 1030 0019 0108 4060 1100 4047 (for payments in USD)

IBAN: PL 68 1030 0019 0109 7860 1000 9831 (for payments in EUR)

Witold Garbaczewski

Piękno monety polskiej Opowieść o władcach, artystach i symbolach

5

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

39.

40.

41.

42.

43.

44.

45.

46.

47.

48.

49.

50.

51.

52.

53.

54.

55.

56.

57.

58.

59.

60.

61.

Wykaz pozycji na 65. aukcji WCN

Bolesław Chrobry, denar typu crvx z lat ok. 1010-1020., będących częścią łańcucha stempli z monety INCLITUS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 Bolesław Chrobry, naśladownictwo denara typu Otto-Adelheid-Pfennige (OAP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 Bolesław Krzywousty, brakteat protekcyjny jednopostaciowy, ok. 1136, Kraków lub Gniezno . . . . . . . . .19 Bolesław Krzywousty, brakteat protekcyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Bolesław IV Kędzierzawy, denar z lat 1146-ok.1152 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 Bolesław IV Kędzierzawy, denar z lat 1157-1166 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 Mieszko III Stary, brakteat łaciński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 Mieszko III Stary, brakteat hebrajski, Gniezno? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 Leszek Biały, brakteat anonimowy, Kraków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 Dolny Śląsk; brakteat szeroki z 2. połowy XIII w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Kazimierz III Wielki, grosz szeroki bez daty, Kraków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 Kazimierz III Wielki, denar z początku panowania, mennica na Kujawach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 Zygmunt I Stary, dukat 1532, Kraków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 Zygmunt II August, dukat 1563, Wilno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67 Zygmunt II August, patak (półtalar) Filipa II, jako król Neapolu i Sycylii oraz książę Mediolanu w latach 1554-1598 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70 Stefan Batory, talar 1580, Olkusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72 Zygmunt III Waza, 3 dukaty 1612, Kraków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Zygmunt III Waza, półtalar 1631, Bydgoszcz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79 Zygmunt III Waza, dukat 1612, Gdańsk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86 Zygmunt III Waza, dukat 1629, Gdańsk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87 Władysław IV Waza, medal sygnowany S.D. (Sebastian Dadler) wybity w 1636 r. dla upamiętnienia uwolnienia Smoleńska z oblężenia Moskali, zawarcia pokoju z Turcją w 1636 r. oraz podpisania rozejmu ze Szwecją w Sztumskiej Wsi w 1635 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91 Władysław IV Waza, medal zaślubinowy z Ludwiką Marią, autorstwa Jan Höhna sen. wybity w Gdańsku w 1646 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97 Władysław IV Waza, talar 1642, Bydgoszcz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99 Władysław IV Waza, dukat 1639, Gdańsk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 Jan II Kazimierz, talar 1649, Kraków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103 Jan II Kazimierz, dwutalar 1650, Gdańsk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 Jan II Kazimierz, ort 1664, Toruń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108 Jan II Kazimierz, dwudukat 1667, Toruń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109 Michał Korybut Wiśniowiecki, dukat 1670, Gdańsk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110 Jan III Sobieski, medal autorstwa Jana Höhna jun. wybity z okazji koronacji Jana III i małżonki w 1676 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 Jan III Sobieski, talar koronny, bez daty, Bydgoszcz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 Jan III Sobieski, dukat 1676, Gdańsk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 August II, medal autorstwa Albrechta Kriegera (?) wybity w 1709 r. z okazji odzyskania tronu polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121 Stanisław Szembek - arcybiskup gnieźnieński, prymas Polski, dukat 1721, Gniezno . . . . . . . . . . . . . . . .127 August III, ort 1755, Lipsk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 Stanisław August Poniatowski, trojak 1789, Warszawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135 Stanisław August Poniatowski, 3 dukaty (stanislaus d'or) 1794, Warszawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137 Stanisław August Poniatowski, talar historyczny zwany Targowickim 1793, Warszawa ? . . . . . . . . . . . .139 Insurekcja Kościuszkowska, 50 złotych 8.06.1794 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141 Zabór austriacki, emisja dla wojska cesarsko-królewskiego, trojak 1794, Wiedeń . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 Izabela Fleming Czartoryska, dwudukat 1772 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145 Izabella Fleming Czartoryska, dukat, odbitka w srebrze 1772 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147 Księstwo Warszawskie, 5 talarów 1.12.1810 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151 Oblężenie Zamościa, 6 groszy 1813, Zamość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152 Królestwo Polskie, Aleksander I, 3 grosze polskie 1818, Warszawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154 Królestwo Polskie, Aleksander I, 3 grosze polskie 1819, Warszawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155 Królestwo Polskie, Mikołaj I, 25 złotych 1832, Warszawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157 Królestwo Polskie, Mikołaj I, 10 złotych 1823, Warszawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158 Zabór rosyjski, 3 ruble srebrem 1853 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163 Powstanie Styczniowe, Pożyczka Ogólna Narodowa Polska,5% obligacja na 10.000 złotych polskich 10.10.1863 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165 Powstanie Styczniowe, płyta do druku strony odwrotnej banknotu 5 złotych z 1863 roku . . . . . . . . . . .167 Generalne Gubernatorstwo Warszawskie, 1.000 marek polskich 9.12.1916 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169 II Rzeczpospolita Polska, 10 złotych 15.07.1924 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172 II Rzeczpospolita Polska, 2 złote 1927, Warszawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175 II Rzeczpospolita Polska 5 złotych 1925, Warszawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177 II Rzeczpospolita Polska, 10 złotych 1934, Warszawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181 II Rzeczpospolita Polska, 5 złotych 1936, Warszawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185 Polska Rzeczpospolita Ludowa, 2 złote 1958, Warszawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189 Polska Rzeczpospolita Ludowa, 100 złotych 1960, Warszawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195 Polska Rzeczpospolita Ludowa, 1.000 złotych 24.05.1962 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199 Polska Rzeczpospolita Ludowa, 500 złotych 2.01.1965 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201

6

1.

Bolesław Chrobry, denar typu crvx z lat ok. 1010-1020., będących częścią łańcucha stempli

z monety INCLITUS; Aw: ÆĐELRÆD REX AIGO / ĐVRSTAN M-O EOFR; WN2009 str. 30 ryc. 1; Mateusz Bogucki i Jacek Magiera, New coins of Bolesław the Brave, [w: Wiadomości

Numizmatyczne 2015 (z.199-200)], str. 123, ryc. 5, stemple 3-6; Frynas P.1.8 (ER); srebro 1.75 g, 19 mm, gięty, ale w pełni czytelny, ekstremalnie rzadki

2.

III+

30.000,-

III

25.000,-

Bolesław Chrobry, naśladownictwo denara typu Otto-Adelheid-Pfennige (OAP); Aw: Smukła

kapliczka z pałąkami po bokach, wokoło imitacja napisu; Rw: Krzyż z kółkami w kątach,

wokoło imitacja napisu; Wiadomości Numiznatyczne 2006, Mateusz Bogucki - Nieznana hybryda

denara Princes Polonie i nowy typ monety Bolesława Chrobrego, typ stempli B-3, srebro 1.71 g,

21 mm, ciemna patyna nieco niedobity stemplami, ale w większości czytelny egzemplarz,

bardzo rzadki

15

3.

Bolesław Krzywousty, brakteat protekcyjny jednopostaciowy, ok. 1136, Kraków lub Gniezno,

Święty Wojciech stojący na wprost, trzymający pastorał i ewangeliarz w dłoniach, wokoło napis

w większości lustrzany +SCSADELBERTASEPSCNIH; Frynas P.6.7 (ER), Gum.H. 81 (RR),

Kop. 46 (R7), Such. XV/1; srebro 0.66 g, 27 mm, trzeci z dotychczas oferowanych na rynku

egzemplarzy, wybity innym stemplem niż dwa pozostałe, minimalnie wykruszony, ale mimo to

pięknie zachowany z zupełnie czytelnym pełnym napisem otokowym

4.

II-

25.000,-

III

3.000,-

Bolesław Krzywousty, brakteat protekcyjny; Święty Wojciech stojący z pastorałem po prawej

unosi rękę w geście opieki nad przyklękającym księciem, wokoło napis w większości lustrzany

CVLEBRIZLIBEZLAV; Frynas P.6.6, Gum.H. 81, Gum.P. 58, Kop. 47 (R4), Str. t.XIII,

Such. XV/2; srebro 0.76 g, 25 mm, duża ostrość rysunku i pełna czytelność napisów otokowych,

jeden z najpiękniej zachowanych egzemplarzy spośród dotychczas oferowanych, bardzo rzadki

w tym stanie

19

czami (tu podkreślić można obecność Władysława II wraz z rodziną i dworem na ślubie jego syna Bolesława Wysokiego z księżniczką ruską Zwinisławą w Kijowie w 1142 r., co było okazją do wymiany darów, w tym bogato dekorowanych dzieł sztuki) dostarczają argumentów za opcją wschodnią, natomiast – jak podkreśla zwłaszcza Stanisław Suchodolski – możliwa jest także droga południowo-zachodnia, biorąc pod uwagę chociażby analogie ze sztuki monumentalnej i związki Piastów z Przemyślidami, za pośrednictwem których konkretne motywy trafiać mogły na piastowski dwór. Niezależnie jednak od tego, z którego kierunku przyszła inspiracja, wydaje się nie ulegać wątpliwości, że pojawienie się na stemplu takich a nie innych wyobrażeń było świadomie zaplanowaną manifestacją.

Badacze zgodni są co do tego, że przywołanie tak agresywnej retoryki było skutkiem ówczesnej sytuacji politycznej. Ostatnie lata panowania Władysława to nasilający się konflikt z braćmi. Po śmierci Salomei z Bergu, drugiej żony Bolesława Krzywoustego i matki juniorów (Władysław był synem Zbysławy Kijowskiej), Mieszko i Bolesław zajęli jej oprawę wdowią, prawnie należną seniorowi, co gwałtownie zaostrzyło sytuację. Do załagodzenia konfliktu na pewno nie przyczynił się niefortunny epizod z Piotrem Włostowicem, po którym nastąpiła próba ostatecznej rozprawy Władysława z braćmi, zakończona klęską pod Poznaniem i ucieczką byłego już seniora via Praga do Niemiec. Specyficzny klimat polityczny ostatnich lat panowania Władysława odzwierciedlenie swoje znajduje na stemplach jego ostatniej monety, gdzie zacięta walka prowadzona jest niejako na dwa fronty. Sytuacji w świecie ludzi odpowiada zachowanie zwierząt (czy może na odwrót, bo to właśnie zachowanie zwierząt – jak świadczą o tym rozmaite dzieła w typie Fizjologusa – miało stanowić wzór dla postępowania ludzi). Tak jak zając nie umknie już swojemu prześladowcy, tak samo powalona postać nie ma większych szans na uniknięcie śmiertelnego ciosu. Wynik walki jest już przesądzony – występujący przeciwko prawowitemu władcy bracia-juniorzy spodziewać się mogą rychłej klęski. Parząc na pierwsze egzemplarze swojej „kombatanckiej” emisji Władysław z pewnością nie przypuszczał, że wydarzenia potoczą się zupełnie inaczej. Na marginesie owej głównej linii interpretacyjnej poszu-

5.

Bolesław IV Kędzierzawy, denar z lat 1146-ok.1152; Aw: Książę z mieczem trzymanym poziomo

siedzący na tronie na wprost, wstecznie BOLE-SLAVS; Rw: Głowa w prostokątnej ramce,

wstecznie S ADALBERIVS; Frynas P.8.1, Gum.H. 88, Str. 51, Such. XIX/1, Kop. 55 (R2);

srebro 0.52 g, 17 mm, rzadki i ładnie zachowany

25

II+

1.250,-

czego jednak nie można już powiedzieć o interpretacji owych enigmatycznych kulek w polu perełkowego prostokąta. Jeśli rozejrzymy się za analogiami, znajdziemy dwa bardzo podobne rozwiązania. Pierwszy to denar wrocławski z imieniem Bolesława i św. Jana Chrzciciela, z monogramem SI (Sanctus Iohannes?)

Ryc. 12 - Denar Bolesława Krzywoustego (?), emisja: przełom XI i XII w polu środkowym, wybity najw., men. Wrocław, WCN 50/3 (400%) prawdopodobniej przez Bolesława Krzywoustego na przełomie XI i XII stulecia (ryc.12). Drugi to denar księcia czeskiego Władysława I (1109-1118, 1120-1125) z przedstawieniem modlącego się św. Wacława na rewersie. W obu przypadkach linia otoku wewnętrznego otaczającego wizerunki centralne zaopatrzona została w cztery kulki, usytuowane w przeciwległych punktach, a więc podobnie jak na naszym denarze, gdzie jednak forma koła zamieniona została – stosownie do zamierzonych treści – w prostokąt. Jak się zatem wydaje, owe cztery kulki nie mają bezpośredniego związku z relikwiarzem, ale wskazują najprawdopodobniej na uniwersalny wymiar postaci świętego, na jego partycypację równocześnie w rzeczywistości ziemskiej, jak i transcendentalnej, na specjalny status w niebiańskiej hierarchii, przekładający się na orędowniczą skuteczność.

Inną możliwość odczytu rewersu zasugerował Stanisław Suchodolski, zwracając uwagę na fakt, że Bolesław objął rządy w Polsce w wyniku zamachu stanu. Umieszczenie na pierwszej jego emisji świętego orędownika mogło potwierdzać, że Wojciech zaakceptował nową sytuację i nadal wspiera z wysokości poczynania księcia, co stanowiło także wyraźną przestrogę dla opozycji. Jak by jednak nie było, następca Władysława II rozpoczął swoją działalność menniczą niezwykle interesującą pod względem przekazywanych treści monetą, a jego późniejsze emisje

6.

Bolesław IV Kędzierzawy, denar z lat 1157-1166; Aw: Cesarz siedzący na tronie na wprost,

trzymający lilię w dłoni po prawej, po bokach półksiężyce; Rw: Napis poziomy w trzech liniach

BOL / EZL / AVS; Frynas P.8.4 (R), Gum.H. 89, Kop. 58 (R5), Str. 55, Such. XX/2; srebro 0.40 g,

16 mm, rzadki, ładnie zachowany

27

II+

1.250,-

7.

