Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa (1945–1989) by Oficer Prowadzący

MATERIA¸Y POMOCNICZE BIURA EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN

INSTRUKCJE PRACY OPERACYJNEJ APARATU BEZPIECZE¡STWA (1945–1989) Opracowa∏ i wst´pem opatrzy∏ Tadeusz Ruzikowski

WARSZAWA 2004 1

Projekt ok∏adki Krzysztof Findziƒski

Redakcja Tadeusz Ruzikowski

Redakcja techniczna Andrzej Broniak

Korekta Marta Danielik, Tadeusz Ruzikowski, Anna Zawadzka

Na ok∏adce: pierwsza stona instrukcji nr 03/55

Sk∏ad i ∏amanie Katarzyna Szubka

Druk i oprawa Instytut Technologii Eksploatacji ul. Pi∏askiego 6/10, 26-600 Radom

Seria „Materia∏y pomocnicze Biura Edukacji Publicznej IPN”: tom 1

SPIS TREÂCI Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Instrukcja (tymczasowa) [o] pozyskaniu, pracy i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci . . . . . . .

Rozkaz nr 025/53 o pracy aparatu bezpieczeƒstwa publicznego z siecià agenturalnà . . . . . . . . . . . . .

Instrukcja nr 012/53 o pracy aparatu bezpieczeƒstwa z siecià agenturalnà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Instrukcja nr 03/55 o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeƒstwa publicznego PRL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Instrukcja nr 04/55 o zasadach pracy z agenturà w organach bezpieczeƒstwa publicznego PRL . . . .

Zarzàdzenie nr 0121/60 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 2 lipca 1960 r. w sprawie nowych przepisów o podstawowych Êrodkach i formach pracy operacyjnej s∏u˝by bezpieczeƒstwa . . . . . . . .

Instrukcja nr 03/60 z dnia 2 lipca 1960 r. o podstawowych Êrodkach i formach pracy operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zarzàdzenie nr 006/70 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 1 lutego 1970 r. w sprawie pracy operacyjnej s∏u˝by bezpieczeƒstwa resortu spraw wewn´trznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Instrukcja o pracy operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa resortu spraw wewn´trznych (Za∏àcznik do Zarzàdzenia nr 006/70 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 1 lutego 1970 r.) . . . . . 123 Zarzàdzenie nr 00102 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 09 grudnia 1989 r. w sprawie zasad dzia∏alnoÊci operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Instrukcja w sprawie szczegó∏owych zasad dzia∏alnoÊci operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa (Za∏àcznik do Zarzàdzenia nr 00102 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 09 grudnia 1989 r.) . . . . 142

WST¢P Do koƒca lat osiemdziesiàtych badania nad historià aparatu bezpieczeƒstwa stanowi∏y monopol badawczy historyków resortowych1. Dopiero po prze∏omie 1989 r. zaistnia∏y warunki do prowadzenia niezale˝nych badaƒ. W ciàgu ostatnich lat ukaza∏o si´ kilka nowych, znaczàcych publikacji êród∏owych, rozszerzajàcych wiedz´ na temat formalnych uwarunkowaƒ dzia∏alnoÊci aparatu bezpieczeƒstwa, szczególnie s∏u˝b pe∏niàcych rol´ policji politycznej2. Warto wspomnieç niektóre z tych prac. W latach 1993–1996 ukazywa∏a si´ pionierska seria wydawnicza „Ze zbiorów Centralnego Archiwum MSW”, zawierajàca biuletyny informacyjne MBP z lat 1946–19483. Wydana zosta∏a te˝ seria „Dokumenty” pod redakcjà Andrzeja Paczkowskiego. Zawiera∏a ona zbiory protoko∏ów, wystàpieƒ na naradach i odprawach Ministerstwa Bezpieczeƒstwa Publicznego oraz nieliczne dokumenty normatywne4. Prze∏omem w dost´pie i mo˝liwoÊciach badaƒ naukowych nad aktami normatywnymi regulujàcymi dzia∏alnoÊç aparatu bezpieczeƒstwa sta∏o si´ powstanie Instytutu Pami´ci Narodowej w 2000 r. Warto w tym kontekÊcie wspomnieç m.in. publikacje Tomasza Balbusa i Grzegorza Majchrzaka. Pierwszy z nich opublikowa∏ instrukcj´ o pracy operacyjnej z lutego 1945 r. oraz jest wspó∏autorem wyboru dokumentów dotyczàcych likwidacji przez UB rzeszowskiego wydzia∏u WiN. Drugi natomiast wyda∏ cenny zbiór dokumentów z okresu stanu wojennego (wraz z Bogus∏awem Kopkà)5. Pe∏niejszà informacj´ na temat badaƒ nad komunistycznym aparatem represji w Polsce lat 1944–1989 zawiera opracowanie przygotowane w 2002 r. przez pracowników IPN Bogus∏awa Kopk´ i Grzegorza Majchrzaka6. 1. Instrukcje operacyjne TreÊç aktów normatywnych dotyczàcych pracy z tajnymi wspó∏pracownikami (TW) oraz prowadzenia spraw operacyjnych mia∏a charakter tajny i by∏a niedost´pna dla osób nieb´dàcych funkcjonariuszami SB. Dokumenty te stanowi∏y podstaw´ codziennej dzia∏alnoÊci operacyjnej SB i by∏y szeroko wykorzystywane w materia∏ach dydaktycznych przeznaczonych dla pracowników aparatu bezpieczeƒstwa7. W dotychczasowych badaniach zagadnienia zwiàzane z instrukcjami o pracy operacyjnej SB nie doczeka∏y si´ dotàd szerszego potraktowania. Do wyjàtków nale˝y publikacja zbioru dokumentów Tajni wspó∏pracownicy – dokumenty, wydanego w 1993 r. w zwiàzku ze sprawà tzw. listy Macierewicza. Znalaz∏y si´ w nim m.in. kserokopie pierwszej instrukcji o pracy operacyjnej z 1945 r. (opublikowanej póêniej przez wspomnianego ju˝ Tomasza Balbusa) oraz kolejnej z 1970 r. Zbiór ten, jakkolwiek znaczàcy w swoim charakterze poznawczym, nie funkcjonowa∏ do tej pory szerzej w obiegu naukowym8. Instrukcja z 1970 r. doczeka∏a ponownej publikacji wraz z poprzedzajàcym jà wst´pem Henryka G∏´bockiego9. Niniejszy zbiór instrukcji po raz pierwszy gromadzi w jednym miejscu instrukcje o pracy operacyjnej z lat 1945–1989. Ustrój komunistyczny wprowadzany w Polsce od lipca 1944 r. od poczàtku budowany by∏ na dwóch podstawowych filarach: aparacie represji (obejmujàcym aparat bezpieczeƒstwa, wojsko oraz wymiar sprawiedliwoÊci) oraz partii komunistycznej. Ich struktury rozrasta∏y si´ równolegle w szybkim tempie. WÊród organów strzegàcych „bezpieczeƒstwa”, tworzonych przez nowe w∏adze powojennej Polski, kluczowà rol´ odgrywa∏a policja polityczna, czyli Urzàd Bezpieczeƒstwa, a nast´pnie S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa. Jak ju˝ wspomniano, policja polityczna zmienia∏a kilkakrotnie swoje formalne usytuowanie w strukturach w∏adzy paƒstwowej PRL. Zawsze jednak by∏a wa˝nym narz´dziem zarówno w r´kach kierownictwa resortu, jak i w∏adz partyjnych. Szeroko poj´ta agentura sta∏a si´ natomiast istotnym Êrodkiem s∏u˝àcym terroryzowaniu spo∏eczeƒstwa10. Dostarcza∏a informacji (najcz´Êciej w postaci donosów) wykorzystywanych nast´pnie przy represjonowaniu osób i Êrodowisk prowadzàcych, zdaniem UB (SB), „wrogà dzia∏alnoÊç” lub te˝ o takowà jedynie podejrzewanych11. Prac´ policji politycznej z agenturà regulowa∏y instrukcje o pracy operacyjnej wydawane przez kierownictwo MBP, KdsBP, MSW. Wed∏ug szefa resortu spraw wewn´trznych z poczàtku lat siedemdziesiàtych Franciszka Szlachcica instrukcja o pracy operacyjnej by∏a „kodeksem post´powania operacyjnego” oraz „obrazem naszej [resortu spraw wewn´trznych – T.R.] wiedzy o pracy bezpieczeƒstwa, o zadaniach, zamiarach, metodach, Êrodkach i celach”12. Przepisy zawarte w instrukcjach by∏y wskazówkami dla pracowników aparatu bezpieczeƒstwa, w jaki sposób majà oni pozyskiwaç (werbowaç) agentur´ (tajnych wspó∏pracowników) oraz pracowaç z nià13. Instrukcja o pracy operacyjnej jako dokument o charakterze normatywnym14 porusza∏a szerokie spektrum zagadnieƒ zwiàzanych z codziennà pracà operacyjnà SB. JednoczeÊnie, co chyba charakterystyczne, nigdy nie opisywa∏a ich w sposób wyczerpujàcy. Stàd wiele zagadnieƒ szerzej omawiano w rozlicznych ob4

szernych opracowaniach o charakterze szkoleniowym. Do g∏ównych problemów poruszanych w instrukcjach nale˝a∏y: wybór kandydatów na tajnych wspó∏pracowników, zbieranie informacji na temat kandydata (opracowywanie), pozyskanie tajnego wspó∏pracownika (werbunek), praca z tajnymi wspó∏pracownikami (spotkania) i ich kontrola. Wspomniane g∏ówne tematy sk∏ada∏y si´ z kolei z szeregu problemów szczegó∏owych. Wiele miejsca w instrukcji poÊwi´cano równie˝ tzw. sprawom operacyjnym wszczynanym najcz´Êciej w∏aÊnie dzi´ki informacjom tajnych wspó∏pracowników. Oni równie˝ cz´sto odgrywali kluczowà rol´ w prowadzonych przez SB sprawach operacyjnych. Instrukcja wyznacza∏a ramy post´powania pracowników SB w pracy operacyjnej. Od wspomnianych norm niekiedy jednak odst´powano. Powodem tego mog∏a byç zarówno nieznajomoÊç instrukcji wÊród pracowników SB, jak i zwyk∏e wygodnictwo lub po prostu lenistwo. Warto w tym miejscu zaznaczyç, ˝e prac´ resortu spraw wewn´trznych regulowa∏y setki szczegó∏owych aktów normatywnych ró˝nej rangi. Formalnie pracownicy SB powinni byli znaç ich treÊç w wymaganym dla danego pracownika zakresie, niezb´dnym do wykonywania codziennych obowiàzków. W tym kontekÊcie Êwieciç przyk∏adem winni zapewne prze∏o˝eni szeregowych pracowników operacyjnych. Jednak˝e, jak wskazujà dokumenty, liczba normatywów przerasta∏a mo˝liwoÊci poznawcze tak˝e kierownictwa wy˝szego szczebla. Przyk∏adowo w 1972 r. a˝ 1183 dokumenty okreÊla∏y uprawnienia i obowiàzki kierowników jednostek w centrali MSW i z tego wzgl´du wi´kszoÊç z normatywów „nie by∏a znana”. Istniejàce dokumenty cz´sto by∏y uzupe∏niane o nowe przepisy bàdê te˝ wykreÊlano z nich niepotrzebne fragmenty. W takiej sytuacji jedynym rozwiàzaniem pozostawa∏o, jak pisano w materiale z jednej z narad, poleganie na „doÊwiadczeniu i zdrowym rozumie” kierowników poszczególnych jednostek organizacyjnych SB15. Z powy˝szych wzgl´dów zdarza∏y si´ przypadki „b∏´dnej interpretacji instrukcji”. Mia∏y one miejsce np. w zastosowaniu przepisu o pomocy obywatelskiej jako êródle informacji (zach´cano do korzystania z niej w instrukcji nr 03/60 i póêniejszych). W efekcie zach´ta ta, jak zauwa˝ono na naradzie w MSW w latach siedemdziesiàtych, spowodowa∏a „deprecjacj´ tajnych wspó∏pracowników na korzyÊç tzw. kontaktów obywatelskich”, to zaÊ z kolei doprowadzi∏o do zmniejszenia si´ wiedzy funkcjonariuszy SB na temat sytuacji w rozpracowywanych Êrodowiskach16. Jak si´ okaza∏o, mimo – a mo˝e w∏aÊnie dzi´ki – wieloÊci przepisów regulujàcych prac´ oficerów operacyjnych tzw. zdrowy rozsàdek w praktycznej pracy funkcjonariuszy SB musia∏ odgrywaç znaczàcà rol´ (i zapewne odgrywa∏). Pozwala∏ na podejmowanie decyzji, które zapewnia∏y skutecznoÊç dzia∏ania nawet w niejasnych prawnie okolicznoÊciach, co mia∏o miejsce np. w takich przypadkach, gdy praktyka wyprzedza∏a uregulowania prawne. Cz´sto si´ to zapewne zdarza∏o, skoro prace nad instrukcjami trwa∏y latami17. Wprowadzanie nowych instrukcji wynika∏o ze zmieniajàcych si´ w czasie celów strategicznych aparatu bezpieczeƒstwa, doÊwiadczeƒ dotychczasowej pracy operacyjnej, a tak˝e, co nie mniej wa˝ne, zwiàzane by∏o ze zmieniajàcym si´ kierownictwem MSW18. Jak ju˝ wspomniano, pierwsza, tymczasowa, instrukcja zosta∏a opublikowana przez MBP ju˝ w lutym 1945 r., kolejne w latach 1953, 1955, 1960, 1970, a ostatnia przed rozwiàzaniem SB, w grudniu 1989 r. Szczegó∏owe dane dotyczàce poszczególnych instrukcji zamieszczone sà poni˝ej w porzàdku chronologicznym: Rok

Nazwa instrukcji

1945 Instrukcja (tymczasowa) [o] pozyskaniu, pracy i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci

Data na dokumencie 12 II 1945 r.

1953 Instrukcja nr 012/53 o pracy aparatu bezpieczeƒstwa z siecià agenturalnà

15 VIII 1953 r.*

1955 Instrukcja nr 03/55 o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeƒstwa publicznego PRL

11 III 1955 r.

Rozkaz/zarzàdzenie/ osoba zatwierdzajàca minister bezpieczeƒstwa publicznego Stanis∏aw Radkiewicz Rozkaz nr 025/53 z 15 VIII 1953 r.*, minister bezpieczeƒstwa publicznego Stanis∏aw Radkiewicz Rozkaz** przewodniczàcego KdsBP W∏adys∏awa Dworakowskiego 24 III 1955 r.

Rok

Nazwa instrukcji

1955 Instrukcja nr 04/55 o zasadach pracy z agenturà w organach bezpieczeƒstwa publicznego PRL

1960 Instrukcja nr 03/60 z dnia 2 lipca 1960 o podstawowych Êrodkach i formach pracy operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa

Data na dokumencie 11 III 1955 r.

2 VII 1960 r.

1970 Instrukcja o pracy operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa resortu spraw wewn´trznych

1 II 1970 r.

1989 Instrukcja w sprawie szczegó∏owych zasad dzia∏alnoÊci operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa

9 XII 1989 r.

Rozkaz/zarzàdzenie/ osoba zatwierdzajàca Rozkaz** przewodniczàcego KdsBP W∏adys∏awa Dworakowskiego z 24 III 1955 r. Zarzàdzenie nr 0121/60 z 2 VII 1960 r., minister spraw wewn´trznych Stanis∏aw Wicha Zarzàdzenie nr 006/70 z 1 II 1970 r., minister spraw wewn´trznych Kazimierz Âwita∏a Zarzàdzenie nr 00102 z 9 XII 1989 r., minister spraw wewn´trznych Czes∏aw Kiszczak

* Tak w dokumencie. Aleksander Kochaƒski podaje jako faktycznà dat´ wydania rozkazu 15 czerwca 1953 r. (idem,. Polska 1944–1990. Informator historyczny, t. 1, Warszawa 1996, s. 503). ** Ibidem, s. 564.

Pierwsza instrukcja, z 1945 r., mia∏a charakter tymczasowy. Z tego te˝ wzgl´du by∏a doÊç ogólnikowa i regulowa∏a jedynie podstawowe kwestie zwiàzane z pracà operacyjnà prowadzonà przez MBP. Jej charakterystycznym rysem by∏ brak analizy sytuacji w kraju, nieuwzgl´dnienie form pracy operacyjnej, werbunku, a tak˝e opisowa definicja agenta. Funkcj´ rezydenta polecano w niej powierzaç „oddanym” agentom19. Co istotne i zas∏ugujàce na podkreÊlenie, praca pracowników aparatu bezpieczeƒstwa by∏a ju˝ wtedy du˝o bogatsza, ni˝ wskazywa∏aby na to sama instrukcja, liczàca 13 znormalizowanych stron maszynopisu20. O powy˝szym Êwiadczà choçby liczne broszury szkoleniowe wydawane dla pracowników operacyjnych w latach czterdziestych. Kilka z nich zosta∏o ju˝ wczeÊniej wspomnianych. Kolejnà instrukcj´ – nr 012/53 – zaopatrzono we wst´p analizujàcy bie˝àcà sytuacj´ w kraju ze szczególnym uwzgl´dnieniem „zaostrzajàcej si´ walki klasowej” i zwiàzanych z nià zadaƒ dla UB. Poruszono w niej problemy werbunku i pracy z agenturà. Zwrócono tak˝e uwag´ na planowanie pracy operacyjnej oraz metod jej prowadzenia. Zalecono tak˝e, co by∏o nowoÊcià, stosowanie pomocniczych „Êrodków pracy operacyjnej”, szczególnie w zakresie kontroli agentury (012/53, s. 42). Uchwa∏a Komitetu ds. Bezpieczeƒstwa Publicznego z 11 marca 1955 r. wprowadza∏a dwie kolejne instrukcje. W treÊci wspomnianej uchwa∏y krytycznie odnoszono si´ do dotychczasowej pracy operacyjnej, w której agentura „przerodzi∏a si´ w masowà sieç agenturalno-informacyjnà, nastawionà przede wszystkim na zbieranie sygna∏ów, a nie na g∏´bsze rozpracowanie” 21. Zwrócono uwag´ na nadmiernie rozbudowany aparat represji, inwigilacj´ wielu osób bez wystarczajàcych podstaw. Za b∏´dne uznano tak˝e zbytnie dotychczasowe przywiàzanie do Êledztwa, cz´sto bardzo brutalnego, jako Êrodka wymuszania, zdobywania informacji. Instrukcja nr 04/55 wprowadza∏a zakaz werbunku bez konkretnego celu. Rezydentur´ zastrze˝ono jedynie dla przypadków wyjàtkowych, gdy nie by∏o mo˝liwoÊci normalnego spotkania si´ z pracownikiem operacyjnym. Instrukcja nr 03/55 wprowadzi∏a nowe formy rozpracowaƒ w ramach pracy operacyjnej. By∏y to: sprawa agenturalna, sprawa agenturalnego sprawdzenia, sprawa ewidencyjno-obserwacyjna, teczka obiektowa i zagadnieniowa. W rozpracowaniu agenturalnym rozró˝niano spraw´ agenturalnà grupowà, spraw´ agenturalnà na osob´, spraw´ agenturalno-Êledczà oraz spraw´ agenturalno-poszukiwawczà. Wspomniany normatyw okreÊli∏ te˝ poj´cia „kombinacji operacyjnej”, „linii post´powania”, „pozorowania” i „legendowania” (03/55, s. 55 i n.). Za nowy element w instrukcji nale˝y uznaç uzale˝nienie skutecznoÊci w realizacji zadaƒ od „g∏´bokiej ideowoÊci i partyjnoÊci pracowników operacyjnych, od ich czujnoÊci rewolucyjnej”22. Instrukcja z 1960 r. zawiera∏a bie˝àcà ocen´ sytuacji w kraju. Zawarto w niej tak˝e g∏ówne cele funkcjonowania SB – ujawnianie, rozpoznawanie i likwidowanie „szpiegowskiej dzia∏alnoÊci wymierzonej 6

przeciwko socjalistycznemu rozwojowi naszego kraju i obliczonej na utrudnianie i hamowanie realizacji polityki PZPR i rzàdu PRL”. Zwrócono tak˝e uwag´ na KoÊció∏ katolicki – „g∏ównà antysocjalistycznà si∏´ w kraju” (03/60, s. 95). By∏a to wzmianka o tyle istotna, ˝e wyznacza∏a SB w sposób formalny g∏ówny cel dzia∏aƒ na najbli˝sze lata. Mia∏o to szczególne znaczenie w perspektywie zbli˝ajàcych si´ wtedy koÊcielnych obchodów milenijnych, zapoczàtkowanych przez kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego Wielkà Nowennà, majàcà za zadanie zaktywizowaç spo∏eczeƒstwo pod wzgl´dem religijnym. W instrukcji 03/60 po raz pierwszy wskazano na pomoc obywateli jako warunek skutecznoÊci dzia∏aƒ SB. Normatyw z 1960 r. wprowadza∏ formalnie jednà kategori´ osobowego êród∏a informacji – tajnego wspó∏pracownika. PodkreÊlano w nim te˝, ˝e to praca z tajnym wspó∏pracownikiem a nie on sam jest „podstawowym Êrodkiem realizacji zadaƒ S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w walce z wrogà dzia∏alnoÊcià” (03/60, s. 97). Zamieniono okreÊlenie „werbunek” na „pozyskanie”, co wskazywaç mia∏o zapewne na wi´kszy zakres dobrowolnej wspó∏pracy. Nie zmieni∏y si´ w instrukcji rodzaje podejmowanych spraw operacyjnych. Wskazano na koniecznoÊç planowania dzia∏aƒ, a tak˝e u˝ytecznoÊç Êrodków pracy operacyjnej, takich jak technika operacyjna, obserwacja zewn´trzna i kontrola korespondencji. Stanowi∏y one istotne uzupe∏nienie dzia∏aƒ podejmowanych przy pomocy tajnych wspó∏pracowników, a w szczególnych przypadkach przypisano im rol´ wrćz decydujàcà. Kolejna instrukcja – z roku 1970 – w przeciwieƒstwie do poprzednich regulowa∏a „wszystkie elementy pracy operacyjnej (cel, si∏y, Êrodki, metody i formy) w ich wzajemnym powiàzaniu”23. Obowiàzywa∏a ona a˝ do 1989 r., gdy zarzàdzeniem nr 00102/89 wprowadzono nowà instrukcj´. Prace nad tà ostatnià trwa∏y od 1986 r. Uzasadniajàc ich podjćie, podkreÊlano nieadekwatnoÊç obowiàzujàcej instrukcji z roku 1970 do rzeczywistoÊci lat osiemdziesiàtych, a w szczególnoÊci do sytuacji spo∏eczno-politycznej, znacznie odbiegajàcej od tej z poczàtku lat siedemdziesiàtych24. We wst´pnym projekcie, przygotowanym przez zespó∏ dzia∏ajàcy pod kierunkiem wiceministra gen. Henryka Dankowskiego, zak∏adano m.in. przywrócenie podzia∏u tajnych wspó∏pracowników na agentów, informatorów i rezydentów oraz mo˝liwoÊç werbunku cz∏onków „instancji organizacji politycznych”25. Projekt ten w formie proponowanej pod koniec 1988 r. nie wszed∏ jednak w ˝ycie, na co istotny wp∏yw mia∏y wydarzenia w Polsce zwiàzane z obradami Okràg∏ego Sto∏u, a nast´pnie wyborami czerwcowymi w 1989 r. Stanowi∏ on natomiast podstaw´ do przygotowania instrukcji o pracy operacyjnej z grudnia 1989 r. Wprowadzono do niej pewnà liczb´ nowych poj´ç na czele z „konstytucyjnym porzàdkiem prawnym Paƒstwa” oraz nowymi przymiotami pracy SB takimi jak „praworzàdnoÊç i obiektywizm” (00102/89, s. 140)26. Cz´Êç starych poj´ç z poprzednich instrukcji zyska∏a te˝ nowe nazewnictwo27. 2. Tajni wspó∏pracownicy w Êwietle instrukcji o pracy operacyjnej Formalnie do 1960 r. sieç agenturalnà tworzyli agenci, informatorzy i rezydenci (od 1953 r. zwani tak˝e tajnymi wspó∏pracownikami). Podzia∏ ten wywodzi∏ si´ z nazewnictwa stosowanego w ZSRR28. Od 1960 r. jedynà rozró˝nianà w instrukcjach kategorià osobowego êród∏a informacji by∏ tajny wspó∏pracownik, który spe∏nia∏ ró˝ne funkcje dotychczas zarezerwowane dla oddzielnych kategorii29. Nazw´ agent zarzucono m.in. ze wzgl´du na pejoratywnà konotacj´ zwiàzanà z tym okreÊleniem. Instrukcja nr 03/60 wprawdzie stosowa∏a pojćie tajnego wspó∏pracownika, ale bezpoÊrednio nie definiowa∏a go. Dopuszczano w niej, na zasadzie wyjàtku, prac´ z tajnymi wspó∏pracownikami za poÊrednictwem rezydentów – „tajnych wspó∏pracowników rekrutujàcych si´ z ludzi w pe∏ni oddanych politycznie, mocno zwiàzanych ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa oraz odpowiednio sprawdzonych i doÊwiadczonych operacyjnie” (03/60, s. 102). Normatyw z 1970 r. za tajnego wspó∏pracownika uznawa∏ „osoby celowo pozyskane do wspó∏pracy ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa i wykonujàce zadania w zakresie zapobiegania, rozpoznania i wykrywania wrogiej dzia∏alnoÊci” (006/70, s. 127). Z kolei wg instrukcji z roku 1989 tajnym wspó∏pracownikiem by∏a „osoba pozyskana do wspó∏pracy ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa w celu uzyskiwania w sposób tajny wa˝nych informacji dla tej s∏u˝by oraz realizacji innych zadaƒ” (00102/89, s. 142). Wed∏ug tej˝e instrukcji tajny wspó∏pracownik móg∏ tak˝e „z upowa˝nienia S∏u˝by Bezpieczeƒstwa kierowaç lub koordynowaç prac´ innych tajnych wspó∏pracowników” (de facto by∏a to funkcja wspomnianych ju˝ rezydentów – T.R., 00102/89, s. 142). Poza tajnym wspó∏pracownikiem istnia∏o szereg innych, nieoficjalnych form wspó∏pracy z SB. Do nich mo˝na zaliczyç kontakty s∏u˝bowe SB z pracownikami na kierowniczych stanowiskach oraz pracownikami wydzia∏ów kadr w zak∏adach pracy. SB ch´tnie korzysta∏a z ich wiedzy. Instrukcja 03/60 po raz pierw7

szy wprowadza∏a zalecenie utrzymywania kontaktów z osobami, które „z racji zajmowanego stanowiska zawodowego posiadajà w zasadzie obowiàzek meldowania o przejawach dzia∏alnoÊci przest´pczej, jakie zdarzy∏yby si´ na odcinku ich pracy, jak te˝ z innymi ludêmi majàcymi sta∏à stycznoÊç z interesujàcymi nas osobami i zagadnieniami” (03/60, s. 96). W kolejnych instrukcjach zachowano faktycznà ciàg∏oÊç istnienia tego rodzaju Osobowego èród∏a Informacji. Omawiana kategoria wspó∏pracowników w normatywie z roku 1970 formalnie zosta∏a sklasyfikowana jako kontakty s∏u˝bowe. Ich celem by∏o „wspó∏dzia∏anie na okreÊlonych odcinkach, w zakresie ochrony porzàdku i bezpieczeƒstwa publicznego [...] na odpowiednich szczeblach s∏u˝bowych” (006/70, s. 133). W instrukcji z 1989 r. funkcj´ kontaktu s∏u˝bowego przej´∏y tzw. oficjalne osobowe êród∏a informacji. By∏y nimi osoby, „które z racji zajmowanych stanowisk, pe∏nionych funkcji lub posiadanej wiedzy mogà okresowo lub stale udzielaç informacji interesujàcych S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa” (00102/89, s. 147). Innym rodzajem niesformalizowanej wspó∏pracy by∏y informacje dostarczane dobrowolnie przez ludnoÊç. Na mo˝liwoÊç uzyskiwania od obywateli informacji potrzebnych SB po raz pierwszy w sposób jednoznaczny zwrócono uwag´ w instrukcji nr 03/60. Stwierdzono w niej, ˝e „istotnym warunkiem skutecznoÊci pracy s∏u˝by bezpieczeƒstwa jest pomoc obywateli” (03/60, s. 95). Tak wi´c pierwotnie by∏a to pomoc obywatelska. Instrukcja z 1970 r. t´ form´ dostarczania informacji nazwa∏a kontaktem operacyjnym, który „nawiàzuje si´ w celu organizowania dop∏ywu wst´pnych informacji interesujàcych S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa w tych wszystkich przypadkach, gdy nie zachodzi potrzeba anga˝owania tajnych wspó∏pracowników” (006/70, s. 133). Wreszcie w 1989 r. pojawi∏a si´ w miejsce dotychczasowych poj´ç osoba informujàca, która „doraênie, w sposób tajny pomaga S∏u˝bie Bezpieczeƒstwa w szczególnoÊci poprzez udzielanie informacji interesujàcych t´ s∏u˝b´ o osobach, zdarzeniach i zjawiskach” (00102/89, s. 142). Kontakt operacyjny by∏ powszechnie stosowanà formà zdobywania informacji od osób, których ze wzgl´dów formalnych nie mo˝na by∏o werbowaç. Jego atutem by∏ te˝ niezobowiàzujàcy charakter wspó∏pracy. Kontakt operacyjny umo˝liwia∏ legalne zdobywanie informacji od cz∏onków PZPR, których oficjalnie nie mo˝na by∏o bez zgody instancji partyjnych werbowaç jako tajnych wspó∏pracowników. W istocie ta forma zdobywania informacji pozwala∏a na bardzo szerokie jej stosowanie, ograniczone jedynie mo˝liwoÊciami potencjalnego informatora. Z mo˝liwoÊci tej skrupulatnie korzystano do koƒca istnienia PRL. W dzia∏alnoÊci SB pojawia∏y si´ czasem problemy, których rozwiàzanie wymaga∏o fachowej wiedzy, którà nie dysponowali etatowi pracownicy SB. W takiej sytuacji wykorzystywani byli konsultanci, którzy takà wiedzà specjalistycznà dysponowali i udost´pniali jà SB. Stanowili oni kategori´ osobowych êróde∏ informacji nierejestrowanych jako tajni wspó∏pracownicy. Po raz pierwszy o tej kategorii wspó∏pracowników SB wspomina instrukcja z roku 1970. Wed∏ug jej zapisów konsultantami by∏y „osoby posiadajàce odpowiednie kwalifikacje naukowe lub zawodowe [...] dla zbadania niektórych problemów wy∏aniajàcych si´ w toku pracy operacyjnej, których poznanie (zbadanie) wymaga wiedzy fachowej, specjalnego przygotowania naukowego” (006/70, s. 134). KoniecznoÊç wykorzystywania specjalistycznej wiedzy dostrzegano tak˝e w instrukcji z 1989 r. Wed∏ug jej zapisów konsultantem by∏a osoba, „która ze wzgl´du na posiadanie specjalnych wiadomoÊci udziela S∏u˝bie Bezpieczeƒstwa informacji w postaci ocen i ekspertyz lub t∏umaczeƒ j´zykowych, niezb´dnych w zakresie dzia∏alnoÊci operacyjnej” (00102/89, s. 142). Przez dziesi´ciolecia w swojej codziennej pracy SB mia∏a mo˝liwoÊç korzystaç i korzysta∏a z fachowej pomocy wielu specjalistów. Szczegó∏owe zmiany nazewnictwa, kategorii osobowych êróde∏ informacji oraz miejsc spotkaƒ w latach 1945–1989 ukazane sà w za∏àczniku w tabeli nr 5. 2.1. Wybór kandydata na TW – opracowanie, werbunek Pierwszym problemem przy pozyskiwaniu nowego tajnego wspó∏pracownika by∏ wybór kandydata. Instrukcja nr 03/60 wskazywa∏a kilka kryteriów decydujàcych o jego wyborze. Punktem wyjÊciowym by∏a „konkretna sytuacja operacyjna uzasadniajàca potrzeb´ zdobycia tajnego wspó∏pracownika”. Nale˝a∏o tak˝e sprawdziç „powiàzania mi´dzy kandydatem, a interesujàcymi nas [SB – T.R.] osobami pozwalajàce na przypuszczenie, ˝e posiada on albo mo˝e zdobyç zaufanie tych osób”. Za wa˝ne uznawano tak˝e „walory osobiste kandydata takie jak „poziom ogólny, postawa moralna, cechy charakteru” niezb´dne do realizacji przewidywanych dla niego zadaƒ operacyjnych. Jako ostatnie kryterium, ale tak˝e istotne, wymieniano „prawdopodobieƒstwo pozyskania kandydata” (03/60, s. 98) Wspomniane kryteria pozwala∏y w za∏o˝eniu wybraç kandydata bàdê wst´pnie zaw´ziç kràg kandydatów do kilku osób. W kolejnej instrukcji zwracano tak˝e uwag´ na „aktualne i perspektywiczne mo˝liwoÊci informowania o osobach i problemach lub realizacji innych zadaƒ operacyjnych w grupach Êrodowiskowych albo w obiektach b´dàcych przed8

