Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa (1945–1989)

którego rodzina nic nie wiedzia∏a o losie kandydata na tajnego wspó∏pracownika. Innego rodzaju sankcje grozi∏y za odmow´ wspó∏pracy w latach 1960–1989. Wobec „niepokornych” stosowano najwy˝ej represje o charakterze administracyjnym, np. w miejscu pracy (pogorszenie warunków pracy, degradacja zawodowa), albo stwarzano trudnoÊci w uzyskaniu paszportu czy w przydziale mieszkania. Z du˝à dozà prawdopodobieƒstwa mo˝na stwierdziç, ˝e jeÊli po 1956 r. ktoÊ nie chcia∏ wspó∏pracowaç z SB, a nie pope∏ni∏ ˝adnego przest´pstwa kryminalnego, to bardzo trudno by∏o go zmusiç do wspó∏pracy. OczywiÊcie nie mo˝na wykluczyç sytuacji ekstremalnych.

Spotkania z tajnymi wspó∏pracownikami odbywa∏y si´ w pozwalajàcych zachowaç anonimowoÊç miejscach publicznych, takich jak parki czy kawiarnie, rzadziej po prostu na ulicy. Bardzo cz´sto spotykano si´ w samochodzie oficera SB lub aucie prywatnym. Z tajnymi wspó∏pracownikami spotykano si´ tak˝e w lokalach kontaktowych (LK) czy mieszkaniach konspiracyjnych (MK). Zalecano, aby miejsce spotkania odpowiada∏o „wymogom konspiracji” oraz „umo˝liwia∏o swobodne prowadzenie rozmowy, a ponadto uwzgl´dnia∏o pozycj´ spo∏ecznà kandydata” (03/60, s. 100). Lokale kontaktowe w rozumieniu instrukcji nr 03/60 mo˝na by∏o organizowaç „w zasadzie w mieszkaniach prywatnych za zgodà w∏aÊciciela lub osoby, której mieszkanie podlega” (03/60, s. 107). Dodawano jednak, ˝e „niekiedy, zw∏aszcza w warunkach powiatowych, lokale kontaktowe organizowaç mo˝na w s∏u˝bowych pomieszczeniach ró˝nych instytucji gospodarczych, medycznych i kulturalno-oÊwiatowych (03/60, s. 107). W praktyce chodzi∏o o oÊrodki zdrowia, remizy stra˝ackie czy oÊrodki kulturalne. W∏aÊciciele lokali kontaktowych oraz ich otoczenie równie˝ musieli spe∏niaç pewne konkretne warunki zapewniajàce konspiracj´. By∏y one regulowane odr´bnymi przepisami. Rzadziej ni˝ lokale kontaktowe wykorzystywane by∏y mieszkania konspiracyjne, czyli „specjalnie urzàdzone i zaszyfrowane mieszkania pozostajàce w wy∏àcznej dyspozycji S∏u˝by Bezpieczeƒstwa” (03/60, s. 107). Zgodnie z instrukcjà nr 03/60, u˝ywane mia∏y byç wyjàtkowo do „odbywania wa˝niejszych spotkaƒ ze szczególnie cennymi tajnymi wspó∏pracownikami” (03/60, s. 107). Z kolei instrukcja z 1970 roku stawia∏a obydwa miejsca spotkaƒ niejako na równym poziomie, gdy˝ jak czytamy w niej, spotkania z tajnym wspó∏pracownikiem „powinny si´ odbywaç w zasadzie w odpowiednio przygotowanym dla tych celów lokalu kontaktowym lub mieszkaniu konspiracyjnym” (006/70, s. 131). Dopuszczano równoczeÊnie sytuacj´, w której „spotkania mogà si´ odbywaç tak˝e w innych miejscach zapewniajàcych zachowanie tajemnicy faktu wspó∏pracy” (006/70, s. 131). Dopuszczalne by∏y przy tym spotkania w ró˝nych instytucjach poza, co stanowi∏o nowoÊç, pomieszczeniami „instancji partyjnych, prezydiów rad narodowych oraz organizacji spo∏eczno-politycznych” (006/70, s. 132). W sytuacjach awaryjnych instrukcja z roku 1970 wprowadza∏a mo˝liwoÊç kontaktu przy pomocy „skrzynek kontaktowych, poczty i telefonu” (006/70, s. 131).

Wed∏ug instrukcji wprowadzonej zarzàdzeniem nr 00102/89 mieszkania kontaktowe (poprzednio zwane lokalami konspiracyjnymi) i lokale kontaktowe (nie zmieniono nazwy) pozostawa∏y podstawowymi miejscami odbywania spotkaƒ z tajnymi wspó∏pracownikami. Istota definicji mieszkaƒ i lokali kontaktowych nie uleg∏a zmianie (00102/89, s. 148). Pojawi∏y si´ natomiast nowe ograniczenia w wyborze miejsca organizowania lokali kontaktowych. Nie zezwalano na ich organizacj´ w „pomieszczeniach organów paƒstwowych, partyjnych, organizacji m∏odzie˝owych, zwiàzków zawodowych, sàdów i prokuratur”, a tak˝e w „pomieszczeniach zamieszka∏ych przez pos∏ów, senatorów, cz∏onków w∏adz politycznych i paƒstwowych, pracowników Najwy˝szej Izby Kontroli, s´dziów i prokuratorów” (00102/89, s. 148).

SB nie tylko organizowa∏a prac´ tajnych wspó∏pracowników, ale tak˝e kontrolowa∏a jà za pomocà ró˝nych Êrodków. WÊród metod kontroli mo˝na wymieniç agentur´ równoleg∏à, zadania kontrolne, bie˝àcà analiz´ dostarczanych przez tajnych wspó∏pracowników informacji (03/60, s. 104). Stosowano tak˝e spotkania z tajnymi wspó∏pracownikami z udzia∏em przedstawicieli kierownictw poszczególnych departamentów i wydzia∏ów. Zgodnie z treÊcià instrukcji nr 03/60 kontrola tajnych wspó∏pracowników mia∏a na celu „sprawdzenie ich szczeroÊci wobec s∏u˝by bezpieczeƒstwa i obiektywnoÊci w informowaniu, przestrzegania przez nich konspiracji, umiej´tnoÊci i prawid∏owoÊci post´powania w realizacji zadaƒ” (03/60, s. 103).

Podobne sposoby kontroli wymienia tak˝e instrukcja z 1970 roku. Dodawa∏a ona do ju˝ znanych metod „wyjaÊnienie okolicznoÊci w których tajny wspó∏pracownik uzyska∏ informacje, konfrontowanie tych okolicznoÊci z realnymi mo˝liwoÊciami tajnego wspó∏pracownika” (006/70, s. 132). Nieco inaczej sposoby nadzoru nad tajnymi wspó∏pracownikami formu∏owa∏ normatyw z 1989 r. Wskazywa∏ on jako metody kontroli ocen´ post´powania tajnego wspó∏pracownika w toku realizacji zadaƒ, ocen´ otrzymywanych od niego informacji, a tak˝e porównywanie uzyskanych przez niego informacji z informacjami uzyskanymi z innych êróde∏ (00102/89, s. 146).

11