Mieszko III Stary, brakteat łaciński; Postać na koniu w prawo, u góry zniekształcony napis

ME[SCO]; Frynas P.9.10, Gum.H. 103, Kop. 69 (R4), Str. 103, Wyk. głębockie 12; srebro 0.15 g, 17 mm, ładnie i wyraźnie wybity, widoczny w pełni rysunek, rzadki

II

3.000,-

kie, srebrne blaszki, zwane obecnie brakteatami (w średniowieczu monety te nazywano po prostu denarami, a określenie „brakteat” upowszechniło się dopiero w XVII w., kiedy ten szczególny rodzaj środków płatniczych stał się obiektem naukowego zainteresowania). Wybijane one były tylko jednym stemplem na miękkiej podkładce, tak że z jednej strony pojawiał się wypukły pozytyw, z drugiej wklęsły negatyw obrazu. W okresie rządów tego władcy (prawdopodobnie jeszcze senioralnych) obok monet z legendami łacińskimi pojawiły się także brakteaty hebrajskonapisowe, niekiedy z bardzo oryginalnymi wyobrażeniami. Intensyfikacja systemu renovatio monetae, jak przyjęto powszechnie – do trzech razy w roku (obecnie pojawiają się jednak propozycje, że monety wymieniano wówczas co sześć miesięcy lub nawet raz na rok), stała się jedną z przyczyn pozbawienia Mieszka senioralnego tronu. Przyniosła z sobą także niespotykaną wcześniej różnorodność motywów na jego monetach, gdyż wymuszała użycie takiego stempla nowej emisji, który diametralnie różnił się od stempla brakteatu właśnie wycofywanego (rozliczanie się z urzędnikami książęcymi pieniądzem pozbawionym ważności groziło wysokimi karami).

Pośród wielu interesujących wyobrażeń obecnych na brakteatach łacińskich pojawia się także wizerunek konny (ryc.16 – pozycja 7), któremu przyjrzymy się teraz bliżej. Od razu trzeba zaznaczyć, że poziom artystyczny brakteatów Mieszka (z kilkoma wyjątkami) nie był szczególnie wysoki. Wyraźnie zauważalny jest tutaj prymat treści nad formą, z czego wniosek, że senior nie przykładał do biegłości rytowników tak wielkiej wagi, jak np. książęta niemieccy czy czescy w tym czasie. Władca na koniu wyryty został nieporadnie, bez dążenia do zachowania proporcji czy poprawności anatomicznej. Ewenementem – i to chyba na europejską skalę – jest tutaj okoliczność, że Mieszko siedzi na idącym stępa koniu bez żadnych insygniów czy atrybutów w rękach – sam fakt, że wyobrażony został na rumaku, w tym przypadku wystarczył. Kontrastuje to z innymi przedstawieniami konnymi w polskim mennictwie średniowiecznym (nie było ich jednak zbyt wiele, biorąc pod uwagę różnorodność typów), w tym z pierwszym wyobrażeniem tego rodzaju w Polsce, jakie pojawia się na denarze książęcym Bolesława Śmiałego, wybijanym w latach ok. 1070-1076, gdzie książę występuje z tarczą i włócznią zaopatrzoną w proporzec (jest to jedno z najwcześniejszych wyobrażeń konnych na monetach europejskich) (ryc.17).

Również późniejsze przedstawienia konne władców piastowskich (w tym i samego Mieszka, 32

8.

Mieszko III Stary, brakteat hebrajski, Gniezno?, Książę z liściem palmowym po prawej stojący

na wprost, w polu po lewej naśladownictwo liter hebrajskich .‫ ;רור‬Frynas P.9.33, Str. 115,

Gum. Hebr. 203; srebro 0.13 g, 16 mm, resztki patyny, rzadki

III+

2.500,-

była także atrybutem pielgrzyma, który do Palestyny wybierał się w jak najbardziej osobistych celach, aby podążając – dosłownie – drogą Zbawiciela wymodlić dla siebie Królestwo Niebieskie. Kiedy papież Urban II (1088-1099), wygłaszając słynne kazanie w Clermont, zachęcające do podjęcia ślubu wyzwolenia grobu Chrystusa z rąk niewiernych, zrównał pojęcia pobożnej pielgrzymki i walki za wiarę, palma na stałe wrosła w ideę krucjatową, i to zarówno jeśli chodzi o wyprawy do Ziemi Świętej, jak i działania na skalę lokalną, czyli wojny z sąsiadami-poganami.

Monety średniowieczne przynoszą nam stosunkowo liczne przykłady zobrazowania za pomocą palmy osobistej pielgrzymki do Palestyny, aby wymienić tu tylko brakteaty arcybiskupa magdeburskiego Wichmana von Seeburg (1152-1192), czy księcia Stodoran Jaksy z Kopniku (11571176). Z palmą często przedstawiany był także św. Maurycy jako patron wszystkich rycerzy-krzyżowców.

Powracając do brakteatu Mieszka Starego należało by spytać, czy jego stempel również przenosić może symbolikę krucjatową? Jeśli skłonimy się ku takiej hipotezie, wówczas nie bardzo pasuje tutaj hebrajska legenda, gdyż Żydzi, jak wiadomo, niejednokrotnie sami stawali się ofiarami krzyżowców. Wycinający stempel Żyd (jeśli założymy, że stemple hebrajskonapisowe wykonywali właśnie oni, przy czym w tym wypadku mamy raczej do czynienia, jak była już o tym mowa, z imitacją liter) mógł oczywiście realizować polecenie księcia i bez szemrania przenieść na niewielki srebrny krążek żądane wyobrażenie. Trudno zatem dać tutaj jednoznaczną odpowiedź, mimo to wydaje się, że myślą przewodnią programu stempla było ukazanie księcia jako władcy zwycięskiego i sprawiedliwego, z oczywistym uwypukleniem jego pobożności.

Wśród brakteatów polskich pozostałych książąt z ostatniej ćwierci XII stulecia, w których oryginalna treść łączy się z ponadprzeciętnym opracowaniem stempla, wymienić należy szczególnie dwie emisje, przypisywane obecnie księciu kujawsko-mazowieckiemu (w latach 11731185) Leszkowi (Lestkowi), synowi Bolesława Kędzierzawego. Ten mało znany, chorowity książę przez karty wielkiej historii przeszedł niemal niezauważony. Po śmierci ojca, będąc wówczas najstarszym z żyjących jego synów (ale jeszcze małoletnim, bo urodzonym ok. 1160 r.) przygotowywany był do objęcia rządów w wyznaczonych mu księstwach przez możnowładcę Żyrona. Ten ostatni dzierżył realną władzę w imieniu Leszka do roku 1177, po czym książę rozpoczął samodzielne rządy, sprawując je do śmierci w 1185 r. Borys Paszkiewicz, który dwie 37

9.

Leszek Biały, brakteat anonimowy, Kraków; Popiersie biskupa z pastorałem i krzyżem, w mitrze

na wprost nad tęczą, poniżej trójwieżowa budowla ze środkową bramną wieżą, na wale otokowym

widoczna część napisu (znanego z innych zachowanych egzemplarzy C(?)SAXAT(?)I(?) (fragment

napisu widoczny również na poz. WCN 20/79); Notae Numismaticae t.V, B. Haczewska,

B. Paszkiewicz, poz. 5; srebro 0.14 g, 16 mm, pięknie wybity i wspaniale zachowany egzemplarz,

duża rzadkość

II

5.000,-

wzorowanych jest na emisjach obcych, przede wszystkim niemieckich. Problem ten badała Bogumiła Haczewska, identyfikując tutaj m.in. wpływy mennic w Aschaffenburgu, Halberstadt, Nordhausen, Schongau czy Überlingen. Również moneta z biskupem nad łukiem bardzo podobna jest do jednego z brakteatów arcybiskupa magdeburskiego Wichmana von Seeburg (11521192), przy czym możliwe są tu także wpływy północno-niemieckie w przypadku przedstawienia architektonicznego pod łukiem. Omawiana emisja małopolska reprezentuje zatem ważne zjawisko w mennictwie polskim końca XII i początku XIII w., a mianowicie falę zapożyczeń magdeburskich, wyraźnie rozpoznawalną wśród innych, nierzadko odległych, nawiązań formalnych.

Kim jednak jest tajemniczy biskup na stemplu? Stanisław Suchodolski dopuszcza tutaj dwóch kandydatów: św. Wojciecha lub biskupa Stanisława, jeszcze formalnie nie wyniesionego na ołtarze, ale już otoczonego przedkanonizacyjnym kultem, o czym zaświadcza Kronika Mistrza Wincentego. W takim wypadku architektura pod łukiem to albo Niebieska Jerozolima, skąd obaj opiekunowie sprawują pieczę nad krajem, albo – i taka interpretacja jest chyba bliższa prawdy – symbol księstwa krakowskiego bądź nawet samego Krakowa jako siedziby władcy. Za te z mozołem dzisiaj odczytywane programy ideowe uwiecznione na monetarnych stemplach odpowiedzialni byli zapewne, według wspomnianego badacza, „współpracujący z dworem książęcym intelektualiści z krakowskiego środowiska katedralnego w czasach pontyfikatu Wincentego Kadłubka i Iwona Odrowąża” (o Żydach w tym kontekście będzie jeszcze mowa niżej).

Zarówno omawiany brakteat, jak i cała grupa, jaką reprezentuje, charakteryzuje się znakomitym dostosowaniem skomplikowanych nieraz wizerunków do niewielkiego okrą41

Ryc. 23.2 - Rekonstrukcja napisu na wale otokowym brakteata Leszka Białego

10.

Dolny Śląsk; brakteat szeroki z 2. połowy XIII w.; Głowa orła w koronie o trzech fleuronach

oraz widocznym upierzeniu na szyi w lewo; Fbg 830 (209); srebro 0.68 g, 26 mm, moneta

fantastycznej urody, ładniejszy egzemplarz niż prezentowany w katalogu kolekcji Ferdinanda

Friedensburga (tamten egzemplarz miał wyszczerbienie), niebywała ostrość rysunku rzadko

spotykana na brakteatach z tego okresu, patyna

II

2.500,-

cławskiej. Jedne z bardziej interesujących monet w tym typie wybił Bolesław Wysoki we Wrocławiu ok. 1190 r., kontynuując formę brakteatów płaskich (wcześniej, przy końcu lat 70. XII w., brakteaty wybił w tym mieście najprawdopodobniej jego brat Mieszko Młodszy/Raciborski, rozpoczynając tym samym mennictwo dzielnicowe). Wygląd (dolno)śląskich brakteatów uległ zmianie około roku 1220. Stały się one nieco mniejsze, straciły – za wyjątkiem kilku typów – legendy, a poziom opracowania ich stempli gwałtownie spadł (co jednak nie znaczy, że stały się przez to mniej interesujące pod względem przenoszonych treści). Te tzw. brakteaty ratajskie (od znaleziska we wsi Rataje) łączone są głównie z dwoma władcami: Henrykiem Brodatym (1201-1238) i jego synem Henrykiem Pobożnym (1238-1241). Kilka lat po śmierci tego ostatniego nastąpiła kolejna reforma dolnośląskiego mennictwa brakteatowego. Wprowadzone zostały wówczas wybijane w kilkunastu mennicach przez okres około pięćdziesięciu lat tzw. brakteaty szerokie, a więc większe (sporadycznie z mniejszymi frakcjami), zaopatrzone w szeroki wał. Na ich stemplach umieszczano różnego rodzaju symboliczno-heraldyczne znaki w dość dużej rozmaitości, żeby przywołać tutaj tylko piękną głowę ukoronowanego Orła, wyobrażoną na egzemplarzu oferowanym na jubileuszowej aukcji WCN (ryc.26 – pozycja 10). Trzeba tu zaznaczyć, że jest to jedno z pierwszych świadectw potwierdzających nałożenie korony na głowę naszego królewskiego ptaka. Podobne wyobrażenia pojawiają się także nieco później, bo na brakteatach guziczkowych z przełomu XIII i XIV stulecia oraz na śląskich kwartnikach, z kolei w polskiej sfragistyce ukoronowany orzeł przedstawiony został po raz pierwszy na pieczęci herbowej Kazimierza II bytomskiego, znanej w jednym egzemplarzu z 1282 r.

Jedną z najbardziej interesujących – a jednocześnie najbardziej enigmatycznych – średniowiecznych monet śląskich jest brakteat z grupy ratajskiej (zwanej także ratajsko-marszowicką) z wyobrażeniem koncentrycznie rozchodzących się półokręgów (ryc.27). Najsensowniej dotąd brzmiące wyjaśnienie tego oryginalnego motywu zakładało jego identyfikację z tęczą, przy czym trudno było sprecyzować jej symbolikę w tym konkretnym przypadku. Badacze pomijali więc z reguły kwestię interpretacji, kontentując się określeniem „wyobrażenie niezrozumiałe”. Owa 45

11.

Kazimierz III Wielki, grosz szeroki bez daty, Kraków; Aw: Korona z trzema fleuronami, między

nimi krzyżyki, nad nią pierścień, w otoku wewnętrznym KAZIMIRVS:PRIMVS, w zewnętrznym

DEI GRACIA REX POLONIE; Rw: Heraldyczny ukoronowany Orzeł z głową w lewo, wokoło

GROSSI CRACOVIENSSE; BRP Kazimierz Wielki 15, Frynas P.12.1 (VR), Gum.H. 362,

Karolkiewicz 2071, Kop. 344 (R5), WN 1973, R. Kiersnowski aw. 17 / rw. -; srebro 2.75 g, 29 mm,

minimalne wyszczerbienia, ale czytelny egzemplarz, bardzo ładnie zachowany i bardzo rzadki,

nienotowany rewers !

II-

50.000,-

nie do fontann podczas wycieczek), jest krańcowo zdegenerowaną formą niegdysiejszego króla rynku. U początków swojej kariery stał grosz na szczycie systemu pieniężnego w Polsce, będąc monetą, którą w normalnych warunkach stosunkowo trudno było zgubić (jego nazwa wywodziła się od łacińskiego słowa grossus, czyli „gruby”). Najbardziej reprezentacyjną (i chyba najpiękniejszą) jednostkę monetarną jesieni polskiego średniowiecza wybił jeden z największych naszych monarchów – Kazimierz Wielki (1333-1370). Władca ten przeprowadził w Polsce szeroko zakrojoną reformę pieniężną, wpisującą się w ciąg wielkich reform, które przez XIII i XIV stulecie przetaczały się przez kraje Europy.

Kazimierz Wielki, obejmując tron, bez wątpienia zdawał sobie sprawę, że głównym zadaniem, z jakim będzie się musiał zmierzyć na polu gospodarki, będzie przezwyciężenie skutków okresu rozbicia dzielnicowego. Konieczna była unifikacja pieniądza w państwie, które dzieliło się na trzy prowincje monetarne (czyli osobne strefy obiegu pieniężnego, których granice nie zawsze pokrywały się z granicami państw i dzielnic): małopolską (krakowską), wielkopolską i mazowiecko-kujawską. Różne okoliczności sprawiły, że do wprowadzania reform przystąpił król dopiero w ostatnim dziesięcioleciu rządów.