miotem zainteresowania operacyjnego S∏u˝by Bezpieczeƒstwa” (006/70, s. 128). Wcià˝ liczy∏y si´ „walory osobiste”, tym razem okreÊlane jako poziom intelektualny, zainteresowania, upodobania (006/70, s. 128). Normatyw z 1989 r. nie zmienia∏ ogólnych wymogów wobec kandydata na tajnego wspó∏pracownika. Wspomniane wy˝ej kryteria ujmowa∏ krótko, zwracajàc uwag´, ˝e „w typowaniu osoby na tajnego wspó∏pracownika nale˝y braç pod uwag´ potrzeby operacyjne, predyspozycje i mo˝liwoÊci wykonywania zadaƒ operacyjnych obecnie lub w przysz∏oÊci” (00102/89, s. 143). Istotnym czynnikiem formalnie dyskwalifikujàcym kandydata na tajnego wspó∏pracownika by∏a przynale˝noÊç do PZPR. Na t´ okolicznoÊç wskazywa∏a instrukcja z 1960 r. Zapisano w niej, ˝e „ze wzgl´dów zasadniczych nie wolno pozyskiwaç tajnych wspó∏pracowników spoÊród cz∏onków partii” (03/60, s. 97). Odstàpienie od tej zasady by∏o mo˝liwe za zgodà „Ministerstwa [Spraw Wewn´trznych] i po uzyskaniu zgody I Sekretarza Komitetu Wojewódzkiego [PZPR]” w sytuacji, gdy wykonanie zadania przez inne osoby nie by∏o mo˝liwe oraz w wypadku zadaƒ wykonywanych za granicà. JednoczeÊnie zabraniano werbunku takich osób w oparciu o materia∏y obcià˝ajàce (03/60, s. 97). Podobny zakaz werbunku cz∏onków partii znalaz∏ si´ w instrukcji z 1970 r. Zawiera∏a ona zapis, ˝e „nie wolno pozyskiwaç do wspó∏pracy cz∏onków PZPR. W wyjàtkowych, uzasadnionych operacyjnie przypadkach pozyskanie tajnego wspó∏pracownika b´dàcego cz∏onkiem partii, mo˝e nastàpiç wy∏àcznie za zgodà I sekretarza KW PZPR lub kierownika w∏aÊciwego wydzia∏u KC PZPR” (006/70, s. 128). Pomimo zakazu werbowania tajnych wspó∏pracowników spoÊród cz∏onków PZPR praktycznie szeroko korzystano z ich pomocy w formie kontaktów operacyjnych. Nie brano od nich jednak zobowiàzaƒ do wspó∏pracy i nie rejestrowano jako tajnego wspó∏pracownika, zdarza∏y si´ natomiast przypadki ich wynagradzania w ró˝nej formie. Instrukcja z 1989 r. ani s∏owem nie wspomina∏a o zakazie werbunku cz∏onków partii politycznych, co potencjalnie otwiera∏o przed SB nowe mo˝liwoÊci dzia∏ania. 2.2. Opracowanie kandydata na tajnego wspó∏pracownika Po wskazaniu kandydata na tajnego wspó∏pracownika nale˝a∏o przygotowaç go do werbunku (pozyskania), co mia∏o nastàpiç w ramach procesu jego „opracowania”, tzn. zbierania uzupe∏niajàcych informacji o kandydacie, pozwalajàcych na okreÊlenie najbardziej po˝àdanej metody i okolicznoÊci pozyskania (werbunku). Celem tej fazy by∏o równie˝ opracowanie sposobu Êciàgni´cia kandydata na miejsce werbunku oraz planu post´powania w wypadku niepowodzenia pozyskania. W tej fazie dopuszczano mo˝liwoÊç bezpoÊredniego kontaktu („bezpoÊredniego zetkni´cia”) oficera operacyjnego z kandydatem na tajnego wspó∏pracownika, co pozwala∏o wst´pnie zweryfikowaç zebrane dotàd informacje o mo˝liwoÊciach operacyjnych kandydata (03/60, s. 100). Instrukcja z roku 1970 stwierdza∏a, ˝e „kandydata opracowuje si´ przy pomocy odpowiednich Êrodków pracy operacyjnej” (006/70, s. 128). Normatyw z 1989 r. ogranicza∏ czas werbunku do jednego roku, czego wczeÊniejsze instrukcje nie czyni∏y (00102/89, s. 143). Efektem fazy opracowania kandydata by∏ raport funkcjonariusza o zgod´ na werbunek, kierowany do prze∏o˝onego. Zawiera∏ on dane osobowe kandydata, jego charakterystyk´, cel pozyskania, taktyk´ werbunku, miejsce i okolicznoÊci przybycia kandydata na miejsce werbunku oraz sposób post´powania w razie niepowodzenia. Poza tym w raporcie ustalana by∏a osoba, która mia∏a pozyskaç kandydata do wspó∏pracy. 2.3. Werbunek Werbunek stanowi∏ kolejnà faz´ po opracowaniu kandydata. By∏ to etap, w którym nale˝a∏o wykorzystaç ca∏à zebranà dotàd wiedz´ na temat kandydata, a tak˝e umiej´tnoÊci w∏asne pracownika operacyjnego, aby sk∏oniç pozyskiwanego do wspó∏pracy. Liczba pozyskanych do wspó∏pracy tajnych wspó∏pracowników by∏a czynnikiem wp∏ywajàcym w istotny sposób na ocen´ pracy danego pracownika SB, a poprzez to tak˝e na mo˝liwoÊci jego awansu zawodowego. Trzeba nadmieniç, ˝e formalny werbunek tajnego wspó∏pracownika stanowi∏ dopiero poczàtek wysi∏ku SB w pracy operacyjnej, której celem by∏o dostarczanie przez tajnego wspó∏pracownika jak najwartoÊciowszych informacji. Dalsze warunki wspó∏pracy zale˝a∏y od okolicznoÊci i sposobu werbunku, a w du˝ej mierze tak˝e od umiej´tnego przedstawiania zadaƒ i ich egzekwowania w toku wspó∏pracy. Niezale˝nie od okresu w dziejach aparatu bezpieczeƒstwa istnia∏o kilka podstawowych form werbunku agentury. Pierwsza podstawa pozyskania opiera∏a si´ na „postawie patriotycznej”, póêniej nazywanej „odpowiedzialnoÊcià obywatelskà”. Za tymi patetycznymi sformu∏owaniami rzadko kry∏a si´ ch´ç bezinteresownej pomocy SB, wynikajàca z postawy politycznej informatora. Znacznie cz´Êciej chodzi∏o o wzgl´dy ambicjonalne, 9

animozje, niech´ç czy wrćz ludzkà zawiÊç, które to uczucia funkcjonariusze SB umiej´tnie podsycali i pozwalali daç im upust. Ba∏amutny charakter pojćia „odpowiedzialnoÊci obywatelskiej” dobrze ilustruje fakt, ˝e na poczàtku lat 80., kiedy nastàpi∏ gwa∏towny rozwój sieci agenturalnej, pozyskiwano na tej podstawie wg statystyk sporzàdzanych w Biurze „C” ponad 80 proc. tajnych wspó∏pracowników. Metodà werbunku, którà mimo poczàtkowej krytyki (w latach czterdziestych) stopniowo zalecano z coraz mniejszymi oporami, by∏o „zainteresowanie materialne”, czyli wspó∏praca za wynagrodzeniem. W jej ramach mieÊci∏o si´ wynagrodzenie finansowe, „za∏atwianie” deficytowych towarów, u∏atwienia przy wyjeêdzie zagranicznym, przyspieszenie otrzymania mieszkania czy awansu zawodowego. W gr´ wchodzi∏y tak˝e okolicznoÊciowe prezenty, np. z okazji urodzin czy imienin, lub sukcesu w pracy zawodowej. By∏o równie˝ wielu takich, którzy przyjmowali wynagrodzenie po prostu po wykonaniu zadania. Wydaje si´, ˝e w statystykach pod najcz´Êciej przytaczanym motywem werbunku, czyli „odpowiedzialnoÊcià obywatelskà”, cz´sto skrywano werbunek w∏aÊnie na podstawie wynagrodzenia finansowego bàdê rzeczowego. Ostatnià z g∏ównych metod werbunku by∏o pozyskiwanie na materia∏ach obcià˝ajàcych: dowodach przest´pstwa lub informacjach kompromitujàcych. Poszczególne metody werbunku mo˝na by∏o ∏àczyç w zale˝noÊci od potrzeb operacyjnych i wniosków z fazy opracowania kandydata. Formalne zapisy odnoszàce si´ do podstawy werbunku zale˝nie od instrukcji ró˝ni∏y si´ w szczegó∏ach. Instrukcja nr 03/60 okreÊla∏a dwie podstawowe metody pozyskiwania agentury: „postawa dobrowolnoÊci” oraz „postawa przymusu”. W ramach pierwszej kategorii mieÊci∏o si´ wspomniane ju˝ zainteresowanie materialne oraz postawa obywatelska. Druga obejmowa∏a wykorzystywanie materia∏ów kompromitujàcych o charakterze kryminalnym czy Êrodowiskowym (03/60, s. 99). Kolejny normatyw, z 1970 r., okreÊla∏ trzy podstawowe metody werbunku: w oparciu o materia∏y kompromitujàce, dowody przest´pczej dzia∏alnoÊci wzgl´dnie dà˝enie do uzyskania korzyÊci osobistych. Poza nimi wyró˝niano jeszcze, werbunek na podstawie poczucia „obywatelskiej wspó∏odpowiedzialnoÊci za bezpieczeƒstwo i porzàdek publiczny” (006/70, s. 128). Instrukcja wprowadzona pod koniec 1989 r. jako sytuacj´ najkorzystniejszà i jedynà dopuszczalnà wymienia∏a wspó∏prac´ z SB „z w∏asnej woli”. By∏a to sytuacja, do której „nale˝a∏o dà˝yç” (00102/89, s. 143), co de facto nie wyklucza∏o zastosowania pozosta∏ych metod werbunku znanych wczeÊniej SB. BezpoÊrednim i namacalnym efektem werbunku by∏o najcz´Êciej podpisanie przez tajnego wspó∏pracownika zobowiàzania do wspó∏pracy. By∏o ono pisane odrćznie w krótszej lub d∏u˝szej formule. Tajny wspó∏pracownik podpisywa∏ je imieniem i nazwiskiem oraz wybranym przez siebie pseudonimem. Przyk∏adowa treÊç zobowiàzania pochodzàcego z pionu kontrwywiadu (pion II i Departament II w MSW) mia∏a nast´pujàce brzmienie: „Niniejszym zobowiàzuj´ si´ do wspó∏pracy z organami S∏u˝by Kontrwywiadu PRL [w innych pionach stosowano formu∏´ zobowiàzania o wspó∏pracy ze SB; na ogó∏ treÊç zobowiàzania by∏a krótsza. – T.R.]. Zobowiàzuj´ si´ do sumiennego wykonywania zleconych mi do realizacji zadaƒ. Przyrzekam, i˝ b´d´ przekazywa∏ wszelkie mogàce zainteresowaç S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa informacje o osobach i zdarzeniach oraz ˝e informacje te b´dà prawdziwe i obiektywne. RównoczeÊnie zobowiàzuj´ si´ do nieujawniania wobec nikogo faktu kontaktów ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa oraz treÊci otrzymywanych zadaƒ i przekazanych informacji tak w czasie trwania wspó∏pracy, jak i po jej ewentualnym przerwaniu. Sporzàdzone przeze mnie relacje z wykonywanych zadaƒ oraz inne informacje podpisywa∏ b´d´ pseudonimem ................... . O skutkach ewentualnego niedochowania tajemnicy zosta∏em uprzedzony. [Data i podpis]”30. Mimo wielu staraƒ i wysi∏ków w∏o˝onych w przygotowanie werbunku przez pracownika operacyjnego zdarza∏o si´, ˝e kandydat na tajnego wspó∏pracownika odmawia∏ wspó∏pracy. W instrukcji z 1960 r. zakazywano wprawdzie „dyskryminacji osoby” za odmow´, jednak w przypadku kandydata pozyskiwanego na materia∏ach dotyczàcych dzia∏alnoÊci przest´pczej nakazywano kierowanie sprawy na „drog´ post´powania karnego” (03/60, s. 102). Podobnà sankcj´ przewidywano w instrukcji z roku 1970, w której w wypadku odmowy wspó∏pracy „ze strony kandydata pozyskiwanego w oparciu o dowody przest´pczej dzia∏alnoÊci” nale˝a∏o „wystàpiç z wnioskiem do organu Êledczego o wszczćie post´powania przygotowawczego” (006/70, s. 129). W przypadku odmowy wspó∏pracy pobierano od kandydata „zobowiàzanie o zachowaniu w tajemnicy faktu i treÊci rozmowy” (006/70, s. 129). Na potrzeb´ uzyskania „pisemnego zobowiàzania do zachowania w tajemnicy faktu i treÊci rozmowy” zwraca∏a uwag´ tak˝e instrukcja z 1989 roku (00102/89, s. 144). O sankcjach za odmow´ jednak nie wspominano. Wyraênie trzeba podkreÊliç, ˝e czym innym grozi∏a odmowa wspó∏pracy w koƒcu lat czterdziestych i na poczàtku pi´çdziesiàtych, a czym innym w latach póêniejszych. W tym pierwszym okresie cz´stà praktykà by∏o aresztowanie osoby odmawiajàcej wspó∏pracy, nieraz po∏àczone z tzw. tajnym zdjćiem, w wyniku 10

którego rodzina nic nie wiedzia∏a o losie kandydata na tajnego wspó∏pracownika. Innego rodzaju sankcje grozi∏y za odmow´ wspó∏pracy w latach 1960–1989. Wobec „niepokornych” stosowano najwy˝ej represje o charakterze administracyjnym, np. w miejscu pracy (pogorszenie warunków pracy, degradacja zawodowa), albo stwarzano trudnoÊci w uzyskaniu paszportu czy w przydziale mieszkania. Z du˝à dozà prawdopodobieƒstwa mo˝na stwierdziç, ˝e jeÊli po 1956 r. ktoÊ nie chcia∏ wspó∏pracowaç z SB, a nie pope∏ni∏ ˝adnego przest´pstwa kryminalnego, to bardzo trudno by∏o go zmusiç do wspó∏pracy. OczywiÊcie nie mo˝na wykluczyç sytuacji ekstremalnych. Spotkania z tajnymi wspó∏pracownikami odbywa∏y si´ w pozwalajàcych zachowaç anonimowoÊç miejscach publicznych, takich jak parki czy kawiarnie, rzadziej po prostu na ulicy. Bardzo cz´sto spotykano si´ w samochodzie oficera SB lub aucie prywatnym. Z tajnymi wspó∏pracownikami spotykano si´ tak˝e w lokalach kontaktowych (LK) czy mieszkaniach konspiracyjnych (MK). Zalecano, aby miejsce spotkania odpowiada∏o „wymogom konspiracji” oraz „umo˝liwia∏o swobodne prowadzenie rozmowy, a ponadto uwzgl´dnia∏o pozycj´ spo∏ecznà kandydata” (03/60, s. 100). Lokale kontaktowe w rozumieniu instrukcji nr 03/60 mo˝na by∏o organizowaç „w zasadzie w mieszkaniach prywatnych za zgodà w∏aÊciciela lub osoby, której mieszkanie podlega” (03/60, s. 107). Dodawano jednak, ˝e „niekiedy, zw∏aszcza w warunkach powiatowych, lokale kontaktowe organizowaç mo˝na w s∏u˝bowych pomieszczeniach ró˝nych instytucji gospodarczych, medycznych i kulturalno-oÊwiatowych (03/60, s. 107). W praktyce chodzi∏o o oÊrodki zdrowia, remizy stra˝ackie czy oÊrodki kulturalne. W∏aÊciciele lokali kontaktowych oraz ich otoczenie równie˝ musieli spe∏niaç pewne konkretne warunki zapewniajàce konspiracj´. By∏y one regulowane odr´bnymi przepisami. Rzadziej ni˝ lokale kontaktowe wykorzystywane by∏y mieszkania konspiracyjne, czyli „specjalnie urzàdzone i zaszyfrowane mieszkania pozostajàce w wy∏àcznej dyspozycji S∏u˝by Bezpieczeƒstwa” (03/60, s. 107). Zgodnie z instrukcjà nr 03/60, u˝ywane mia∏y byç wyjàtkowo do „odbywania wa˝niejszych spotkaƒ ze szczególnie cennymi tajnymi wspó∏pracownikami” (03/60, s. 107). Z kolei instrukcja z 1970 roku stawia∏a obydwa miejsca spotkaƒ niejako na równym poziomie, gdy˝ jak czytamy w niej, spotkania z tajnym wspó∏pracownikiem „powinny si´ odbywaç w zasadzie w odpowiednio przygotowanym dla tych celów lokalu kontaktowym lub mieszkaniu konspiracyjnym” (006/70, s. 131). Dopuszczano równoczeÊnie sytuacj´, w której „spotkania mogà si´ odbywaç tak˝e w innych miejscach zapewniajàcych zachowanie tajemnicy faktu wspó∏pracy” (006/70, s. 131). Dopuszczalne by∏y przy tym spotkania w ró˝nych instytucjach poza, co stanowi∏o nowoÊç, pomieszczeniami „instancji partyjnych, prezydiów rad narodowych oraz organizacji spo∏eczno-politycznych” (006/70, s. 132). W sytuacjach awaryjnych instrukcja z roku 1970 wprowadza∏a mo˝liwoÊç kontaktu przy pomocy „skrzynek kontaktowych, poczty i telefonu” (006/70, s. 131). Wed∏ug instrukcji wprowadzonej zarzàdzeniem nr 00102/89 mieszkania kontaktowe (poprzednio zwane lokalami konspiracyjnymi) i lokale kontaktowe (nie zmieniono nazwy) pozostawa∏y podstawowymi miejscami odbywania spotkaƒ z tajnymi wspó∏pracownikami. Istota definicji mieszkaƒ i lokali kontaktowych nie uleg∏a zmianie (00102/89, s. 148). Pojawi∏y si´ natomiast nowe ograniczenia w wyborze miejsca organizowania lokali kontaktowych. Nie zezwalano na ich organizacj´ w „pomieszczeniach organów paƒstwowych, partyjnych, organizacji m∏odzie˝owych, zwiàzków zawodowych, sàdów i prokuratur”, a tak˝e w „pomieszczeniach zamieszka∏ych przez pos∏ów, senatorów, cz∏onków w∏adz politycznych i paƒstwowych, pracowników Najwy˝szej Izby Kontroli, s´dziów i prokuratorów” (00102/89, s. 148). SB nie tylko organizowa∏a prac´ tajnych wspó∏pracowników, ale tak˝e kontrolowa∏a jà za pomocà ró˝nych Êrodków. WÊród metod kontroli mo˝na wymieniç agentur´ równoleg∏à, zadania kontrolne, bie˝àcà analiz´ dostarczanych przez tajnych wspó∏pracowników informacji (03/60, s. 104). Stosowano tak˝e spotkania z tajnymi wspó∏pracownikami z udzia∏em przedstawicieli kierownictw poszczególnych departamentów i wydzia∏ów. Zgodnie z treÊcià instrukcji nr 03/60 kontrola tajnych wspó∏pracowników mia∏a na celu „sprawdzenie ich szczeroÊci wobec s∏u˝by bezpieczeƒstwa i obiektywnoÊci w informowaniu, przestrzegania przez nich konspiracji, umiej´tnoÊci i prawid∏owoÊci post´powania w realizacji zadaƒ” (03/60, s. 103). Podobne sposoby kontroli wymienia tak˝e instrukcja z 1970 roku. Dodawa∏a ona do ju˝ znanych metod „wyjaÊnienie okolicznoÊci w których tajny wspó∏pracownik uzyska∏ informacje, konfrontowanie tych okolicznoÊci z realnymi mo˝liwoÊciami tajnego wspó∏pracownika” (006/70, s. 132). Nieco inaczej sposoby nadzoru nad tajnymi wspó∏pracownikami formu∏owa∏ normatyw z 1989 r. Wskazywa∏ on jako metody kontroli ocen´ post´powania tajnego wspó∏pracownika w toku realizacji zadaƒ, ocen´ otrzymywanych od niego informacji, a tak˝e porównywanie uzyskanych przez niego informacji z informacjami uzyskanymi z innych êróde∏ (00102/89, s. 146). 11

3. Sprawy operacyjne w Êwietle instrukcji Tajni wspó∏pracownicy w du˝ej mierze funkcjonowali w ramach tzw. spraw operacyjnych, których by∏o kilka rodzajów. Do najbardziej skomplikowanych nale˝a∏a sprawa operacyjnego rozpracowania (SOR). Wed∏ug definicji z instrukcji nr 03/60 rozpracowanie operacyjne dotyczy∏o sytuacji, gdy stwierdzono, i˝ osoba lub grupa osób prowadzi∏a „antypaƒstwowà dzia∏alnoÊç”. Celem rozpracowania by∏o wykrycie „wszystkich sprawców antypaƒstwowej dzia∏alnoÊci przest´pczej, pe∏nego jej rozpoznania oraz udokumentowania, tak by pozwoli∏o ono na wszczćie post´powania karnego i u∏atwi∏o jego prowadzenie” (03/60, s. 111). W instrukcji z 1970 roku pojćie sprawy operacyjnego rozpracowania istnia∏o nadal w podobnym sensie znaczeniowym (006/70, s. 136). W instrukcji z 1989 r. zmieni∏y si´ natomiast powody wszczćia sprawy operacyjnego rozpracowania. Wroga dzia∏alnoÊç zosta∏a bowiem zastàpiona dzia∏alnoÊcià „godzàcà w bezpieczeƒstwo, podstawowe interesy polityczne, gospodarcze paƒstwa” (00102/89, s. 152). Bioràc pod uwag´ tak ogólnikowà definicj´, zapis ten pozwala∏ w zasadzie na nieograniczonà dzia∏alnoÊç SB w schy∏kowym okresie jej istnienia. Kolejna kategoria to sprawa obserwacji operacyjnej (SOO). Chodzi tu o obserwacje za pomocà wszystkich mo˝liwych Êrodków, technicznych i osobowych. W jej wyniku zdobywano informacje o osobach „obj´tych obserwacjà w celu rozpoznania ich wrogiej dzia∏alnoÊci, ujawniania szkodliwych zamierzeƒ i przeciwdzia∏ania ich realizacji ró˝nymi Êrodkami”. Obserwacji podlega∏y osoby, które podejrzewano o mo˝liwoÊç podjćia „wrogiej dzia∏alnoÊci [...] w okreÊlonych warunkach”, a tak˝e osoby wspó∏pracujàce przed wojnà lub w czasie wojny z wywiadami zachodnich krajów (03/60, s. 112). Kontynuacjà sprawy obserwacji operacyjnej by∏ tzw. kwestionariusz ewidencyjny (KE), który wprowadza∏a instrukcja z roku 1970. Stanowi∏ on form´ dokumentacji operacyjnej inwigilowanych osób, które by∏y wczeÊniej karane „za wrogà dzia∏alnoÊç”, wzgl´dnie podejrzewanych o organizowanie „wrogich manifestacji, wystàpieƒ”. Podstawà do za∏o˝enia kwestionariusza ewidencyjnego by∏o te˝ przypuszczenie, ˝e dana osoba w sprzyjajàcych okolicznoÊciach mog∏aby podjàç „wrogà dzia∏alnoÊç”, oraz zajmowanie „eksponowane[go] stanowiska w instytucjach i organizacjach prowadzàcych lub inspirujàcych dzia∏alnoÊç przeciwko PRL albo innym krajom socjalistycznym” (006/70, s. 136). W 1989 r. wprowadzono z kolei kategori´ sprawy profilaktyki operacyjnej (SPO). Zak∏adano jà na osoby, które wymaga∏y „sta∏ej lub okresowej kontroli albo ochrony w celu zapobie˝enia ewentualnym dzia∏aniom zagra˝ajàcym interesom politycznym, gospodarczym lub bezpieczeƒstwu paƒstwa” (00102/89, s. 153). W szczególnoÊci sprawà tà obejmowano osoby mogàce zagroziç „konstytucyjnemu porzàdkowi paƒstwa”, „personel placówek dyplomatycznych”, a tak˝e mogàcych „wzbudziç zainteresowanie obcych s∏u˝b specjalnych lub zorganizowanych struktur przest´pczoÊci mi´dzynarodowej” (00102/89, s. 153). Charakterystyczny jest brak sprecyzowania zagro˝eƒ ∏adu konstytucyjnego. Mo˝liwoÊci interpretacji tego zapisu by∏y zatem niezwykle szerokie i mog∏y obejmowaç wszystko co SB by∏aby sk∏onna uznaç za zagro˝enie. Nast´pna kategoria, sprawa operacyjnego sprawdzenia (SOS), s∏u˝y∏a weryfikacji uzyskanych przez SB „informacji i materia∏ów wst´pnych o wrogiej dzia∏alnoÊci lub wyjaÊniania, czy zaistnia∏e zdarzenie wzgl´dnie zjawiska sà wynikiem dzia∏alnoÊci przest´pczej” (03/60, s. 113). Instrukcja z roku 1970 wprowadza∏a pojćie sprawy operacyjnego sprawdzenia z zakresem znaczeniowym w zasadzie niezmienionym w stosunku do poprzedniego (006/70, s. 135). W 1989 r. zmieni∏y si´ w stosunku do poprzednich zapisy dotyczàce powodów wszczćia sprawy sprawdzenia operacyjnego (SSO). Wszczynano jà w sytuacji prawdopodobnego zagro˝enia „interesów politycznych, gospodarczych lub bezpieczeƒstwa paƒstwa”. Pomimo tak ogólnikowego sformu∏owania pozostawiono dodatkowo szerszy zapis, g∏oszàcy, i˝ „spraw´ sprawdzenia operacyjnego mo˝na wszczàç tak˝e ze wzgl´du na wa˝ne potrzeby operacyjne”, co de facto powodowa∏o brak jakichkolwiek ograniczeƒ (00102/89, s. 152). By∏ to ten przypadek, gdy wyjàtek od regu∏y mia∏ wi´kszà moc wià˝àcà od samej regu∏y. Odr´bna kategori´ stanowi∏a sprawa obiektowa (SO). W latach szeÊçdziesiàtych zak∏adano jà na instytucje, których dzia∏alnoÊç cechowa∏a „wrogoÊç do Polski Ludowej”, np. przedstawicielstwa dyplomatyczne krajów zachodnich czy poszczególne struktury organizacyjne KoÊcio∏a katolickiego. G∏ówny cel prowadzenia takiej sprawy stanowi∏o monitorowanie dzia∏alnoÊci obserwowanej instytucji, a tak˝e jej zamierzeƒ oraz osób w niej pracujàcych (03/60, s. 114). Instrukcja wprowadzona w roku 1970 znaczàco rozbudowa∏a zakres zainteresowaƒ SB w ramach sprawy obiektowej. Mo˝na jà by∏o zak∏adaç m.in. na biura podró˝y, imprezy i akcje organizowane przez koÊcio∏y, a tak˝e zjazdy, konferencje oraz sympozja z udzia∏em przedstawicieli krajów zachodnich (006/70, s. 136). Praktycznie sprawy obiektowe zak∏adano cz´sto na 12

wy˝sze uczelnie, obiekty radia i telewizji, obiekty zwiàzane z komunikacjà i ∏àcznoÊcià. W instrukcji obowiàzujàcej od roku 1989 sprawa obiektowa zosta∏a przemianowana na spraw´ problemowà (SP). Nowy element w tej kategorii spraw stanowi∏o zwrócenie uwagi na „firmy i inwestorów zagranicznych” oraz „spó∏ki o kapitale mieszanym”. Motywem za∏o˝enia wspomnianej sprawy mog∏a te˝ byç ch´ç „ochrony organów paƒstwowych” przed dzia∏alnoÊcià obcych wywiadów (00102/89, s. 153), co stwarza∏o SB interesujàce mo˝liwoÊci inwigilacji przy okazji tworzenia si´ wielu nowych organów paƒstwowych. Szczegó∏owe zmiany nazewnictwa oraz kategorii spraw operacyjnych w latach 1945–1989 ukazane sà w za∏àczniku w tabeli nr 6. 4. Tajni wspó∏pracownicy SB, sprawy operacyjne i inne zagadnienia w Êwietle danych statystycznych Biura „C”31 4.1. Tajni wspó∏pracownicy w latach 1949–198932 oraz sprawy operacyjne w latach 1955–1984 Od 1944 r. w ramach budowy struktur aparatu bezpieczeƒstwa tworzono równie˝ od podstaw sieç agenturalnà. Dostarcza∏a ona informacji, a tak˝e rozpracowywa∏a podziemie niepodleg∏oÊciowe, legalne organizacje polityczne oraz tysiàce osób aktywnych w II Rzeczpospolitej. Przed koƒcem pierwszego dziesi´ciolecia istnienia Polski komunistycznej liczba tajnych wspó∏pracowników (agentów, informatorów, rezydentów) osiàgn´∏a swoje pierwsze apogeum. Sta∏o si´ to pod koniec 1953 r., gdy ich liczba osiàgn´∏a 85 tys. zarejestrowanych. Jednak˝e ta masowoÊç nie przek∏ada∏a si´ automatycznie na jakoÊç pracy operacyjnej pracowników bezpieczeƒstwa oraz agentów i informatorów. Wed∏ug oficjalnych danych w 1948 r. 78 proc. agentury (agentów) by∏o obs∏ugiwanych stale przez pracowników UB, a jedna czwarta dorywczo lub w ogóle. W województwie warszawskim jedynie 31 proc. agentów obs∏ugiwanych by∏o regularnie33. Okres 1954–1956 przyniós∏ spadek liczby agentów i informatorów o 76 proc. i pod koniec 1956 r. wynosi∏a ona zaledwie 19 941 wspó∏pracowników. Ni˝ej przedstawiono wykresy dotyczàce ogólnej liczby tajnych wspó∏pracowników, liczby spraw operacyjnych oraz osób nimi obj´tych w poszczególnych latach. Szczegó∏owe dane znajdujà si´ w za∏àczniku. Wykres nr 1 Liczba TW pionów operacyjnych UB (SB) w latach 1949-1989*

* Dla lat 1986–1988 liczby przybli˝one na podstawie danych czàstkowych.

W latach pi´çdziesiàtych liczba prowadzonych przez UB/SB spraw operacyjnych podlega∏a podobnym, w sensie kierunku, zmianom. Liczba spraw operacyjnych zmniejszy∏a si´ w okresie 1956–1960 o 68 proc. i osiàgn´∏a w 1960 r. poziom 8954 spraw. Pod koniec lat pi´çdziesiàtych liczebnoÊç agentury SB osiàgn´∏a poziom najni˝szy w historii (8720 w 1960 r.). W okresie nast´pnej dekady liczba tajnych wspó∏pracowników utrzymywa∏a si´ na stabilnym poziomie oscylujàcym wokó∏ 10 tys. Niewielkie za∏amanie wystàpi∏o jedynie w latach 1964–1965, ale jego skala nie przekracza∏a poziomu 3 proc. By∏ to okres pewnej stabilizacji nastrojów spo∏ecznych i zwiàzanej z nim wyraênie mniejszej aktywnoÊci operacyjnej SB. Âwiadczy o tym tak˝e zmniejszajàca si´ w pierwszej po∏owie lat szeÊçdziesiàtych liczba prowadzonych spraw opera13

cyjnych (w koƒcu 1961 r. – 10 657 spraw, a w 1966 r. – jedynie 4579, co stanowi spadek o 57,5 proc.) W tym samym roku w strukturach SB zatrudnionych by∏o 16 577 pracowników34. Pasywne nastawienie SB uwidoczni∏o si´ szczególnie w drugiej po∏owie lat szeÊçdziesiàtych, gdy wi´kszoÊç rejestrowanych spraw stanowi∏y sprawy operacyjnej obserwacji. W drugiej po∏owie lat szeÊçdziesiàtych wzros∏a jednak liczba osób obj´tych sprawami operacyjnymi (por. wykresy nr 3, 4 oraz tabele nr 3, 4 w za∏àczniku). Wykres nr 2 Liczba spraw operacyjnych oraz osób nimi obj´tych w latach 1955-1989*

* Brak danych za lata 1986–1988.

Wykres nr 3 Stan spraw operacyjnych poszczególnych kategorii. Wszystkie piony SB. 1961-1984

Sytuacja uleg∏a stopniowej zmianie, poczynajàc od 1966 r., co mia∏o zwiàzek najpierw z konfrontacjà paƒstwowo-koÊcielnà w okresie obchodów milenijnych, a nast´pnie protestami studenckimi z marca 1968 r. i rewoltà robotniczà na Wybrze˝u w 1970 r. W tym okresie zacz´∏a równie˝ rosnàç liczba spraw operacyjnych. Na przestrzeni dziesi´ciolecia 1964–1974 liczba tajnych wspó∏pracowników uleg∏a podwojeniu, a liczba spraw operacyjnych niemal potroi∏a si´ (z 5656 do 14 734). W przypadku spraw operacyjnych wzrost aktywnoÊci jest widoczny jeszcze bardziej w 1971 r., gdy rok po wydarzeniach grudniowych liczba spraw operacyjnych wzros∏a o po∏ow´ (z 10 tys. pod koniec 1970 r. do 15 tys. w 1971 r.). Charakterystyczne, ˝e najwi´kszà grup´ nowych spraw stanowi∏y kwestionariusze ewidencyjne, a liczba rozpracowaƒ wr´cz si´ zmniejszy∏a – z 670 w 1970 r. do 617 w 1971 r. (por. za∏àcznik, tabele nr 3, 4). Proces wzrostu liczby tajnych wspó∏pracowników zatrzyma∏ si´ na krótko w 1975 r., w konsekwencji przeprowadzonej wówczas weryfikacji agentury wywo∏anej zmianami podzia∏u administracyjnego kraju 14

Wykres nr 4 Nowe sprawy operacyjne poszczegó∏nych kategorii. Wszystkie piony. 1961-1984

i zlikwidowaniem struktur SB na szczeblu powiatu. Rozmiary sieci skurczy∏y si´ wówczas z 21 998 do 18 603, czyli o ponad 15 proc35. Liczba spraw operacyjnych ros∏a do 1973 r. (17 988), a nast´pnie spada∏a a˝ do 1976 r. (12 450). Powstanie zorganizowanych struktur opozycyjnych spowodowa∏o, ˝e od 1976 r. zarówno liczebnoÊç tajnych wspó∏pracowników, jak i spraw operacyjnych zacz´∏a systematycznie rosnàç. Od 1981 r. wzrost liczebnoÊci tajnych wspó∏pracowników mia∏ charakter lawinowy i si´ga∏ blisko 30 proc. rocznie. Liczba spraw operacyjnych poczàtkowo wzrasta∏a powoli w tempie kilku procent rocznie. Znaczàce przyspieszenie wzrostu liczby spraw nastàpi∏o w latach 1980–1981 (+10,8 proc. w 1980 r., +10,4 proc. w 1981 r.). Apogeum wzrostu odnotowano w 1982 r., gdy liczba prowadzonych spraw operacyjnych zwi´kszy∏a si´ w jednym roku a˝ o 36,69 proc. Z pewnoÊcià w tym wypadku nie bez znaczenia by∏ nacisk kierownictwa resortu na aktywizacj´ pracowników SB w zakresie prowadzenia spraw operacyjnych. W latach 1983–1984 przyrost ten powróci∏ do skali jednocyfrowej. W 1983 r. najwićej za∏o˝ono nowych kwestionariuszy ewidencyjnych – 5514 (tj. 57 proc. wićej ni˝ w 1981 r.) oraz spraw operacyjnego rozpracowania – 1967 (wzrost liczby nowych spraw w stosunku do roku poprzedniego o przesz∏o 64 proc.). Nieznaczny przyrost odnotowano w sprawach obiektowych oraz operacyjnego sprawdzenia. W tych ostatnich du˝y przyrost mia∏ miejsce w 1980 r., gdy zarejestrowano o 31 proc. wićej nowych spraw (por. za∏àcznik, tabele nr 3, 4). Dynamika wzrostu liczby tajnych wspó∏pracowników na poczàtku lat osiemdziesiàtych by∏a znacznie wi´ksza ni˝ w pierwszej po∏owie lat pi´çdziesiàtych. Znamienne, ˝e najszybszy wzrost liczby tajnych wspó∏pracowników nastàpi∏ dopiero po zniesieniu stanu wojennego. W rekordowym 1984 r. liczba pozyskanych (18 756) by∏a ponad trzykrotnie wi´ksza ni˝ wyeliminowanych (5442). Gwa∏towny wzrost agentury nie wynika∏ wy∏àcznie z zagro˝enia w∏adz komunistycznych przez NSZZ „SolidarnoÊç”, którego konspiracyjne struktury po wprowadzeniu stanu wojennego uleg∏y w wi´kszoÊci dezintegracji, ale z celowej polityki kierownictwa resortu spraw wewn´trznych na czele z gen. Czes∏awem Kiszczakiem, który forsowa∏ rozwój sieci agenturalnej jako podstawowej metody kontroli spo∏eczeƒstwa. W po∏owie lat osiemdziesiàtych normy obowiàzujàce w MSW okreÊla∏y, ˝e ka˝dy pracownik operacyjny powinien pracowaç z co najmniej szeÊcioma tajnymi wspó∏pracownikami. Liczba spraw operacyjnych pod koniec 1984 r. osiàgn´∏a poziom 24 343, zbli˝ony do stanu z 1956 r. (24 170). W latach 1986–1988 odnotowano dalszy, sukcesywny choç du˝o s∏abszy ni˝ w poczàtku lat osiemdziesiàtych wzrost ogólnej liczby tajnych wspó∏pracowników w pionach operacyjnych SB. Wed∏ug dost´pnych danych czàstkowych oraz wykonanych na ich podstawie szacunków kolejne (po 1953 r.) apogeum liczebnoÊci tajnych wspó∏pracowników nastàpi∏o pod koniec 1988 r., gdy ich liczba si´gn´∏a niemal 100 tys. (wg szacunków 98 tys.). By∏o to wićej ni˝ w szczytowym okresie epoki stalinowskiej36. JeÊliby doliczyç do tej liczby kontakty operacyjne, s∏u˝bowe oraz lokale kontaktowe, to ogólna liczba osobowych êróde∏ informacji znacznie przekracza∏a 100 tys. Z poczàtkiem 1989 r. nastàpi∏ spadek liczebnoÊci tajnych wspó∏pracowników spowodowany Okràg∏ym Sto∏em i póêniejszymi zmianami politycz15

nymi. Tempo spadku nabra∏o gwa∏townego charakteru w czwartym kwartale 1989 r., po objćiu urz´du premiera przez Tadeusza Mazowieckiego, pierwszego niekomunistycznego premiera od czasów utworzenia PRL. Wyrejestrowano wtedy du˝à cz´Êç agentury ze wzgl´du, jak to ujmowano, na zmian´ sytuacji spo∏eczno-politycznej w kraju. Po formalnej likwidacji w sierpniu 1989 r. skompromitowanych w przesz∏oÊci pionów III–VI powsta∏y nowe piony SB, które w wi´kszoÊci przej´∏y agentur´ ze starych pionów. Pod koniec 1989 r. poszczególne piony SB dysponowa∏y ogólnie liczbà 52 190 tajnych wspó∏pracowników. W Departamencie II by∏o ich 18 917, w Departamencie Ochrony Konstytucyjnego Porzàdku Paƒstwa – 9478, w Departamencie Ochrony Gospodarki – 18 547, a w Departamencie Studiów i Analiz – 524837. Nastàpi∏ faktyczny spadek ogólnej liczby tajnych wspó∏pracowników o 46 proc. w stosunku do szacowanej ich liczby z koƒca 1988 r.38 Przebudowana SB dysponowa∏a ok. po∏owà liczebnoÊci tajnych wspó∏pracowników starych pionów SB. By∏ to rezultat zarówno odmawiania dalszej wspó∏pracy przez tajnych wspó∏pracowników, jak i ich masowego wycofywania z sieci, s∏u˝àcego ukryciu Êladów wspó∏pracy. Tego rodzaju mechanizm zastosowano m.in. wobec pos∏ów i senatorów b´dàcych tajnymi wspó∏pracownikami, a wybranych w czerwcu 1989 r. 26 czerwca wiceminister spraw wewn´trznych gen. Henryk Dankowski skierowa∏ do wszystkich szefów WUSW pismo w którym nakaza∏ zdjćie parlamentarzystów „z ewidencji operacyjnej”, co jak podkreÊla∏ „nie powinno oczywiÊcie oznaczaç przerwania kontaktu operacyjnego. Przeciwnie nale˝y podejmowaç ró˝norodne dzia∏ania, by osoby te by∏y coraz silniej zwiàzane z nami i coraz bardziej dyspozycyjne”39. 4.2. Podstawa werbunku w ujćiu statystycznym Proporcje pomi´dzy poszczególnymi metodami werbunków w ogólnej liczbie pozyskanych do wspó∏pracy tajnych wspó∏pracowników zmienia∏y si´ w czasie. Wed∏ug informacji zawartych w ksià˝ce Henryka Dominiczaka40, w czasach stalinowskich 70–80 proc. agentów i informatorów by∏o pozyskiwanych na tzw. materia∏ach kompromitujàcych. Z kolei dane MBP z 1948 r. odnalezione przez Andrzeja Paczkowskiego wskazujà na 65 proc. agentury pozyskanej w ten sposób41. W latach czterdziestych i na poczàtku pi´çdziesiàtych osoby takie stanowi∏y wi´kszoÊç pozyskanych do wspó∏pracy. Wed∏ug danych MBP tylko jedna trzecia agentury wspó∏pracowa∏a dobrowolnie, a zaledwie 2 proc. zwerbowanych zosta∏o za pieniàdze. WÊród informatorów sytuacja przedstawia∏a si´ nieco inaczej. 33 proc. z nich by∏o zwerbowanych na materia∏ach kompromitujàcych. Z kolei 7 proc. by∏o wynagradzanych finansowo, co nie by∏o równoznaczne z podstawà werbunku. W 1948 r. 11,3 proc. agentów oraz 16,5 proc. informatorów stanowili cz∏onkowie PPR/PZPR. SpoÊród nich 4 proc. agentów oraz 3,5 proc. informatorów zwerbowanych zosta∏o na materia∏ach kompromitujàcych. Liczba faktycznie wspó∏pracujàcych z UB cz∏onków partii komunistycznej by∏a jednak zapewne du˝o wi´ksza. W kolejnych latach po opublikowaniu instrukcji z 1960 r. i zawartej w niej kategorii „pomocy obywatelskiej” proporcje – przynajmniej oficjalnie – uleg∏y zmianie. Metod´ werbunku na materia∏ach kompromitujàcych stosowano du˝o rzadziej ze wzgl´du na s∏abe efekty pracy tak pozyskanego tajnego wspó∏pracownika i jego faktycznà niech´ç do wspó∏pracy. Po okresie „b∏´dów i wypaczeƒ”, SB cz´Êciej ni˝ z tajnych wspó∏pracowników zacz´∏a korzystaç z niezobowiàzujàcych, a cz´sto nie mniej skutecznych kontaktów obywatelskich i s∏u˝bowych. Ta postawa pracowników operacyjnych SB spotka∏a si´ ze wspomnianà krytykà kierownictwa resortu spraw wewn´trznych w pierwszej po∏owie lat siedemdziesiàtych. W latach siedemdziesiàtych i osiemdziesiàtych wi´kszoÊç tajnych wspó∏pracowników werbowano na podstawie tzw. wspó∏odpowiedzialnoÊci obywatelskiej. W 1980 r. w ten sposób zwerbowano 64,6 proc. nowych tajnych wspó∏pracowników, ale w 1981 r. – ju˝ 87 proc.42 Wedle oficjalnych statystyk materia∏y kompromitujàce oraz obcià˝ajàce by∏y podstawà znikomego odsetka pozyskiwanych do wspó∏pracy nowych tajnych wspó∏pracowników (2,3 w 1981 r., a 3,0 proc. w 1982 r.). W 1989 r. w pionie II, bo takimi tylko danymi dysponujemy, „odpowiedzialnoÊç obywatelska” by∏a motywem podjćia wspó∏pracy 95,5 proc. nowych tajnych wspó∏pracowników43. 4.3. Tajni wspó∏pracownicy w sprawach operacyjnych W drugiej po∏owie lat czterdziestych jedynie 56 proc. agentów pracowa∏o w ramach rozpracowaƒ prowadzonych przez UB. W Warszawie odsetek ten by∏ jeszcze ni˝szy i wynosi∏ 32 proc., a w województwach lubelskim i ∏ódzkim po 35 proc. W 1948 r. jedynie 14,5 proc. informatorów dzia∏a∏o w ramach rozpracowaƒ44. Z up∏ywem lat wspó∏czynnik zaanga˝owania tajnych wspó∏pracowników w sprawy operacyjne zwi´ksza∏ si´. W 1975 r. 75,42 proc. wyeliminowanych tajnych wspó∏pracowników zaanga˝owanych by∏o w spra16

wy operacyjne45. W 1980 r. wskaênik osiàgnà∏ ju˝ 82,8 proc., a maksymalny poziom w 1982 r., gdy 89,1 proc. tajnych wspó∏pracowników wykorzystywanych by∏o w sprawach operacyjnych. Jak widaç, nacisk kierownictwa MSW na faktyczne wykorzystanie tajnych wspó∏pracowników w ró˝nego rodzaju sprawach stopniowo przynosi∏ efekty. W wi´kszoÊci to informacje tajnych wspó∏pracowników by∏y podstawà wszczynania nowych spraw operacyjnych, np. w 1976 r. by∏o to 51,7 proc., a w 1980 r. ju˝ 62,5 proc. nowych spraw46. 4.4. Zawód i poziom wykszta∏cenia tajnych wspó∏pracowników Wiadomo, ˝e instrukcje stawia∏y kandydatom na tajnych wspó∏pracowników pewne wymagania, którym musieli sprostaç. Do rzadkoÊci nale˝à tak szczegó∏owe analizy stanu tajnych wspó∏pracowników, jak np. z 1975 r. Dzi´ki nim wiemy, ˝e wtedy tajni wspó∏pracownicy dysponowali w wi´kszoÊci Êrednim (49,8 proc. – 9269 osób) bàdê wy˝szym wykszta∏ceniem (38 proc. – 7116). Jedynie 12 proc. z nich posiada∏o wykszta∏cenie podstawowe (2218). JeÊli chodzi o zawód, to w 1975 r. najliczniejsze grupy tajnych wspó∏pracowników stanowili technicy (2973), in˝ynierowie (2321) oraz ksi´˝a katoliccy (2155), a dopiero po nich znaleêli si´ robotnicy wykwalifikowani (1748). Podobne statystyki dla poczàtku lat osiemdziesiàtych i lat póêniejszych nie sà na razie dost´pne47. 4.5. Lokale kontaktowe i mieszkania konspiracyjne, kontakty operacyjne i konsultanci Dotàd niestety nie sà te˝ dost´pne ca∏oÊciowe dane dotyczàce zastosowania ww. miejsc w pracy operacyjnej SB. Jednak˝e na podstawie danych czàstkowych za lata 1980–1985 mo˝na stwierdziç, ˝e najwi´cej by∏o lokali kontaktowych (3338 w 1980 r. i 5195 w 1985 r.). Mieszkaƒ konspiracyjnych, b´dàcych w wy∏àcznej dyspozycji resortu, by∏o zaledwie kilkaset (243 w 1980 r. i 264 w 1985 r.). Liczba kontaktów operacyjnych wzros∏a we wspomnianym okresie z 9029 do 14 432, konsultantów zaÊ z 666 do 1122. Kontaktów operacyjnych i konsultantów (zaliczanych do osobowych êróde∏ informacji) by∏o wielokrotnie mniej ni˝ „normalnych” tajnych wspó∏pracowników. Nie znaczy to jednak, ˝e ich informacje by∏y mniej wartoÊciowe od dostarczanych przez tajnych wspó∏pracowników. Zapewne nie by∏o tutaj jakiejÊ regu∏y. *** Instrukcje o pracy operacyjnej pozwalajà na poznanie wielu aspektów pracy operacyjnej SB od strony normatywnej. Sà one tak˝e Êwiadectwem niezmiennoÊci metod pracy SB, która przez wiele lat podejmowa∏a takie same dzia∏ania, zmieniajàc im jedynie formalne nazwy. W niedalekiej przysz∏oÊci te teoretyczne zasady dzia∏ania SB b´dzie mo˝na praktycznie zweryfikowaç w oparciu o materia∏ êród∏owy. Dopiero on pozwoli oceniç, jakie by∏o praktyczne znaczenie instrukcji i w jakim stopniu by∏y one wcielane w ˝ycie podczas codziennej pracy SB. *** W niniejszej publikacji dokonano nielicznych korekt. Uwspó∏czeÊniono ortografi´, poprawiono interpunkcj´, zachowano wi´kszoÊç wyró˝nieƒ w tekÊcie (wersaliki, bold, podkreÊlenia), zachowano oryginalnà pisowni´ funkcji, stanowisk, instytucji, jednostek organizacyjnych aparatu bezpieczeƒstwa. Podstawà wydawnictwa sà instrukcje, których wi´kszoÊç pochodzi z Archiwum Instytutu Pami´ci Narodowej w Warszawie, gdzie znajdujà si´ pod sygnaturami: IPN 01259/23 – instrukcja z 1945 r., IPN 01259/22 – instrukcja 012/53, IPN 01259/21 oraz 01259/20 (odpowiednio instrukcja 03/55 oraz 04/55 z 1955 r.), IPN 01259/18 – instrukcja 03/60, IPN 01259/27 – instrukcja z 1970 r. Instrukcja z 1989 r. pochodzi natomiast z Archiwum IPN w Gdaƒsku, gdzie znajduje si´ pod sygnaturà IPN Gd 0046/494. Publikacja niniejsza, zgodnie z zamierzeniem, nie jest jeszcze pe∏nym wydawnictwem êród∏owym. Ma byç natomiast pomocà dla kr´gu badaczy historii najnowszej zajmujàcych si´ na co dzieƒ dzia∏aniami i historià aparatu bezpieczeƒstwa. Tadeusz Ruzikowski

Za∏àcznik Tabela nr 1. Liczba tajnych wspó∏pracowników pionów operacyjnych SB na 31 grudnia w latach 1949–1989 (lata 1986–1988 dane szacunkowe)48. Rok Liczba TW Rok Liczba TW Rok Liczba TW Rok Liczba TW

1949 50296

1950 57332 1960 8720 1970 15311 1980 30899

1951 66071 1961 9552 1971 17735 1981 35265

1952 78359 1962 10750 1972 18691 1982 45486

1953 85333 1963 10933 1973 20830 1983 55627

1954 75839 1964 10543 1974 21998 1984 69661

1955 1956 1957 1958 36085 19941 11587 11588 1965 1966 1967 1968 10302 10779 11845 13212 1975 1976 1977 1978 18603 20358 23293 25900 1985 1986 1987 1988 79411 85000* 93000* 98000*

1959 11119 1969 14215 1979 28135 1989 52190

èród∏o: AIPN, MSW II 3643, Analiza. Podstawowe trendy i tendencje wynikajàce z porównania materia∏ów Biura „C” MSW z lat 1986–87–88; 0326/581, t. 2, Zestawienia statystyczne dotyczàce stanu zainteresowaƒ operacyjnych pionów i departamentów MSW; IPN 0394/1, t. 3, Stan tajnych wspó∏pracowników w latach 1950–1974 (wg województw – wszystkie piony razem) oraz Tajni wspó∏pracownicy w latach 1975–1978 (wg województw – wszystkie piony razem); H. Dominiczak, op. cit., s. 41; AIPN, 0394/1, t. 2, (dane z 1949 r.); informacje o liczbie tajnych wspó∏pracowników w latach 1979–1985 pochodzà ze sprawozdaƒ rocznych poszczególnych pionów operacyjnych zestawionych przez Biuro „C” MSW; AIPN, IPN 0394/11; IPN 0394/13; IPN 0394/14; IPN 0394/15; IPN 0394/19.

Tabela nr 2. Liczba spraw operacyjnych i figurantów w pionach operacyjnych SB ogó∏em w latach 1955–1989 (z wyjàtkiem lat 1985–1988)

1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969

spraw 28313 24170 13462 12991 11189 8954 10657 11116 9152 5656 4985 4579 4915 6695 7440

osób 30451 24973 15226 15974 14207 11228 13113 14769 14390 10826 10505 10197 10434 13089 14375

1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1989

spraw 10410 15028 16890 17988 14734 13278 12450 12653 12829 13565 15037 16662 22709 23708 24343 12029

osób 17232 21456 23227 25748 23794 18426 15805 15843 15899 16068 19105 24497 33027 33761 29291 20749

èród∏o: AIPN, IPN 0394/1, t. 4; IPN0394/6, t. 3–5; IPN 0394/9, t. 12–14; IPN 0394/11, t. 1–4; IPN 0394/14, t. 3–6; IPN 0394/15, t. 1–5.

Tabela nr 3. Liczba spraw poszczególnych kategorii we wszystkich pionach SB w latach 1961–1984 operacyjnego rozpracowania operacyjnego sprawdzenia 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984

736 856 1011 768 767 796 704 687 640 670 617 592 574 485 818 1112 1097 1106 1170 1457 1656 2816 2671 2669

3169 2998 2347 1585 1537 1424 1192 1100 798 1332 1624 1776 2140 2179 3213 3697 4019 4207 4482 5981 5418 5742 6576 7173

operacyjnej obserwacji/ kwestionariusze ewidencyjne 6369 6611 5344 2849 2202 1875 2435 4320 5374 6644 9904 10771 11146 7845 5915 4783 4568 4513 4503 3956 5668 9886 9716 8964

spraw obiektowych 383 651 450 454 479 484 584 588 628 1763 2882 3751 4128 4225 3332 2858 2969 3003 3410 3643 3920 4265 4835 5537

Tabela nr 4. Nowe sprawy operacyjne poszczególnych kategorii we wszystkich pionach SB 1961–1984 operacyjnego rozpracowania operacyjnego sprawdzenia 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984

505 486 531 445 454 415 272 270 183 262 250 189 187 237 635 843 530 408 471 764 696 1967 1042 981

3186 2635 1612 1122 1007 862 636 581 272 844 819 834 986 1329 3269 4225 4699 4269 4379 6383 3773 3896 4696 5206

operacyjnej obserwacji/ kwestionariusze ewidencyjne 1305 1400 802 362 304 343 1045 2412 2100 2520 3808 2645 1961 1508 777 781 861 754 701 685 2350 5514 2120 1672

spraw obiektowych 255 266 46 9 42 25 13 22 45 1161 1033 1361 534 429 425 485 284 208 568 368 423 462 703 910

Tabela nr 5. Zmiany kategorii osobowych êróde∏ informacji SB, zmiany kategorii miejsc spotkaƒ w latach 1945–1989 w Êwietle instrukcji Instrukcja z roku

kategorie agentury

1945 1953

agent informator rezydent agent informator rezydent

– –

– – lokal konspiracyjny

– –

1955

agent informator rezydent

–

lokal lokal konspiracyjny kontaktowy

–

1960

tajny współpracownik

–

mieszkanie lokal konspiracyjne kontaktowy

–

1970

tajny współpracownik

kontakt operacyjny

kontakt mieszkanie lokal konsultant służbowy konspiracyjne kontaktowy

–

tajny współpracownik

oﬁcjalne osoba osobowe konsultant informująca źródło informacji

1989

Inne osobowe źródła informacji

pomoc obywatelska

miejsca spotkań

mieszkanie kontaktowe

lokal punkt kontaktowy kontaktowy

Tabela nr 6. Zmiany kategorii spraw operacyjnych w latach 1945–1989 w Êwietle instrukcji Instrukcja z roku

Kategorie spraw operacyjnych – –

– –

–

1955

sprawa agenturalna – grupowa – na osobę – śledcza – poszukiwawcza

sprawa agenturalnego sprawdzenia

sprawa ewidencyjnoobserwacyjna

teczka obiektowa

teczka zagadnieniowa

1960

sprawa rozpracowania operacyjnego

sprawa operacyjnego sprawdzenia

sprawa obserwacji operacyjnej

sprawa obiektowa

1970

sprawa operacyjnego rozpracowania

sprawa operacyjnego sprawdzenia

kwestionariusz ewidencyjny

sprawa obiektowa

1989

sprawa operacyjnego rozpracowania

sprawa sprawdzenia operacyjnego

sprawa proﬁlaktyki operacyjnej

sprawa problemowa

1945 1953

– –

–

Tabela nr 7. Lokale kontaktowe, mieszkania konspiracyjne, kontakty operacyjne, konsultanci SB ogó∏em w kraju w latach 1980–1985

lokale kontaktowe mieszkania konspiracyjne kontakty operacyjne konsultanci

1980 3338 243 9029 666

1981 3185 253 9406 650

1982 3331 253 10949 680

1983 3747 288 12523 729

1984 4484 262 14170 871

1985 5195 264 14432 1122

1 Rezultatem ich badaƒ by∏y setki publikacji wewn´trznych, podejmujàcych wielorakie zagadnienia zwiàzane z historià i dzia∏alnoÊcià aparatu bezpieczeƒstwa. By∏y to opracowania o charakterze monograficznym, dotyczàce np. Marca „68 (zob. M. St´pniak, Wystàpienia studenckie w roku 1968, Warszawa 1969; H. S∏abczyk, Dzia∏ania MO i SB w czasie wydarzeƒ marcowych 1968 r. w Warszawie, Warszawa 1969). Publikowano tak˝e zbiory artyku∏ów, np. zbiór zawierajàcy materia∏y z konferencji naukowej zorganizowanej w grudniu 1982 r. przez Aka-