51

12.

Kazimierz III Wielki, denar z początku panowania, mennica na Kujawach; Aw: Piastowski

orzeł heraldyczny z trzema piórami w każdym skrzydle, z głową w prawo oraz zawiniętymi ku górze

piórami ogona; Rw: Herb kujawski - półorzeł i półlew wspięty, powyżej niewielki zarys korony;

brak analogii w literaturze; srebro 0.61 g, 14 mm, wyszczerbiony, ale bardzo czytelny, UNIKAT!

Bardzo ciekawy rysunek orła piastowskiego oraz herb Kujaw w odbiciu lustrzanym - takie elementy

nigdy nie pojawiły się w mennictwie notowanym dotychczas. Bardzo regularna perełkowa obwódka

oraz styl wykonania, a w szczególności herb Kujaw wykazują podobieństwo do denarów

gniewkowskich (patrz Borys Paszkiewicz - Denary gniewkowskie [w: Wiadomości

Numizmatyczne 2005, z. 2, str. 155 i n.]

III

10.000,-

przy czym w większości wypadków, pomimo niewielkiego pola stempla, zachowana została legenda otokowa (inna sprawa, że nie zawsze czytelna). Przykładem bardziej „purystycznego” ikonograficznie XIV-wiecznego denara jest egzemplarz, który pojawił się po raz pierwszy na aukcji Warszawskiego Centrum Numizmatycznego w ubiegłym roku i określony został jako emisja Kazimierza Wielkiego pochodząca z mennicy kujawskiej, zbliżona stylem do opisanych przez Borysa Paszkiewicza denarów gniewkowskich (ryc.33 – pozycja 12). Po jednej stronie wyobrażono tutaj piastowskiego Orła, po drugiej herb Kujaw, ale w lustrzanym odbiciu. Moneta ta jest przykładem tendencji ikonograficznych dominujących w polskim mennictwie późnośredniowiecznym, od lat 70. XIV w. począwszy. Wszelkie elementy obrazowe i sceny o charakterze narracyjnym zeszły wówczas na margines (bądź zupełnie przestały się pojawiać), dominować natomiast zaczęły motywy heraldyczne, opracowane w sposób poprawny, ale raczej bez ambicji artystycznych, otoczone najczęściej legendami z imionami emitentów i nazwą kraju, którym władali.

Aby zakończyć już epokę średniowiecza, kilka słów poświęcić trzeba również monetom epoki jagiellońskiej. Władysław Jagiełło początkowo kontynuował bicie wyłącznie denarów, podobnie jak Ludwik Węgierski (1370-1382) oraz jego córka Jadwiga (1382-1399), koronowana na króla Polski w 1384 r. Denary Jagiełły nie różnią się zbytnio swoją ikonografią od poprzedzających je emisji, gdyż na awersie – podobnie jak Ludwik i Jadwiga – umieścił on Orła, na rewersie natomiast koronę lub krzyż podwójny (jagielloński), które zastąpiły herb węgierskich Andegawenów. I właśnie te symbole stały się podstawowymi elementami obecnymi na monetach Władysława, pojawiając się powszechnie rów55

Ryc. 33.1 - Herb Kujaw wykonany w lustrzanym odbiciu na kujawskim denarze Kazimierza Wielkiego

13.

Zygmunt I Stary, dukat 1532, Kraków, Aw: Popiersie króla w czepcu i w koronie, w otoku napis

SIG I REX PO DO PRVSS 153Z, Rw: Tarcza herbowa, po jej bokach litery C-S, napis wokoł

IVSTVS VT PALMA FLOREBIT, H-Cz. -, Kaleniecki s. 12, T. 1500, złoto 3,51 g, moneta znana

jest ze zbiorów: Gabinetu Numizmatycznego we Wiedniu, kolekcji Potockich i Antoniego

Czerwińskiego. Po wojnie w sprzedaży były dwa egzemlarze: pierwszy w 1962 roku w Coin

Galleries w Nowym Yorku, drugim jest ten egzemplarz sprzedawny na 21 i 43 aukcji WCN,

lekko pogięty i nieznacznie uszkodzony w tle, ekstremalnie rzadki

III

300.000,-

1490 r. Wydaje się jednak, że między tą monetą a dukatami koronnymi Zygmunta nie ma bezpośredniego związku, bo portugalski justo, ze stojącym lub tronującym en face królem, utrzymany jest jeszcze w późnośredniowiecznej konwencji. Świadczy to jednak o nośności hasła i jego użyteczności w ówczesnej szeroko pojętej propagandzie politycznej od zachodnich po wschodnie krańce Europy. Emisje z najszlachetniejszego kruszcu, mające zawsze w mniejszym lub większym stopniu charakter reprezentacyjny, były traktowane ze szczególnym pietyzmem, jeśli chodzi o jakość zwartego na ich stemplach przekazu (co zobaczymy niejednokrotnie później), chociaż na pierwszy rzut oka może się wydawać inaczej.

Mennictwo złote kontynuowane było przez syna i następcę Zygmunta Starego na polskim tronie, Zygmunta Augusta (od 1529 r. wielki książę litewski, od 1530 król polski, panował samodzielnie od 1548 do 1572 r.). Charakteryzując postać tego władcy, uwypukla się najczęściej w literaturze jego polityczną dalekowzroczność, rozwagę w podejmowaniu decyzji, dążenie do wzmocnienia kraju zarówno gospodarczo, jak i militarnie czy rzadko spotykaną u monarchów tolerancję religijną. Zwraca się ponadto uwagę na umiłowanie króla – tego typowego „człowieka renesansu” – dla sztuki, literatury i historii, na jego intensywny patronat nad artystami czy zainteresowania kolekcjonerskie. Dla numizmatyków natomiast najważniejsza jest stosunkowo duża aktywność Zygmunta Augusta na polu finansów. Najpoważniejszą reformę pieniężną przeprowadził on, jak się przyjmuje, w 1565 r. Związana ona była z planowaną unią Polski i Litwy, która zakładała unifikację waluty na obu tych obszarach. Efektem podjętych w tym kierunku działań było pojawienie się w systemie pieniężnym państwa kilku nowych nominałów: oboli, dwudenarów (dwupieniędzy), dwugroszy i czterogroszówek (czworaków) litewskich, wybija65

14.

Zygmunt II August, dukat 1563, Wilno, Aw: Popiersie w prawo, SIGIS AVG REX PO M D LIT,

Rw: Tarcza herbowa i napis wokoło MONE AVRE MAG DVCA LI, złoto 3.45 g, H-Cz. -

Ivanauskas 16SA8-3, Kaleniecki s. 44, T. 600, moneta sprzedana na 31 i 51 aukcji WCN,

lekko gięty, bardzo rzadki

III

250.000,-

się tutaj sześć herbów w następującej kolejności: Polski (Orzeł Biały), Litwy (Pogoń), Kijowa (św. Michał Archanioł), Żmudzi (Niedźwiedź) oraz Wołynia (Krzyż), w polu sercowym wyobrażono Węża Sforzów (zwanego też Smokiem lub Bazyliszkiem) – herb macierzysty Zygmunta Augusta. Taka sama tarcza herbowa pojawia się jeszcze tylko na późniejszych, wybijanych w 1564 r. półkopkach (30-groszówkach, czyli złotych) (ryc.44) i ćwierćkopkach (15-groszówkach) tego władcy (użycie w przypadku dukatów, pomimo niewielkiego pola stempla, rozbudowanych elementów heraldycznych, stanie się cechą charakterystyczną mennictwa późniejszych władców Polski). I jeszcze jedna sprawa, jeśli chodzi o monety złote: zniknęły z nich fragmenty Psalmów, zapewne dlatego, że spełniły już swoje zadanie.

Nie oznacza to jednak, że król zrezygnował zupełnie z tak interesującego sposobu komunikowania ważnych dla siebie treści.

Chodzi tu oczywiście

Ryc. 44 - Zygmunt August, złotówka (30 groszy, czyli półkopek), 1564, men. Wilno (Tykocin?), WCN 50/20 (150%)

67

w dobrach królewskich, zaraz przy granicy z Koroną, Tykocin (jeśli oczywiście zgodzimy się, że tam właśnie interesujące nas trojaki ujrzały światło dzienne).

Umiejscowienie oficyny monetarnej w takim miejscu, bezpośrednio pod warownym zamkiem, dawało królowi znacznie szersze pole manewru, jeśli chodzi o plany produkcji kontrowersyjnego, ze względu na przekaz, pieniądza. Pełne rozwiązanie zagadki „szyderczej” – czy raczej, jak powinniśmy obecnie mówić, „napomnieniowej” – trzygroszówki jest zatem jeszcze przed nami.

Na jubileuszowej aukcji WCN pojawia się także moneta będąca bardzo cenną pamiątką historyczną, o której Ryc. 46.1 - Kontrmarka Zygmunta jednak niewiele da się powiedzieć jako o źródle do badań Augusta na półtalarze króla neapolitańskiego Filipa II nad sztuką i kulturą polską (ryc.46 – pozycja 15). W 1564 r.

Zygmunt August dopuścił do obiegu zaopatrzone w kontramarkę pataki (srebrne półdukaty) oraz patakony (srebrne dukaty) Karola V (1516-1554) i jego syna Filipa II (jako król Neapolu i Sycylii oraz książę Mediolanu w latach 1554-1598). Z reguły mocno zużyte, zaopatrzone były w niewielki stempelek z ukoronowanym monogramem królewskim i datą 15-64. Na rewersie znajdował się portret pierwotnego emitenta (jego rysy były

15.

Zygmunt II August, patak (półtalar) Filipa II, jako król Neapolu i Sycylii oraz książę Mediolanu

w latach 1554-1598, Aw: Popiersie i napis wokoło, Rw: Tarcza herbowa i napis, okrągła kontrmarka

z ukoronowanym monogramem SA i datą 15-64 po bokach, srebro 14.54 g,

Ivanauskas 14SA10-2 (RR), rzadki

70

III

30.000,-

16.

Stefan Batory, talar 1580, Olkusz, Aw: Półpostać króla w prawo, po bokach data i napis wokoło

STEPHANVS D G REX POLONIAE, Rw: Korona pomiędzy cyframi daty, niżej dwie tarcze herbowe,

napis wokoło MAG DVX LITVA RVS PRVS MAS & C, poniżej herb Glaubicz (ryba w tarczy),

srebro 28.438g, H-Cz. 637 (R7), T. 700, na otoku monety niewielkie zagłębienie

(ślad po zawieszce?), egzemplarz z 53. aukcji WCN, stara patyna, bardzo rzadki

72

III

250.000,-

17.

Zygmunt III Waza, 3 dukaty 1612, Kraków, Aw: Popiersie w prawo i napis w otoku

SIGIS. III.D.G.-REX.POL.ET.SVEC, Rw: Czteropolowa tarcza herbowa ze Snopem (herbem

Wazów) po środku, poniżej nominał III, całość otoczona orderem Złotego Runa, w otoku napis

M.D.LITV.RVS.PRVS-MASO.SAM.LIVO.XC, złoto 10.34 g, Kop.1415 (R8), H-Cz. 5776 (R8),

moneta z aukcji Sotheby,s (23.05.1988) a następnie z aukcji kolekcji H. Karolkiewicza poz. 2216,

piękny egzemplarz i wielkiej rzadkości

77

II

100.000,-

18.

Zygmunt III Waza, półtalar 1631, Bydgoszcz, Aw: Półpostać króla w otoku napis

SIGIS.III.D.G.REX.POL.M.D.- LIT.RVS.PRVS.IMASO., Rw: Tarcza herbowa otoczona orderem Złotego Runa i napis wokoło SAM.LIV.NE.NO.SV-GOT.VAD.Q.HR.REX., srebro 14.45 g,

Kop. 1294 (R5), Gum. - mennica Bydgoska 788 (podobny), H-Cz. - zanotował 3 odmienne

egzemplarze z tego roku, rzadki i pięknie zachowany

II

12.500,-

złotych monet krakowskich tego czasu), rytownik podjął udaną w sumie próbę plastycznego ukształtowania wizerunku pomimo płytkości reliefu, a uwypuklone, ściągnięte nad oczami brwi nadają twarzy nieco groźnego wyrazu. Zarost zaznaczony został zgodnie z modą, jakiej wówczas hołdował król – długie, zawijające się lekko ku górze wąsy zakończone pojedynczymi kosmykami oraz równo przycięta bródka. Interesujący jest rewers tego numizmatu (jak się wydaje, cięty przez innego rytownika, być może pomocnika Mistrza Wyobrażeń Portretowych). Pojawiająca się tutaj ukoronowana (przy czym korona jest inna niż ta na skroniach Zygmunta), otoczona łańcuchem Orderu Złotego Runa tarcza herbowa, z herbami kolejno: Polski, Szwecji, Litwy, Gotlandii i Wazów (w polu sercowym), charakterystyczna jest dla złotych monet krakowskich i odpowiada tytulaturze na awersie, gdzie najpierw wymieniony jest tytuł króla Polski, a następnie Szwecji (reszta tytulatury została przeniesiona na rewers).

Epoka Wazów rozpowszechniła w polskim mennictwie wyobrażenie królewskie w typie rex armatus z mieczem, które w całej swojej okazałości (czyli w półpostaci, niekiedy z uwidocznieniem fartucha zbroi) pojawiło się na wybijanych od 1618 r. talarach i ortach koronnych (a także półtalarach emitowanych od 1620 r.) Zygmunta III, występując także sporadycznie na półportugałach bydgoskich z 1623 r. i niedatowanych portugałach krakowskich. Taki typ ujęcia 79

19.

Zygmunt III Waza, dukat 1612, Gdańsk, Aw: Popiersie króla w prawo i napis wokoło

SIGIS 3 D G REX POL M D L R P, Rw: Herb Gdańska i napis wokoło MONE AVREA CIVI GEDANENSIS, złoto 3.47 g, H-Cz. 1290, Kaleniecki ss 180-181, T. 16, bardzo ładny

z dużym blaskiem menniczym

II/II+

20.000,-

wyobrażenia portretowego jest wspomniany już łańcuch Orderu Złotego Runa – obligatoryjny składnik monetarnego wizerunku królewskiego w epoce Wazów – któremu teraz poświęcić trzeba nieco więcej uwagi.