demi´ Spraw Wewn´trznych Walka o utrwalenie w∏adzy ludowej w Polsce w latach 1944–1948, Warszawa 1983 (AIPN, IPN 867/245). ASW wyda∏a tak˝e obszernà monografi´ T. Walichnowskiego Ochrona bezpieczeƒstwa i porzàdku publicznego w Polsce 1944–1988, Warszawa 1989. 2 Policja polityczna w Polsce dzia∏a∏a w ramach Urz´dów Bezpieczeƒstwa, a nast´pnie funkcjonowa∏a jako S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa. Wspomniane struktury umiejscowione by∏y kolejno w Resorcie Bezpieczeƒstwa Publicznego PKWN (1944 r.), Ministerstwie Bezpieczeƒstwa Publicznego (1945–1954), Komitecie ds. Bezpieczeƒstwa Publicznego (1954–1956) oraz Ministerstwie Spraw Wewn´trznych (od 1956 r.). W ÊwiadomoÊci spo∏ecznej w oparciu o wspomniane oficjalne nazwy urz´dów funkcjonowa∏y popularne okreÊlenia policji politycznej o zabarwieniu pejoratywnym, takie jak „ubecja”, „esbecja”, „bezpieka”, a ich pracownicy nazywani byli „ubekami”, „ubowcami”, „ubolami”, „esbekami” lub „bezpieczniakami”. 3 Zob. Biuletyny Informacyjne Ministerstwa Bezpieczeƒstwa Publicznego 1946, Warszawa 1996; Biuletyny Informacyjne Ministerstwa Bezpieczeƒstwa Publicznego 1947, t. 1, Warszawa 1993; Biuletyny Informacyjne Ministerstwa Bezpieczeƒstwa Publicznego 1948, t. 2, Warszawa 1995. 4 Zob. Aparat bezpieczeƒstwa w latach 1944–1956. Taktyka, strategia, metody, cz. I: Lata 1945–1947, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1994, cz. II: Lata 1948–1949, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1996; Aparat bezpieczeƒstwa w Polsce w latach 1950–1952. Taktyka, strategia, metody, oprac. A. Dudek, A. Paczkowski, Warszawa 2000; Aparat bezpieczeƒstwa w Polsce w latach 1953–1954. Taktyka, strategia, metody, oprac. G. Majchrzak, A. Paczkowski, Warszawa 2004. 5 Zob. T. Balbus, Mechanizm werbowania i prowadzenia agentury Urz´du Bezpieczeƒstwa (dokument MBP z 1945 r.) [w:] Studia i materia∏y z dziejów opozycji i oporu spo∏ecznego, red. ¸. Kamiƒski, t. 3, Wroc∏aw 2000; T. Balbus, Z. Nawrocki, Rozpracowanie i likwidacja rzeszowskiego wydzia∏u WIN w dokumentach UB (1945–1949), Warszawa 2001; G. Majchrzak, Uprzejmie informuj´..., „Biuletyn IPN” 2002, nr 4; B. Kopka, G. Majchrzak, Stan wojenny w dokumentach w∏adz PRL (1981–1983), Warszawa 2002. 6 Zob. B. Kopka, G. Majchrzak, Stan badaƒ nad historià aparatu represji w PRL (1944–1989), Warszawa 2002. 7 Warto wymieniç choçby kilka opracowaƒ spoÊród bardzo wielu: AIPN, IPN 0297/43, t. 62, Jak nale˝y budowaç sieç agentury i sieç informatorów, Warszawa 1948; IPN 0297/43, t. 66, Kategorie agentury, Warszawa 1950; IPN 0297/43, t. 97, Sprawa agenturalnego sprawdzenia, Warszawa 1956; IPN 0362/18, S. Biczysko, H. Nowicki, Rozpracowanie operacyjne, Warszawa 1971. WÊród bardziej ca∏oÊciowych mo˝na wspomnieç dwie publikacje: ibidem, IPN 01522/143, t. 1, A. Radomski, H. Opiƒski, Praca z tajnymi wspó∏pracownikami, Warszawa 1971; ibidem, Taktyka pracy operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, Warszawa 1985. 8 Zob. Tajni wspó∏pracownicy. Dokumenty, b.m.w., 1993. 9 Zob. H. G∏´bocki, Policyjna Rzeczpospolita Ludowa. »Biblia« S∏u˝by Bezpieczeƒstwa: Instrukcja 006/70 [w∏aÊciwie: Instrukcja o pracy operacyjnej resortu spraw wewn´trznych], „Arcana” 2002, nr 4–5. 10 Tutaj agentura w znaczeniu ogólnym – sieci agenturalnej (do 1960 r.) czy sieci tajnych wspó∏pracowników (po 1960 r.). Wspomniane pojćia majà podobny zakres znaczeniowy. JeÊli ktoÊ wspó∏pracowa∏ z SB (UB), zwany by∏ popularnie „agentem”, a nie „tajnym wspó∏pracownikiem”. Ta ostatnia nazwa funkcjonowa∏a przede wszystkim w obiegu informacji wewnàtrz MSW. 11 Dzi´ki szybko rozbudowywanemu aparatowi bezpieczeƒstwa, donosom agenturalnym oraz nast´pujàcym w ich wyniku represjom w∏adzom komunistycznym uda∏o si´ doÊç szybko sterroryzowaç spo∏eczeƒstwo, st∏umiç opór zbrojny oraz legalnà opozycj´ politycznà. Pracownicy aparatu bezpieczeƒstwa, realizujàc bie˝àce zadania, zbierali doÊwiadczenia. Wiele z nich, w postaci zapisów prawnych, znajdowa∏o nast´pnie swoje odbicie w treÊci instrukcji b´dàcych przedmiotem niniejszej publikacji. 12 AIPN, IPN 0397/86, t. 4, Wystàpienie wiceministra spraw wewn´trznych gen. bryg. Franciszka Szlachcica na naradzie zast´pców komendantów wojewódzkich MO ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, odbytej 27 kwietnia 1970 r., k. 71 [dalej: AIPN, IPN 0397/86, t. 4]. 13 Tutaj okreÊlenie „agentura” ma potoczny zakres – wspó∏pracownicy SB. Podobny zakres ma póêniejsze pojćie „tajni wspó∏pracownicy” – osoby tajnie wspó∏pracujàce z SB, niekoniecznie w sposób sformalizowany. 14 Kolejne instrukcje nie mia∏y jednolitych tytu∏ów. Jednak poruszane w nich zagadnienia w du˝ym stopniu pokrywa∏y si´. 15 AIPN, IPN 0397/327, t. 4, Rola centrali MSW w kierowaniu dzia∏alnoÊcià resortu. Materia∏y z narady, 1972. 16 Ibidem, Doskonalenie pracy operacyjnej. Materia∏y z narady, MSW 1972. 17 Na ten fakt zwróci∏ uwag´ Szlachcic we wspomnianym wystàpieniu (AIPN, IPN 0397/86, t. 4, k. 71). Kilka lat trwa∏a praca nie tylko nad instrukcjà z 1970, ale tak˝e nad tà z 1989. Jej pierwsza wersja by∏a gotowa po dwóch latach przygotowaƒ w roku 1988. Jako przyk∏ad nie nadà˝ania zapisów prawnych w stosunku do praktyki mo˝na przytoczyç tzw. gry operacyjne. W praktycznej pracy pojćie to by∏o stosowane ju˝ z poczàtkiem lat 80., a formalne jego ujćie w ramach instrukcji nastàpi∏o dopiero w 1989 r. 18 F. Szlachcic we wspomnianym wystàpieniu wyrazi∏ poglàd, ˝e „odeszli przecie˝ autorzy tamtej instrukcji [03/60 – T.R.], jak Paszkowcy, Wichowie i wielu innych, co spowodowa∏o potrzeb´ wydania nowej instrukcji” (ibidem). 19 F. Kubica, Praca operacyjna SB i MO w przekroju historycznym [w:] „Problemy ochrony i bezpieczeƒstwa paƒstwa” 1989, nr 2, s. 45–70. Za zwrócenie uwagi na kilka interesujàcych artyku∏ów w tym resortowym czasopiÊmie dzi´kuj´ uprzejmie Paw∏owi Piotrowskiemu, pracownikowi OBEP IPN we Wroc∏awiu. 20 Nast´pne instrukcje szybko zwi´kszy∏y swojà obj´toÊç. Instrukcja nr 012/53 liczy∏a 37 stron znormalizowanych, nr 03/55 – 45, nr 04/55 – 51, nr 03/60 – 61, z 1970 (uchodzàca za najlepszà ze wzgl´du na ∏atwo przyswajalnà i zwi´z∏à treÊç) – 36, a instrukcja z roku 1989 – 30. 21 F. Kubica, op. cit., s. 54. 22 F. Kubica, op. cit., s. 56. 23 Ibidem, s. 59. 24 AIPN, IPN 0811/23, Protokó∏ posiedzenia kierownictwa MSW, 12 XII 1988. 25 Ibidem. 26 Instrukcje z roku 1970 oraz 1989 nie posiada∏y numeru. Z tego wzgl´du, a tak˝e chcàc zachowaç zwi´z∏oÊç zapisu odnoÊników w wypadku tych instrukcji, w odnoÊnikach zastosowano numery zarzàdzeƒ, którymi wspomniane normatywy wprowadzono. 27 Zob. tabela 5 i 6 w za∏àczniku. 28 J.S. Mac, Przes∏uchanie supergliny [wywiad z Franciszkiem Szlachcicem], Warszawa 1990, s. 32. 29 Znaczenie i faktyczny zakres pojćia „tajny wspó∏pracownik” jeden z autorów resortowych opracowaƒ wyjaÊni∏ trafnie piszàc, ˝e „Sama nazwa tajny wspó∏pracownik – dobrze oddaje istot´ i charakter powiàzaƒ tych osób ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa. Powiàzanie i wspó∏dzia∏anie tych osób ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa jest tajne, tj. niejawne, ukryte, g∏´boko zakonspirowane przed otoczeniem. O tym, ˝e okreÊlona osoba wspó∏pracuje ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa, nie mo˝e wiedzieç nikt niepowo∏any” (AIPN, MSW II 3633, R. Musia∏, Pozyskanie TW. Dobór i opracowanie, k. 12). 30 Wzór zobowiàzania, AIPN, MSW II 31505.

31 W cz´Êci niniejszej analizy wykorzystuj´ informacje zawarte w moim artykule Tajni wspó∏pracownicy pionów operacyjnych aparatu bezpieczeƒstwa w latach 1950–1984, „Pami´ç i SprawiedliwoÊç” 2003, nr 1, s. 109–131. 32 Niestety, nadal nie uda∏o si´ odnaleêç szczegó∏owych danych za lata 1986–1988. Zosta∏y one odtworzone w przybli˝eniu na podstawie danych czàstkowych. 33 AIPN, IPN 0297/43, t. 62, Jak nale˝y budowaç sieç..., s. 5. 34 Statystycznie rzecz ujmujàc, oznacza∏o to, ˝e na jednà spraw´ operacyjnà przypada∏o co najmniej trzech pracowników SB, których by∏o tak˝e znacznie wi´cej ni˝ tajnych wspó∏pracowników (10 779 w 1966 r.). 35 AIPN, IPN 0394/1, t. 3, Tajni wspó∏pracownicy [S∏u˝by Bezpieczeƒstwa] w latach 1975-1978, bp.; IPN 0394/1, t. 5, Dane statystyczne dot. tajnych wspó∏pracowników S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w latach 1968-1974, k. 36; H. Dominiczak, Organy bezpieczeƒstwa PRL 1944–1990, Warszawa 1997, s. 247. 36 Por. przypis pod tabelà nr 1. 37 AIPN, MSW II 3643, Analiza. Podstawowe trendy i tendencje wynikajàce z porównania materia∏ów Biura „C” MSW z lat 1986–87–88; IPN 0326/581, t. 2, Zestawienia statystyczne dotyczàce stanu zainteresowaƒ operacyjnych SB pionów i departamentów MSW; por. tak˝e P. Piotrowski, Struktury S∏u˝by Bezpieczeƒstwa MSW 1975–1990, „Pami´ç i SprawiedliwoÊç” 2003, nr 1, s. 51–107. 38 AIPN, IPN 0326/580, Zestawienia statystyczne dot. stanu zainteresowaƒ operacyjnych SB pionów departamentów MSW: Ochrony Konstytucyjnego Porzàdku Paƒstwa, Ochrony Gospodarki, Studiów i Analiz oraz by∏ych departamentów MSW – III, IV, V i VI na dzieƒ 31.12.1989, bp. 39 Cyt. za A. Dudek, Reglamentowana rewolucja. Rozk∏ad dyktatury komunistycznej w Polsce 1988–1990, Kraków 2004, s. 348. 40 H. Dominiczak, op. cit., s. 43. 41 Tutaj agentura jest rozumiana dos∏ownie, tzn. jako osoba aktywnie rozpracowujàca „wrogie Êrodowisko”. Zob. ibidem, s. 43; Aparat bezpieczeƒstwa w Polsce w latach 1950–1952...; informacje Andrzeja Paczkowskiego znajdujà tak˝e potwierdzenie we wspomnianym ju˝ opracowaniu Jak nale˝y budowaç sieç..., s. 4. 42 AIPN, IPN 0394/12, t. 1. Informacja dot. niektórych danych statystycznych z pracy S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w 1981 r., bp. 43 AIPN, IPN 0326/580. Zestawienia statystyczne dot. stanu zainteresowaƒ... 44 AIPN, IPN 0297/43, t. 62, Jak nale˝y budowaç..., s. 5. 45 AIPN, IPN 0394/6, t. 1. Informacja o niektórych danych dotyczàcych kandydatów, tajnych wspó∏pracowników, spraw operacyjnych, post´powaƒ przygotowawczych, kleru rzymsko-katolickiego oraz osób ubiegajàcych si´ o wyjazd do paƒstw kapitalistycznych za rok 1975, bp. 46 AIPN, IPN 0394/13, t. 1, Informacja dot. niektórych danych statystycznych z pracy S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w 1982 roku, bp.; AIPN, IPN 0394/12, t. 1, Informacja o niektórych danych statystycznych z pracy S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w roku 1980, bp. 47 AIPN, IPN 0394/6, t. 1. Informacja o niektórych danych dotyczàcych kandydatów, tajnych wspó∏pracowników, spraw operacyjnych, post´powaƒ przygotowawczych, kleru rzymsko-katolickiego oraz osób ubiegajàcych si´ o wyjazd do paƒstw kapitalistycznych za rok 1975, bp. 48 Zamieszczone w za∏àczniku tabele nie uwzgl´dniajà odnoÊnych danych pionu I – wywiadu (Departamentu I w MSW), które jak na razie nie sà dost´pne.

ÂCIÂLE TAJNE Zatwierdzam. Minister Bezpieczeƒstwa Publicznego Stanis∏aw Radkiewicz Lublin, 13 II 1945 r.

INSTRUKCJA (TYMCZASOWA) [o] pozyskaniu, pracy i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci I. WYBÓR KANDYDATÓW DLA WERBOWANIA I WERBOWANIE JeÊli otrzymamy informacj´, ˝e jakiÊ osobnik zajmuje si´ przest´pczà dzia∏alnoÊcià, to najszybsze i najpewniejsze dane o jego wrogiej dzia∏alnoÊci otrzymamy tylko w tym wypadku, jeÊli b´dziemy mieli przy nim wiernego, oddanego nam cz∏owieka, tzw. agenta. A˝eby znaleêç takiego wiernego nam cz∏owieka, pracownik operacyjny, otrzymawszy dane o wrogiej dzia∏alnoÊci jakiegokolwiek osobnika, powinien natychmiast dowiedzieç si´ o jego miejscu zamieszkania i pracy, ˝eby zorientowaç si´ w otaczajàcym go towarzystwie. Znajàc miejsce zamieszkania, dowiemy si´, z kim interesujàcy nas osobnik zamieszkuje, kto mieszka w sàsiedztwie, jakie sà wzajemne ich stosunki i charakterystyki. Znajàc miejsce pracy, dowiemy si´, czym dany osobnik si´ zajmuje, co robi jego otoczenie, i poznamy jego bliskie znajomoÊci. Zebrawszy takie dane, operacyjny pracownik powinien wybraç ze Êrodowiska otaczajàcego interesujàcà nas osob´, jednego albo dwóch (najlepiej jednego w miejscu pracy i jednego w miejscu zamieszkania) ludzi, z którymi on jest w bliskich stosunkach, i pod jakimÊ wymyÊlonym pozorem wezwaç ich do jakiegokolwiek wybranego urz´du, ale w ˝adnym wypadku nie do gmachu Bezpieczeƒstwa. Przyczyna wezwania dla rozmowy powinna byç tak opracowana, aby wezwany i jego bliscy w ˝adnym razie nie mogli si´ domyÊleç, ˝e wzywa ich pracownik Bezpieczeƒstwa. W toku rozmowy wezwany tak˝e nie powinien wiedzieç, ˝e z nim rozmawia pracownik Bezp[ieczeƒstwa]. JeÊli w toku rozmowy pracownik Bezp[ieczeƒstwa] uzna, ˝e dany osobnik nadaje si´ do werbowania i ma dane o interesujàcej nas osobie, wtedy operacyjny pracownik przedstawia si´ wezwanemu jako pracownik Bezpieczeƒstwa i proponuje mu wspó∏prac´, tzn. werbuje go. W celu zawerbowania kogoÊ z cz∏onków Êledzonej przez nas grupy czy organizacji operacyjny pracownik tak˝e dowiaduje si´ o miejscu zamieszkania i pracy jego i zbiera wszelki kompromitujàcy materia∏ na cz∏onka Êledzonej organizacji, i jednoczeÊnie, wg mo˝liwoÊci, organizuje kilkudniowe Êledzenie tego osobnika celem zapoznania si´ z jego znajomymi i ich adresami. Majàc powy˝sze materia∏y i dane, zestawia si´ i daje do zatwierdzenia Kierownikowi plan ÊciÊle tajnego zatrzymania, upatrzonego dla zawerbowania obiektu, a po zatwierdzeniu go, wykonuje si´. W czasie werbowania nie nale˝y zawerbowanemu mówiç, dla rozpracowania czego jest zaanga˝owany, ale poczàtkowo nale˝y mu poleciç, by zawiadamia∏ o wszystkich wystàpieniach i nastrojach antypaƒstwowych. Majàc zgod´ od zawerbowanego na wspó∏prac´, bierze si´ od niego zobowiàzanie. Zobowiàzanie pisze si´ w dowolnej formie, z tym, ˝eby zawiera∏o w treÊci ch´ç danego pracownika do aktywnej wspó∏pracy z organami Bezp[ieczeƒstwa] Publ[icznego], obowiàzek natychmiastowego zawiadamiania o wszystkich wrogich elementach oraz sumienne wykonywanie wszelkich powierzonych mu zleceƒ w okreÊlonym terminie. Oprócz tego w zobowiàzaniu powinien zawerbowany napisaç, ˝e [z]obowiàzuje si´ zawsze i wsz´dzie wspó∏prac´ swojà z organami Bezp[ieczeƒstwa] Publ[icznego] utrzymywaç w najg∏´bszej tajemnicy, a za rozg∏oszenie jej poniesie srogà odpowiedzialnoÊç. Werbowany wybiera sobie pseudonim. Zobowiàza23

nie pisze zawerbowany sam i sam te˝ je podpisuje. Nast´pnie powinien napisaç dok∏adny swój ˝yciorys i podaç w nim spis swoich bliskich znajomych, i wszystko to zarazem zostawiç u pracownika BP. W wypadku gdy werbowany odmówi wspó∏pracy z nami, to nale˝y wziàç od niego zobowiàzanie, ˝e o treÊci rozmowy i przyczynie wezwania nikomu nigdy nie powie, i uprzedziç, ˝e je˝eli zobowiàzania nie dotrzyma, to b´dzie pociàgni´ty do odpowiedzialnoÊci. Majàc zezwolenie na zawerbowanie jednego z cz∏onków rozpracowanej organizacji, ostatni zostaje ÊciÊle tajnie zatrzymany i przyprowadzony na wczeÊniej przygotowane mieszkanie dla odbycia z nim rozmowy. Z poczàtku proponuje si´ zatrzymanemu opowiedzieç o sobie wszystko dok∏adnie, o swoich krewnych i znajomych. JeÊli zatrzymany sam otwarcie przyzna si´ do przynale˝noÊci do wrogiej nam grupy czy organizacji i opowie o dzia∏alnoÊci swoich wspó∏dzia∏aczy, to operacyjny pracownik spisuje protokó∏ jego zeznaƒ w charakterze [kandydata na agenta], a nast´pnie proponuje mu wspó∏prac´ z nami, co potwierdza si´ zobowiàzaniem. W wypadku gdy zatrzymany nie powie o swojej przynale˝noÊci do wrogiej nam organizacji, wtedy prac[ownik] oper[acyjny] ustnie przedstawia par´ faktów wykazujàcych jego wrogà dzia∏alnoÊç, mówiàc przy tym, ˝e wszystko o nim wiemy, proponuje mu byç otwartym i samemu wszystko opowiedzieç. Przy pozytywnym wyniku z zeznaƒ takich spisuje si´ protokó∏, nast´pnie proponuje si´ wspó∏prac´ z nami, co tak˝e potwierdza si´ zobowiàzaniem. Je˝eli natomiast zatrzymany nie jest szczerym i nie chce mówiç z nami o swej wrogiej dzia∏alnoÊci, to takiego si´ aresztuje i prowadzi przeciwko niemu Êledztwo. W wypadkach gdy zatrzymany przyznaje si´ do wrogiej dzia∏alnoÊci, ale kategorycznie odmawia wspó∏pracy, to takiego tak˝e si´ aresztuje i prowadzi przeciwko niemu Êledztwo.

II. DOBÓR I WERBOWANIE AGENTURY DO PRACY WYWIADOWCZEJ ZA GRANICÑ Do pracy za granicà w wi´kszoÊci wypadków, przy dobieraniu kandydatów dla werbowania, zwraca si´ uwag´ na: 1. ZnajomoÊç j´zyka tego paƒstwa, dokàd agent ma byç przerzucony. 2. Ewentualnà bliskà rodzin´ i znajomoÊci w tym paƒstwie. 3. ZnajomoÊç miejscowoÊci, w której agent ma przebywaç. 4. ZnajomoÊç obyczajów danego paƒstwa. 5. Rodzin´ i zwiàzek z nià na terenie Polski oraz jego stosunki wzajemne. Takich agentów zasadniczo najlepiej werbowaç, podkreÊlajàc mocno uczucia patriotyczne.

III. WERBOWANIE AGENTURY W MIEJSCACH ODOSOBNIENIA Werbowanie agentury w miejscach odosobnienia prowadzi si´ w Êrodowisku aresztowanych, otwarcie przyznajàcych si´ do winy i Êledztwo, co do których ju˝ zosta∏o zakoƒczone. W wypadkach kiedy mi´dzy aresztowanymi nie ma kandydata dla zawerbowania, a agent jest potrzebny, to wtedy za pozwoleniem kierownika, w specjalnych wypadkach, mo˝na wykorzystaç dobrze sprawdzonych w praktycznej robocie agentów znajdujàcych si´ na swobodzie. Wybrany do tego celu agent powinien byç uprzedzony i zapoznany z regulaminem wi´ziennym i powinien znaç dok∏adnie przyczyn´ aresztowania.

IV. PRZEWERBOWYWANIE ZAGRANICZNEJ AGENTURY Przewerbowywanie tego rodzaju agentury mo˝e byç dwojakie: 1. Je˝eli agent jest przez nas aresztowany i znajduje si´ w wi´zieniu. 2. Je˝eli agent znajduje si´ na swobodzie. Przewerbowywaç zaaresztowanych przez nas zagranicznych agentów (obcych wywiadów) mo˝na tylko w tym wypadku, gdy taki agent opowiedzia∏ nam wszystko o swojej dzia∏alnoÊci, poda∏ wszystkie swoje znajomoÊci i stosunki oraz jest dla nas obiektem dla wykorzystania w odkryciu dalszych zamiarów tego wywiadu, jego stosunków i dezinformacji jego. O jego aresztowaniu nie mogà wiedzieç jego kierownicy i wspó∏dzia∏acze. 24

Przewerbowaç agenta obcego wywiadu znajdujàcego si´ na swobodzie mo˝na tylko po dok∏adnym poznaniu jego dzia∏alnoÊci i kierunku oraz mo˝liwoÊci wykorzystania go w potrzebnym celu. W celu przewerbowania takiego agenta nale˝y konspiracyjnie aresztowaç go, aby o tym nie wiedzia∏o jego kierownictwo i wspó∏dzia∏acze. W wypadku gdy w czasie przes∏uchania konspiracyjnie aresztowanego agenta obcego wywiadu oka˝e si´, ˝e on nie jest szczerym i nie wzbudza zaufania albo te˝ z innych powodów nie nadaje si´ do wykorzystania przez nas – wtedy nale˝y aresztowaç go formalnie i prowadziç przeciwko niemu Êledztwo. Operacyjny pracownik, wybrawszy odpowiednià kandydatur´ dla werbowania, musi napisaç raport o pozwolenie na to. W raporcie nale˝y uwzgl´dniç: 1. Charakterystyk´ danego obiektu zainteresowania, dla którego jest projekt zawerbowania agenta. 2. Pe∏ne dane o osobniku projektowanym do werbowania. 3. Jakie stosunki utrzymuje projektowany dla zawerbowania z osobami interesujàcego nas obiektu. 4. Jakim sposobem projektuje si´ wprowadziç go do rozpracowania obiektu. 5. Jakim sposobem projektuje si´ przeprowadzenie werbowania. Sankcj´ na werbowanie agentów i informatorów majà prawo wydaç: W Centralnych i Wojewódzkich Urz´dach Bezp[ieczeƒstwa] – kierownicy urz´dów i odpowiednich dzia∏ów. W Powiatowych Urz´dach – Kierownicy albo zast´pcy (w wypadku nieobecnoÊci pierwszego). Sankcje na zorganizowanie rezydencji, naznaczenie rezydenta i przewerbowanie agentów majà prawo wydaç: W Centralnych, Wojew[ódzkich] i Pow[iatowych] Urz´dach Bezp[ieczeƒstwa] – kierownicy urz´dów i ich zast´pcy.

V. ORGANIZACJA REZYDENCJI W wypadkach gdy pracownik operacyjny utrzymuje stosunki z wieloma agentami albo informatorami i nie mo˝e regularnie spotykaç si´ z nimi, to wtedy wybiera spoÊród swoich agentów jednego inteligentnego, zdyscyplinowanego i oddanego agenta, któremu po dok∏adnym przeszkoleniu oddaje 4–6 swoich agentów (ka˝dego oddzielnie), z którymi ma pracowaç. Rezydent musi si´ z nimi regularnie spotykaç, przyjmowaç od nich agenturalne doniesienia i dawaç im instrukcje i zlecenia. Z rezydentem spotyka si´ operacyjny pracownik, który przyjmuje od niego agenturalne doniesienia, zapoznaje si´ z nimi i wydaje przez rezydenta zlecenia i instrukcje do dalszej pracy dla ka˝dego agenta oddzielnie. Je˝eli zajdzie potrzeba, pracownik operacyjny mo˝e poleciç rezydentowi zorganizowanie spotkania z którymÊ z jego podw∏adnych agentów. Zorganizowanie rezydencji nie tylko odcià˝a pracownika operacyjnego, ale daje tak˝e mo˝liwoÊç rozszerzenia sieci agenturalnej i chroni przed rozszyfrowaniem (rozkonspirowaniem).

VI. PRACA Z AGENTURÑ Od prawid∏owej organizacji pracy z agenturà zale˝y jej owocnoÊç. Pracownik operacyjny obowiàzany jest, bez przerwy, pracowaç nad rozszerzeniem swego Êwiatopoglàdu, gdy˝ tylko taki pracownik mo˝e zorganizowaç prac´ z agenturà i mo˝e na nià wp∏ywaç w potrzebnym kierunku. Pracownik operacyjny o ni˝szym stopniu inteligencji od swojej agentury nie potrafi braç aktywnego udzia∏u w rozmowach i daç odpowiednià i zadowalajàcà odpowiedê na interesujàce ich zagadnienia. W tym przypadku agentura szybko si´ zorientuje i to wp∏ywa na poni˝enie autorytetu pracownika. W pracy z agenturà nale˝y byç bardzo uwa˝nym i troskliwym, a˝eby nie odsunàç od siebie agenta, a odwrotnie, zainteresowaniem si´ nim przyzwyczaiç go do siebie i zainteresowaç agenta tak, by mia∏ ch´ç pracowaç i wykonywaç zlecenia operacyjnego pracownika oraz przychodzi∏ do niego z konkretnymi materia∏ami. Nim prac[ownik] oper[acyjny] rozpocznie prac´ z agentem, powinien wczeÊniej poznaç jego dodatnie i ujemne cechy charakteru, jego sk∏onnoÊci i mo˝liwoÊci. 25

W ˝adnym wypadku nie nale˝y spoufalaç si´ z agentem, przyjmowaç ma∏e czy du˝e podarki od niego, organizowaç jakiekolwiek przyj´cia czy wypitki. Z agentami-kobietami nie mo˝na dopuÊciç do jakichÊ intymnych stosunków, poniewa˝ wszystko to demoralizuje agentur´, podrywa w jej oczach autorytet prac[ownika] oper[acyjnego] i stawia go w pewnej zale˝noÊci od niej. Pracownik oper[acyjny] nie powinien spotykaç si´ z agenturà: w wojskowym mundurze, w gmachu Bezp[ieczeƒstwa] czy Milicji, w swoim albo agenta mieszkaniu, nie [powinien] dawaç przez swoich znajomych agentowi ˝adnych listów ani kartek i nie [powinien] dopuÊciç do tego, by on do niego w ten sposób wiadomoÊci posy∏a∏. W systematycznej pracy z agentem prac[ownik] oper[acyjny] powinien wychowywaç go w duchu oddania i dyscypliny przy poruczonych zleceniach. Przyjmowanie agentów (spotkania z agenturà) Wszystkie sekcje majàce u siebie agentur´ powinny mieç konspiracyjne mieszkania dla przyjmowania agentury. Na jednym mieszkaniu mo˝na przyjmowaç nie wi´cej ni˝ 5–7 agentów. W konspiracyjnych mieszkaniach powinni byç przyjmowani agenci, do których ma si´ zaufanie. Z resztà agentury mo˝na spotykaç si´ na ulicach, w teatrach, kinach, restauracjach, parkach itd., przy czym spotkanie takie nale˝y organizowaç tak, ˝eby nie zwróciç na siebie uwagi otoczenia i nie dekonspirowaç agenta. Spotkania z agenturà w konspiracyjnych mieszkaniach nale˝y organizowaç tak, ˝eby nie spotka∏o si´ naraz dwóch agentów, bo to mo˝e pociàgnàç za sobà rozkonspirowanie jednego przed drugim. Pracownik oper[acyjny] do mieszkania konspiracyjnego powinien przychodziç tylko w cywilnym ubraniu. Przed wejÊciem i po wyjÊciu z konspiracyjnego mieszkania prac[ownik] oper[acyjny] i agent powinni sprawdziç, czy ich kto nie Êledzi. Konspiracyjne mieszkanie nale˝y dobieraç w ten sposób, ˝eby by∏o izolowane od sàsiadów i mia∏o oddzielne wejÊcie. Aby takie mieszkanie nie wzbudza∏o podejrzeƒ sàsiadów i ˝eby rzeczy jego by∏y pod nadzorem, mo˝na w takim mieszkaniu ulokowaç jakàÊ starszà kobiet´, która ma ma∏o krewnych w tym mieÊcie, zameldowaç nale˝a∏oby jà tak, aby ani biuro ewidencji, ani sàsiedzi nie wiedzieli, ˝e to mieszkanie, jak i kobieta majà jakiÊ zwiàzek z Bezp[ieczeƒstwem] Publ[icznym] Od ulokowanej na mieszkaniu konspiracyjnym kobiety bierze si´ zobowiàzanie, ˝e zachowa w najg∏´bszej tajemnicy swojà i mieszkania konsp[iracyjnego] przynale˝noÊç do organów Bezp[ieczeƒstwa] i ˝e nie b´dzie przyjmowa∏a w swoim mieszkaniu ludzi bez naszego zezwolenia. Gospodyni mieszkania konsp[iracyjnego] nie powinna zapraszaç do siebie krewnych lub znajomych.

VII. SPRAWDZANIE PRACY AGENTURY Zasadniczà formà sprawdzania agenta jest wprowadzenie do tego samego obiektu zainteresowania drugiego, tj. równoleg∏ej agentury, i regularne Êledzenie za agentem i obiektem, do którego przydzielony jest dany agent.

VIII. AGENTURALNE DONIESIENIA Operacyjny prac[ownik] musi swojà agentur´ nauczyç pisaç doniesienia w ten sposób, ˝eby nie by∏y d∏ugie i zawiera∏y wszystko, o czym chce agent zawiadomiç. Je˝eli agent w swoim doniesieniu wspomina o jakiejÊ osobie, to obowiàzkowo powinien o niej podaç wszelkie dane. Wszystkie doniesienia agent obowiàzany jest podpisywaç tylko swoim pseudonimem. Prac[ownik] oper[acyjny], otrzymawszy doniesienie, obowiàzany jest dok∏adnie zapoznaç si´ z nim i daç zlecenie do dalszej pracy. Potem, je˝eli to potrzebne, odbija doniesienie agenta w kilku egzemplarzach, a orygina∏ z kopià odbità na maszynie (˝eby by∏o l˝ej odczytaç), po z∏o˝eniu raportu u kierownika, wszywa do teczki s∏u˝bowej 26

agenta. Reszt´ odpisów w oddzielnej teczce podszywa do rozpracowania – w zale˝noÊci od tego, o kim jest to doniesienie i jaki ma dalszy plan dzia∏ania w zwiàzku z otrzymanym raportem. Na odpisach doniesienia, u góry, z lewej strony, powinien byç podany pseudonim agenta, z prawej strony napis „ÊciÊle tajne” i nazwisko operacyjnego pracownika, który przyjà∏ doniesienie. Na koƒcu doniesienia powinny byç wypisane nowe zlecenia dla agenta. Agenturalnych doniesieƒ do materia∏ów Êledczych nie w∏àcza si´. IX. NAGRADZANIE AGENTURY Nagrodà dla agentów mogà byç nie tylko pieniàdze, ale i zorganizowanie pomocy w otrzymaniu mieszkania, pracy itd. Je˝eli chodzi o wydzielanie nagród, to prac[ownik] oper[acyjny] powinien dzia∏aç bardzo rozwa˝nie i ostro˝nie, nie ka˝dy agent pracuje tylko dla pieni´dzy i wynagrodzenia. Nie nale˝y przyzwyczaiç [sic!] agenta do pracy tylko za pieniàdze, tj. jeÊli mu si´ dziÊ zap∏aci, to doniesienie b´dzie, a jeÊli nie, to i doniesienia nie ma. W wypadku gdy prac[ownik] oper[acyjny] uwa˝a, ˝e agenta – za dobrà prac´ – nale˝y czymÊ wynagrodziç, to powinien to zrobiç w ten sposób, ˝e w prywatnej z nim rozmowie dowie si´, czego agentowi najbardziej trzeba, w czym mu mo˝e pomóc, i wg mo˝liwoÊci obiecuje mu t´ pomoc, i swojà obietnic´ wykonuje. W wypadku je˝eli agentowi nale˝y podzi´kowaç za wydatnà prac´ jakimÊ cennym podarunkiem, to taki podarunek daje si´ agentowi z okazji jego imienin, urodzin czy te˝ jakiegoÊ Êwi´ta. X. ZMIANA MIEJSCA ZAMIESZKANIA AGENTA Przy zmianie miejsca zamieszkania z jednego miasta do drugiego prac[ownik] oper[acyjny] na ostatnim spotkaniu z agentem umawia has∏o dla nawiàzania ∏àcznoÊci agenta z pracownikiem Bezp[ieczeƒstwa] Publ[icznego] tego miasta, do którego ma byç przeniesiony. Po wyjeêdzie agenta prac[ownik] oper[acyjny], z którym agent utrzymywa∏ ∏àcznoÊç, obowiàzany jest zawiadomiç kierownika aparatu Bezp[ieczeƒstwa] tej miejscowoÊci, do której agent wyjecha∏. Kierownikowi podaje dok∏adny adres agenta i has∏o dla nawiàzania kontaktu oraz poleca nawiàzaç ∏àcznoÊç i o rezultatach zawiadomiç. Po otrzymaniu potwierdzenia, ˝e agent znajduje si´ ju˝ na miejscu nowego zamieszkania, do dyspozycji aparatu Bezp[ieczeƒstwa], na rozporzàdzenie którego wyjecha∏, wysy∏a si´ teczk´ osobistà i s∏u˝bowà agenta. XI. ZA¸O˚ENIE OSOBISTEJ I S¸U˚BOWEJ TECZKI AGENTA Dla ka˝dego agenta zak∏ada si´ osobistà i s∏u˝bowà teczk´. Osobista teczka (dzie∏o) powinna zawieraç: 1 Rozdzia∏. 1. Wype∏nionà przez prac[ownika] oper[acyjnego] ankiet´ agenta z przyklejonà do niej fotografià (patrz za∏. nr 1). 2 Rozdzia∏. 1. Raport prac[ownika] oper[acyjnego] o werbowaniu agenta z rezolucjà kierownika, sankcjonujàcà werbowanie. 2. Zobowiàzanie agenta o wspó∏pracy. 3. ˚yciorys agenta. 4. Spis nazwisk znajomych agenta. 3 Rozdzia∏. 1. Materia∏ o kontroli agenta. S∏u˝bowa teczka agenta W s∏u˝bowej teczce agenta powinno podszywaç si´ wszystkie orygina∏y agenturalnych doniesieƒ i plany wprowadzenia agenta do takiego czy innego rozpracowania. O prowadzeniu takich teczek agentura wiedzieç nie powinna. 27

XII. ZERWANIE ¸ÑCZNOÂCI Z AGENTEM Zrywaç ∏àcznoÊç z agentem mo˝na w wypadkach nast´pujàcych: 1. Rozkonspirowanie agenta. 2. Niemo˝liwoÊç dalszego wykorzystania agenta. 3. Brak zaufania do agenta. 4. Ci´˝ka choroba czy Êmierç agenta. O zamiarze zerwania ∏àcznoÊci z agentem prac[ownik] oper[acyjny] pisze swojemu kierownikowi dok∏adny raport, w którym charakteryzuje dzia∏alnoÊç jego za okres wspó∏pracy z nami i wskazuje przyczyny-potrzeby zerwania z nim kontaktu. Po otrzymaniu pozwolenia od kierownika na zerwanie ∏àcznoÊci z agentem kontakt urywa i teczk´ s∏u˝bowà agenta wraz z raportami przesy∏a do grupy ewidencyjnej dla z∏o˝enia do archiwum.

XIII. PRZECHOWYWANIE OSOBISTYCH I S¸U˚BOWYCH TECZEK AGENTURY Wszystkie osobiste teczki agentury znajdujàce si´ w Sekcjach powinny byç przechowywane w ˝elaznych sejfach u kierowników Sekcji. Dost´p do tych szaf mo˝e mieç tylko kierownik sekcji albo jego zast´pca. Operacyjni pracownicy majàcy ∏àcznoÊç z agentami mogà braç w razie potrzeby teczki osobiste agentów osobiÊcie od kierowników sekcji i im je zwracaç. Po zakoƒczeniu pracy szafy powinny byç codziennie opiecz´towane albo zaplombowane. S∏u˝bowe teczki agentów powinny znajdowaç si´ u oper[acyjnego] prac[ownika], z którym oni majà ∏àcznoÊç. Po zakoƒczeniu dnia pracy teczki nale˝y zamykaç do ˝elaznych szaf, które nale˝y zapiecz´towaç lub zaplombowaç.

XIV. EWIDENCJA AGENTURALNO-INFORMACYJNEJ SIECI Ka˝dego nowo zawerbowanego rezydenta, agenta czy informatora wciàga si´ do ewidencji przy wojewódzkim, powiatowym czy miejskim urz´dzie Bezp[ieczeƒstwa] Publ[icznego]. Dla ka˝dego nowo przyj´tego rezydenta, agenta czy informatora wype∏nia si´ specjalnà kart´ (za∏àcznik nr 2). Na zawerbowanego przez aparat Wojew[ódzkiego] Urz´du Bezp[ieczeƒstwa] Publ[icznego] wype∏nia si´ jednà karteczk´, którà oddaje si´ do grupy ewidencyjnej agenturalno-informatorskiej sieci Województwa. Na zawerbowanego przez aparat Pow[iatowego] Urz[´du] Bezp[ieczeƒstwa] Publ[icznego] wype∏nia si´ jednà kart´, wg formy nr..., i przechowuje si´ u kierownika urz´du albo jego zast´pcy. Centralny Urzàd Bezp[ieczeƒstwa] Publ[icznego] (Ministerstwo) prowadzi kartotek´ ca∏ej agent[uralno]-informatorskiej sieci, zawerbowanej przez wydzia∏y i sekcje Ministerstwa. Na ka˝dego zawerbowanego przez aparat Ministerstwa BP wype∏nia si´ jednà kart´, którà oddaje si´ do grupy ewidencji centralnego aparatu (Ministerstwa) Bezp[ieczeƒstwa] Publ[icznego]. Centralny aparat prowadzi cyfrowà ewidencj´ agent[uralno-]inform[atorskiej] sieci Województw i Powiatów. W zwiàzku z tym Wojew[ódzkie] Urz´dy Bezp[ieczeƒstwa] Publ[icznego] obowiàzane sà co miesiàc – 30 dnia – zestawiaç dane i wysy∏aç do Centr[alnego] Aparatu specjalnà informacj´ i iloÊç agent[uralno-]inform[atorskiej] sieci wg ustanowionego formularza (za∏. nr 3). Za∏àczniki nr 1 (drukuje si´ wzór ankiety agent[uralno-]inform[atorskiej]). Za∏àcznik nr 2 (drukuje si´ wzór karty ewidencyjnej agent[uralno-]informatorskiej sieci). Za∏àcznik nr 3 (drukuje si´ form´ informacji o agent[uralno-]inform[atorskiej] sieci, którà Wojew[ódzki] UBP obowiàzane sà przedstawiç 30 ka˝dego miesiàca)1. Dyrektor Departamentu I MBP (–) Romkowski, pp∏k

Za∏àcznik do instrukcji stanowi pomini´ty w druku wzór formularza: Kwestionariusz agenta-informatora.

ÂCIÂLE TAJNE MINISTERSTWO BEZPIECZE¡STWA PUBLICZNEGO Warszawa, dnia 15 sierpnia 1953 r.

ROZKAZ nr 025/53 o pracy aparatu bezpieczeƒstwa publicznego z siecià agenturalnà Realizacja budownictwa podstaw socjalizmu odbywa si´ w warunkach ostrej walki klasowej w mieÊcie i na wsi. Im wi´ksze sà sukcesy i osiàgni´cia Paƒstwa Ludowego, tym zacieklej skompromitowane i odizolowane wrogie reakcyjne elementy, inspirowane i hojnie op∏acane przez wywiady imperialistyczne, chwytajà si´ bardziej perfidnych i zamaskowanych metod walki, stosujàc szpiegostwo, dywersj´, sabota˝, terror i wrogà propagand´ w ró˝nych dziedzinach ˝ycia gospodarczego i polityczno-spo∏ecznego naszego kraju. Organa Bezpieczeƒstwa Publicznego powo∏ane sà do walki z wrogami Polski Ludowej, do wykrywania, unieszkodliwiania wszelkich wrogich elementów, parali˝owania zamierzeƒ wrogich oÊrodków imperialistycznych. Podstawowym narz´dziem dla realizacji zadaƒ organów bezpieczeƒstwa jest sieç agenturalna. Praca z siecià agenturalnà to praca wyjàtkowo wa˝na, wymagajàca ideowoÊci i uÊwiadomienia politycznego, praca decydujàca o rozgromieniu wrogich zamierzeƒ, o naszych sukcesach. W poszczególnych ogniwach aparatu bezpieczeƒstwa zdo∏ano osiàgnàç powa˝ne wyniki wtedy, gdy w∏aÊciwie by∏y stosowane przemyÊlane formy i metody pracy agenturalnej. W ca∏ym jednak aparacie bezpieczeƒstwa praca agenturalna wykazuje braki, które wróg wykorzystuje i w rezultacie w wielu wypadkach bezkarnie prowadzi przest´pczà, szpiegowskà, sabota˝owo-dywersyjnà dzia∏alnoÊç. Analiza pracy operacyjnej poszczególnych ogniw wykaza∏a, i˝ powa˝na cz´Êç pracowników aparatu nie posiada dostatecznej znajomoÊci zasad pracy agenturalnej i nie wykonuje w tej dziedzinie swoich podstawowych obowiàzków. Cz´stokroç nast´puje zatracenie kontrwywiadowczego charakteru pracy, prymitywizm i sp∏ycanie pracy operacyjnej, stosowanie nieraz ju˝ prze˝ytych metod agenturalnych, dawno rozszyfrowanych i nieodpowiadajàcych obecnemu etapowi walki z wrogiem. Wielkie i odpowiedzialne zadania organów bezpieczeƒstwa na obecnym etapie walki klasowej wymagajà skoncentrowania uwagi ca∏ego aparatu na pracy agenturalnej, ostrej walki z p∏yciznà, powierzchownoÊcià oraz jednolitego okreÊlenia zasad pracy agenturalnej na podstawie dotychczasowych doÊwiadczeƒ walki z wrogiem. W zwiàzku z powy˝szym rozkazuj´: 1. Ca∏y wysi∏ek aktywu kierowniczego wszystkich szczebli skierowaç na w∏aÊciwe zorganizowanie, kierowanie i kontrol´ pracy agenturalnej, zdobywanie nowej sieci, stosowanie ró˝norodnych, przemyÊlanych kombinacji operacyjnych, wypracowywanie coraz lepszych form i metod pracy z siecià agenturalnà. W procesie zdobywania sieci agenturalnej i pracy z nià ∏amaç radykalnie i t´piç: szablonowoÊç, prymitywizm i biurokratyzm, utrudniajàce przestawienie aparatu operacyjnego na w∏aÊciwà prac´ z siecià. Zwalczaç bezwzgl´dnie w pracy agenturalnej fakty lekcewa˝enia zasad praworzàdnoÊci rewolucyjnej i post´powania sprzecznego z moralno-politycznà postawà funkcjonariusza ludowego aparatu bezpieczeƒstwa. 2. Popularyzowaç osiàgni´cia i sukcesy uzyskane w pracy agenturalnej, wysoko wynagradzaç i awansowaç oraz Êmia∏o wysuwaç na stanowiska kierownicze pracowników uzyskujàcych dobre wyniki w pracy agenturalnej. W stosunku do pracowników, którzy zaniedbujà prac´ agenturalnà, wyciàgaç odpowiednie wnioski, a fakty ∏amania praworzàdnoÊci, oszukiwania lub innych nadu˝yç dokonanych na odcinku pracy z siecià agenturalnà traktowaç jako przest´pstwa kwalifikujàce si´ do skierowania na drog´ sàdowà. 29

3. Z dniem 15 sierpnia 1953 r. wprowadziç do u˝ytku w codziennej pracy operacyjnej za∏àczonà Instrukcj´ nr 012/53 okreÊlajàcà podstawowe zasady pracy z siecià agenturalnà. Wprowadziç do programów szkolenia aparatu bezpieczeƒstwa ustalone w za∏àczonej Instrukcji zasady pracy z siecià agenturalnà. Walczyç o w∏aÊciwe przygotowanie i teoretyczne uzbrojenie absolwentów szkó∏ operacyjnych do trudnej i zaszczytnej pracy agenturalnej. Na podstawie osiàgni´ç i braków ujawnionych w pracy z siecià agenturalnà uczyç i wychowywaç aparat celem dalszego systematycznego podwy˝szenia poziomu pracy agenturalnej. Rozwijaç w pracy i szkoleniu myÊl twórczà. Dyrektorów Departamentów Operacyjnych, Szefów WUBP, Szefów PUBP, Naczelników Wydzia∏ów i Kierowników Sekcji czyni´ odpowiedzialnymi za wprowadzenie w ˝ycie i przestrzeganie ww. Instrukcji o pracy z siecià agenturalnà. Z dniem ukazania si´ niniejszego Rozkazu tracà moc obowiàzujàcà wszystkie dotychczas wydane w tym zakresie przepisy. MINISTER (–) ST[ANIS¸AW] RADKIEWICZ

ÂCIÂLE TAJNE MINISTERSTWO BEZPIECZE¡STWA PUBLICZNEGO

INSTRUKCJA nr 012/53 o pracy aparatu bezpieczeƒstwa z siecià agenturalnà Organa bezpieczeƒstwa publicznego sà powo∏ane do ochrony usankcjonowanego przez Konstytucj´ Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej ustroju ludowo-demokratycznego i zwalczania wszelkiej dzia∏alnoÊci zmierzajàcej do podwa˝enia lub os∏abienia naszego Paƒstwa. Dzia∏ajàce w ramach prawa ludowego organa bezpieczeƒstwa publicznego, prowadzà nieugi´tà walk´ z agentami imperializmu, ze szpiegami, dywersantami, sabota˝ystami oraz z wszelkà innà dzia∏alnoÊcià wroga klasowego wymierzonà przeciwko budownictwu socjalistycznemu w naszym kraju. G∏ównym i niezb´dnym or´˝em aparatu bezpieczeƒstwa w walce z podst´pnym, dwulicowym wrogiem jest sieç agenturalna. Aparat bezpieczeƒstwa musi pokonaç wszystkie trudnoÊci i zmobilizowaç wszystkie swe si∏y do walki o rozbudowanie sieci tajnych wspó∏pracowników, którzy werbowani i kierowani na najbardziej zagro˝one odcinki pomogà wykrywaç, parali˝owaç i likwidowaç w zarodku przest´pczà dzia∏alnoÊç, pomogà chroniç zdobycze socjalizmu. Pracownicy aparatu bezpieczeƒstwa winni rozumieç w ca∏ej pe∏ni wag´ i znaczenie pracy agenturalnej i ceniç jà jako prac´ g∏´boko ideowà, politycznà i zaszczytnà. G∏´bokie zrozumienie i przyswojenie niniejszej Instrukcji, opracowanej na podstawie doÊwiadczeƒ nabytych w walce z wrogiem, przyczyni si´ do opanowania zasad pracy kontrwywiadowczej i do nale˝ytego wykonywania w tej dziedzinie podstawowych obowiàzków przez pracowników operacyjnych.

I. DEFINICJA I PODZIA¸ SIECI AGENTURALNEJ APARATU BEZPIECZE¡STWA Sieç agenturalna sk∏ada si´ z poszczególnych, celowo i planowo zawerbowanych zaufanych, tajnych wspó∏pracowników – przy pomocy których organa bezpieczeƒstwa wykrywajà i likwidujà wrogà dzia∏alnoÊç. Sieç agenturalna sk∏ada si´ z nast´pujàcych kategorii: – agentów – informatorów – rezydentów. 1. Agent jest to tajny wspó∏pracownik organów bezpieczeƒstwa, który dzi´ki swoim mo˝liwoÊciom i zdolnoÊciom wykrywa i aktywnie rozpracowuje wszelkà wrogà dzia∏alnoÊç (organizacje, grupy, jednostki). Agent powinien posiadaç bezpoÊrednie dotarcie do oÊrodka, grupy lub osób uprawiajàcych wrogà dzia∏alnoÊç, cieszyç si´ ich zaufaniem oraz posiadaç mo˝liwoÊci rozpracowania. Agent musi byç sprawdzany, szkolony, coraz bardziej zwiàzywany w toku pracy z aparatem bezpieczeƒstwa, by gotów by∏ wykonaç ka˝de powierzone mu zadanie. Agent mo˝e byç zawerbowany: a) z grona osób uprawiajàcych wrogà dzia∏alnoÊç (z organizacji, spisku, grupy) wzgl´dnie spoÊród najbli˝szych kontaktów uczestników wrogich ugrupowaƒ, posiadajàcych dost´p i mo˝liwoÊci pe∏nego rozpoznania lub nawet uczestnictwa w dzia∏alnoÊci wrogiej organizacji, b) z liczby osób, które ze wzgl´du na swój poziom, walory wywiadowcze, zainteresowania wrogiego wywiadu (organizacji, grupy) lub ze wzgl´du na mo˝liwoÊci operacyjne mogà byç po dokonaniu werbunku wprowadzone do wrogiej organizacji. Agent zawerbowany spoÊród uczestników wrogiej organizacji (spisku, grupy, wywiadu) wzgl´dnie wprowadzony przez aparat bezpieczeƒstwa do organizacji nie mo˝e byç w procesie rozpracowania wykonawcà zbrodniczych zamierzeƒ wroga. Ka˝de zadanie wykonywane przez agenta na polecenie wroga musi byç akceptowane przez aparat bezpieczeƒstwa. 31

Agent stanowi najwa˝niejsze, najcenniejsze ogniwo sieci agenturalnej ze wzgl´du na du˝e mo˝liwoÊci, wysokà kwalifikacj´ i z uwagi na niezb´dnoÊç tej kategorii sieci w walce o wykrycie zakonspirowanej dzia∏alnoÊci wroga. 2. Informator jest to tajny wspó∏pracownik organów bezpieczeƒstwa, który znajduje si´ lub posiada ∏àcznoÊç ze Êrodowiskiem interesujàcym organa bezpieczeƒstwa i ujawnia osoby prowadzàce wrogà dzia∏alnoÊç. Informatorem mo˝e byç równie˝ tajny wspó∏pracownik zawerbowany dla wykonania specjalnego zadania – obserwacji osób podejrzanych, ochrony obiektów specjalnego znaczenia, ustalenia i innych. W odró˝nieniu od agenta informator nie posiada bezpoÊredniego dotarcia do wrogiej organizacji, siatki wywiadu, spisku, grupy, ale znajduje si´ w Êrodowisku ludzi potencjonalnie [sic!] wrogich i podejrzanych. Informator obserwuje systematycznie przejawy wrogiej dzia∏alnoÊci, ujawnia osoby prowadzàce wrogà dzia∏alnoÊç i mo˝e pomóc w dotarciu do organizacji lub wrogich grup. Przy prawid∏owej pracy pewna iloÊç informatorów mo˝e dotrzeç bezpoÊrednio do wrogich organizacji i zostaç przekwalifikowanà w zale˝noÊci od warunków i mo˝liwoÊci na wy˝szà kategori´ sieci – na agentów. Informatorów wykorzystuje si´ w zasadzie do wykonania nast´pujàcych zadaƒ: a) ujawniania osób prowadzàcych wrogà dzia∏alnoÊç; b) wykonania poszczególnych zadaƒ w rozpracowaniu konkretnych osób; c) rozpoznania dzia∏alnoÊci podejrzanych osób w miejscu pracy i zamieszkania; d) zapobiegania mo˝liwoÊci prowadzenia szpiegostwa, dywersji, sabota˝u i szkodnictwa na szczególnie wa˝nych obiektach ekonomicznych, wojskowych i strategicznych; e) obserwowania i systematycznego informowania o Êrodowisku i osobach interesujàcych organa bezpieczeƒstwa; f) ustalenia osób interesujàcych organa bezpieczeƒstwa publicznego i inne. 3. Rezydent jest to tajny wspó∏pracownik, politycznie sprawdzony, który z polecenia aparatu bezpieczeƒstwa kieruje pewnà liczbà przydzielonych mu informatorów. Z uwagi na wykonywanà funkcj´ rezydent musi byç wysoce zaufanà osobà odpowiadajàcà w zasadzie wymogom kadrowego pracownika bezpieczeƒstwa.

II. ORGANIZACJA I ROZMIESZCZENIE SIECI AGENTURALNEJ 1. Zasadniczym, podstawowym elementem gwarantujàcym osiàgni´cie pe∏nych sukcesów na odcinku pracy z agenturà jest umiej´tna, prawid∏owa organizacja i rozmieszczenie sieci agenturalnej. Przy opracowywaniu planu rozstawienia sieci agenturalnej nale˝y przeprowadziç kontrwywiadowczà analiz´ terenu, ujawniç rozmieszczenie potencjonalnie wrogiego elementu, obiekty szczególnego zainteresowania wroga, nasilenie wrogiej dzia∏alnoÊci. Nale˝y przeprowadzaç klasyfikacj´ obiektów w zale˝noÊci od ich wagi i znaczenia dla gospodarki narodowej, bezpoÊrednich potrzeb ogólnopaƒstwowych i terenowych. Przeprowadzajàc klasyfikacj´ obiektów, nale˝y równoczeÊnie oprzeç si´ na gruntownej, systematycznej analizie metod i form wrogiej dzia∏alnoÊci wyst´pujàcych na danym terenie (obiekcie), uwzgl´dniajàc dotychczasowe doÊwiadczenie naszych jednostek operacyjnych. Na najwa˝niejszych obiektach gospodarczych, spo∏ecznych i w skupiskach wrogiego elementu winna byç umiejscowiona najcenniejsza sieç agenturalna. Podstawowym elementem planu rozstawienia sieci agenturalnej jest celowoÊç nasadzania tej sieci. Sieç agenturalnà werbujemy wzgl´dnie nasadzamy zasadniczo dla: – konkretnych spraw agenturalnych; – oÊwietlenia i kontroli operacyjnej wrogiego Êrodowiska (organizacji, grup, jednostek); – zabezpieczenia operacyjnego danego terenu (zak∏adu produkcyjnego, instytucji gospodarczych, administracyjnych i spo∏ecznych, otoczenia wa˝nego obiektu gospodarczego, strategicznego, pasa przygranicznego i innych). 2. Niezb´dnym instrumentem w walce o uzyskanie w∏aÊciwej organizacji i rozmieszczenia sieci agenturalnej winny byç opracowywane co miesiàc plany pracy agenturalno-operacyjnej, skoncentrowanie uwagi na najwa˝niejszych i najtrudniejszych zadaniach. Zasadniczym zadaniem kierowników Sekcji, Naczelników Wydzia∏ów, Szefów Urz´dów i Dyrektorów Departamentów jest prowadzenie systematycznej anali32

zy i kontroli wykonania miesićznych planów pracy agenturalno-operacyjnej i zabezpieczenie warunków dla wykonania planów. Miesićzny plan agenturalno-operacyjnej pracy jednostek wyp∏ywa z kontrwywiadowczej analizy terenu, stanu prowadzonych rozpracowaƒ i otrzymanych specjalnych dyrektyw na dany miesiàc lub d∏u˝szy czasokres. Na podstawie otrzymywanych zadaƒ pracownicy operacyjni opracowujà miesićzne plany pracy agenturalno-operacyjnej zatwierdzone przez Naczelnika Wydzia∏u (Szefa PUBP). Miesićzne plany pracy agenturalno-operacyjnej Wydzia∏ów MBP zatwierdza Dyrektor Departamentu (Wicedyrektor). Miesićzne plany pracy agenturalno-operacyjnej Wydzia∏ów w WUBP i PUBP zatwierdza Szef (Z[ast´p]ca) WUBP. Kierownicy Sekcji kierujà pracà podleg∏ych pracowników na podstawie ich planów pracy.

III. WERBUNEK SIECI Sieç agenturalnà, tzn. tajnych wspó∏pracowników aparatu bezpieczeƒstwa, zdobywa si´ przez werbowanie, czyli zobowiàzywanie celowo, planowo wybranych, uprzednio opracowanych kandydatów. Systematyczna, planowa walka o zdobywanie, rozszerzanie zasi´gu dotarcia sieci tajnych wspó∏pracowników decyduje o sile, o mo˝liwoÊci pracy aparatu bezpieczeƒstwa. Na werbunek sieci agenturalnej sk∏adajà si´: – dobór kandydata do werbunku; – rozpoznanie kandydata na werbunek; – opracowanie metod i techniki werbunku; – przebieg werbunku. Przy doborze kandydata do werbunku na tajnego wspó∏pracownika (wszystkich kategorii) decydujàcymi elementami sà: a) Cel werbunku ze wzgl´du na zadanie, np.: rozpracowanie wrogiej organizacji, pojedynczo dzia∏ajàcego wroga, obserwacja osoby rozpracowywanej, rozpoznanie wrogiego Êrodowiska, ustalenie oblicza osoby b´dàcej obiektem zainteresowania organów bezpieczeƒstwa i inne, pomoc w obs∏ugiwaniu informatorów (kandydat na rezydenta). b) Cel werbunku ze wzgl´du na osob´ kandydata, tzn. celowoÊç werbunku danej osoby – okreÊlenie, czy wybrana osoba dzi´ki osobistym walorom i mo˝liwoÊciom (kontakty we wrogiej organizacji, dotarcie do interesujàcego Êrodowiska, mo˝liwoÊci wykonania innych zadaƒ stawianych przez organa bezpieczeƒstwa) potrafi wykonaç dane, konkretne zadanie. c) Mo˝liwoÊç zawerbowania danego kandydata (podstawy werbunku i prawdopodobieƒstwo uzyskania pozytywnego rezultatu w werbunku). d) Mo˝liwoÊç zebezpieczenia konspiracji werbunku. 1. Dobór kandydata na agenta Kandydata do werbunku na agenta dobieramy: a) SpoÊród uczestników organizacji, grupy, na którà prowadzimy spraw´ agenturalnà, lub z najbli˝szych wrogich kontaktów organizacji, siatki. Przy dokonywaniu doboru kandydata z cz∏onków nielegalnej organizacji, siatki wrogiego wywiadu decydujàce znaczenie musi mieç wnikliwa ocena posiadanych dowodów uczestnictwa kandydata we wrogiej organizacji, wzgl´dnie tej cz´Êci dowodów, którà wykorzystamy przy werbunku, oraz mo˝liwoÊci dotarcia do interesujàcego nas obiektu. Ze sk∏adu nielegalnej organizacji, siatki szpiegowskiej, wrogiej grupy dobieramy takiego kandydata do werbunku, który przedstawia dla organów bezpieczeƒstwa najwygodniejszà pozycj´, posiada najlepsze mo˝liwoÊci dotarcia i warunki dalszego rozpracowania. W wyjàtkowych wypadkach mo˝e byç kandydatem kierownik organizacji, o ile analiza potwierdzi mo˝liwoÊç zawerbowania, pe∏nego podporzàdkowania organizacji (rezydentury, wywiadu), ujawnienia inspiratora organizacji. Dobierany kandydat z cz∏onków dzia∏ajàcej siatki szpiegowskiej, nielegalnej organizacji nie powinien byç obcià˝ony dokonanymi morderstwami lub aktami dywersji. (Wyjàtki wymagajà decyzji Ministerstwa wzgl´dnie Szefa WUBP). W doborze kandydatów na agentów nale˝y unikaç w zasadzie takich kandydatów, którzy wywodzà si´ z cz∏onków najbli˝szej rodziny osób rozpracowywanych (np. brat, ojciec, syn, siostra, matka), bowiem w takich wypadkach grozi dekonspiracja lub dwulicowoÊç zawerbowanego. 33

b) SpoÊród innych osób, je˝eli kandydat przez nas dobierany jest zdolny i posiada odpowiednie przygotowanie do wprowadzenia go do rozpracowywanej organizacji i jeÊli istniejà mo˝liwoÊci wprowadzenia oraz gwarancja zdobycia w tej organizacji (grupie) zaufania, niezb´dnego dla rozpoznania sk∏adu osobowego organizacji, metod dzia∏ania, zasi´gu, systemu ∏àcznoÊci i in. Zrozumia∏e, ˝e wielkie znaczenie majà tu walory osobiste kandydata, zdolnoÊci przystosowania si´ do trudnej sytuacji (praca wÊród wrogów) i zdolnoÊci do wykonywania zadaƒ stawianych przez aparat bezpieczeƒstwa. Kandydatem do werbunku mo˝e byç bàdê osoba, o której wiadomo organom bezpieczeƒstwa, ˝e wrogi wywiad (organizacja) nastawia si´ na przyciàgni´cie do wspó∏pracy, bàdê osoba, która poprzez powinowactwo rodzinne lub wspólne w przesz∏oÊci prace z cz∏onkami nielegalnej organizacji ma mo˝liwoÊci wznowienia bliskich stosunków, i mo˝e byç z regu∏y osoba, która dobrowolnie zg∏osi∏a, ˝e wroga organizacja (siatka szpiegowska) wciàga jà do wspó∏pracy. Kandydatem na agenta, którego mamy zamiar wprowadziç do rozpracowywanej organizacji, mo˝e byç wypróbowany informator, o ile odpowiada uprzednio podanym warunkom. Po dokonaniu doboru kandydata na agenta pracownik bezpieczeƒstwa przedk∏ada zwierzchnikowi raport celem uzyskania zezwolenia na opracowanie kandydata na agenta (wzór nr 1). Zezwolenie na opracowanie kandydata na agenta wydaje: w MBP – Dyrektor Departamentu, w WUBP i dla PUBP – Szef WUBP. 2. Dobór kandydatów na informatorów Kandydatów na informatorów dobieramy w zale˝noÊci od zadaƒ, które informator ma wykonaç. Najbardziej wartoÊciowi informatorzy to ci, którzy wykrywajà wrogà dzia∏alnoÊç poszczególnych osób, bli˝ej rozpoznajà wrogà baz´ (Êrodowisko). A zatem kandydaci na informatorów do ww. zadaƒ winni rekrutowaç si´ z wrogiego lub podejrzanego Êrodowiska albo mieç bliskà ∏àcznoÊç z osobami tego Êrodowiska. Jak wynika z definicji, organa bezpieczeƒstwa wykorzystujà równie˝ informatorów dla wykonywania szeregu innych zadaƒ: obserwacja osób podejrzanych, wykonywanie ró˝nych zadaƒ w stosunku do osób rozpracowywanych, zapobieganie uprawianiu szpiegostwa, dokonywaniu aktów dywersji, nielegalnemu przekraczaniu granicy, prowadzenie prac ustaleniowych, systematycznego informowania o osobach interesujàcych organa bezpieczeƒstwa. W zwiàzku z tym kandydaci do werbunku dla takich zadaƒ muszà odpowiadaç wymogom omawianym wy˝ej. W doborze ka˝dego informatora nale˝y braç pod uwag´ jego mo˝liwoÊci wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa, a przede wszystkim ch´ç wspó∏pracy, warunki zdrowotne, warunki rodzinne i warunki pracy, umiej´tnoÊç poznawania osób maskujàcych swe oblicza. Po dokonaniu doboru kandydata na informatora pracownik bezpieczeƒstwa przedk∏ada raport zwierzchnikowi celem uzyskania zezwolenia na opracowanie kandydata na informatora. Zezwolenie na opracowanie kandydata na informatora wydaje Szef PUBP, Naczelnik Wydzia∏u w MBP i WUBP. Przekazywanie do wspó∏pracy cz∏onka Partii mo˝e nastàpiç tylko po uzyskaniu przez Szefa WUBP zgody I Sekretarza KW. Nie wolno werbowaç cz∏onków Partii na materia∏ach kompromitujàcych ani za op∏atà. Odstàpiç od tej zasady mo˝na wy∏àcznie w wyjàtkowo wa˝nej sprawie po uzyskaniu decyzji Dyrektora Departamentu MBP i zezwolenia odpowiedniej instancji partyjnej. To samo dotyczy osób zajmujàcych kierownicze stanowiska w aparacie w∏adzy paƒstwowej. Werbunek nie mo˝e wp∏ynàç na pozostawienie w szeregach partyjnych cz∏onków partii, obcià˝onych materia∏ami kompromitujàcymi. W tych wypadkach, gdy natychmiastowe wydalenie z Partii przekreÊli∏oby operacyjne mo˝liwoÊci agenta, mo˝na wystàpiç do odpowiedniej instancji partyjnej o odroczenie terminu wydalenia. Przy werbunku ani podczas wspó∏pracy z cz∏onkiem Partii werbowanym na materia∏ach kompromitujàcych pracownikowi bezpieczeƒstwa nie wolno dawaç ˝adnych przyrzeczeƒ, ˝e wspó∏praca z aparatem bezpieczeƒstwa zdejmie z niego odpowiedzialnoÊç za pope∏nione wobec Partii przest´pstwa. Ujawnione materia∏y kompromitujàce na cz∏onków Partii winny byç w ka˝dym wypadku i bezzw∏ocznie przedstawione w∏aÊciwej instancji partyjnej. 3. Dobór kandydata na rezydenta Rezydent, obs∏ugujàc na nasze zlecenie informatorów, jest w kategorii sieci osobà najbardziej zaufanà i zaznajomionà z metodami pracy aparatu bezpieczeƒstwa w zakresie swoich zadaƒ. Z tego wzgl´du rezydent musi byç politycznie pewny, wszechstronnie sprawdzony, odpowiadaç w zasadzie wymogom kadrowego pracownika aparatu. 34