Było to jedno z najbardziej prestiżowych odznaczeń monarchów chrześcijańskiego świata, przeznaczone wyłącznie dla wysoko urodzonych katolików, legitymujących się nieskazitelnym pochodzeniem po mieczu i po kądzieli co najmniej przez osiem pokoleń. Order powstał w 1430 r. na dworze niepospolitego mecenasa sztuk i nauk Filipa III Dobrego (1419-1467), „na chwałę domu Burgundii, na cześć Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja, w celu obrony i rozpowszechniania wiary katolickiej, ku krzewieniu cnót i dobrego wychowania”. Dwór Filipa, intensywnie zasilany idącymi z południa ideami renesansu, był miejscem, gdzie w sposób szczególny pielęgnowano późnośredniowieczne rycerskie tradycje. Źródłem inspiracji do rozkwitu ideologii monarszej były zarówno przeżywające swoje „złote” dni legendy (król Artur i rycerze Okrągłego Stołu), jak i grecko-rzymska mitologia, której epizody stanowiły nierzadko podstawy do rozwijania wysublimowanych porównań z bohaterami starożytności. Szczególnym upodobaniem Filipa cieszyła się saga o Argonautach, przy czym to nie Jazon, dowódca wyprawy po Złote Runo, był tutaj postacią faworyzowaną, ale jeden z jej uczestników – Herakles, który uważany był za protoplastę dynastii burgundzkiej. Dlatego też fundując Order Złotego Runa burgundzki władca myślał zapewne przede wszystkim właśnie o synu Zeusa i Alkmeny, wówczas już mocno schrystianizowanym, który stanowić miał wzór dla kawalerów-katolików nie 86

20.

Zygmunt III Waza, dukat 1629, Gdańsk, Aw: Popiersie króla w prawo i napis wokoło

SIGIS III D G REX POL M D L R PR, Rw: Herb Gdańska i napis wokoło MONE AVREA CIVI

GEDANENSIS, złoto 3.47 g, H-Cz. 1607 (R1), Kaleniecki s.193, T. 20, lekko gięty, bardzo ładny,

patyna

II+

35.000,-

cofających się przed żadnym niebezpieczeństwem. Okazją do fundacji zakonu stało się małżeństwo Filipa Dobrego z Izabelą portugalską.

Prawo nadawania Orderu przeszło na Habsburgów w 1477 r. wraz z małżeństwem Marii, wnuczki Filipa Dobrego i ostatniej przedstawicielki dynastii burgundzkiej, z arcyksięciem Maksymilianem, późniejszym władcą Imperium Rzymskiego. Pierwszym monarchą polskim wyróżnionym tym prestiżowym Orderem został Zygmunt I Stary w 1519 r. (posłowie Karola V dostarczyli mu go dopiero w październiku 1525 r.), co jednak ciekawe, na monetach tego władcy Złote Runo nie pojawia się. Zygmuntowi III Order ten przyznany został przez Filipa III Habsburga w styczniu 1600 r. (w lutym tegoż roku został polskiemu monarsze dostarczony) i odtąd polski monarcha prezentował je dumnie na swoich numizmatach. Upodobanie do tej prezentacji przeszło następnie na jego synów – Władysława IV i Jana Kazimierza. Fakt otoczenia łańcuchem orderowym tarczy herbowej Rzeczypospolitej – pomijając fakt, że takie zakomponowanie pojawiało się już wcześniej na monetach cesarskich – mógł także oznaczać, że Zygmunt i jego następcy w tym właśnie odznaczeniu widzieli upostaciowanie swoich podstawowych obowiązków względem powierzonego im we władanie kraju, pojmowali je jako symbol wszystkich przynależnych im cnót, jako jasne wyznanie wiary, a jednocześnie swoisty amulet – znak apotropaiczny – zapewniający Rzeczypospolitej absolutną ochronę.

Powiedzmy teraz kilka słów o monetach gdańskich Zygmunta, do czego pretekst dają dwa interesujące dukaty (z 1612 i 1629 r.), oferowane na jubileuszowej aukcji (ryc.55-56 – pozycje 87

21.

Władysław IV Waza, medal sygnowany S.D. (Sebastian Dadler) wybity w 1636 r. dla upamiętnienia

uwolnienia Smoleńska z oblężenia Moskali, zawarcia pokoju z Turcją w 1636 r. oraz podpisania

rozejmu ze Szwecją w Sztumskiej Wsi w 1635 r., Aw: Władysław IV przyjmuje kapitulację armii

moskiewskiej, w tyle Smoleńsk i obóz wojskowy, Rw: Król w towarzystwie armii przyjmuje

poselstwa tureckie i szwedzkie, nad głową króla aniołek z wieńcem i gałązką palmową, wokół napis:

ET BELLO ETPACE COLENDVS TVRCAE PACEM FERENTES ET SVECI (godni szacunku zarówno w wojnie jak i pokoju Turcy i Szwedzi ofiarują pokój), srebro 161.86 g, 80 mm,

H-Cz.1766 (R5), Racz.113, Maue 38, jeden z najbardziej efektownych medali XVII-wiecznych

z ładną patyną

II-

75.000,-

swoistą zachętą do działań mających na celu podtrzymanie pokoju, zapewniającego rozkwit gospodarczy całego kraju.

Jeszcze niedawno uważano, że za projekt donatywy odpowiedzialny był Samuel Ammon.

Jednak Jacek Tylicki odkrył, że w przypadku wielu numizmatów gdańskich tego typu artysta z Schaffhausen tylko rytował kompozycje, które obmyślał wybitny gdański malarz Hermann Han (1580-1627/28). Tak też się stało w przypadku naszej donatywy, gdzie w fibuli spinającej płaszcz królewski pojawia się sygnatura AVHh, czyli „A[bgerissen] V[on] H[ermann[ h[an]” (Zaprojektowane przez Hermanna Hana). Dzieło to powstało w okresie, kiedy urząd burmistrza sprawował w Gdańsku Johann von der Linde (w latach 1581-1618), który, jak pisze wspomniany badacz, „starał się uczynić z Gdańska ośrodek prawdziwego chrześcijańskiego ładu”. I taki właśnie ład wyrażony został za pomocą zróżnicowanych symboli na stemplu rewersu arcydzieła z 1614 r.

Jak zauważa Bogumiła Haczewska, poprzez napisy na stronie herbowej donatywa „przekazuje program ideowy protestanckiego miasta, w którym panuje zgoda i sprawiedliwość, a cnoty obywatelskie zyskują doczesną pomyślność”. Z kolei Maria Stahr zauważa, że program rewersu odczytywać należy na dwóch poziomach – publicznym i prywatnym, gdyż „z jednej strony można tu wyodrębnić sferę postulatów dotyczących funkcjonowania dobrej władzy, z drugiej zaś nakazów etycznych odnoszących się do obywateli”. W pozornie tradycyjnej kompozycji za91

Ryc. 58.1 - Scena przyjmowania kapitulacji od dowódców moskiewskich przez Władysława Wazę na medalu Sebastiana Dadlera

warł Hermann Han wszystkie istotne dla mieszkańców Gdańska treści, stworzył dzieło, z którego wyłania się idealny obraz „wrót Rzeczypospolitej”. Geniusz Samuela Ammona uwiecznił ten drobiazgowo przemyślany program ikonograficzny w najszlachetniejszym z kruszców, dając metropolii nad Motławą wizytówkę, głoszącą wszem i wobec jej bogactwo i wspaniałość.

Wzięcie pod lupę donatywy, która stoi na granicy pomiędzy monetą a medalem, jest dobrym pretekstem do zaprezentowania w tej książce kilku medali sensu stricto, zwłaszcza, że na jubileuszowej aukcji WCN znalazły się prawdziwie szlachetne okazy. Jednym z najbardziej okazałych dzieł w historii polskiego medalierstwa jest monumentalny medal Sebastiana Dadlera, powstały w 1636 r. i poświęcony zwycięstwu Władysława IV pod Smoleńskiem oraz traktatom pokojowym z Turcją (1634 r.) i Szwecją (1635 r.) (ryc.58 – pozycja 21). Na awersie wyobrażono scenę przyjmowania przez polskiego króla kapitulacji od dowódców wojsk moskiewskich dnia 24 lutego 1634 r. Na pierwszym planie pojawia się Władysław IV konno en trois quarts od tyłu 92

Ryc. 58.2 - Władysław Waza przyjmujący poselstwo tureckie i szwedzkie na medalu Sebastiana Dadlera

(bardzo rzadkie ujęcie, wymagającej dużej zręczności rytownika), trzymający w wyciągniętej ręce regiment, ubrany w krótki płaszcz i szerokie spodnie włożone w wysokie buty, w kapeluszu z pawim piórem. Asystuje mu, również konno, hetman Krzysztof Radziwiłł, za którym stoją polskie wojska. Przed władcą korzą się trzej Moskale ze złożonymi w zgrabne paczuszki sztandarami. Na dalszych planach zaobserwować możemy ruchy wojsk w szyku bitewnym, widok Smoleńska za warownymi umocnieniami oraz namioty nieprzyjacielskich wojsk oblegających miasto. Przedstawienie to otacza wyjaśniający sytuację napis: „Za pomocą Boga Najwyższego, niezwyciężonego Władysława IV. Polskiego, Szwedzkiego Króla zwycięzkim orężem Smoleńsk oswobodzony, Moskale pobici, chorągwie, wodzowie, poddani” (tłum. E. Raczyńskiego).

Na rewersie z kolei oglądać możemy alegoryczną demonstrację potęgi Władysława IV wobec Turcji i Szwecji. Monarcha, ukazany na wspiętym koniu, przyjmuje właśnie poselstwo z obu krajów (każdy z członków delegacji dzierży gałązkę oliwną, którą za chwilę położy przed 93

22.

Władysław IV Waza, medal zaślubinowy z Ludwiką Marią, autorstwa Jan Höhna sen. wybity

w Gdańsku w 1646 r., Aw: Król i królowa siedzący na tle ozdobnego baldachimu, u góry dwa orły,

napis w otoku: SISTE GRADU BELLONA.., Rw: Pod herbem Gdańska poziomy napis FATA

POLO VENIUNT., w otoku: VALADISLAO IV POLONIAE.., złoto 55.12 g, 55 mm,

H-Cz.17585 (R6), Racz.125, Marian Gumowski Medale Władysława IV Wazy Kraków 1939, poz. 96,

bardzo rzadki i piękny medal znany wyłącznie w złocie w kilku wielkich kolekcjach, lekko

pofalowana powierzchnia i uszkodzenia rantu, stara patyna

97

II-

125.000,-

23.

Władysław IV Waza, talar 1642, Bydgoszcz, Aw: Popiersie króla z herbem podskarbiego na dole,

w otoku napis, Rw: Dziewięciopolowa tarcza herbowa, otoczona orderem Złotego Runa z literami

B S w łańcuchu, po bokach znak menniczy - haki , litery G - G i data 16 - 4Z, srebro 28.66 g,

Kop. 1505 (R2), Gum. - mennica Bydgoska 1052, wyśmienity stan zachowania

99

II+

25.000,-

24.

Władysław IV Waza, dukat 1639, Gdańsk, Aw: Popiersie króla w prawo, w otoku napis,

Rw: Herb Gdańska, poniżej litery I - I, w otoku napis, Kop. 7584 (R4), H-Cz. 1802 R2, Fr. 15,

złoto, 3.48 g, drobny defekt krążka w tle, bardzo ładny egzemplarz

II+

30.000,-

jego dzielność, zdecydowanie i siłę. Wpisują się doskonale w zamierzenia Władysława, który – opromieniony zwycięstwem w bitwie pod Chocimiem w 1621 r. – widział się w roli władcy zjednoczonej chrześcijańskiej armii, która wyruszy na Wschód, aby ostatecznie wyrzucić Turków z Europy. Wizerunki tego typu kopiowane były z krążących między mennicami odbitek graficznych, przy czym, jak była już o tym mowa, to od zarządcy mennicy najpewniej zależało, który wariant (oczywiście z tych zaakceptowanych przez króla) umieścić na monecie. Popiersie Władysława na stemplach rytownika BS jest np. tego samego typu, jak na dukacie króla wybitym wcześniej w Gdańsku (o nim za chwilę), a że to ostatnie ustępuje pod względem artystycznym realizacji talarowej, to oba powstać musiały na podstawie tego samego pierwowzoru graficznego.

Rewers omawianego talara jest konwencjonalny w typie, ale w szczegółach dość dobrze opracowany. Dziewięcioplową tarczę herbową przykrywa tutaj korona zamknięta i otacza łańcuch Orderu Złotego Runa. Po bokach wstawiono datę 16-42 oraz inicjały dzierżawcy G-G (odnoszące się do Gabriela Gerlöffa), wraz z jego znakiem mincerskim (skrzyżowane haki).

Wspomniany wyżej dukat gdański, zbliżający się typem królewskiego wizerunku do przedstawienia na talarze, wybity został w 1639 r. (ryc.62 – pozycja 24) Porównując oba portrety dostrzec możemy we właściwym świetle kunszt Mistrza BS, który nie tylko śmiało stawać mógł w szranki z artystami-medalierami z nadbałtyckiej metropolii, ale nawet okazywał się od nich lepszy (o tym, że nie działał on w Gdańsku, przekonuje brak jego inicjałów na wybijanych tam monetach). Wizerunek na dukacie wykonany został nieco bardziej schematycznie, przy czym anonimowy rytownik wyraźnie skupił się tu na koronie, akcentując jej znaczenie drobiazgowym 101

25.

Jan II Kazimierz, talar 1649, Kraków, Aw: Półpostać króla w ozdobnej zbroi, z jabłkiem i berłem

królewskim w dłoniach i napis wokoło IOANNES CASIMIR DG REX POLON MAG DVX LIT RVS PRVS M S L, Rw: Tarcza herbowa, po bokach litery G - P i data, napis wokoło SA SE CZ

NEC NO SVE CO VA H REX, 28.40 g, H-Cz. 5207 (R5), Dav. 4334, T. 100, bardzo efektowny i rzadki talar z puncą kolekcjonerską Emeryka Hutten-Czapskiego, stara ciemna patyna

103

II+

25.000,-

105

26.