Dobierajàc kandydata na rezydenta, winniÊmy uwzgl´dniç dane personalne kandydata i jego rodziny, ogólny poziom polityczny, inteligencj´, zdolnoÊci obserwacji i analizowania, postaw´ moralnà, mo˝liwoÊci wykonywania funkcji rezydenta. Kandydat na rezydenta winien zajmowaç stanowisko, które umo˝liwia oddanie koniecznego czasu dla obs∏u˝enia informatorów, a charakter pracy umo˝liwia szeroki styk z ludêmi. Przy doborze kandydata na rezydenta nale˝y z góry zaplanowaç obiekt, dzia∏ czy rejon (wieÊ), z którego zamierzamy przekazaç informatorów na ∏àcznoÊç rezydenta. Rezydentur´ stanowi rezydent wraz z grupà obs∏ugiwanych przez niego informatorów. Rezydentura winna byç planowana na okreÊlony obiekt (oddzia∏, zmiana) lub okreÊlony rejon wiejski (gmina, gromada lub wioska), teren, gdzie trudno jest obs∏u˝yç informatorów (wieÊ, rejon przygraniczny). Na rezydentów mogà byç dobierani byli pracownicy aparatu bezpieczeƒstwa zwolnieni na w∏asnà proÊb´ lub ze wzgl´dów zdrowotnych, w stosunku do których nie ma ˝adnych zarzutów polityczno-moralnych i zapewniona jest konspiracja pracy w charakterze rezydenta. Nie wolno dobieraç na rezydenta sekretarzy komitetów POP, OOP, pracowników aparatu partyjnego, zwiàzkowego, przewodniczàcych rad narodowych, dyrektorów zak∏adów przemys∏owych lub innych pracowników paƒstwowych na stanowiskach kierowniczych. Zgod´ na opracowanie kandydata do werbunku na rezydenta wydaje dla WUBP i PUBP Szef WUBP, w MBP – Dyrektor Departamentu. 4. Opracowanie kandydata na werbunek a) Opracowanie kandydata na werbunek prowadzi si´ wg nakreÊlonego planu, zatwierdzonego przez operacyjnego prze∏o˝onego, który uprzednio zatwierdzi∏ raport o zezwolenie na opracowanie kandydata do werbunku. b) Opracowywany kandydat winien byç sprawdzony kartà E-15 na szczeblu Ministerstwa w Departamencie II MBP, na szczeblu województwa w Wydziale II WUBP, a nast´pnie rejestrowany w wy˝ej podanych jednostkach kartà E-14. c) Opracowanie kandydata do werbunku nie mo˝e ograniczyç si´ do formalnego zebrania danych personalnych, oficjalnych charakterystyk wzgl´dnie wywiadów. Wszystkie ww. dane sà konieczne, dajà one jednak dopiero wst´pny, powierzchowny obraz kandydata. U˝ycie sieci agenturalnej do rozpoznania kandydata mo˝e ujawniç oblicze polityczne, stosunek do pracy, charakter i s∏abostki kandydata, na∏ogi, przyzwyczajenia, tryb ˝ycia, stosunki w ˝yciu prywatnym itd. Nawet przy istnieniu materia∏ów kompromitujàcych, które mog∏yby byç podstawà werbunku, po˝àdanym jest agenturalne, wszechstronne opracowanie kandydata i dopiero wtedy mo˝na przyjàç decyzj´ o metodzie, którà nale˝y zastosowaç przy dokonywaniu werbunku. Ujawnienie indywidualnych, charakterystycznych dla danego kandydata cech pozwoli okreÊliç, jakie elementy posiadanych materia∏ów kompromitujàcych wzgl´dnie jakie argumenty przy werbunku bez kompromitujàcych materia∏ów winny byç wysuni´te, a˝eby uzyskaç pozytywny rezultat. Przy werbunku kandydatów na bardzo powa˝nych kompromitujàcych materia∏ach (agent wywiadu, cz∏onek podziemia) koniecznym warunkiem jest przyznanie si´ do udzia∏u w antypaƒstwowej dzia∏alnoÊci (z∏o˝enie w tej sprawie wyczerpujàcych zeznaƒ), ale tylko trafne rozpoznanie pozwoli we w∏aÊciwy sposób wykorzystaç ten materia∏ i zapewniç sobie prac´ zawerbowanego dla aparatu. Dlatego te˝ opracowanie kandydata do werbunku polega w zasadzie na rozpoznaniu kandydata przy pomocy sieci agenturalnej wg planu zatwierdzonego przez prze∏o˝onego. Przy opracowywaniu kandydata do werbunku winny byç stosowane kombinacje operacyjne, które by w procesie werbunku dopomog∏y do prze∏amania oporów utrudniajàcych zawerbowanie. W okresie opracowania nale˝y nie tylko wszechstronnie rozpoznaç kandydata, ujawniç wszystkie jego cechy wa˝ne dla przysz∏ej pracy, ale i postawiç kandydata w sytuacji najwygodniejszej dla przeprowadzenia werbunku. Przy opracowywaniu kandydata do werbunku po˝àdanym jest stosowaç zetknićie bezpoÊrednie pracownika aparatu z kandydatem. Zetknićie winno odbyç si´ w warunkach gwarantujàcych zakonspirowanie faktu zainteresowania si´ kandydatem przez organa bezpieczeƒstwa. BezpoÊrednie zetknićie pozwoli ujawniç i skonfrontowaç z danymi z opracowania cechy kandydata, poziom inteligencji i spostrzegawczoÊç, zdolnoÊç wnioskowania, powierzchownoÊç i inne cechy bardzo istotne dla przysz∏ej pracy kandydata w charakterze tajnego wspó∏pracownika. d) Po przeprowadzeniu wszechstronnego opracowania i upewnieniu si´, ˝e kandydat odpowiada niezb´dnym wymogom, po wyrobieniu sobie zdania o metodzie i podstawach do dokonania werbunku pracownik opracowuje raport o zezwolenie na dokonanie werbunku (wzór nr 2). 35

Ca∏oÊç materia∏ów z opracowania kandydata do werbunku winna byç umieszczona w teczce opracowania kandydata. Raport o zezwolenie na dokonanie werbunku oznacza zakoƒczenie opracowania kandydata i stanowi wst´p – przygotowanie bezpoÊrednie do przeprowadzenia werbunku. Raport o zezwolenie na dokonanie werbunku jest udokumentowaniem ca∏oÊci pracy nad doborem i opracowaniem kandydata. Raport podaje: – Cel, jaki chcemy osiàgnàç przez dokonanie werbunku, uzasadnia koniecznoÊç tego werbunku i kierunek wykorzystania zawerbowanego. – Dane personalne i wszechstronnà charakterystyk´ kandydata z uwzgl´dnieniem cech wa˝nych dla przysz∏ej pracy kandydata w charakterze tajnego wspó∏pracownika. W punkcie tym szczegó∏owo charakteryzujemy równie˝ materia∏y kompromitujàce kandydata, a wić podajemy pe∏ne rezultaty opracowania kandydata. – Materia∏y, na jakich chcemy dokonaç werbunku, jakiej u˝yç metody w czasie rozmowy, przes∏uchania. (Mogà byç wypadki, ˝e przy werbunku u˝yjemy np. tylko cz´Êci materia∏ów kompromitujàcych, proponujàc jednoczeÊnie wynagrodzenie pieni´˝ne). – Dane stwierdzajàce, ˝e przy zastosowaniu ww. materia∏ów istnieje gwarancja, ˝e kandydat zgodzi si´ na werbunek, i wyraênie podaje si´, co na podstawie posiadanych materia∏ów powinniÊmy uzyskaç w procesie werbunku. – Przedsi´wzićia, które muszà jeszcze byç dokonane przed przystàpieniem do werbunku (zetknićie z kandydatem, o ile nie by∏o dokonane w procesie opracowania i in.). – Termin i nazwisko pracownika, który dokona werbunku. Do raportu o zezwolenie na dokonanie werbunku za∏àcza si´ plan werbunku, który zawiera: – Plan rozmowy lub przes∏uchania, które majà byç przeprowadzone przy werbunku (dok∏adny pytajnik). – Miejsce, w którym zostanie dokonany werbunek. – Sposób sprowadzenia kandydata na miejsce werbunku. – Legenda, która ma usprawiedliwiç nieobecnoÊç kandydata w pracy lub w domu w okresie przeprowadzania werbunku. O wyborze miejsca werbunku winny decydowaç: gwarancja konspiracji, gwarancja pe∏nej swobody procesu werbunku, przypuszczalny czas trwania werbunku i podstawa dokonywanego werbunku. Sposób sprowadzenia kandydata musi gwarantowaç pe∏nà konspiracj´ i w∏aÊciwe ustawienie kandydata w procesie werbunku. W wymienionych punktach nale˝y si´ wystrzegaç schematyzmu i ∏atwizny. Nie wolno stosowaç „tajnych zdj´ç” jako jedynej formy sprowadzenia kandydata. „Tajne zdjćia” mogà byç stosowane jedynie wyjàtkowo i tylko przy werbunku na materia∏ach kompromitujàcych. W innych wypadkach nale˝y sprowadzaç kandydata w sposób, który nie budzi zastrze˝eƒ, niepotrzebnego strachu lub nieufnoÊci, nieprzyjaêni u kandydata. Przy werbunku na zasadzie uczuç patriotycznych lub lojalnoÊci mo˝e byç stosowane umawianie si´ z kandydatem do werbunku. O ile warunki gwarantujà utrzymanie w konspiracji zamierzeƒ i zainteresowaƒ faktycznych aparatu, mo˝e byç stosowane umawianie si´ z kandydatem nawet i przy innych podstawach werbunku. Werbunek, w zale˝noÊci od warunków charakterystycznych dla ka˝dego poszczególnego wypadku, mo˝e byç przeprowadzony w lokalu konspiracyjnym, w miejscu pracy kandydata, w miejscu zamieszkania kandydata, w innym pomieszczeniu zabezpieczajàcym konspiracj´ werbunku. Przy wyborze miejsca werbunku nale˝y z góry przemyÊleç i zabezpieczyç mo˝liwoÊç utrzymywania ∏àcznoÊci z prze∏o˝onym operacyjnym. W wypadkach uzasadnionych werbunek mo˝e si´ odbyç w pomieszczeniach UBP lub MO. Decyduje – jak podano – gwarancja konspiracji i pe∏nej swobody przeprowadzenia werbunku. Nie wolno przy sprawdzaniu kandydata i wyznaczaniu miejsca werbunku u˝ywaç autorytetu Partii lub powa˝nych instytucji paƒstwowych (np. wysy∏aç wezwania w imieniu Partii, urz´dów paƒstwowych itp.). W∏aÊciwe przemyÊlenie i opracowanie planu werbunku pozwoli w odpowiedni sposób zdyskontowaç w∏o˝onà prac´ dla opracowania kandydata i uzyskaç odpowiednie rezultaty przy dokonywaniu werbunku. Zatwierdzenie raportu i wyra˝enie zgody na dokonanie werbunku ka˝dej kategorii sieci wydaje w MBP Dyrektor (Wicedyrektor) Departamentu. Zatwierdzenie raportu i wyra˝enie zgody na dokonanie werbunku wydaje dla WUBP i PUBP – Szef WUBP (Z[ast´p]ca). W poszczególnych wypadkach mo˝e Dyrektor Departamentu, Szef WUBP zleciç zatwierdzenie kandydata do werbunku na informatora Naczelnikowi Wydzia∏u. 36

Zatwierdzajàcy werbunek winien zapoznaç si´ osobiÊcie z ca∏oÊcià teczki opracowania kandydata do werbunku i przyjàç decyzj´ po odpowiedniej krytycznej analizie zawartych dokumentów i po stwierdzeniu, ˝e wszystkie czynnoÊci przygotowawcze zosta∏y dokonane. Pracownik przeprowadzajàcy werbunek winien byç szczegó∏owo poinstruowany przez prze∏o˝onego przed przystàpieniem do dokonania werbunku. Zatwierdzony raport na dokonanie werbunku stanowi rozkaz dla pracownika operacyjnego do wykonania. Zatwierdzajàcy werbunek ponosi pe∏nà odpowiedzialnoÊç za celowoÊç werbunku. 5. Przebieg werbunku Dokonywanie werbunków jest wyjàtkowo wa˝nym aktem w pracy pracownika operacyjnego organów bezpieczeƒstwa, dlatego ˝e w rezultacie werbunku pozyskiwana jest do tajnej wspó∏pracy osoba, która b´dzie informowaç organa bezpieczeƒstwa o bliskich sobie osobach trzecich, w stosunku do których b´dà równie˝ wyciàgane sankcje karne. W czasie dokonywania werbunku niezmiernie wa˝nà czynnoÊcià jest zbli˝enie kandydata i zwiàzanie z organami bezpieczeƒstwa, prze∏amanie wewn´trznych oporów i wahaƒ, które istniejà niemal u ka˝dego werbowanego kandydata w∏aÊnie z tego powodu, ˝e ma podawaç informacje oskar˝ajàce osoby trzecie. Z ww. wzgl´dów koniecznym jest, by w zale˝noÊci od poziomu kandydata dobranego na werbunek by∏ wyznaczony pracownik organów bezpieczeƒstwa na odpowiednim poziomie. Nie nale˝y zezwalaç na samodzielne dokonywanie werbunków niedoÊwiadczonym pracownikom operacyjnym. Pracownicy z krótkim sta˝em winni byç obecni przy niektórych werbunkach i dopiero w nast´pnym etapie mogà byç dopuszczeni do samodzielnego werbunku przy doborze kandydata, co do którego istnieje pewnoÊç, ˝e zgodzi si´ na werbunek. Sposób podejÊcia, formy i metody stosowane przez pracownika operacyjnego w czasie werbunku uzale˝nione sà od podstawy werbunku. W pracy organów bezpieczeƒstwa stosowane sà nast´pujàce podstawy dla dokonywania werbunków: – werbunek na zasadzie uczuç patriotycznych – ideowych lub lojalnoÊci, – werbunek na zasadzie kompromitujàcych materia∏ów, – werbunek za pieniàdze lub inne korzyÊci materialne. G∏´bokie przemiany polityczne i spo∏eczne w naszym kraju, udzia∏ najszerszych mas ludowych w rzàdzeniu paƒstwem, wychowanie naszego narodu w duchu patriotycznym, g∏´bokie przywiàzanie do ludowej ojczyzny stwarzajà dla aparatu bezpieczeƒstwa szerokie mo˝liwoÊci pozyskiwania do wspó∏pracy osób, które z pobudek ideowych, patriotycznych gotowe sà pomóc organom w wykrywaniu i unieszkodliwianiu wrogów narodu. W zwiàzku ze sta∏ym kurczeniem si´ bazy wroga mo˝emy anga˝owaç do wspó∏pracy ludzi, którzy w przesz∏oÊci powiàzani byli z wrogim Êrodowiskiem, a dzisiaj w∏àczyli si´ do pozytywnej pracy. Mogà oni na zasadzie lojalnoÊci byç wykorzystywani przez nasz aparat do rozpracowywania b. swoich Êrodowisk. Werbowanie jednak ludzi przynale˝nych do wrogich organizacji i pracujàcych w siatkach wywiadowczych, werbowanie ludzi dzisiaj znajdujàcych si´ we wrogo dzia∏ajàcych Êrodowiskach odbywaç si´ mo˝e w zasadzie tylko na materia∏ach kompromitujàcych lub te˝ za pieniàdze. Podstawowym jednak warunkiem dla dokonania tego typu werbunku musi byç pe∏ne przyznanie si´ do dotychczasowej wrogiej dzia∏alnoÊci. Nie mo˝e byç werbowany cz∏owiek, który nie przyzna∏ si´ i nie ujawni∏ okolicznoÊci dotychczasowej swej antypaƒstwowej, antynarodowej dzia∏alnoÊci. a) Przed dokonaniem werbunku na uczuciach patriotycznych nale˝y przeprowadziç rozmow´ z kandydatem, utwierdzajàc w nim przekonanie o s∏usznoÊci jego patriotycznej postawy wobec ustroju naszego paƒstwa ludowego i nienawiÊci do obozu imperialistycznego. Opierajàc si´ na jego nienawiÊci do wroga, nale˝y wskazaç na koniecznoÊç i potrzeb´ okazywania nam tajnej pomocy i po ugruntowaniu tego zrozumienia przystàpiç do werbunku. Werbunek na zasadzie lojalnoÊci mo˝emy przeprowadzaç, jeÊli dobrany kandydat przebywa∏ w pewnym okresie lub przebywa we wrogim Êrodowisku, a od d∏u˝szego czasu zmieni∏ swoje oblicze i sta∏ si´ lojalnym obywatelem naszego paƒstwa. W rozmowie z nim wskazujemy na rol´ szpiegów i najmitów obcego wywiadu i podkreÊlamy s∏usznoÊç jego obecnej postawy obywatelskiej. Mogà zaistnieç okolicznoÊci, co prawda nie we wszystkich tego rodzaju wypadkach, ˝e takiego kandydata mo˝na przes∏uchaç protokolarnie na temat jego przesz∏oÊci. Nie wolno jednak przeprowadzaç takiego przes∏uchania, jeÊliby to mia∏o ustosunkowaç kandydata nieprzyjaênie do nas. Decydowaç tu musi przekonanie, ˝e przes∏uchanie pomo˝e nam w dokonaniu werbunku, w przeciwnym wypadku przes∏uchania nie nale˝y przeprowadzaç. 37

Na zasadzie lojalnoÊci mo˝e byç równie˝ werbowany kandydat, który nie tkwi∏ nigdy we wrogim Êrodowisku, ale który posiada niezb´dne cechy umo˝liwiajàce wykorzystanie go w sieci tajnych wspó∏pracowników. W tych wypadkach proces werbunku przebiega podobnie jak przy werbunku na uczuciach patriotycznych, z tym ˝e przekonanie kandydata o koniecznoÊci wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa jest trudniejsze. Istnieje nies∏uszne przekonanie, ˝e dokonywanie werbunków na zasadzie uczuç patriotycznych lub lojalnoÊci jest naj∏atwiejsze. Pracownik przeprowadzajàcy tego typu werbunek musi byç na odpowiednim poziomie ideologicznym, kulturalnym, by móg∏ wyt∏umaczyç i przekonaç kandydata o potrzebie okazania nam pomocy. Od samego procesu werbunku, od umiej´tnoÊci wprowadzenia i przygotowania do nieznanej dawniej kandydatowi pracy, od umiej´tnoÊci wytworzenia w∏aÊciwej atmosfery przyjaêni i zaufania do naszego aparatu zale˝y w powa˝nej mierze przysz∏a praca zawerbowanego i jego rezultaty w rozszyfrowaniu wroga. b) Werbunek na zasadzie kompromitujàcych materia∏ów wymaga powa˝nego wysi∏ku i zawodowych umiej´tnoÊci pracownika. Kandydat musi w obszernym przes∏uchaniu ujawniç swój faktyczny ˝yciorys i szczerze przyznaç si´ do pope∏nionych przest´pstw, do udzia∏u w antypaƒstwowej dzia∏alnoÊci. Pracownik przeprowadzajàcy werbunek nie mo˝e ujawniaç ca∏ego posiadanego materia∏u kompromitujàcego, a musi zgodnie z zatwierdzonym planem w umiej´tny sposób wytworzyç wra˝enie, ˝e zna wszystkie szczegó∏y przest´pczego dzia∏ania kandydata i tym spowodowaç jego przyznanie [si´]. Szkodliwà jest i nie daje rezultatu jakakolwiek próba zbytniego, sztucznego wyolbrzymiania posiadanego materia∏u. Przyznanie si´ kandydata jest nieodzownà, wst´pnà cz´Êcià procesu werbunku. Pracownik musi nast´pnie wytworzyç atmosfer´, w której kandydat nam uwierzy, ˝e stwarzamy mu warunki rehabilitacji, jeÊli oka˝e nam aktywnà pomoc w rozpracowaniu wroga. Przy werbunku tego typu musimy utwierdziç kandydata w przekonaniu, ˝e aparat bezpieczeƒstwa zna dzia∏alnoÊç wroga i jest w stosunku do wroga bezwzgl´dny, ale jednoczeÊnie sprawiedliwy, rzetelny i zdolny stworzyç mo˝liwoÊci rehabilitacji i powrotu do normalnego ˝ycia. Ocenà dobrze dokonanego werbunku b´dzie nie tylko przyznanie si´ do przest´pstw w∏asnych, ale i udzielenie informacji i konkretnych danych o przest´pczej dzia∏alnoÊci osób, z którymi kandydat wspólnie dzia∏a∏, lub których przest´pczà dzia∏alnoÊç kandydat zna. Udzielenie informacji przy werbunku winno dopomóc w politycznym odgrodzeniu werbowanego od dotychczasowych wspó∏uczestników organizacji spisku. Nale˝y doprowadziç do ÊwiadomoÊci werbowanego, ˝e jego dalszy udzia∏ we wrogiej organizacji odbywaç si´ b´dzie ju˝ tylko na polecenie organów bezpieczeƒstwa, w celu g∏´bszego rozpracowania. Przy powa˝nych i trudnych werbunkach winny byç dokonane takie przedsi´wzi´cia operacyjne, które pomogà wytworzyç u kandydata przekonanie o niezb´dnoÊci pe∏nego, szczerego zwiàzania si´ z aparatem bezpieczeƒstwa. W niektórych wypadkach mogà byç wykorzystywane przy werbunku materia∏y, które sà kompromitujàce dla kandydata – w najbli˝szym jego otoczeniu, w miejscu pracy, czy w rodzinie – mimo ˝e nie mogà byç u˝yte jako podstawa do zakwalifikowania przest´pstwa w Êwietle obowiàzujàcych ustaw. Nie wolno natomiast werbowaç notorycznych z∏odziejów, chuliganów, oszustów itp. Wprowadzanie do sieci tego rodzaju przest´pczego elementu zaÊmieci∏oby sieç agenturalnà i utrudni∏o uzyskanie prawdziwego, obiektywnego materia∏u o dzia∏alnoÊci wroga. c) Werbunek za pieniàdze lub inne korzyÊci materialne jest dotychczas w aparacie zbyt ma∏o stosowany. Wynika to z faktu p∏ytkiego lub nawet braku opracowania kandydata. Próby stosowania pieni´dzy jako podstawy werbunku bez g∏´bokiego opracowania i rozpoznania kandydata nie mogà daç pozytywnych rezultatów. Pieniàdze jako podstawa werbunku mogà byç stosowane, jeÊli w wyniku wnikliwego rozpoznania kandydata stwierdzono specjalnie trudnà sytuacj´ materialnà kandydata i usilnie czynione starania o zdobycie pieni´dzy, jeÊli np. w procesie opracowania uda∏o si´ uzale˝niç finansowo kandydata, jeÊli opracowanie kandydata daje nam gwarancj´, ˝e kandydat zgodzi si´ na werbunek za pieniàdze lub inne korzyÊci materialne. Werbunki tego typu mogà byç stosowane w stosunku do osób z wrogiego Êrodowiska. Zrozumia∏e, ˝e przy posiadaniu materia∏ów kompromitujàcych u˝ycie pieni´dzy jest czynnikiem dodatkowym, poniewa˝ przyznanie si´ do pope∏nionego przest´pstwa b´dzie g∏ównà podstawà dla dokonania werbunku. WinniÊmy jednak coraz Êmielej stosowaç werbunek za pieniàdze jako podstaw´ werbunku w stosunku do ludzi, na których materia∏ów kompromitujàcych nie posiadamy, a równoczeÊnie dok∏adne rozpracowania potwierdzi∏y, ˝e majà oni mo˝liwoÊci i warunki dla rozpracowania wroga. 38

Nale˝y przy tym przestrzec przed niebezpieczeƒstwem zaÊmiecania sieci agenturalnej aferzystami, oszustami, poszukiwaczami lekkich zarobków i in. Nie wolno w ˝adnym wypadku werbowaç za pieniàdze ludzi, którzy gotowi sà na podstawie uczuç patriotycznych wspó∏pracowaç z nami, poniewa˝ w tym wypadku pieniàdz mo˝e wp∏ynàç demoralizujàco. W ostatnim etapie procesu werbunku pracownik operacyjny winien odebraç od werbowanego: – Zobowiàzanie o wspó∏pracy i przestrzeganiu tajemnicy, napisane w∏asnorćznie i podpisane nazwiskiem i pseudonimem. Pseudonim werbowany wybiera sobie sam lub nadaje mu pracownik dokonujàcy werbunku. Zobowiàzanie o wspó∏pracy winno wyraênie formu∏owaç, dlaczego kandydat godzi si´ na wspó∏prac´ z organami bezpieczeƒstwa i jakie zadania zobowiàzuje si´ wykonywaç. Zobowiàzanie winno byç w ka˝dym wypadku indywidualne i odzwierciedlaç dany werbunek, danego konkretnego zawerbowanego. TreÊç zobowiàzania, szczególnie przyznanie si´ do przest´pczej dzia∏alnoÊci, musi odpowiadaç prawdzie i byç zgodne z rzeczywistymi materia∏ami uzyskanymi na werbowanego. – Dok∏adny ˝yciorys napisany w∏asnorćznie i podpisany nazwiskiem, list´ osób znajomych i krewnych. – Doniesienia informacyjne napisane w∏asnorćznie i podpisane pseudonimem. W zale˝noÊci od warunków istniejàcych przy werbunku otrzymanie dok∏adnego ˝yciorysu lub nawet doniesienia mo˝e byç od∏o˝one do najbli˝szego spotkania. Z zawerbowanym nale˝y omówiç i uzgodniç legend´ cz´Êciowo ju˝ przygotowanà uprzednio, usprawiedliwiajàcà jego nieobecnoÊç w pracy i w domu w okresie trwania werbunku. Ustalona legenda winna byç opisana przez pracownika i podpisana przez zawerbowanego do wykonania. Po dokonaniu werbunku agenta, rezydenta czy informatora pracownik UBP sk∏ada swemu prze∏o˝onemu raport na zatwierdzenie dokonanego werbunku (wzór nr 3, na rezydenta wzór nr 6). Upowa˝nieni do zatwierdzania sà: Dyrektor Departamentu MBP, Szef WUBP dla WUBP i PUBP, tzn. ci, którzy wyrazili zgod´ na przeprowadzenie werbunku. Zawerbowanego agenta, rezydenta i informatora pracownik operacyjny rejestruje w Ministerstwie w Departamencie II, w WUBP i PUBP w Wydziale II WUBP – kartà EO-4. Techniczne skompletowanie teczki zawerbowanego pracownik UBP przeprowadza w myÊl obowiàzujàcych przepisów MBP. Zdarzajà si´ jeszcze niedopuszczalne wypadki niedokonania werbunku, mimo ˝e werbunek by∏ prowadzony na podstawie zatwierdzonego raportu i planu. Przy przeprowadzaniu werbunków na zasadzie materia∏ów o wrogiej dzia∏alnoÊci zdarzajà si´ jeszcze wypadki nieuzasadnionej rezygnacji z werbunku i wyst´powania do prze∏o˝onych z propozycjà aresztowania. Zabrania si´ zamiany werbunku na areszt. Pracownik prowadzàcy werbunek nie powinien w ˝adnym wypadku dopuÊciç do wytworzenia sytuacji, w której werbunek musia∏by byç zamieniony na areszt. W wypadku je˝eli osoba, na którà posiadamy kompromitujàce materia∏y stwierdzajàce wrogà dzia∏alnoÊç, nie zgodzi∏a si´ na werbunek, pracownik operacyjny winien natychmiast porozumieç si´ ze swym prze∏o˝onym i otrzymaç od prze∏o˝onego odpowiednie decyzje odnoÊnie dalszego post´powania. Je˝eli nie zgodzi∏a si´ na werbunek osoba dobrana na innej podstawie, pracownik organów bezpieczeƒstwa odbiera od tej osoby zobowiàzanie o zachowaniu tajemnicy odnoÊnie rozmowy przeprowadzonej z nià na temat wspó∏pracy. Pracownik rezygnuje z dokonania werbunku informatora, rezydenta w wypadku je˝eli w czasie rozmowy przed propozycjà werbunku ujawni∏y si´ istotne momenty, wskazujàce, ˝e kandydat nie nadaje si´ do wspó∏pracy. W zasadzie takie wypadki, jak rezygnacja z dokonania werbunku, nie powinny mieç miejsca i nie b´dà mia∏y miejsca, je˝eli kandydat na werbunek b´dzie odpowiednio i wszechstronnie opracowany i jeÊli pracownik operacyjny b´dzie dostatecznie przygotowany do realizacji werbunku. O fakcie niedokonania werbunku pracownik UBP – sk∏ada pisemny raport (wzór nr 4) do zatwierdzenia prze∏o˝onemu i po zatwierdzeniu wraz ze wszystkimi materia∏ami umieszcza w teczce kandydata. Do Departamentu II w MBP i do Wydzia∏u II WUBP pracownik przesy∏a kart´ (wzór E-16). Zwierzchnik winien przed zatwierdzeniem raportu o niedokonaniu werbunku szczegó∏owo zbadaç przyczyny, ujawniç braki w opracowaniu kandydata, niedociàgnićia przy przeprowadzeniu werbunku itp. Stwierdzone braki przy ka˝dym niedokonanym werbunku nale˝y omówiç na odprawie pracowników operacyjnych i pouczyç ich, jak nale˝y w przysz∏oÊci uchroniç si´ przed brakami w opracowaniu kandydatów, a winnych zaniedbaƒ przyk∏adowo ukaraç. 39

Dyrektorzy Departamentów, Szefowie WUBP winni w miesi´cznym sprawozdaniu do Ministra (Wiceministra) zameldowaç o faktach niedokonania werbunków, stwierdzonych przyczynach, o wyciàgni´tych wnioskach w stosunku do winnych i o przedsi´wzi´ciach zabezpieczajàcych przed powtórzeniem si´ takich wypadków.