Jan II Kazimierz, dwutalar 1650, Gdańsk, Aw: Półpostać króla i napis wokoło IOAN CASIM DG

REX POL & SUEC M D RUS PRU, Rw: Herb Gdańska i litery G-R, napis wokoło MONETA ARGENTEA CIVITATIS GEDANENS, srebro 57.69 g, H-Cz. 1960 (R4), Bahr. 8507,

Chełmiński 871, Frankiewicz 677, bardzo dobrze wybity, pięknie zachowany, z ładnym

blaskiem menniczym

II+

100.000,-

rok później w Gdańsku. Jarosław Dutkowski zasugerował, że krakowska emisja w tym typie być może „miała uświetnić ceremonię koronacyjną. Przy biciu kolejnych typów talarów zredukowano bowiem ilość symboli władzy królewskiej”. Nie jest to w każdym razie wykluczone, bo w taki sam sposób ujęty został polski monarcha na monumentalnym (64 x 445,5 cm) miedziorycie z tego samego 1649 roku, zatytułowanym „Apoteoza króla Jana Kazimierza” autorstwa gdańszczanina Wilhelma Hondiusa, wykonanym według obrazu Adolfa Boya. Jak przypuszcza Hanna Widacka, sztych ten sporządzony został zapewne właśnie na koronację Jana Kazimierza, a zatem mógł oddziałać na ikonografię monet, chociaż na tych ostatnich brakuje kapy koronacyjnej i płaszcza, które jednoznacznie potwierdziłyby źródło inspiracji krakowskiego rytownika.

Spójrzmy teraz na wspomnianą powyżej dwutalarówkę gdańską z 1650 r. (ryc.64 – pozycja 26). Jako wzór wyobrażenia władcy posłużyło tutaj bez wątpienia ujęcie Władysława IV na okazałych donatywach tego króla autorstwa Jana Höhna seniora, które Rada Miasta Gdańska zleciła

Ryc. 65 - Władysław IV, donatywa w srebrze, 1644, men. Gdańsk, WCN 32/393 (150%)

106

27.

Jan II Kazimierz, ort 1664, Toruń; na rewersie błąd w napisie TIIRVNENSIS; srebro 6.47 g,

CNCT 1698 (R4); wyśmienity egzemplarz, bardzo rzadki w tym stanie zachowania

I/I-

7.500,-

nawiązywał do tradycji antycznej tak zwycięstwa, jak i symboli władzy, w tym wypadku samodzielności miasta, natomiast gałązka winnego grona, czasem z dużym liściem gronowym, to symbole dostatku” (owa gałązka, jak już wspomniano, jest tutaj wątpliwa, co jednak nie wyklucza pojawiania się liścia winorośli na innych przedstawieniach).

Ryc. 66.1 - Popiersie Jana Kazimierza na orcie toruńskim

Monety wysokonominałowe Jana Kazimierza to z reguły dzieła zdolnych rytowników. Jeśli popatrzymy na niektóre egzemplarze z mennic koronnych i miejskich, to bez wątpienia dojdziemy do wniosku, że sztuka wyrobu stempli stała u nas, pomimo ciężkiej sytuacji politycznej, powodującej m.in. spustoszenia na rynku pieniężnym, na całkiem dobrym poziomie. Nie wszystkie wizerunki były jednak wykonywane rękami mistrzów. Szczególnie na niższych nominałach widać niekiedy dosyć schematyczne opracowania zarówno królewskiej fizjonomii, jak i elementów ubioru. Starano się jednak zawsze uwypuklić cechy 108

28.

Jan II Kazimierz, dwudukat 1667, Toruń, Aw: Popiersie w prawo i napis w otoku, Rw: Anioł

podtrzymujący herb Tounia, liery HD - L i napis w otoku, H-Cz 2326 (R5), Fr. 59, T. 60,

złoto 6.92 g., moneta z aukcji WCN 18/306, wyśmienity stan zachowania

I

75.000,-

charakterystyczne króla (zarost, wysunięta dolna warga), więc i takie egzemplarze zachowują swój specyficzny urok i są – tak jak prezentowany na jubileuszowej aukcji WCN ort toruński z 1664 r. z błędem w legendzie rewersu (ryc.66 – pozycja 27) – poszukiwanymi przez kolekcjonerów pamiątkami naszej historii.

Powyższe uwagi odnieść można również do dwudukata toruńskiego z 1667 r. (ryc.67 – pozycja 28), który także bazuje na charakterystycznych cechach wizerunku Jana Kazimierza i zamiast prób plastycznego kształtowania twarzy, skupia się na detalu (Złote Runo, korona), przy zachowaniu poprawnych proporcji całości. Jest charakterystyczną cechą monet toruńskich ostatniego Wazy na polskim tronie (a w każdym razie znacznego ich odsetka, bo zdarzają się tu również dzieła na stosunkowo wysokim poziomie), że wizerunki władców

109

Ryc. 67.1 - Herb miasta Torunia przytrzymywany przez Anioła na dwudukacie Jana Kazimierza

29.

Michał Korybut Wiśniowiecki, dukat 1670, Gdańsk, Aw: Popiersie i napis, Rw: Herb Gdańska

i napis, Kop.258.I.la (RRR), Fr.32, T.45, na awersie nieznana punca z wizerunkiem konia, moneta z aukcji WCN 7/460

III+

25.000,-

nie należą na nich do wybitnych dzieł sztuki drobnej. Zdaje się, że Rada Miasta nie przykładała wówczas zbytniej wagi do angażowania w charakterze rytowników głośnych nazwisk. Monety z grodu Kopernika mają na rewersach miejską tarczę herbową podtrzymywaną przez anioła. Ten ostatni pojawił się w herbie Torunia jako trzymacz po wojnie trzynastoletniej pomiędzy Polską a Zakonem Krzyżackim (1454-1466), a pierwszy dokument opieczętowany nowym wzorem nosi datę 1470. Tak wyraźny element sacrum miał chronić miasto od wszelkich nieszczęść, o czym pamięć zachowały toruńskie legendy.

Widać to również na rewersie obu oferowanych na aukcji monet toruńskich, zarówno orta z 1664 r., jak i dwudukatówki z 1667 r., gdzie Boży wysłannik jest większy, niż umieszczona w okrągłej tarczy trójwieżowa budowla (widoczne po jej bokach litery HD-L oznaczają ówczesnego zarządcę i wardajna mennicy toruńskiej Hansa Dawida Lauera) i wyraźnie dominuje na stemplu, wchodząc głową w pole otoku.

Ryc. 68.1 - Popiersie Michała Korybuta Wiśniowieckiego w bujnej peruce na dukacie gdańskim

Mennictwo koronne okresu panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669-1673) praktycznie pogrążone było w stagnacji. Władca ten firmował wprawdzie swoim wizerunkiem i imieniem wybite 110

30.

Jan III Sobieski, medal autorstwa Jana Höhna jun. wybity z okazji koronacji Jana III i małżonki

w 1676 r., Aw: Popiersia zwrócone w prawo, na ramieniu sygn. I.H., Rw: Palma z koroną królewską

na tle Krakowa, u góry napis CRESCANT CUM PALMIS NOMINA, u dołu w kartuszu CORONATI 2 FEB 1676, złoto 52.06 g, 47 mm, H-Cz. 5941 (R4), Racz. 207,

piękny i rzadki medal, bardzo ładnie zachowany

113

II

125.000,-

114

31.

Jan III Sobieski, talar koronny, bez daty, Bydgoszcz, Aw; Popiersie w prawo, poniżej litery S.V.P

- inicjały Samuela von Pfahlera, w otoku napis IOAN.III.D.G.REX - POL.M.D.L.R.P.,

Rw: Pięciopolowa tarcza herbowa, poniżej herb Jelita - podskarbiego wiekiego koronnego Marcina

Zamojskiego, w otoku napis MASO.SAM.KYOV.VOL. - PODOL.POD.LIV.SM.SC., na obrzeżu

wypukły napis INGENTIBUS AUSIS Q VIS MONSTRART ITER (wielkim i śmiałym

zamierzeniom, ku każdemu celowi drogę wskazuje), srebro 27.93 g., Kop. 2002 (R7),

H-Cz. 2533 (R7), T. 600, jeden z najrzadszych talarów polskich,notowany tylko w największych

kolekcjach monet polskich, wyśmienicie zachowany, ekstremalnie rzadki

II+

250.000,-

Na prezentowanym medalu, wybitym w 1676 r. na uroczystość koronacji Jana Sobieskiego i Marii Kazimiery w Krakowie (ryc.69 – pozycja 30), zwycięzca spod Wiednia pojawia się w ujęciu charakterystycznym dla jego monetarnych i medalowych wyobrażeń, całkowicie pozostającym w nurcie artystycznym, jaki dominował wówczas na królewskim dworze. Wyraźnie antykizowane popiersie męża, w karacenie z paszczą lwa na ramieniu, paludamentum i wieńczącym skronie wieńcem laurowym, kontrastuje z profilem żony, misternie ufryzowanej, z klejnotem na szyi i w wydekoltowanej sukni. Na stronie odwrotnej jako motyw centralny pojawia się palma zwieńczona królewską koroną, na której pniu stojący obok Kupidyn kończy pisać imiona królewskiej pary: IOANNES REX i MARIA REGINA. Nad palmą unosi się słońce, na dalszym planie wyobrażono panoramę Krakowa. U dołu umieszczono kartusz z napisem CORONATI / 2 FEB 1676 (ukoronowani 2 lutego 1676). Przedstawienie to otacza od góry inskrypcja CRESCANT CUM PALMIS NOMINA (Niech rosną z palmami imiona).

Palma od czasów starożytnych łączona była ze słońcem. Rozkład jej liści przypominał wychodzące na wszystkie strony promienie słoneczne, stąd stała się ona drzewem królewskim, przywodzącym na myśl chwałę i nieśmiertelność. Jej symbolika odnosiła się z reguły do króla, tutaj jednak, jak zaświadcza napis na pniu, drzewo to symbolizuje obu małżonków. Stosunkowo szeroka symbolika palmy rodzi pytanie, w jakim kierunku powinna podążać interpretacja przedstawienia na rewersie? Wątpliwości co do tego nie pozostawia inskrypcja otokowa. Palma, bez względu na ciężar, jaki przygniatał jej liście, nigdy nie przestawała rosnąć, co potwierdzali swoim autorytetem pisarze starożytni. W dziele „Emblemata” Andrea Alciati (1492-1550) opisał palmę jako symbol zwycięstwa nad przeciwnościami losu – „ten, kto pozostaje w stałości, odchodzi z drogocennymi nagrodami”. Ciężką pracą pokonać można wszelkie przeszkody, osią115

32.

Jan III Sobieski, dukat 1676, Gdańsk, Aw: Popiersie w prawo i napis IOANNES III D.G.REX POL.M.D.L.R.PR., Rw: Herb Gdańska, poniżej litery D - L, w otoku napis MON.AUREA

CIVITAT.GEDANENSIS 1676, złoto 3.50 g, Kop. 7689 (R5); H-Cz. 2423 (R4); T. 40, moneta z kolekcji H. Karolkiewicza poz. 2370, wyśmienity egzemplarz

I/I-

60.000,-

mennictwie króla Jana widzimy je już na ortach bydgoskich z 1677 r. To właśnie na monetach Sobieskiego w ten oryginalny element zaopatrzony został po raz pierwszy władca wyraźnie ucharakteryzowany na rzymskiego cesarza, co sprawia, że przedstawienie to szczególnie mocno zbliża się do antycznych pierwowzorów.

Rewers, chociaż z pozoru standardowy, to jednak również potraktowany został w sposób szczególny. Koronę opracowano bardzo dokładnie (z odwzorowaniem wprawionych w nią klejnotów), tarcza herbowa – z herbami Polski, Litwy i Sobieskich (Janina) – wzbogacona została o dekoracyjne klamry, umieszczone w punktach styku linii oraz na narożach. Te filigranowe zdobienia pięknie komponują się z flankującymi tarczę gałązkami. Co do gatunku otaczających tarczę roślin zdania są w literaturze podzielone. Jedni widzą tutaj palmę (jak np. Kaźmirz Władysław Stężyński-Bandtkie), inni (Ignacy Zagórski) gałązki wawrzynu. W każdym razie ten ostatni raczej nie wchodzi tutaj w grę (inaczej wyglądają i liście, i owoce), jeśli natomiast zgodzimy się na palmę, to chyba tylko przeplecioną z innymi gałązkami, zapewne oliwnymi, bo to drzewo oliwne właśnie pojawia się na kilku numizmatach Jana Sobieskiego.

Talar nie jest wprawdzie sygnowany, ale możemy z dużą dozą prawdopodobieństwa założyć, że wykonał go działający wówczas w Gdańsku najwybitniejszy medalier w służbie Jana III Sobieskiego, znany nam już Jan Höhn junior. Elementem łączącym omawiany talar z dwoma realizacjami medalierskimi tego artysty jest odnosząca się do zwycięskiego monarchy legenda 118

33.

August II, medal autorstwa Albrechta Kriegera (?) wybity w 1709 r. z okazji odzyskania tronu

polskiego, Aw: Głowa króla w wieńcu laurowym w prawo i napis: AVGVSTVS, Rw: Orzeł Polski

z tarczą herbową Saksonii na piersi,u góry korona D.G. REX POL. ET EL. SAX, złoto 9,97 g.,

H-Cz. 2701 (R6), Racz.262, medal z 18. aukcji WCN poz.733, ogromnej rzadkości,

wyśmienicie zachowany

121

I-

40.000,-

34.

Stanisław Szembek - arcybiskup gnieźnieński, prymas Polski, dukat 1721, Gniezno, Aw: Popiersie

arcybiskupa i napis wokoło STAN IN SLUPOW SZEMBEK ARCHIEP GNES&c 1721,

Herb Szembeków pod mitrą książęcą i kapeluszem kardynalskim, złoto 3.72 g, Fr.53,

sprzedawany na kilku aukcjach, był w kolekcji H. Karolkiewicza poz. 2386,

a następnie na 23 aukcji WCN poz. 347, prawdopodobnie UNIKAT

III

50.000,-

monety, które trafiać miały do elit polskiego społeczeństwa, świadcząc o potędze (i smaku artystycznym) monarchy.

Bez wątpienia natomiast monetą medalową jest talarowa klipa strzelecka Augusta II z 1699 r. (ryc.80). Wyobrażony został na niej stojący na obłokach, okryty lwią skórą Herkules, dzierżący w lewej ręce opartą o ramię maczugę. Spogląda on w górę, gdzie spomiędzy obłoków wyłania się ręka trzymająca wieniec laurowy. Kompozycji obrazowej towarzyszy napis VIRTUTE PARATA („męstwem zdobyte”), co pozwala na rozpoznanie źródeł takiego ujęcia, spotykanego w ikonografii herkulejskiej niezwykle rzadko. Otóż w dziele zatytułowanym „Sylwy” rzymskiego poety Publiusza Stacjusza (ok. 45 – ok. 96 r.), w rozdziale pierwszym księgi trzeciej, pojawia się właśnie określenie „virtute parata” w odniesieniu do Herkulesa, który dzięki swoim cnotom zasłużył na przebywanie w niebiosach u boku swego ojca Jowisza, czyli – aby odnieść się bezpośrednio do legendy na klipie – męstwem zdobył gwiazdy. Scena na talarze tak dobrze odpowiada opisowi wniebowstąpienia syna Zeusa i Alkmeny w dziele Stacjusza, że o przypadku raczej nie może być mowy. Na drezdeńskim dworze Wettynów, gdzie symbolika herkulejska odgrywała w apoteozie władcy ogromną rolę, „Sylwy” z pewnością były dobrze znane. Nic zatem dziwnego, że tak interesujący epizod – opromieniony dodatkowo starożytnym blaskiem – przetransponowano w obraz, który powielono następnie na reprezentacyjnych numizmatach.