IV. KIEROWANIE, WYCHOWANIE I PRAWID¸OWE WYKORZYSTANIE SIECI AGENTURALNEJ Aparat bezpieczeƒstwa winien systematycznie kierowaç siecià agenturalnà, stwarzaç warunki, w których sieç mo˝e realizowaç zadania przed nià stawiane. Nale˝y pami´taç, ˝e bardzo ró˝norodny jest charakter pracy z siecià agenturalnà. Zale˝y ona od samego agenta (informatora) i Êrodowiska rozpracowywanego. Kierunek pracy sieci agenturalnej jest ju˝ ramowo okreÊlony w procesie opracowania kandydata i przy werbunku. Precyzyjne jednak okreÊlenie kierunku pracy, wykorzystywanie sieci zgodnie z celem stawianym przy werbunku wymaga dok∏adnej analizy mo˝liwoÊci, w∏aÊciwego planowania przebiegu pracy z agentem (informatorem). 1. W wyniku rozpoznania wszelkich mo˝liwoÊci agenta nale˝y opracowaç plan pracy z agentem, który obejmuje: – opracowanie zadaƒ dla agenta na podstawie ogólnego planu sprawy agenturalnej, – opracowanie legendy u∏atwiajàcej agentowi wykonanie zadania – wzgl´dnie umo˝liwiajàcej przeprowadzenie kombinacji operacyjnej, – perspektywy agenta i ewentualne nasze zamiary odnoÊnie dalszego jego wykorzystania, – formy systematycznego sprawdzania uczciwoÊci i prawdomównoÊci agenta, – sposób wychowania i ideologicznego zwiàzania agenta z aparatem bezpieczeƒstwa, – wynagrodzenie agenta. Podobnie jak w pracy z agentami nale˝y opracowywaç plany pracy z informatorami, uwzgl´dniajàc zadania realizowane przez t´ kategori´ sieci. Plan pracy z agentem (informatorem), systematycznie analizowany i aktualizowany, winien okazaç wielkà pomoc pracownikowi operacyjnemu we w∏aÊciwym kierowaniu, wychowywaniu, w pe∏nym wykorzystaniu operacyjnych mo˝liwoÊci sieci agenturalnej. Wielkà rol´ w ca∏oÊci procesu pracy z siecià agenturalnà odgrywajà zadania stawiane sieci. W∏aÊciwe opracowanie zadania posiada decydujàce znaczenie dla w∏aÊciwego rozwoju pracy agenta, informatora. Zadanie winno bardzo szczegó∏owo okreÊlaç czynnoÊci, które agent ma wykonaç, sposób, czas i miejsce wykonania. Ogólnikowe formu∏owanie zadaƒ bez precyzyjnego okreÊlenia sposobu wykonania i zachowania si´ agenta przy realizacji zadania nie da pozytywnych rezultatów. Zadanie winno byç przygotowane przed spotkaniem, a uzupe∏nione i jeszcze bardziej skonkretyzowane podczas spotkania. a) Przygotowanie do spotkaƒ. Spotkania winny byç systematyczne i gruntownie przygotowywane. W tym celu pracownik operacyjny musi: – Ka˝dorazowo przeprowadziç analiz´ doniesieƒ danego agenta w powiàzaniu z ca∏okszta∏tem sprawy i planem przedsi´wzi´ç operacyjnych. – Opracowaç zadania i wskazówki dla ich wykonania. – Przygotowaç si´ do zagadnieƒ, które majà byç poruszone z agentem na danym spotkaniu. – Uwzgl´dniç ubiór i sposób udania si´ na miejsce spotkania, gwarantujàce pe∏nà konspiracj´ spotkania i ochron´ agenta przed dekonspiracjà. b) Spotkanie z agentem (informatorem) przeznaczone jest na skontrolowanie wykonania poprzednio postawionego zadania, omówienie ew[entualnych] braków i niedociàgni´ç stwierdzonych przy realizacji zadania oraz na precyzyjne omówienie nast´pnego zadania. Spotkanie nie mo˝e w ˝adnym wypadku byç traktowane tylko jako zetkni´cie dla odebrania doniesienia. Otrzymane doniesienie na spotkaniu winno byç z miejsca w obecnoÊci agenta przeanalizowane i w wyjaÊniajàcej rozmowie pog∏´bione przez uzyskanie bli˝szych danych o osobach wymienionych w doniesieniu, o poszczególnych faktach omawianych w doniesieniu i innych. Po dok∏adnym skontrolowaniu, jak zosta∏o wykonane zadanie z poprzedniego spotkania, pracownik obs∏ugujàcy winien sformu∏owaç na piÊmie kolejne zadanie i szczegó∏owo omówiç z agentem, jak dane zadanie winno byç wykonane. Sformu∏owane zadanie agent (informator) podpisuje jako przyj´te do wyko40

nania. Pracownik operacyjny zobowiàzany jest Êledziç za ciàg∏oÊcià zadaƒ stawianych sieci agenturalnej i zgodnoÊcià zadaƒ z planem pracy i kierunkiem wykorzystania agenta. Spotkania z siecià agenturalnà sà jedynà formà bezpoÊredniego zetkni´cia si´ z siecià i dlatego muszà byç wykorzystane dla systematycznego wychowania, szkolenia i coraz lepszego wiàzania sieci agenturalnej z aparatem bezpieczeƒstwa. c) Prowadzenie systematycznej, dok∏adnej dokumentacji operacyjnej, a przede wszystkim doniesieƒ agenturalnych, podstawowych dokumentów w pracy operacyjnej, jest nieodzownym elementem pracy agenturalnej. Dokumentacja doniesieƒ obejmuje: – TreÊç doniesienia. – Zadania dla agenta opracowane na podstawie analizy doniesienia i innych materia∏ów operacyjnych zwiàzanych z danà sprawà. – Informacj´, która winna zawieraç krótki opis przebiegu spotkania, ze szczególnym uwzgl´dnieniem zachowania si´ agenta, jego wniosków, sugestii, dezyderatów, podkreÊlenie nowych momentów wyst´pujàcych w sprawie oraz ocen´ otrzymanego doniesienia. – Przedsi´wzi´cia operacyjne wynikajàce z treÊci otrzymanego dokumentu i ca∏okszta∏tu planu rozpracowania danej sprawy. 2. Wychowywanie sieci agenturalnej ma na celu podniesienie poziomu wartoÊci sieci agenturalnej, a tym samym ca∏ej pracy operacyjnej ka˝dej jednostki bezpieczeƒstwa. a) Sk∏adowymi elementami wychowania agenta i informatora sà: – ideologiczne wychowanie; – operacyjne wychowanie; – kszta∏towanie obowiàzkowoÊci, umiej´tnoÊci konspiracji i przestrzegania dyscypliny pracy; – nagradzanie – jako jedna z metod wychowawczych. Agent i informator odpowiednio wychowywany wyzwala si´ spod wp∏ywu i nacisku ideologicznego wrogiego otoczenia, w którym dzia∏a lub z którym jest zwiàzany. UÊwiadamiajàc si´ politycznie, staje si´ stopniowo coraz bardziej Êwiadomym i cennym wspó∏pracownikiem organów bezpieczeƒstwa w walce z wrogiem klasowym. Szkolenie i wychowywanie sieci agenturalnej, polityczne zdobywanie agenta (informatora) dla naszej idei, naszej sprawy, wiàzanie go z Polskà Ludowà winno w konsekwencji przekonaç agenta (informatora), ˝e jego perspektywa ˝yciowa, jego rozwój jest trwale z∏àczony z ustrojem naszego paƒstwa. b) Operacyjne wychowanie polega na systematycznym kszta∏towaniu cech wywiadowczych sieci agenturalnej i przygotowaniu do wykonywania coraz powa˝niejszych zadaƒ. Agent i informator systematycznie szkolony przez nas na spotkaniach musi nauczyç si´ w∏aÊciwego post´powania w okresie przebywania we wrogim Êrodowisku, a˝eby umiej´tnie ugruntowywaç zaufanie wroga do siebie, a równoczeÊnie coraz lepiej rozpoznawaç wszystkie szczegó∏y dzia∏ania wrogiej organizacji. Agent i informator muszà opanowaç cechy niezb´dne dla odegrania roli uczestnika wrogiej organizacji. c) Powa˝nym czynnikiem w pracy z siecià agenturalnà jest dyscyplina i konspiracja pracy – obowiàzujàca tak pracowników operacyjnych, jak i obs∏ugiwanà przez nich sieç. Stanowià one nieodzowny element pracy operacyjnej. Przestrzeganie dyscypliny i konspiracji pracy z siecià agenturalnà wyra˝a si´: – W systematycznym odbywaniu zaplanowanych spotkaƒ. W ˝adnym wypadku nie wolno pracownikowi operacyjnemu zrywaç spotkaƒ, spóêniaç si´ i przychodziç na spotkania nieprzygotowanym. – W prawid∏owym organizowaniu systemu ∏àcznoÊci. W szczególnoÊci zabrania si´ pracownikom operacyjnym odbywania spotkaƒ w miejscach nara˝onych na dekonspiracj´, pos∏ugiwaç si´ Êrodkami ∏àcznoÊci, które mogà spowodowaç dekonspiracj´. – W przestrzeganiu w∏aÊciwego stosunku s∏u˝bowego mi´dzy pracownikiem operacyjnym a obs∏ugiwanà przez niego siecià agenturalnà. W szczególnoÊci bezwzgl´dnie, kategorycznie zabrania si´: – Utrzymywania intymnych stosunków z siecià agenturalnà, wykorzystywania sieci dla osobistych celów, przyjmowania podarunków, ró˝nego rodzaju drobnych us∏ug, jak po˝yczanie pieni´dzy lub innych przedmiotów, utrzymywania towarzysko-kumoterskich stosunków z siecià agenturalnà. Agent, informator winien widzieç w pracowniku operacyjnym przedstawiciela w∏adzy paƒstwowej – zdecydowanego, bezwzgl´dnego w stosunku do wroga, ideowego, kulturalnego i doÊwiadczonego zwierzchnika w swej pracy nad rozszyfrowaniem wroga. W toku pracy z agentem nale˝y wytworzyç atmosfer´ zaufania. 41

Nie wolno w toku pracy z agentem dopuszczaç do upokarzania, pomiatania tajnym wspó∏pracownikiem. Celowym jest czasami przypomnieç agentowi bagno, w którym tkwi∏ przed zawerbowaniem, ale tylko po to, aby jeszcze mocniej uwypukliç drog´ przebytà ju˝ przez agenta w wyniku wspó∏pracy z aparatem bezpieczeƒstwa. Nale˝y pouczaç agenta o przestrzeganiu zewn´trznych form post´powania, a wi´c zachowania si´, ubioru, przystosowania si´ do konkretnych warunków zale˝nych od pozycji spo∏ecznej i zawodu danego agenta. d) W procesie pracy z siecià agenturalnà nale˝y stosowaç wynagrodzenie jako jednà z metod wychowawczych. Nagradzanie jest czynnikiem pozytywnie wp∏ywajàcym na prac´, ale pod warunkiem w∏aÊciwego stosowania go. Forma wynagradzania (pieniàdze, podarunki, upominki itp.) w ka˝dym poszczególnym wypadku zale˝na jest od konkretnych warunków i rezultatów pracy danego agenta i informatora. Przy ustaleniu form wynagradzania nale˝y pami´taç o zasadzie, ˝e nagradza si´ agenta nie z jakichÊ pobudek filantropijnych, a w tym celu, by zach´ciç go do lepszej pracy i bardziej zwiàzaç z aparatem bezpieczeƒstwa. We wszystkich wypadkach nale˝y zwracaç koszta poniesione przez agenta (informatora) w zwiàzku z wykonywanymi zadaniami. 3. Nieodzownym warunkiem w∏aÊciwej i skutecznej pracy sieci agenturalnej jest przeprowadzanie przez pracowników operacyjnych przez ca∏y okres systematycznej kontroli: – przez innà sieç agenturalnà; – przez stosowanie kombinacji operacyjnych, które zmuszà agenta (informatora) do ujawnienia jego faktycznego oblicza i stosunku do wspó∏pracy z aparatem bezpieczeƒstwa; – przez systematycznà analiz´ doniesieƒ; – przez stawianie konkretnych – sprawdzonych lub ∏atwych do sprawdzenia – zadaƒ; – przy pomocy pomocniczych Êrodków pracy operacyjnej; – przez przeprowadzenie kontroli spotkaƒ. a) Najbardziej skutecznym Êrodkiem jest kontrola poprzez innego agenta (informatora), tym niemniej dla uzyskania w∏aÊciwych rezultatów w kontroli sieci przez ca∏y okres pracy stosowane sà wszystkie podane Êrodki. W wyniku sta∏ej kontroli i sprawdzania sieci poprzez odpowiednie reagowanie na najmniejsze próby oszukiwania, zmyÊlania ze strony agenta (informatora) sieç agenturalna musi zrozumieç koniecznoÊç szczerej, uczciwej i aktywnej wspó∏pracy z aparatem bezpieczeƒstwa. Do przeprowadzenia kontrolnych spotkaƒ uprawnieni sà bezpoÊredni prze∏o˝eni, którzy w tym celu powinni posiadaç grafiki spotkaƒ kontrolnych. Prze∏o˝ony kontrolujàcy spotkanie winien zachowywaç si´ w ten sposób, aby nie podrywaç autorytetu pracownika, który obs∏uguje danà jednostk´ sieci. Prze∏o˝ony operacyjny po odbyciu spotkania kontrolnego sporzàdza dok∏adnà notatk´ z przebiegu spotkania, nast´pnie swoje spostrze˝enia i uwagi omawia z zainteresowanym pracownikiem. b) Systematyczna kontrola i sprawdzanie sieci agenturalnej pozwala ujawniç niebezpieczeƒstwo dekonspiracji i dwulicowoÊci. Pracownik operacyjny winien systematycznie czuwaç nad: – Zachowaniem sieci agenturalnej, zabezpieczeniem przed dekonspiracjà podczas ca∏ego okresu rozpracowania danej sprawy, a˝ do jej realizacji. – Niedopuszczeniem do warunków, w których sieç agenturalna mog∏aby staç si´ dwulicowà, dzia∏ajàcà wrogo przeciwko paƒstwu. W zwiàzku z tym nale˝y: – Natychmiast reagowaç na wszelkie sygna∏y wskazujàce na mo˝liwoÊç zdekonspirowania si´ agenta i informatora. – Natychmiast reagowaç na wszelkie sygna∏y Êwiadczàce o jakichkolwiek wahaniach w wykonywaniu zadaƒ przez sieç, poddajàc natychmiastowej analizie przyczyny i wyciàgajàc odpowiednie wnioski. – W wypadku ujawnienia dwulicowej roli agenta nale˝y w porozumieniu z nadrz´dnà jednostkà opracowaç plan operacyjnego wykorzystania lub te˝ zlikwidowania zaistnia∏ego stanu, bioràc pod uwag´ w ka˝dym wypadku dobro prowadzonej sprawy. – W razie koniecznoÊci pracy z dwulicowà siecià agenturalnà nale˝y stosowaç szczególnie ostro˝nà, umiej´tnà i gi´tkà taktyk´ dostosowanà do zaistnia∏ych warunków i mo˝liwoÊci agenta. – W wypadku przystàpienia do realizacji prowadzonej sprawy nale˝y zwróciç szczególnà uwag´ na ochron´ sieci agenturalnej, pami´tajàc o póêniejszym jej wykorzystaniu. 42

Nie wolno dopuÊciç do tego, a˝eby z agenta wyprowadzonego z danego rozpracowania rezygnowaç lub przekwalifikowywaç go na informatora. Agent, to znaczy tajny wspó∏pracownik o najwy˝szej kwalifikacji, winien byç wykorzystany wg swej kwalifikacji i wprowadzony do innych agenturalnych spraw. Nawet w okresie pomi´dzy wyprowadzeniem z jednego a wprowadzeniem do drugiego rozpracowania agenta nie nale˝y przekwalifikowywaç na informatora. Obowiàzkiem zwierzchników operacyjnych jest dbaç o to, by agent nie pozostawa∏ zbyt d∏ugo poza rozpracowaniem. Do wypadków niedopuszczalnych, kwalifikujàcych si´ do przeprowadzenia dochodzeƒ nale˝y zaliczyç fakty rezygnacji i pozostawienie bez kontaktów agentów, którzy brali ju˝ udzia∏ w rozpracowywaniu wrogich organizacji. c) Materia∏y dotyczàce kontroli sieci agenturalnej i ca∏ego przebiegu pracy (charakterystyki pisane w okresie 3-miesi´cznym) nale˝y umieszczaç w teczce personalnej danego agenta. Celem uzyskania pe∏niejszej oceny wartoÊci sieci nale˝y w teczce personalnej umieszczaç i stale uzupe∏niaç wykaz konkretnych prac dokonanych przez agenta (informatora) i uzyskanych rezultatów (np. wyroki w rozpracowywanych sprawach). Analiza tego materia∏u winna daç pe∏ny obraz rezultatów pracy, jak i kwalifikacji agenta (informatora). Celem pog∏´bienia oceny pracy i kwalifikacji sieci agenturalnej pracownicy obs∏ugujàcy poszczególnych agentów i informatorów winni opracowywaç na podstawie uzyskanych materia∏ów Êledczych (po realizacji rozpracowaƒ spraw i przekazaniu aresztowanych do Êledztwa) notatki o prawdziwoÊci i wartoÊci materia∏ów agenturalnych wykorzystywanych w sprawie. Notatki takie skonfrontowane z opinià oficerów Êledczych prowadzàcych Êledztwo i znajàcych materia∏y agenturalne winny byç zatwierdzone przez kierowników sekcji i Naczelników Wydzia∏ów (Szefów PUBP) i umieszczone w teczkach personalnych sieci.

V. ZASADY ORGANIZACJI REZYDENTURY Rezydent, jako kierowniczy pracownik sieci tajnych wspó∏pracowników, wymaga specjalnej opieki, pomocy i kontroli w obs∏ugiwaniu, wychowywaniu powierzonych mu informatorów. Do dobierania, werbunku i pracy z rezydentami wolno dopuszczaç tylko bardziej doÊwiadczonych pracowników, których nale˝y przy tym otaczaç sta∏à opiekà i kontrolà. Werbunek kandydatów na rezydentów winni przeprowadzaç w zasadzie osobiÊcie Szefowie PUBP, Kierownicy Sekcji, Naczelnicy Wydzia∏ów. 1. Dobór kandydatów na rezydentów i opracowanie do werbunków odbywa si´ na podstawie uczuç patriotycznych – ideologicznych. Zabrania si´ dobierania kandydatów na rezydentów spoÊród ludzi pe∏niàcych funkcje partyjne, zwiàzkowe wzgl´dnie zajmujàcych powa˝ne stanowiska paƒstwowe, np. sekretarzy powiatowych i gminnych Komitetów, przewodniczàcych i cz∏onków prezydium Rad Narodowych, dyrektorów zak∏adów przemys∏owych i in. Na dokonanie werbunku rezydenta pracownik operacyjny sporzàdza raport o zezwolenie na dokonanie werbunku (wzór nr 5). 2. W trakcie werbunku nie nale˝y informowaç kandydata o zamiarze powierzenia mu funkcji rezydenta, proponujàc jedynie wspó∏prac´ w charakterze informatora. W wypadku zdecydowanego oporu wzgl´dnie jawnej niechći z werbunku nale˝y zrezygnowaç. 3. Po zawerbowaniu pracownik bezpieczeƒstwa sporzàdza raport (wzór nr 6). Przez pewien okres nale˝y pracowaç z zawerbowanym jako z informatorem. W tym okresie nale˝y du˝o czasu poÊwićiç na szkolenie, uczàc zawerbowanego konspiracji, dyscypliny, zasad zdobywania i oceny wiadomoÊci interesujàcych aparat bezpieczeƒstwa. 4. Po stwierdzeniu, ˝e zawerbowany poczyni∏ odpowiednie post´py, po uzyskaniu zgody od prze∏o˝onego (wzór nr 7) pracownik operacyjny przedstawia zawerbowanemu propozycj´ objćia funkcji rezydenta. Po uzyskaniu zgody ww. pracownik jeszcze przez pewien okres poÊwića czas na nauczenie zawerbowanego zasad pracy z siecià. 5. Rezydent pracuje z siecià pod Êcis∏à kontrolà pracownika operacyjnego. W pierwszym okresie pracownik operacyjny analizuje wspólnie z rezydentem ka˝de doniesienie, t∏umaczàc mu, jakie powinny byç dawane zadania informatorom i jak oni powinni je wykonywaç. Po tym przeszkoleniu dopiero mo˝na rezydentowi powierzyç samodzielne dawanie zadaƒ na odbywanych przez niego spotkaniach, okazujàc nadal systematycznà pomoc i opiek´, kierujàc jego pracà. 6. Pracownik operacyjny opracowuje wspólnie z rezydentem kalendarzyk spotkaƒ, który przechowuje w urz´dzie. Rezydent natomiast powinien mieç tylko zaszyfrowane notatki. 43

7. Rezydent odbywa spotkania z siecià w zale˝noÊci od swoich mo˝liwoÊci. Mo˝e on do tego celu wykorzystywaç swoje mieszkanie lub s∏u˝bowe pomieszczenie (biuro, gabinet lekarski, sklep, mieszkanie informatora itp.) wzgl´dnie konspiracyjny lokal otrzymany od pracownika. 8. Operacyjny pracownik winien planowaç spotkania z rezydentem tak, aby rezydent nie musia∏ zbyt d∏ugo przechowywaç doniesieƒ u siebie. Operacyjny pracownik winien dok∏adnie omówiç z rezydentem sposób przechowywania doniesieƒ. 9. Przed przekazaniem sieci rezydentowi na kontakt bezpoÊredni prze∏o˝ony pracownika operacyjnego winien odbyç kontrolne spotkanie celem zorientowania si´ w przygotowaniu kandydata do pe∏nienia funkcji rezydenta. Informatorzy winni byç przekazani na ∏àcznoÊç rezydenta pojedynczo [sic!] i zawsze osobiÊcie przez pracownika, który dotychczas informatora obs∏ugiwa∏. 10. Przed przekazaniem sieci rezydentowi nale˝y poinstruowaç informatorów, ˝e ich dalsza wspó∏praca z organami bezpieczeƒstwa odbywaç si´ b´dzie za poÊrednictwem przedstawionej osoby (rezydenta). 11. Przekazujàc informatora na ∏àcznoÊç, nale˝y przestrzegaç, a˝eby pomi´dzy rezydentem a informatorem – nie by∏o wi´zów pokrewieƒstwa, – [nie by∏o] nieprzyjaznych lub wrćz wrogich stosunków, – informator nie by∏ bezpoÊrednim prze∏o˝onym lub podw∏adnym rezydenta. Rezydent winien górowaç inteligencjà, wykszta∏ceniem nad informatorami. Przekazywany informator musi byç dok∏adnie sprawdzony. Kategorycznie zabrania si´ przekazywaç na ∏àcznoÊç rezydenta informatorów podejrzanych o dwulicowoÊç, zdemoralizowanych, niech´tnych do wspó∏pracy, zdekonspirowanych itp. 12. Przekazanie informatora odbywa si´ na podstawie raportu do prze∏o˝onego, który winien wyraziç na przekazanie swojà zgod´. Orygina∏ raportu przechowuje si´ w teczce personalnej informatora, a kopi´ w teczce personalnej rezydenta (wzór nr 8). 13. Pracownik operacyjny winien bacznie Êledziç za tokiem pracy rezydentury, a wić zarówno rezydenta, jak i informatorów przekazanych na kontakt rezydenta. W wypadku jakichkolwiek sygna∏ów odnoÊnie niedociàgni´ç w pracy operacyjnej pracownik winien natychmiast reagowaç. VI. ZASADY ORGANIZACJI LOKALI KONSPIRACYJNYCH Nieodzownym, pomocniczym elementem, umo˝liwiajàcym utrzymanie w konspiracji prac´ agenturalnà, stworzenie dogodnych warunków dla prowadzenia systematycznej pracy agenturalnej sà lokale konspiracyjne (LK). Konspiracyjny charakter pracy z siecià agenturalnà wyklucza w zasadzie odbywanie spotkaƒ na ulicy, w lokalach UBP czy MO, w mieszkaniach sieci agenturalnej. Wyjàtek stanowi w tym wypadku rezydentura, która mo˝e odbywaç spotkania w mieszkaniu (lokalu) rezydenta lub informatora, o ile takie spotkania nie budzà w ˝adnym wypadku podejrzeƒ ze strony otoczenia. W warunkach spotkaƒ z siecià agenturalnà na wsi (w ma∏ych oÊrodkach robotniczych), Szef Urz´du mo˝e przyjàç decyzj´ o formie spotkaƒ z siecià w innych warunkach, zabezpieczajàcych pe∏nà konspiracj´ spotkaƒ. Przy organizowaniu lokali konspiracyjnych nale˝y zawieraç umowy z w∏aÊcicielami mieszkaƒ, dysponentami lokali nadajàcych si´ do wykorzystania Lokale konspiracyjne sà to pokoje w mieszkaniach lub w pomieszczeniach s∏u˝bowych nadajàce si´ do odbywania spotkaƒ z siecià agenturalnà i przeprowadzania werbunków sieci. 1. Przy organizowaniu LK bierze si´ pod uwag´ dwa zasadnicze warunki: a) W∏aÊciciel LK i jego otoczenie nie budzi ˝adnych zastrze˝eƒ i gwarantuje konspiracj´ pracy. b) Lokal przeznaczony na LK odpowiada warunkom konspiracji pracy i nadaje si´ do spotkaƒ z siecià agenturalnà. W∏aÊciciel, z którym zamierzamy zawrzeç umow´ na wynajćie jego lokalu, mo˝e byç cz∏onkiem Partii lub bezpartyjnym, ale uczciwym, pewnym i zaufanym. Dobierany kandydat na w∏aÊciciela LK winien byç szczegó∏owo opracowany (sprawdzenie w II Dep[artamencie], zebranie danych charakteryzujàcych postaw´ moralno-politycznà, otoczenie kandydata i inne). Wskazanym jest, by organizowanie LK odbywa∏o si´ w mieszkaniach, których w∏aÊciciele nie posiadajà dzieci, a ju˝ szczególnie podrostków, poniewa˝ taki stan rodzinny zagra˝a konspiracji LK. Nie wolno wykorzystywaç do pracy agenturalnej mieszkaƒ zajmowanych przez funkcjonariuszy partyjnych i odpowiedzialnych urz´dników paƒstwowych (np. sekretarz KP, KG, przewodniczàcy PRN i in.). 44