127

35.

August III, ort 1755, Lipsk, Aw: Popiersie w prawo i napis w otoku, Rw: Tarcza herbowa,

poniżej liery E - C, i nominał 18, w otoku napis, srebro 7.52 g, Kahnt 688.b, Olding 479,

piękny egzemplarz z dużym blaskiem menniczym

I/I-

1.000,-

w „Katalogu złotych monet świata” Roberta Friedberga, waży 3,72 g, a więc mniej więcej tyle, co dukat i tak też jest powszechnie nazywany.

Stanisław Szembek (1650-1721) był człowiekiem, który wzbudzać mógł u sobie współczesnych sprzeczne odczucia. Charakteryzowany jest różnie: porywczy, ale jednocześnie ostrożny, dbały o własny interes, ale jednocześnie hojny dla Kościoła, jeden z najgorliwszych popleczników Augusta II, jemu zawdzięczający wszystkie urzędy i ogromne bogactwo, do jakiego doszedł, ale jednocześnie potrafiący napominać króla, jak pisze Edward Raczyński, w szczególnie ciężkich dla Polski chwilach. Postać prymasa niejednokrotnie przewija się przez karty opracowań historycznych, dlatego szczegóły jego życia zostawmy obecnie na boku.

Moneta złota, bo na niej się skupimy, wykonana została w sposób zdradzający rękę doświadczonego rytownika, raczej rzemieślnika niż artysty (uwagę zwraca tu jednak bardzo nieporadne liternictwo). Nie wiemy kto ją zamówił i kto wykonał, ani jaką funkcję pełniła (z pewnością jednak, biorąc pod uwagę ekstremalną rzadkość, nie był to środek płatniczy). Edward Raczyński pisze: „Zważywszy niekształtność fabryki tych medalów, prostotę cechy, jaka na monetach bywać zwykła i stosunek wartości ich, do wartości zwykłéj monety mogłoby komu przyjść na myśl, iż Stanisław Szembek wskrzeszając zastarzałe prawo arcy-biskupom gnieźnieńskim, niegdyś od Władysława Spluwacza w r. 1232. nadane, monetę złotą i śrebrną bić kazał, ale że się podobne medale pod żadnym rokiem nie najdują, jak tylko pod rokiem 1721. którego ten prymas umarł, sądzić należy, iż jedynie dla przydania uroczystości i niejakiej wspaniałości po129

Nad projektem i wykonaniem wizerunku czuwał bez wątpienia Stanisław August, podobnie jak w przypadku licznych medali, których powstanie zainicjował. Jego zafascynowanie klasycyzmem miało swoje źródło w podróżach po Europie Zachodniej, jakie Poniatowski odbył jeszcze przed wstąpieniem na polski tron. Warszawa w okresie jego panowania stała się wybitnym ośrodkiem artystycznym na europejską skalę, a sam król należał do najbardziej aktywnych mecenasów, osobiście przyczyniając się do rozwoju kulturalnego stolicy, m.in. poprzez tworzenie znakomitych kolekcji (również monet i medali). Inicjatywie królewskiej przypisać także należy sprowadzenie do Warszawy artysty, który odcisnął niezatarte piętno na sztuce medalierskiej tego czasu i który stworzył typ portretu widoczny m.in. na talarze z 1788 r.

Tym wybitnym medalierem był pochodzący z Saksonii Jan Filip Holzhaeusser (1741-1792).

W mennicy warszawskiej zaangażowany został jako rytownik stempli na podstawie kontraktu z 21 stycznia 1766 r. Jego pierwszą, pokazową pracą dla Stanisława Augusta (jeszcze przed podjęciem pracy w mennicy) był medal koronacyjny, który władca ocenił bardzo wysoko. Wyobrażony tam portret królewski w typie klasycystycznym stał się wizerunkiem wzorcowym dla późniejszych realizacji, zarówno medalierskich, jak i monetarnych. Młodzieńcze lata Holzhaeussera owiane są mgłą tajemnicy, wiadomo jednak, że podróżując po Europie zajmował się on grafiką, co pozwoliło mu na dobre przygotowanie do zawodu medaliera. Kariera młodego artysty potoczyła się w Polsce w zawrotnym tempie, co nie dziwi wobec talentu, jaki zademonstrował

36.

Stanisław August Poniatowski, trojak 1789, Warszawa, Aw: Głowa króla w prawo i napis

w otoku STANISLAUS AUG.D.G.REX.POL.M.D.L., Rw: Okrągła tarcza herbowa, poniżej

litery E.B. i napis w otoku GROSSUS.POLON.TRIPLEX.1789., miedź 11.74 g, Plage 196,

Plage - Monety Bite w Miedzi 279, Iger WA.89.1, wyśmienicie zachowany

135

I

2.500,-

37.

Stanisław August Poniatowski, 3 dukaty (stanislaus d'or) 1794, Warszawa, Aw: Głowa i napis

wokoło STANISLAUS AUG D G REX POL M D L, Rw: Tarcza herbowa i napis wokoło AUREUS 1794 POLONIAE, złoto 12.30 g, Plage 459, T. 40, Kaleniecki s 561,

moneta z 51 aukcji WCN poz. 458, efektowna, bardzo ładnie zachowana moneta

II+

35.000,-

jednocześnie pierwszym Wielkim Mistrzem Kapituły. Ukazanie Orderu Orła Białego i gwiazdy Orderu Świętego Stanisława na środkach płatniczych nisko- i wysokonominałowych, a więc przeznaczonych dla wszystkich warstw społeczeństwa, nadawało władcy dodatkowego splendoru, wpisywało się także w tradycję eksponowania na polskich monetach odznaczeń królewskich (Order Złotego Runa Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza, Order Świętego Ducha Jana Sobieskiego czy Order Słonia i Order Orła Białego na talarach medalowych Augusta II).

Talar koronny z 1788 r. streszcza w sobie dokonania epoki klasycyzmu w zakresie sztuki drobnej, będąc jednym z licznych świadectw działań Stanisława Augusta Poniatowskiego na rzecz udoskonalenia monety krajowej. Reprezentuje także ostatni znaczący etap rozkwitu artystycznego polskiego mennictwa przed zbliżającym się okresem niewoli narodowej. Co ciekawe jednak – równie znakomicie opracowane portrety pojawiają się również na mniejszych nominałach. Jako przykład można tu przywołać miedzianego trojaka wybitego w 1789 r., najprawdopodobniej – jak zaproponował ostatnio Rafał Janke – w mennicy warszawskiej (ryc.88 – pozycja 36). Głowa króla opracowana jest tutaj równie drobiazgowo i niemal z takim samym artyzmem (chociaż niewykluczony jest tutaj udział jakiegoś uzdolnionego ucznia), włosy w dolnej partii są lekko rozrzucone (co nadaje przedstawieniu większej dynamiki), a twarz poddana chyba nieco mniejszej idealizacji (legenda jest ta sama, chociaż odpowiednio skrócona). O ile korona na rewersie jest bardzo podobna do swojej odpowiedniczki z talara, to tarcza herbowa 137

38.

Stanisław August Poniatowski, talar historyczny zwany Targowickim 1793, Warszawa ?,

Aw: Napis w sześciu wierszach poziomo i w otoku, Rw: W wieńcu z liści dębowych napis

w dziewięciu wierszach i w otoku, srebro 27.53 g, Plage 410, H-Cz. 3353, Dav. 1622,

pięknie zachowany, z widocznym blaskiem menniczym pod subtelną patyną

139

I

20.000,-

39.

Insurekcja Kościuszkowska, 50 złotych 8.06.1794; seria A, numeracja 30259, papier bez firmowego

znaku wodnego; Lucow 29e (R3), Miłczak A4; wyraźna sucha pieczęć, banknot z kolekcji Lucow,

egzemplarz z 47. aukcji WCN poz. 21, pięknie zachowane

141

I-

5.000,-

40.

Zabór austriacki, emisja dla wojska cesarsko-królewskiego, trojak 1794, Wiedeń, Aw: Dwugłowy

Orzeł cesarski, poniżej sztandary, w otoku napis MONET.AER.EXERCIT.CAES.REG., Rw: Napis

III/GROSSI/POL./1794., poniżej skrzyżowane dwie gałązki; laurowa i palmy, miedź 11.84 g,

Iger Au.94.1.a, Plage 12, wyśmienity stan zachowania

I

4.000,-

Zasady emisji pieniądza papierowego (wraz z planem powołania Banku Narodowego) opracował już w 1790 r. bankier warszawski Jędrzej Kapostas, owych wytycznych trzymała się również Rada Najwyższa Narodowa, zlecając produkcję biletów skarbowych. Kapostasowi w urzeczywistnieniu jego planu pomogli księgarz i drukarz Michał Gröll (jego syn Karol Michał zaprojektował kompozycję symbolizującą Wolność), oraz chemik i farbiarz Jan Fryderyk Zejdel.

Bilety skarbowe drukowane były w warszawskiej drukarni Jana Abrahama Willinga. Prezentowany w niniejszej pracy egzemplarz 50-złotowy w kolorze brunatnym (każdy nominał miał swoją charakterystyczną barwę) podpisany jest przez Jana Kleka i Jana Klemensa Gaczkowskiego, a wydrukowany został w ilości 36 700 egzemplarzy (ryc.92 – pozycja 39).

Do towarzyszącej Insurekcji ideologii odwołuje się dosyć wprawdzie uboga, ale wymowna ikonografia biletów skarbowych. Symbol Wolności, znajdujący się bezpośrednio pod Orłem i Pogonią zaprojektował, jak już wspomniano, Karol Michał Gröll (1770-1852), syn Michała, sztycharz, malarz i muzyk (był także chemikiem i przedsiębiorcą, posiadaczem licznych patentów), uczeń m.in. Daniela Chodowieckiego, wykonawca zamówień dworu królewskiego w ostatnich latach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Głównym wertykalnym akcentem jest tutaj czapka frygijska (pileus), zatknięta na pice. Ta ostatnia tkwi z kolei w blankowanej wieży, jednej z trzech składających się na fragment obronnej twierdzy, która jest tutaj – w nawiązaniu do murów Bastylii – symbolem ucisku. Mniej więcej w połowie wysokości piki wyobrażono okrąg. Jest to najprawdopodobniej Uroboros, wąż zjadający własny ogon, znak 143

41.

Izabela Fleming Czartoryska, dwudukat 1772, Aw: Popiersie w prawo i napis w otoku

ISABELLA.PRINCEPS.CZARTORYSKA., Rw: Pod mitrą książęcą herby, w otoku napis

NAT.COM.DE.FLEMING.DOMINA.IN.BORKLO - 1772. złoto 6.96 g, H-Cz. 3876 (R4),

Racz. 563, moneta z kolekcji St. Herstala, a następnie z aukcji H. Karolkiewicza poz. 2610,

bardzo rzadki w wyśmienitym stanie zachowania

I

75.000,-

a nawiązuje do hasła Wielkiej Rewolucji Francuskiej „Liberté, Égalité, Fraternité” („Wolność Równość Braterstwo”). Tak więc również i tutaj związek z symboliką jakobińską jest wyraźnie zauważalny.

Wybuch Insurekcji Kościuszkowskiej stał się przyczyną jeszcze jednego epizodu łączącego się z historią polskiego pieniądza, chociaż tutaj akurat Polacy nie mieli nic do powiedzenia ani w sprawie emisji, ani wyglądu stempli. Oto wraz z rozpoczęciem walk Austria, będąca w posiadaniu rozległych (83 tysiące km2) połaci polskich ziem, zagarniętych w wyniku pierwszego rozbioru, słusznie zaczęła się obawiać wzrostu nastrojów niepodległościowych mieszkających tu Polaków. Cesarz Franciszek II Habsburg (1792-1835) zastosował więc metodę kija i marchewki.

Najpierw ściągnął wojsko do zabezpieczenia granicy, a następnie wydał decyzję o wybiciu dla Galicji i Lodomerii osobnej monety według stopy polskiej, przeznaczonej na żołd dla pilnujących granicy żołnierzy. W ten sposób do obiegu trafiły wybite w Wiedniu miedziane grosze i trojaki (ryc.93 – pozycja 40) (wybito także, tak na wszelki wypadek, niewielką ilość próbnych srebrnych szóstaków), na których widnieje polski nominał, ale napisany po łacinie: GROSSVS POL(onicus) lub GROSII POL(onici). Ikonografia tych monet jest standardowa, na rewersie oprócz nominału i roku, znajdują się jeszcze skrzyżowane gałązki wawrzynu i palmy, na stronie odwrotnej legenda MONET(a) AER(ea) EXERCIT(us) CAES(arei) REG(alis) („moneta miedziana wojska cesarsko-królewskiego”) ujmuje od góry dwugłowego Orła cesarskiego, pod którym wyobrażono skrzyżowane sztandary. Co ciekawe – tarczę Habsburgów na piersiach Orła 145

prawnie i z najdrobniejszymi szczegółami.

Wszystko wskazuje na to, że kompozycję tę przejęła Izabela z próbnych dukatów Stanisława Augusta Poniatowskiego wybitych w 1765 r., na których rewersie również pojawia się tarcza z herbami Polski, Litwy i Poniatowskich (Ciołek) na tle gronostajowego płaszcza, tym razem zwieńczona koroną królewską (ryc.95). Złoty krążek księżnej wygląda więc na monetę, do tego wybitą poza granicami kraju.

Majątek Borklo (Borculo, Borekloo) w Geldrii (w dzisiejszej Holandii) odziedziczyła Izabela po swoim ojcu Jerzym Detloffie Flemingu w 1771 r. W roku następnym, w ramach odbywanej wraz z mężem Adamem Kazimierzem Czartoryskim (1734-1823) podróży po Europie, zjawiła się także w Borklo, aby załatwić sprawy związane z przejęciem spadku.

42.

Ryc. 95.1 - Ukoronowane tarcze herbowe na gronostajowym płaszczu na dukacie próbnym Stanisława Augusta Poniatowskiego

Izabella Fleming Czartoryska, dukat, odbitka w srebrze 1772, Aw: Popiersie w prawo i napis

w otoku ISABELLA.PRINCEPS.CZARTORYSKA., Rw: Pod mitrą książęcą herby, w otoku napis

NAT.COM.DE.FLEMING.DOMINA.IN.BORKLO - 1772, srebro 3.47 g, H-Cz. 3877 (R2), Racz. 563, bardzo rzadki i pięknie zachowany

147

I

5.000,-

43.

skala 80% Księstwo Warszawskie, 5 talarów 1.12.1810; podpis komisarza J. Nep. Małachowski, litera C,

numeracja 31237, ze stemplem komisji likwidacyjnej na stronie odwrotnej; Lucow 72 (R6),

Miłczak A14bd; złamane w pionie i w rogach, malutkie dziurki po lewej stronie,

mimo to bardzo ładnie zachowane i rzadkie

III+

5.000,-

wyobrażony został Orzeł z rozłożonym skrzydłem (tylko jedno jest widoczne), a całe przedstawienie flankowały gałązki palmy i wawrzynu – symbole zwycięstwa i chwały. Schematycznie wyrysowane motywy figuralne pojawiają się w ramce po bokach – z lewej strony stoi Merkury (symbol handlu i rzemiosła), po prawej wyobrażono zapewne personifikację Wolności. Większą część powierzchni dookolnej ramki wypełniają fryzy ze stylizowanych motywów roślinnych utrzymane w stylu empire. Dla każdego z trzech nominałów anonimowy projektant przeznaczył inną ramkę (np. bilet na 2 talary miał w ramce cztery grupy po trzy kartusze każda, w których znajdowały się herby Polski i Saksonii, pomiędzy nimi natomiast skrzyżowane gałązki palmy zwieńczone koroną), przy czym tylko 5-talarówki, jako nominał największy (a więc teoretycznie najbardziej reprezentacyjny), mogą pochwalić się motywami figuralnymi. Puryzmowi ikonograficznemu biletów kasowych odpowiadała swoista oszczędność motywów na emisjach monetarnych. Pojawia się na nich – ale tylko na wyższych nominałach, czyli złotówkach (1/6 talara), dwuzłotówkach (1/3 talara), talarach i dukatach – popiersie Fryderyka Augusta otoczone tytulaturą oraz owalna tarcza z herbem Księstwa Warszawskiego zwieńczona koroną królewską, flankowana gałązkami palmowymi oraz wzbogacona o nominał i datę (ryc.98).

151

Istnienie stworzonej przez Napoleona namiastki państwa polskiego wkrótce dobiegło kresu. Z klęską cesarza Francuzów wiążą się monety wybijane w Zamościu podczas oblężenia miasta przez Rosjan, które należą do cennych i poszukiwanych pamiątek narodowych.

Ryc. 98 - talar, 1811, Księstwo Warszawskie, men. Warszawa, WCN 62/672 (150%) Chociaż tradycja emisji owych tzw. monet oblężniczych w Europie była już w pełni ugruntowana, w Polsce ten szczególny typ pieniądza pojawił się tylko dwukrotnie – po raz pierwszy w Gdańsku w 1577 r., kiedy to nadmotławską metropolię oblegał Stefan Batory, po raz drugi w 1813 r., właśnie w murach twierdzy Zamość.

44.

Oblężenie Zamościa, 6 groszy 1813, Zamość, Aw: Napis w poziomie;

PIENIĄDZ / W OBLĘŻENIU / ZAMOŚCIA/1813, Rw: Napis 6/GROSZY, poniżej skrzyżowane

gałązki palmowe, w otoku napis BOŻE DOPOMÓŻ WIERNYM OJCZYŹNIE, miedź 11.31 g,

Plage 121, bardzo rzadkie i ładnie zachowane

152

III+

10.000,-

45.

Królestwo Polskie, Aleksander I, 3 grosze polskie 1818, Warszawa, Aw: Orzeł carski

z małym Orłem Polskim na płaszczu gronostajowym, na dole litery I. - B., Rw: Nominał i data,

miedź 8.65 g, Plage 153 (R2), Iger KK.18.1.b (R7) - nowe bicie w połowie XIX w. w Warszawie,

bardzo rzadkie i wyśmienicie zachowane

I

3.000,-

szego w momentach szczególnie ciężkich czy to dla obrońców miast, czy też ogólnie dla kraju, zauważalne są w mennictwie polskim zarówno wcześniej („Defende nos Christe Salvator” – Broń nas Chryste Zbawicielu na monetach oblężniczych gdańskich w 1577 r.), jak i później („Boże zbaw Polskę” na rancie 5-złotówek Rządu Narodowego w czasie Powstania Listopadowego). Za wyjątkiem odmian wykonanych przez Hińcza, pozostałe 2-złotówki mają jeszcze na awersie u dołu wizerunek zapalonej bomby, co jest wyraźną aluzją do okoliczności, w jakich monety te powstały. Kładąc na stemplu ów symbol rytownik zapewne nie przewidywał, że za 200 lat będzie to prawdziwie „bombowy” kawałek srebra.

Monety związane z państwowością polską w okresie zaborów nie należą do egzemplarzy, które ze względu na swoją ikonografię zaabsorbowałyby naszą uwagę w jakiś szczególny sposób, co nie znaczy jednak, że pozbawione są one (a przynajmniej niektóre z nich) wartości artystycznych. Stwierdzenie to odnosi się szczególnie do emisji z zaboru rosyjskiego, im zatem poświęcimy tutaj więcej miejsca.

Dość duża początkowo autonomia Królestwa Polskiego (Kongresowego) w ramach Imperium Rosyjskiego odbicie swoje znalazła również na wybijanych w Warszawie monetach. Car, a jednocześnie król polski Aleksander I (1815-1825), starał się prowadzić dosyć liberalną politykę, w ramach której z początkiem 1816 r. otwarto podwoje mennicy warszawskiej. Konstytucja Królestwa Polskiego z listopada 1815 r. stanowiła w art. 91, że „nad urządzeniem systematu menniczego” debatuje Sejm „podług wyzwania Panującego”, którego sankcja była niezbędna, natomiast w art. 37 mówiła, że wizerunki na stemplach monet polskich „nosić będą oznakę przez 154

46.

Królestwo Polskie, Aleksander I, 3 grosze polskie 1819, Warszawa, Aw: Orzeł carski

z Orłem Polskim na płaszczu gronostajowym, poniżej litery I. - B., Rw: Nominał i data,

miedź 8.59 g, Plage 157, Iger KK.19.1.b (R1) - nowe bicie w połowie XIX w. w Warszawie,

rzadkie i wyśmienicie zachowane

I

3.000,-

Niego [cara] wskazaną”. Potwierdza to ukaz Aleksandra z 19 listopada/1 grudnia, a szczególnie artykuły od 17 do 20, w którym władca szczegółowo opisuje wygląd stempli wszystkich nominałów (łącznie z brzmieniem legend), zarządzając nawet, jakie monety „maią mieć obrączki w karby”, a jakie nie. Nominały zadomowione już w polskim systemie monetarnym zastąpione zostały od 1 stycznia 1816 r. monetą złotą o nominałach 25 zł (pojedynczy złoty królewski) i 50 zł (podwójny złoty królewski), oprócz których wybijano także monety w srebrze (1, 2 i 5 zł, później doszła jeszcze 10-złotówka, o czym niżej), bilonie (5 i 10 groszy) i miedzi (1 i 3 grosze – ryc.101-102 – pozycje 45 i 46).

Na początek, zgodnie z układem katalogu, przyjrzyjmy się bliżej złotemu królewskiemu z 1832 r. (ryc.103 – pozycja 47), chociaż jest to najmłodsza moneta z tych zaprezentowanych na jubileuszowej aukcji WCN. Należy już ona do okresu po Powstaniu Listopadowym, kiedy polityka cara wobec Królestwa Polskiego uległa znacznemu zaostrzeniu. Mikołaj I (1825-1855) w ramach stopniowego likwidowania autonomii Kongresówki, dążył również do unifikacji waluty polskiej i rosyjskiej, co wiązało się z ogólnym dążeniem do integracji monetarnej w ramach Imperium Rosyjskiego. Jednak jeszcze do końca kwietnia 1834 r. monety polskie wybijano według dawnych wzorów, ze wszystkimi napisami w języku polskim, i dopiero z dniem 1 maja tego roku wprowadzono egzemplarze dwujęzyczne. Użycie języka polskiego w czynnościach „publicznych: administracyjnych, sądowych i wojskowych bez żadnego wyjątku” gwarantowała Polakom ustawa zasadnicza z 1815 r. (konkretnie art. 28), a więc dopiero z chwilą jej dezaktualizacji i zastąpienia przez Mikołaja I Statutem Organicznym dla Królestwa Polskiego z dnia 26 lutego 1832 r. możliwie było wprowadzenie na monety polskie języka zaborcy. Na drobnych monetach nominał wyłącznie w języku polskim pozostał (raczej ze względów praktycznych, 155

47.

Królestwo Polskie, 25 złotych 1832, Warszawa, Aw: Głowa w prawo i napis w otoku

ALEXANDER I CES.ROS.WSKRZESICIEL.KRÓL.POLS.1815, Rw: W wieńcu dębowym

napis 25/ZŁO.POL/1832, poniżej liter KG, w otoku MIKOŁAY I.CES.WSZ.ROSSYI KRÓL

POLSKI PANUIACY, złoto 4.88 g, Plage 21, Bitkin 981 R2, moneta z 34 aukcji WCN poz.504,

bardzo rzadkie, wyśmienicie zachowane

I-

50.000,-

1815. Wizerunek Aleksandra, wzbogacony o wieniec laurowy, uległ teraz wyraźnej heroizacji (tu dopiero w pełni widać, że „Osoba Królewska jest święta i nietykalna”, jak to ujmował art.

36 Konstytucji Królestwa, w roku wybicia omawianej monety już jednak nieaktualnej). Na stronie głównej wymieniony został w legendzie car Mikołaj I jako „Cesarz Wszech Rossyi Król Polski Panujący”, a zamiast jego wizerunku pojawia się na stemplu centralnie umieszczony nominał wraz z rokiem emisji, otoczony wieńcem z gałązek dębu, przy skrzyżowaniu których wstawiono inicjały KG, należące do intendenta mennicy warszawskiej Karola Gronaua.

Powiedzmy teraz słów kilka o zaprezentowanej na jubileuszowej aukcji WCN 10-złotówce (ryc.104 – pozycja 48). Nominał ten wprowadzony został do obiegu Postanowieniem Namiestnika Królestwa Polskiego wydanym na podstawie Najwyższego zezwolenia z 20 października 1818 r., gdzie znalazła się m.in. informacja, że monety 10-złotowe mają być wybijane na nowych, zbudowanych specjalnie dla nich maszynach (rocznik 1823 wybito, o czym informuje przywoływany już Stanisław Pusch, w ilości 1124 egzemplarzy). Kompozycja stempli awersu i rewersu nawiązywała do powszechnie przyjętych wówczas w Europie wzorów, ograniczając się do wizerunku króla i motywów heraldycznych. W literaturze niejednokrotnie zwracano już uwagę, że o żadnym serwilizmie władz Królestwa wobec Alek157

Ryc. 103.1 - Portret Aleksandra I na złotej 25-złotówce Królestwa Polskiego z 1832 r.

48.

Królestwo Polskie, Mikołaj I, 10 złotych 1823, Warszawa, Aw: Głowa cara w prawo

i napis w otoku ALEXANDER I CESARZ SA. W. ROS. KRÓL POLSKI, Rw: Orzeł carski

z Orłem Polskim na płaszczu gronostajowym, poniżej litery I. - B., w otoku napis 10. ZŁOTYCH

- POLSKICH / Z SREBRA KRAIOWEGO., srebro 31.01 g, Plage 26, Bitkin 822 (R),

rzadkie i ładnie zachowane

158

III+

12.500,-

49.

Zabór rosyjski, 3 ruble srebrem 1853; podpisy prezesa i dyrektora banku: J. Tymowski i S. Englert,

seria 37, numeracja 1430459; Lucow 164 (R6), Miłczak A39b; wielokrotnie złamane,

nieduże naddarcia, ale przyzwoicie zachowane jak na ten typ banknotu,

dość rzadkie w tym stanie zachowania

IV

20.000,-

Banknot 3-rublowy Królestwa Polskiego z 1853 r. (ryc.110 – pozycja 49), również dzieło Jana Minheymera, należy do ostatniego, dwudziestoletniego okresu działalności emisyjnej Banku Polskiego. Jak wszystkie banknoty Kongresówki pozbawiony on jest motywów figuralnych. Pole zaaranżowano w formie dużego kartusza, złożonego ze stylizowanych motywów akantu, w które wstawione są pozostałe elementy kompozycji. Dominuje usytuowany u góry kartusz z ukoronowanym herbem Królestwa Polskiego (na monetach nieobecny już od początku lat 40. XIX w.), flankowany gałązkami wawrzynu, których końce wetknięte są w dolną wolutę kartusza. Reszta to już wyłącznie elementy epigraficzne oraz bogato giloszowane pola mieszczące nominały w języku polskim i rosyjskim (na rewersie dodatkowo występują one w wersji francuskiej, niemieckiej i angielskiej).

163

skala 60%

50.

Powstanie Styczniowe, Pożyczka Ogólna Narodowa Polska,5% obligacja

na 10.000 złotych polskich 10.10.1863; litera E, numeracja 102, z 10 kuponami

na lata 1864-1873; Lucow 220 (R5), Moczydłowski S9; do druku obligacji użyto papieru

z drobnymi płatkami złota, bardzo rzadka i pięknie zachowana

165

I/I-

10.000,-

51.

Powstanie Styczniowe, płyta do druku strony odwrotnej banknotu 5 złotych z 1863 roku;

W środku trójpolowa tarcza herbowa, powyżej MONETA NARODOWA POLSKA, u dołu

PIĘĆ ZŁOTYCH POLSKICH; format 161 x 110 mm; banknoty z Powstania Styczniowego

nie są znane, gdyż Powstanie zostało stłumione i druk był bezzasadny - pozostały jedynie

projekty, płyty do druku i bardzo rzadko spotykany papier ze znakami wodnymi. Płyta ta została

wykonana z cynku metodą trawienia; UNIKAT !

III

25.000,-

ści i współdziałania w walce mieszkańców Polski, Litwy i Rusi. Tak więc program ikonograficzny obligacji stałych pożyczki ogólnej narodowej polskiej znakomicie dostosowany został do wymogów chwili, akcentując zarówno współpracę trzech narodów w celu osiągnięcia zwycięstwa, jak również kreśląc w jasnych barwach perspektywy rozwoju wskrzeszonego państwa po doprowadzeniu powstania do szczęśliwego końca.

Do ikonografii obligacji nawiązywał także program „monety narodowej polskiej”, czyli pieniądza papierowego, który Rząd Narodowy zamierzał wydać w celu finansowego wsparcia powstania, do emisji jednak nie doszło. Projekt wydania biletów skarbowych przedstawiony został na początku kwietnia 1863 r. przez dyrektora Komisji Skarbowej Karola Ruprechta, zyskując 167

Ryc. 112.2 - Lustrzane odbicie matrycy do druku banknotów 5 złotych Rządu Narodowego

aprobatę Rządu. Dnia 15 sierpnia tego roku wydano dekret zlecający druk. Następnie wykonano w Paryżu papier ze znakiem wodnym (zachowały się egzemplarze, na których odczytać można nominały 25 i 50 złotych polskich), jak również projekty rysunkowe, oparte, jak wspomniano, na szacie graficznej obligacji stałych (autorem projektów „monety narodowej polskiej” był wspomniany wyżej Adam Piliński). Na 50 Aukcji WCN pojawiła się płyta do druku awersu 2-złotówki powstańczej (omówionej w tymże katalogu przez Borysa Paszkiewicza), z kolei obecna aukcja odkrywa przed nami jeszcze jedną rewelację – matrycę rewersu 5-złotówki (ryc.112 – pozycja 51). Centrum zajmuje tutaj trójpolowy ukoronowany herb Rzeczypospolitej otoczony skomplikowanym giloszem, w rogach natomiast umiejscowiono nominały opisane po francusku, angielsku, włosku i niemiecku. Bilety skarbowe zostały wydrukowane we Francji na sumę ponad 23 milionów złotych polskich, po czym – po upadku Powstania Styczniowego – zostały zniszczone tak skutecznie, że do dzisiaj nie zachował się ani jeden egzemplarz – wartość zatem takiej pamiątki, o jakiej właśnie mówimy, trudna jest do przecenienia.

Bezpośrednim skutkiem wybuchu I wojny światowej, która przyniosła z sobą m.in. wyparcie Rosjan z byłych ziem Królestwa Polskiego przez armię niemiecką i austro-węgierską, były zmiany administracyjne na terenach zajętych przez państwa centralne. Część okupowanych ziem polskich przekształcili Niemcy 24 sierpnia 1915 r. w Generalne Gubernatorstwo Warszawskie.

Na jego czele stanął generał-gubernator Hans Hartwig von Beseler, natomiast zarządem cywilnym, będącym organem pomocniczym gubernatora, kierował Wolfgang von Kries (do 26 listopada 1917 r., potem zastąpił go Otto von Steinmeister), który uważany jest za „ojca” marki polskiej. Wraz z Aktem 5 listopada 1916 r., zawierającym obietnicę utworzenia Królestwa Polskiego, podpisanym przez władze niemieckie i austro-węgierskie, nadzieje Polaków na odzy168

52.

skala 75% Generalne Gubernatorstwo Warszawskie, 1.000 marek polskich 9.12.1916; seria A, numeracja

338201 - dwukrotnie na stronie odwrotnej; na stronie głównej Orzeł Jagielloński, na stronie

odwrotnej bóstwa antyczne: Atena i Hefajstos; Lucow 307 (R5), Miłczak 16, Ros. 456; delikatnie

przełamany przez środek, i małe zagniotki, ale bardzo ładnie zachowane, bardzo rzadki

w tym stanie zachowania

169

II+

12.500,-

53.

II Rzeczpospolita Polska, 10 złotych 15.07.1924; II emisja, seria D, numeracja 263010;

Lucow 606 (R6), Miłczak 58a; banknot z kolekcji Lucow; egzemplarz z 47. aukcji WCN

poz. 196, złamanie przez środek i w prawym górnym rogu, delikatne nadgięcia na marginesach,

bardzo rzadki i bardzo ładnie zachowany

II/II+

10.000,-

Pierwszą emisją złotową, wprowadzoną do obiegu 28 kwietnia 1924 r., były bilety bankowe o nominałach od 1 do 500 zł z datą 28 lutego 1919 r., wydrukowane w drukarni Banku Francji w Paryżu (w 1919 r.) oraz drukarni Waterlow & Sons Ltd. w Londynie (w 1920 r., nominały 100 i 500 zł – wydrukowano tam również nominały 1000 i 5000 zł, ale nie weszły one do obiegu). Prezentowany na jubileuszowej aukcji WCN banknot 10-złotowy z datą 15 lipca 1924 172

54.

II Rzeczpospolita Polska, 2 złote 1927, Warszawa, Aw: Orzeł, w otoku napis i data,

Rw: Dziewczyna z warkoczem w chuście na głowie, po lewej stronie cztery kłosy zboża,

srebro 9.81 g, Parchimowicz P.136.b (nakład 100 sztuk), moneta próbna projektu T. Breyera

bez napisu PRÓBA, bardzo rzadka i pięknie zachowana

I

20.000,-

ukryte nawiązanie do Ateny Partenos jako opiekunki rzemiosła i przemysłu? Wrażenie jednak znika na podobnie ukształtowanych 1-złotówkach). Pomimo zastrzeżeń Mękickiego projekt ten uznać należy za udany, chociaż pole stempla stosunkowo gęsto wypełnione jest motywami, które nie pozostawiają zbyt wiele miejsca dla lustra tła. Popiersie kobiety, zdaniem numizmatyka ze Lwowa, to „alegoria Polski, pojęta jako dziewczę wiejskie”, nie jest jednak wykluczone, że potraktować je powinniśmy jako personifikację młodego, rozwijającego się rolnictwa, będącego jedną z podstaw krajowego dobrobytu. Tego typu alegorie przywoływano bardzo często zarówno na monety, jak i banknoty wielu krajów świata, niezależnie od szerokości geograficznej i ustroju.

Monetę zaprojektował wybitny rzeźbiarz i medalier Tadeusz Breyer (1874-1952). Ten działający w Warszawie artysta i pedagog, profesor w Szkole Sztuk Pięknych (od 1932 r. przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych) i twórca rzeźbiarskiej tzw. Szkoły Warszawskiej (do grona jego uczniów zaliczali się

175

Ryc. 116.2 - Portret młodej dziewczyny z profilu na próbnej dwuzłotówce z 1927 roku

55.

II Rzeczpospolita Polska 5 złotych 1925, Warszawa, Aw: Orzeł i w otoku napis i data,

Rw: Polonia wyciągająca rękę po Kostytucję, poniżej nominał, całość w obwódce z 81 perełkami,

srebro 25 g, Parchimowicz 113 b, moneta w pudełku firmy NGC z certyfikatem MS 64,

wybito 1.000 sztuk, moneta z ładną patyną, efektowna i wyśmienicie zachowana

177

I

25.000,-

56.

II Rzeczpospolita Polska, 10 złotych 1934, Warszawa, Aw: Orzeł legionowy, poniżej nominał,

poza obwódką buławy marszałkowskie, całość otoczona wężykiem marszałkowskim,

Rw: Głowa Piłsudskiego w lewo, poniżej data i sygnatura projektanta monety; St Ostrowski,

poza obwódką buławy marszałkowskie, całość otoczona wężykiem marszałkowskim,

klipa srebrna 38.22 g, nakład 300 sztuk, Parchimowicz P-159, moneta w oryginalnym pudełku,

wyśmienity, wyszukany egzemplarz z pięknym blaskiem menniczym

181

I

20.000,-

57.

II Rzeczpospolita Polska, 5 złotych 1936, Warszawa, Aw: Orzeł, w otoku, napis

RZECZPOSPOLITA POLSKA - 1936, Rw: Żaglowiec, poniżej litery J - A (sygnatura

projektanta monety Józefa Aumillera) i nomiał, klipa srebrna 20.11 g, Parchimowicz P-149.a,

nakład 200 sztuk, bardzo rzadka moneta ze starą patyną wyśmienicie zachowana

185

I

20.000,-

58.

Polska Rzeczpospolita Ludowa, 2 złote 1958, Warszawa, Aw: Orzeł i napis POLSKA

RZECZPOSPOLITA LUDOWA - 1958, Rw: Nominał na tle stylizowanych kłosów i gałązki

z owocami, w tle na dole wypukły napis PRÓBA i sygnatura WJ (projektanta Wojciecha

Jastrzębowskiego), mosiądz 8.21 g, Parchimowicz P.223.a (nakład 100 sztuk),

rzadka i piękna moneta

I

1.500,-

żenie harmonii i stawia tę monetę w rzędzie ciekawszych realizacji obiegowych powojennego 45-lecia.

Twórcą stempli awersu i rewersu był Wojciech Jastrzębowski (1884-1963), artysta wszechstronny, który przygodę ze sztuką drobną rozpoczął jeszcze w galicyjskim Krakowie, będąc tam jednym z bardziej ruchliwych organizatorów ruchu artystycznego. W roku 1913 współtworzył organizację o nazwie Warsztaty Krakowskie, stawiającą sobie za cel udoskonalenie produkcji rzemieślniczej poprzez wzbogacenie jej o wartości stricte artystyczne (to właśnie w 1913 roku wykonał bardzo interesujący, utrzymany w duchu młodopolskiego symbolizmu medal na 50lecie Powstania Styczniowego) Swoją sławę zdolnego artysty uprawiającego wiele rodzajów sztuk ugruntował Jastrzębowski w okresie II Rzeczpospolitej, po przeniesieniu się z Krakowa do Warszawy. Zaraz na początku lat 20. rozpoczął wykłady w warszawskiej Akademii (do 1932 r.

Ryc. 130.1 - Gałązka jabłoni z fragmentem kłosów na rewersie próbnej Szkole) Sztuk Pięknych (w dwuzłotówki z 1958 roku

189

59.

Polska Rzeczpospolita Ludowa, 100 złotych 1960, Warszawa, Aw: Głowy kobiety i mężczyzny

w prawo, poniżej napisy MIESZKO-DĄBRÓWKA i PRÓBA, srebro 20.14 g, Parchimowicz P.343.b (nakład 5 sztuk), bardzo rzadkie i pięknie zachowane

I

6.000,-

rące aktywny udział w zakomponowaniu przestrzeni. Uwidacznia się tutaj upodobanie do symetrii i geometryzacji, do stosowania nowatorskich rozwiązań perspektywicznych, skontrastowanych z ujęciami bardziej tradycyjnymi, nawiązującymi do swoistego medalierskiego historyzmu (ryc.139). Medale Kowalika zdają się być w sposób maksymalny nasycone treścią, z reguły są jednak dosyć powściągliwe w stosowaniu zbyt awangardowych rozwiązań – to raczej dzieła dla mas, niepozbawione jednak świeżego artystycznego spojrzenia.

Nie ulega wątpliwości, że Wacław Kowalik był niejako predestynowany do tego, aby stworzyć stemple dla monety, która mogłaby upamiętnić 1000-lecie państwa polskiego. W wyścigu o realizację emisji obiegowej przegrał, co prawda, z innym tuzem medalierstwa, ale pozostawił po sobie bardzo udany projekt, który – w wersji oferowanej

Ryc. 141 - 100 złotych 1966 (próbne) „Mieszko i Dąbrówka”, proj. Wacław Kowalik, Polska Rzeczpospolita Ludowa, srebro, men. Warszawa, WCN 88903 (150%)

195

60.

Polska Rzeczpospolita Ludowa, 1.000 złotych 24.05.1962; seria A, numeracja 0000000,

wzór pierwszej niewprowadzonej do obiegu emisji z 1962 r., bez nadruków, z podpisem

prezesa NBP - Adama Żebrowskiego (podpis tego prezesa widnieje tylko na tym banknocie);

Lucow 1619 (R6), Miłczak 141Ab; bardzo rzadkie, wyśmienity stan zachowania

I

10.000,-

że chodziło o największy nominał, a firmował ją miniony już ustrój. Nie analfabetyzm estetyczny zatem, a raczej brak zaufania stał się główną przyczyną społecznego odrzucenia tego awangardowego projektu. Co nie zmienia faktu, ze dzisiaj, z perspektywy półwiecza, możemy słusznie wychwalać artystyczne walory i nowatorski sposób przekazu treści banknotu wyjątkowego, zaplanowanego jako pierwszy w serii, do której kontynuacji nigdy nie doszło.

Bardzo ciekawy egzemplarz wystawiony na jubileuszowej aukcji WCN daje nam z kolei możność omówienia reprezentanta interesującej grupy banknotów próbnych, autorstwa Andrzeja Heidricha (ur. 1928), który nazywany jest „królem polskiego banknotu”. Niewielu jest zapewne Polaków, którzy nie zetknęliby się z jego pracami. Od połowy lat 70. ubiegłego wieku, począw199

61.

Polska Rzeczpospolita Ludowa, 500 złotych 2.01.1965; seria KH, numeracja 1204395;

niewprowadzony do obiegu banknot Andrzeja Heidricha z popiersiem hutnika na stronie głównej

oraz herbem Krakowa i widokiem Wawelu na stronie odwrotnej; format 143 x 70 mm;

banknot ze znakiem wodnym i podpisami prezesa Banku (Edwarda Drożniak - który od 1961 roku

był już ambasadorem PRL w USA) i głównego skarbnka (Karola Pustówki - który w tym czasie

nie pełnił funkcji Głównego Skarbnika, natomiast był pracownikiem oddziału NBP w Krakowie);

Lucow 1636 (R8) - podobny, ale obcięte dodatkowe marginesy; ogromna rzadkość,

szczególnie ze znakiem wodnym

I

10.000,-

ze szczególnym pietyzmem. „Uważam – mówił – że na banknocie najlepszy jest portret. Portret jest najtrudniejszy do podrobienia. Twarz zawiera tajemnicę. Kilka kresek nieprecyzyjnie położonych może zmienić jej wyraz”. Godło Polski – na każdym nominale usytuowane w innym polu – na 500-złotówce wyobrażone zostało w dekoracyjnym „kotylionie” przywodzącym na myśl wieniec laurowy, z którego zwieszają się dwie biało-czerwone wstęgi. W tle pojawiają się monogramy królewskie Kazimierza Wielkiego, jakie spotykamy m.in. na drzwiach katedry wawelskiej (wzór w zasadzie przypomina owe wrota, jest jednak lekko wystylizowany). W tle pomiędzy popiersiem a godłem odwzorowana została pieczęć rajców i obywateli miasta Kra201