Dla uzyskania zgody na za∏o˝enie LK pracownik operacyjny przedstawia raport prze∏o˝onemu (wzór nr 9) Dobór LK zatwierdzajà: – w MBP Dyrektorzy Departamentów i Naczelnicy Wydzia∏ów – w WUBP Szefowie i Naczelnicy Wydzia∏ów – w PUBP Szef PUBP. 2. Z w∏aÊcicielem LK spisuje si´ tajnà umow´ (wzór nr 10), w której wyra˝a on zgod´ na korzystanie z mieszkania przez aparat bezpieczeƒstwa oraz zachowanie tajemnicy paƒstwowej. Natomiast przedstawiciel organów bezpieczeƒstwa zobowiàzuje si´ do zwrotu kosztów za wykorzystany lokal. W∏aÊciciela LK nie nale˝y informowaç o charakterze pracy prowadzonej w jego mieszkaniu przez pracownika bezpieczeƒstwa. 3. Na ka˝dy za∏o˝ony lokal konspiracyjny winna byç za∏o˝ona teczka LK zaopatrzona w kryptonim nadany LK. W teczce winny si´ znajdowaç: a) zatwierdzony raport o uzyskaniu zezwolenia na za∏o˝enie LK wraz z wszystkimi materia∏ami opracowania i sprawdzenia w∏aÊciciela LK; b) szczegó∏owy plan mieszkania; c) materia∏y sprawdzenia najbli˝szego sàsiedztwa LK; d) umowa zawarta z w∏aÊcicielem LK; e) wykaz sieci agenturalnej przychodzàcej na spotkania do LK; f) wykaz pracowników operacyjnych znajàcych LK. Lokal konspiracyjny winien byç chroniony przed dekonspiracjà. W wypadku stwierdzenia, ˝e w LK by∏ obecny informator, który si´ okaza∏ dwulicowcem, nale˝y natychmiast przerwaç spotkania w tym LK Po d∏u˝szym okresie, po upewnieniu si´, ˝e LK nie zosta∏ zdekonspirowany, mo˝e byç ewentualnie ponownie wykorzystany na podstawie decyzji prze∏o˝onego uprawnionego do zatwierdzenia LK. W wypadku powstania podejrzeƒ w stosunku do w∏aÊciciela LK nale˝y natychmiast zrezygnowaç z danego LK i skrupulatnie zbadaç, czy sieç, która bywa∏a w LK, nie zosta∏a zdekonspirowana. Wszelkie przyczyny dekonspiracji LK winny byç natychmiast skrupulatnie zbadane celem umo˝liwienia zwierzchnikom przyj´cia decyzji o dalszym wykorzystywaniu. 4. Koniecznym jest, a˝eby oprócz lokali konspiracyjnych, organizowanych na podstawie umów z w∏aÊcicielem LK, UBP posiada∏y lokale konspiracyjne, w których w∏aÊcicielem zakonspirowanym b´dzie sam UBP (jeden z pracowników lub inna zaufana osoba). Lokale takie mogà byç wykorzystywane dla dokonywania werbunków, powa˝niejszych spotkaƒ, koniecznych faktów przetrzymania sieci agenturalnej zwiàzanych z kombinacjà operacyjnà i in. Utrzymywanie takich lokali wymaga ustalenia odpowiedniej legendy, która by zagwarantowa∏a utrzymanie pe∏nej konspiracji lokalu. 5. Po podpisaniu umowy przez w∏aÊciciela LK z organami BP nale˝y dany LK zarejestrowaç w Departamencie II w MBP i Wydziale II w WUBP (PUBP) kartà EO-4. VII. KIEROWANIE I KONTROLA APARATU OPERACYJNEGO W PRACY AGENTURALNEJ Kierowanie i kontrola pracy agenturalnej pracowników operacyjnych jako obowiàzujàcy system jest decydujàcym czynnikiem w uzyskaniu w∏aÊciwego poziomu pracy agenturalnej. 1. Ka˝dy kierownik komórki operacyjnej (Szef, Naczelnik, Kierownik Sekcji) winien posiadaç na swoim kontakcie pewnà iloÊç sieci agenturalnej. Ca∏y aktyw kierowniczy aparatu bezpieczeƒstwa winien przez przeprowadzanie werbunków, osobiste zdobywanie cennych agentów bezpoÊrednio i bezustannie polepszaç stan pracy agenturalnej. Osobista praca z agentami Dyrektora Departamentu, Szefa WUBP, Naczelnika Wydzia∏u, Szefa PUBP, kierowników sekcji jest niezb´dnym elementem systemu kierowania i kontroli pracy agenturalnej, poniewa˝ jedynie w taki sposób umo˝liwia bezpoÊredni udzia∏ w rozpracowaniach agenturalnych, w kontroli pracy sieci agenturalnej. Osobista praca aktywu kierowniczego z siecià stwarza warunki dla realnej pomocy i kontroli podleg∏ego aparatu operacyjnego. Aktyw kierowniczy winien skoncentrowaç uwag´ wokó∏ doboru, werbunku i pracy z rezydentami, poniewa˝ organizacja rezydentur jest niezb´dnym elementem operacyjnego zabezpieczenia obiektów gospodarczych, rejonów wiejskich, przygranicznych i innych. 2. Najpowa˝niejsze decyzje – zatwierdzanie werbunków agentów i rezydentów – skoncentrowane sà w r´kach Dyrektorów Departamentów, Wicedyrektorów, Szefów WUBP i ich Zast´pców. Do zatwierdza45

nia werbunków informatorów mo˝e Dyrektor Departamentu, Szef WUBP dopuszczaç równie˝ Naczelników Wydzia∏u. Aktyw kierowniczy wszystkich szczebli bierze natomiast udzia∏ bezpoÊredni w codziennym opracowaniu zadaƒ dla sieci, opracowywaniu kombinacji operacyjnych, manewrowaniu siecià agenturalnà, w opracowaniu planów pracy agenta, informatora i in. Powa˝nym elementem pomocy i kontroli pracy agenturalnej podleg∏ego aparatu jest kontrolne spotkanie. Kontrolne spotkania systematycznie obejmujàce ca∏à posiadanà sieç agenturalnà pozwolà uaktywniç, w∏aÊciwie ustawiç i wychowaç sieç i uzyskaç odpowiednie rezultaty w pracy z nià. Kontrolne spotkania pozwolà zwierzchnikom (Kierownikom Sekcji, Naczelnikom, Szefom, Dyrektorom) ujawniç braki w pracy podleg∏ego aparatu, dostarczajàc materia∏u dla instrukta˝u i kierownictwa podleg∏ego aparatu. 3. Podstawà dla oceny ka˝dego pracownika, jego poziomu i przydatnoÊci winny byç rezultaty pracy agenturalnej. Prac´ agenturalnà mierzy si´ iloÊcià i rezultatami dokonanych werbunków agentów i informatorów, iloÊcià i wartoÊcià prowadzonych spraw agenturalnych, rezultatami osiàgni´tymi w zrealizowaniu osobiÊcie prowadzonych spraw agenturalnych i in. Prac´ kierowników wszystkich szczebli mierzy si´ zarówno wynikami osobistej pracy agenturalnej, jak i rezultatami pracy agenturalnej podleg∏ych im pracowników. Obowiàzkowo nale˝y prowadziç wykaz dokonanej pracy operacyjnej, jako dokumentacj´ pomocniczà dla uzyskania podsumowania rezultatów pracy operacyjnej ka˝dego pracownika. 4. Pracowników odznaczajàcych si´ dobrymi rezultatami w pracy z siecià agenturalnà Êmia∏o nale˝y nagradzaç i wysuwaç na kierownicze stanowiska. Wymaga to dok∏adnej kontroli i g∏´bokiej analizy pracy agenturalnej, prowadzonej przez poszczególnego pracownika, zbadania osiàgni´ç i rezultatów jego pracy. Tylko na podstawie dok∏adnie przeprowadzonej kontroli mo˝na b´dzie z kolei popularyzowaç dobre przyk∏ady pracy z siecià agenturalnà. Nale˝y pami´taç, ˝e przyk∏ad dobrej pracy z siecià agenturalnà ma wyjàtkowo mobilizujàcy wp∏yw na wszystkich pracowników. Konsekwentne realizowanie tej zasady pozwoli ujawniç i wysunàç wartoÊciowych pracowników, tych, którzy po mistrzowsku opanowujà trudny i zaszczytny zawód pracy agenturalnej. 5. Przeprowadzaç dochodzenia i bezwzgl´dnie karaç za niedbalstwo, zamazywanie braków, oszukiwanie i inne nadu˝ycia w pracy agenturalnej. Jest to niezb´dnym elementem w walce z wypaczeniami i niedbalstwem, w walce o podniesienie poziomu pracy agenturalnej. Niedokonanie werbunku, pozostawienie sieci bez kontaktu, wszelkie uchylanie si´ od pracy agenturalnej winny byç drogà dochodzeƒ wyjaÊniane, a w stosunku do winnych wyciàgane wnioski. Pracowników uchylajàcych si´ od pracy agenturalnej, zaniedbujàcych swoje podstawowe obowiàzki w pracy z siecià nale˝y pozbawiç zaszczytnego prawa pracy z siecià agenturalnà i wytworzyç opini´ powszechnego ich pot´pienia w aparacie bezpieczeƒstwa. Pracownicy, u których stwierdzono wyraênie nadu˝ycia w pracy agenturalnej (oszukiwanie, fikcyjne doniesienia i inne) winni byç po szybkim dochodzeniu kierowani do sàdu. Walka o uzyskanie w∏aÊciwego poziomu pracy agenturalnej wymaga systematycznego szkolenia ca∏ego aparatu operacyjnego na podstawie dobrych przyk∏adów pracy z siecià agenturalnà np. dobrze przeprowadzonego werbunku i dotarcia do organizacji podziemnej, dobrze przemyÊlanej legendy, która pozwoli∏a wykonaç trudne zadanie, s∏usznego manewrowania siecià itp. Osiàgni´cia dobrej pracy z siecià agenturalnà, jak i te˝ typowe przyk∏ady z∏ej, bezmyÊlnej pracy agenturalnej odpowiednio uogólnione i wykorzystane w szkoleniu pracowników pomogà rozwinàç myÊl twórczà i umiej´tnoÊç rozwiàzywania tworzàcych si´ stale nowych sytuacji operacyjnych. Rozwijanie wysokiej ideowoÊci i w∏aÊciwej postawy moralno-politycznej, Êcis∏e przestrzeganie rewolucyjnej praworzàdnoÊci przez pracowników, sta∏e doskonalenie umiej´tnoÊci rozwiàzywania sytuacji operacyjnych, to nieodzowne elementy walki o kultur´ pracy agenturalnej, umo˝liwiajàce zwyci´skà walk´ z wrogiem2. WICEMINISTER (–) R[OMAN] ROMKOWSKI

2 Za∏àczniki do instrukcji stanowià pomini´te w druku wzory formularzy: Raport o zezwolenie na opracowanie kandydata do werbunku (agenta-informatora-rezydenta); Raport o zezwolenie na dokonanie werbunku w charakterze agenta-informatora; Raport o zatwierdzenie dokonanego werbunku agenta-informatora; Raport o niedokonaniu werbunku kandydata na (agenta-informatora-rezydenta); Raport o zatwierdzenie werbunku kandydata na rezydenta; Raport o dokonanym werbunku kandydata na rezydenta; Raport o zezwolenie na przekazanie na ∏àcznoÊç rezydentowi; Raport o zezwolenie na przekazanie informatora na ∏àcznoÊç rezydentowi; Raport o uzyskanie zezwolenia na za∏o˝enie lokalu konspiracyjnego; Umowa o korzystaniu z lokalu.

ÂCIÂLE TAJNE KOMITET DO SPRAW BEZPIECZE¡STWA PUBLICZNEGO Warszawa, dnia 11 marca 1955 r.

INSTRUKCJA nr 03/55 o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeƒstwa publicznego PRL Organy bezpieczeƒstwa publicznego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej pod kierownictwem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i Rzàdu, przy szerokim poparciu mas pracujàcych, prowadzà walk´ z antypaƒstwowà dzia∏alnoÊcià agentury wywiadów imperialistycznych, oÊrodków i ugrupowaƒ reakcyjnej emigracji, Watykanu, niedobitków reakcyjnego podziemia i innych wrogich elementów. Podstawowym zadaniem organów bezpieczeƒstwa jest wykrywanie w por´, zapobieganie i likwidowanie przest´pczej dzia∏alnoÊci szpiegów, terrorystów, dywersantów, sabota˝ystów, uczestników reakcyjnego podziemia, rewizjonistów oraz antypaƒstwowej dzia∏alnoÊci reakcyjnego kleru, ku∏actwa i innych wrogów PRL. Aby skutecznie wykonaç to zadanie, wszyscy pracownicy organów bezpieczeƒstwa powinni przejawiaç w codziennej pracy g∏´bokà ideowoÊç i partyjnoÊç, czujnoÊç rewolucyjnà, stanowczoÊç i inicjatyw´ w walce z wrogami, doskonaliç sposoby i metody pracy operacyjnej oraz ÊciÊle przestrzegaç ustawodawstwa PRL. § 1. Zasady ogólne Organy bezpieczeƒstwa publicznego, wykonujàc postawione przed nimi zadania, prowadzà rozpracowanie agenturalne osób podejrzanych o uprawianie wrogiej dzia∏alnoÊci, a tak˝e tych osób, których przest´pcza antypaƒstwowa dzia∏alnoÊç zosta∏a wprawdzie ustalona, jednak aresztowanie ich w chwili obecnej jest niecelowe ze wzgl´dów politycznych lub operacyjnych. Poza agenturalnym rozpracowaniem organy bezpieczeƒstwa prowadzà agenturalno-operacyjnà obserwacj´ konkretnych osób, z których zachowania wynika, ˝e sà przeciwnikami ustroju ludowego, a które – ze wzgl´du na obce pochodzenie spo∏eczne i przynale˝noÊç klasowà, przest´pczà dzia∏alnoÊç politycznà w przesz∏oÊci lub inne motywy – mogà wszczàç lub wznowiç wrogà dzia∏alnoÊç, jak równie˝ mogà byç wykorzystane przez wywiady imperialistyczne, oÊrodki reakcyjnej emigracji i niedobitki wrogiego podziemia przy realizowaniu przest´pczych zamierzeƒ przeciwko PRL. Dla prowadzenia agenturalnego rozpracowania i agenturalno-operacyjnej obserwacji organy bezpieczeƒstwa dysponujà ró˝norodnymi Êrodkami pracy operacyjnej: agenturà, Êledztwem, technikà operacyjnà, obserwacjà zewn´trznà i innymi, których umiej´tne wykorzystanie pozwala w por´ wykrywaç, udaremniaç oraz likwidowaç przest´pcze zamierzenia i poczynania wrogów narodu polskiego. Donios∏e znaczenie dla organizacji skutecznej walki z wrogimi elementami posiada prawid∏owo i dobrze prowadzona ewidencja operacyjna. § 2. Rozpracowanie agenturalne Rozpracowaniem agenturalnym nazywa si´ tajny proces wykrywania, dokumentowania, zapobiegania i likwidowania – poprzez celowà i planowà realizacj´ niezb´dnych agenturalno-operacyjnych przedsi´wzi´ç – przest´pczej dzia∏alnoÊci ustalonych wrogów PRL i krajów obozu socjalizmu oraz osób podejrzanych o wrogà dzia∏alnoÊç. Rozpracowaniu agenturalnemu podlegajà wszystkie osoby, w stosunku do których posiadamy sprawdzone dane, Êwiadczàce lub dajàce podstaw´ do podejrzewania ich o uprawianie w chwili obecnej dzia∏alnoÊci szpiegowskiej, o przygotowywanie i dokonywanie aktów terroru, dywersji, szkodnictwa, sabota˝u, o zdrad´ ojczyzny, o udzia∏ w politycznym bandytyzmie lub w ró˝nych nielegalnych politycznych organizacjach i grupach, o uprawianie dzia∏alnoÊci rewizjonistycznej, o przygotowywanie i kolportowanie wrogiej literatury, o prowadzenie Êwiadomej i niebezpiecznej agitacji antypaƒstwowej oraz o inne przest´pcze dzia∏ania, skierowane przeciwko PRL. 47

Poza tym rozpracowaniu agenturalnemu podlegajà – niezale˝nie od posiadania danych o ich aktualnej wrogiej dzia∏alnoÊci – okreÊlone osoby spoÊród kategorii szczególnie niebezpiecznych elementów wymienionych w § 1 specjalnego za∏àcznika do niniejszej instrukcji. Dla wykrycia i udaremnienia w por´ przest´pczych zamierzeƒ przeciwko PRL organy bezpieczeƒstwa publicznego prowadzà równie˝ agenturalne rozpracowanie oÊrodków zagranicznych, placówek i szkó∏ wywiadów imperialistycznych, polskiej emigracji reakcyjnej i Watykanu. W stosunku do wszystkich osób podlegajàcych agenturalnemu rozpracowaniu organy bezpieczeƒstwa wszczynajà i prowadzà odpowiednie sprawy agenturalnego rozpracowania. § 3. Cel rozpracowania agenturalnego Celem rozpracowania agenturalnego jest: a) wykrycie szpiegowskich rezydentur wywiadów imperialistycznych; terrorystycznych, dywersyjno-sabota˝owych podziemnych organizacji, grup oraz poszczególnych osób uprawiajàcych wrogà dzia∏alnoÊç; ustalenie politycznego kierunku oraz treÊci wrogiej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób, inspiratorów oraz dyspozycyjnych oÊrodków za granicà i w kraju; wykrycie kierowniczego trzonu i sk∏adu osobowego nielegalnych ugrupowaƒ, ustalenie struktury organizacyjnej i roli ka˝dej z rozpracowywanych osób; b) wykrycie stosowanych Êrodków wrogiej dzia∏alnoÊci (broƒ, trucizny, Êrodki finansowe, techniczne Êrodki propagandowe i inne) oraz êróde∏ ich pochodzenia; wykrycie form i metod przest´pczej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób; c) wykrycie sposobów ∏àcznoÊci mi´dzy rozpracowywanymi osobami oraz sposobów i kana∏ów ich ∏àcznoÊci z wywiadami imperialistycznymi lub reakcyjnymi oÊrodkami za granicà (∏àcznicy, kurierzy, Êrodki do tajnopisu, radiostacje, kody i szyfry, skrytki, lokale kontaktowe i konspiracyjne); d) zbieranie obiektywnych dowodów i niejawne dokumentowanie wrogiej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób celem nadania agenturalno-operacyjnym materia∏om – w miar´ mo˝liwoÊci – prawnej mocy dowodowej; e) zapobie˝enie i zlikwidowanie w por´ wrogiej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób. § 4. Podstawy dla wszczćia rozpracowania agenturalnego Podstawà dla wszczćia rozpracowania agenturalnego mogà byç: a) materia∏y Êwiadczàce wzgl´dnie dajàce podstaw´ do podejrzewania grupy (pojedynczej osoby) o uprawianie antypaƒstwowej dzia∏alnoÊci lub o wrogie zamiary, a tak˝e materia∏y Êwiadczàce o dokonanych przest´pstwach, o ile posiadane dowody sà niedostateczne dla natychmiastowego aresztowania przest´pcy wzgl´dnie o ile aresztowanie tych osób jest niewskazane z przyczyn politycznych lub operacyjnych; b) konkretne dane i dokumenty Êwiadczàce o dokonaniu terrorystycznego lub dywersyjnego aktu, o kolporta˝u wrogich ulotek, o zaginićiu dokumentów lub materia∏ów stanowiàcych tajemnic´ paƒstwowà, o ile winni tych przest´pstw nie sà znani; c) materia∏y Êwiadczàce o dokonaniu przest´pstwa przez okreÊlonà osob´, której miejsce pobytu jest nieznane organom bezpieczeƒstwa. § 5. èród∏a otrzymywania materia∏ów èród∏ami, z których otrzymujemy materia∏y s∏u˝àce za podstaw´ do wszczćia agenturalnego rozpracowania, mogà byç: agentura, doniesienia obywatelskie, Êledztwo (zeznania Êwiadków i aresztowanych), ekspertyza, obserwacja zewn´trzna, ustalenie, radiokontrwywiad, archiwa, prasa zagraniczna oraz dokumenty dotyczàce zaistnia∏ych wypadków, Êwiadczàce o przest´pczej dzia∏alnoÊci wrogich elementów. § 6. Formy agenturalnego rozpracowania W zale˝noÊci od tego, czy posiadane materia∏y pozwalajà podejrzewaç grup´ lub pojedynczà osob´ o uprawianie przest´pczej dzia∏alnoÊci (lub Êwiadczà o takiej dzia∏alnoÊci), czy stwierdzajà fakt dokonania przest´pstwa i czy znane jest miejsce pobytu przest´pcy – ustala si´ nast´pujàce formy aktywnego rozpracowania agenturalnego: 48

spraw´ agenturalnà grupowà, spraw´ agenturalnà na osob´, spraw´ agenturalno-Êledczà, spraw´ agenturalno-poszukiwawczà. 1. Spraw´ agenturalnà grupowà zak∏ada si´ na podstawie operacyjnie sprawdzonych materia∏ów na grup´ osób zwiàzanych ze sobà wspólnymi wrogimi poglàdami, uprawiajàcych lub podejrzanych o uprawianie zorganizowanej przest´pczej dzia∏alnoÊci. 2. Spraw´ agenturalnà na osob´ zak∏ada si´ na podstawie operacyjnie sprawdzonych materia∏ów na jednà osob´ uprawiajàcà lub podejrzanà o uprawianie aktywnej wrogiej dzia∏alnoÊci. W wypadku stwierdzenia, ˝e rozpracowywana osoba i jej ujawnione kontakty uczestniczà w zorganizowanej wrogiej dzia∏alnoÊci, spraw´ agenturalnà na osob´ przekszta∏ca si´ w spraw´ agenturalnà grupowà. 3. Sprawa agenturalno-Êledcza jest szczególnà formà agenturalnego rozpracowania, którà zak∏ada si´ w zwiàzku z dokonanymi aktami dywersji, terroru, kolporta˝u antypaƒstwowych ulotek, faktami zaginićia dokumentów stanowiàcych tajemnic´ paƒstwowà lub w zwiàzku z innymi dokonanymi czynami noszàcymi znamiona Êwiadomej wrogiej dzia∏alnoÊci – wówczas, gdy sprawcy tych aktów nie sà znani. Spraw´ agenturalno-Êledczà prowadzi si´ w celu ustalenia podejrzanych osób i wykrycia w procesie ich agenturalnego rozpracowania rzeczywistych sprawców oraz inspiratorów dokonanych wrogich aktów. Specyfika sprawy agenturalno-Êledczej polega na tym, ˝e obowiàzuje w niej – przy równoczesnym wykorzystaniu tajnych Êrodków pracy operacyjnej – natychmiastowe przeprowadzenie nieodzownych przedsi´wzi´ç Êledczych, ekspertyzy, badaƒ przez komisj´ bieg∏ych, ogl´dzin, sfotografowanie miejsca zaistnia∏ego wypadku itd. Osoby ujawnione w wyniku przedsi´wzi´ç przeprowadzonych w sprawie agenturalno-Êledczej, podejrzane o wspó∏udzia∏ w dokonaniu przest´pczego aktu, rejestruje si´ jako rozpracowywane w danej sprawie. Je˝eli wina podejrzanych zostanie stwierdzona i udowodniona w trakcie przeprowadzania agenturalno-Êledczych przedsi´wzi´ç w sprawie, to nale˝y zadecydowaç o ich aresztowaniu zgodnie z obowiàzujàcymi ustawami PRL. W tym wypadku sprawa agenturalno-Êledcza – po zamknićiu Êledztwa i rozprawie sàdowej – podlega zakoƒczeniu i przekazaniu do archiwum. W wypadku gdy winni dokonania aktu przest´pczego skryli si´ przed odpowiedzialnoÊcià karnà, to na podstawie materia∏ów sprawy agenturalno-Êledczej zak∏ada si´ na ka˝dego z nich spraw´ agenturalno-poszukiwawczà i organizuje si´ ich poszukiwanie, jednak prowadzenia sprawy agenturalno-Êledczej nie przerywa si´ do czasu odszukania przest´pców, aresztowania ich i osàdzenia. Je˝eli w wyniku dalszych agenturalno-Êledczych przedsi´wzi´ç nie potwierdzi si´ wina podejrzanych o dokonanie przest´pczego aktu, to podlegajà oni wycofaniu z ewidencji operacyjnej. Nie nale˝y jednak przy tym zaniechaç prowadzenia sprawy agenturalno-Êledczej, lecz poczyniç dalsze przedsi´wzićia w kierunku ustalenia rzeczywistych sprawców dokonanego przest´pczego aktu. Spraw´ agenturalno-Êledczà mo˝na zaniechaç i przekazaç do archiwum Departamentu X Komitetu (Wydzia∏u X Wojewódzkiego Urz´du) wówczas, gdy w wyniku przeprowadzonych agenturalno-operacyjnych przedsi´wzi´ç i zbadania okolicznoÊci sprawy stwierdzi si´ brak perspektyw i niecelowoÊç dalszego ustalania sprawców. W tym wypadku, gdy w dokonanych przest´pczych dzia∏aniach podejrzanych osób nie stwierdzono antypaƒstwowych intencji, spraw´ agenturalno-Êledczà nale˝y zaniechaç (zgodnie z postanowieniem), a zawarte w niej oficjalne materia∏y przekazaç prokuraturze lub milicji dla wszczćia sprawy karnej w trybie okreÊlonym przez przepisy prawne. 4. Spraw´ agenturalno-poszukiwawczà zak∏ada si´ na uprawiajàcà lub podejrzanà o uprawianie wrogiej dzia∏alnoÊci pojedynczà osob´, której miejsce pobytu jest nieznane organom bezpieczeƒstwa publicznego. Sprawy agenturalno-poszukiwawcze zak∏ada si´ na ukrywajàcych si´ przed odpowiedzialnoÊcià karnà szpiegów wywiadów imperialistycznych, terrorystów, dywersantów, wys∏anników oÊrodków zagranicznych, cz∏onków zlikwidowanych podziemnych organizacji, grup i politycznych band, dezerterów z WP z bronià oraz na powa˝nych przest´pców antypaƒstwowych, którzy uciekli z wi´zienia. Osoby, które dokona∏y przest´pstw kryminalnych (nie antypaƒstwowych), podlegajà Êciganiu przez organy MO. Spraw´ agenturalno-poszukiwawczà prowadzi si´ w celu wykrycia i aresztowania lub agenturalnego rozpracowania ukrywajàcych si´ przest´pców antypaƒstwowych. 49

Spraw´ agenturalno-poszukiwawczà zak∏ada jednostka operacyjna, która dysponuje w tym celu dostatecznymi materia∏ami. Obowiàzek prowadzenia poszukiwania spoczywa na jednostce, której podlega w sensie operacyjnym miejsce zamieszkania rodziny poszukiwanego, jego towarzyskich lub innych bliskich kontaktów. Gdy takich kontaktów nie ma, poszukiwanie zleca si´ jednostce obs∏ugujàcej w sensie operacyjnym teren, na którym najbardziej prawdopodobne jest pojawienie si´ poszukiwanego. Inne jednostki wspó∏dzia∏ajà w poszukiwaniach, jeÊli na podleg∏ym im terenie przebywajà osoby, z którymi poszukiwany utrzymywa∏ kontakty i mo˝e staraç si´ je odnowiç lub istnieje prawdopodobieƒstwo jego pojawienia si´ na tych terenach. W tym celu jednostki te zak∏adajà duplikaty sprawy, o czym powiadamiajà jednostk´ prowadzàcà podstawowà spraw´ agenturalno-poszukiwawczà, z którà uzgadniajà agenturalno-operacyjne przedsi´wzi´cia zwiàzane z poszukiwaniem. Poszukiwanego rejestruje w centralnej ewidencji operacyjnej w Departamencie X tylko ta jednostka, która prowadzi podstawowà spraw´ poszukiwawczà. Je˝eli w rezultacie przeprowadzonych agenturalno-operacyjnych przedsi´wzi´ç wykryje si´ poszukiwanego, lecz aresztowanie go z operacyjnych lub innych wzgl´dów oka˝e si´ niecelowe – spraw´ agenturalno-poszukiwawczà przekszta∏ca si´ w spraw´ agenturalnà na osob´, w ramach której poddaje si´ poszukiwanego aktywnemu rozpracowaniu agenturalnemu. Jednostki bezpieczeƒstwa publicznego organizujà operacyjne poszukiwania zgodnie z oddzielnie wydanà instrukcjà. § 7. Tryb wszczynania rozpracowaƒ agenturalnych Wszystkie formy rozpracowania agenturalnego (sprawy agenturalne grupowe, agenturalne na osob´, agenturalno-Êledcze i agenturalno-poszukiwawcze) zak∏ada si´ wy∏àcznie na podstawie wiarygodnych, operacyjnie sprawdzonych materia∏ów. Ka˝dà z tych spraw zak∏ada si´ na podstawie postanowienia (za∏àcznik nr 1), które zatwierdza dyrektor departamentu Komitetu, kierownik Wojewódzkiego Urz´du lub ich zast´pcy. Oprócz postanowienia o za∏o˝eniu sprawy na ka˝dà osob´ rozpracowywanà w ramach sprawy agenturalnej grupowej lub agenturalno-Êledczej wype∏nia si´ arkusz rejestracyjny (za∏àcznik nr 2), który zatwierdzajà wymienieni kierownicy jednostek. Powa˝ne znaczenie przy wszcz´ciu ka˝dego rozpracowania agenturalnego posiada prawid∏owe okreÊlenie jego zabarwienia, które ÊciÊle wyra˝a∏oby w postaci krótkiej formu∏ki charakter przest´pczej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób. (Wykaz zabarwieƒ rozpracowaƒ agenturalnych – patrz za∏àcznik nr 3). Ponadto ka˝dej sprawie agenturalnej grupowej i agenturalno-Êledczej nadaje si´ kryptonim, co umo˝liwia jej zakonspirowanie oraz u∏atwia prowadzenie korespondencji w sprawie osób rozpracowywanych w ramach tych spraw. Wszystkie sprawy rozpracowania agenturalnego oraz rozpracowywane w ramach tych spraw osoby i ich kontakty, stanowiàce przedmiot operacyjnego zainteresowania, rejestruje si´ w Departamencie X (Wydziale X) nie póêniej ni˝ w ciàgu 48 godzin po zatwierdzeniu postanowienia o za∏o˝eniu sprawy. We wszystkich sprawach agenturalnego rozpracowania uk∏ada si´ materia∏y wed∏ug ustalonego porzàdku (za∏àcznik nr 4). § 8. Sprawa agenturalnego sprawdzenia Tajny proces wykrywania, dokumentowania, zapobiegania i likwidowania przest´pczej dzia∏alnoÊci szpiegów, dywersantów, terrorystów, uczestników nielegalnych organizacji oraz innych wrogich elementów rozpoczyna si´ z regu∏y od sprawdzenia wst´pnych materia∏ów i sygna∏ów wp∏ywajàcych do organów bezpieczeƒstwa publicznego ze êróde∏ wymienionych w § 5. W celu sprawdzenia wiarygodnoÊci i obiektywnoÊci wp∏ywajàcych materia∏ów wst´pnych prowadzi si´ sprawy agenturalnego sprawdzenia. Sprawy agenturalnego sprawdzenia zak∏ada si´ zarówno na grup´ osób, jak i na jednego cz∏owieka. Za∏o˝enie sprawy agenturalnego sprawdzenia dokumentuje si´ przez opracowanie raportu, który zatwierdza naczelnik wydzia∏u w departamencie Komitetu i w Wojewódzkim Urz´dzie, kierownik Powiatowego Urz´du (Delegatury) i ich zast´pcy. 50

Po zatwierdzeniu raportu sprawa oraz wyst´pujàce w niej osoby podlegajà rejestracji w ustalonym trybie w Departamencie X (wydziale X). Przy sprawdzaniu wst´pnych materia∏ów stosuje si´ zazwyczaj te same metody i Êrodki pracy operacyjnej co w procesie aktywnego rozpracowania agenturalnego. Sprawdzanie wst´pnych materia∏ów winno odbywaç si´ w szybkim tempie i z regu∏y nie mo˝e trwaç d∏u˝ej ni˝ 6 miesićy. W niezb´dnych wypadkach o przed∏u˝eniu terminu prowadzenia agenturalnego sprawdzenia decydujà ci prze∏o˝eni, którzy udzielajà zezwoleƒ na za∏o˝enie sprawy. W wypadku gdy w rezultacie sprawdzenia wst´pnych materia∏ów, dotyczàcych dokonanych lub trwajàcych przest´pczych dzia∏aƒ, wykryto ich rzeczywistych sprawców, mo˝na powziàç na podstawie uzyskanych w toku sprawdzenia danych decyzj´ o aresztowaniu i pociàgnićiu ich do odpowiedzialnoÊci karnej w trybie okreÊlonym przez przepisy prawne. Je˝eli w rezultacie sprawdzenia wst´pnych materia∏ów otrzymano dane potwierdzajàce uprawianie wrogiej dzia∏alnoÊci przez osoby podejrzane, lecz brak dostatecznych podstaw dla aresztowania ich lub zachodzi koniecznoÊç wyjaÊnienia pewnych okolicznoÊci, to na podstawie materia∏ów agenturalnego sprawdzenia zak∏ada si´ w ustalonym trybie odpowiednià form´ aktywnego rozpracowania agenturalnego. Na podstawie materia∏ów uzyskanych w toku sprawdzenia mo˝na równie˝ za∏o˝yç spraw´ ewidencyjno-obserwacyjnà, jeÊli oka˝e si´, ˝e osoba wyst´pujàca w sprawie agenturalnego sprawdzenia interesuje organy bezpieczeƒstwa z uwagi na jej zdecydowanie wrogi stosunek do PRL, lecz z braku podstaw nie podlega aktywnemu rozpracowaniu agenturalnemu. O ile brak podstaw dla rozpracowania lub agenturalnej obserwacji osób wyst´pujàcych w sprawie agenturalnego sprawdzenia, mo˝na – w zale˝noÊci od treÊci posiadanych materia∏ów – powziàç decyzj´ o przekazaniu jej do archiwum i pozostawieniu wyst´pujàcych w niej osób w kartotece ogólnoinformacyjnej. Zaniechanie sprawy agenturalnego sprawdzenia i przekazanie jej do archiwum odbywa si´ na podstawie raportu opracowanego w dowolnej formie i zatwierdzonego przez zwierzchnika, któremu przys∏uguje prawo udzielania zezwoleƒ na za∏o˝enie takich spraw. W wypadku gdy w rezultacie wnikliwego sprawdzenia wst´pnych materia∏ów stwierdzono, ˝e politycznie b∏´dne dzia∏ania lub wypowiedzi poszczególnych, klasowo nam bliskich obywateli nie sà wynikiem ich wrogiego stosunku do w∏adzy ludowej, nale˝y im wyjaÊniç b∏´dny i szkodliwy charakter takich poglàdów lub poczynaƒ, a zarazem uprzedziç ich o ewentualnych konsekwencjach w wypadku powtórzenia si´ podobnych faktów. WyjaÊnienia te winny odbywaç si´ w warunkach wykluczajàcych mo˝liwoÊç rozszyfrowania agentury i stosowanych w toku sprawdzenia przedsi´wzi´ç – przy pomocy rozmów osobiÊcie przeprowadzanych przez pracownika operacyjnego, za poÊrednictwem krewnych, przedstawicieli organizacji spo∏ecznych, a w uzasadnionych wypadkach równie˝ przy pomocy agentury. O ile przeprowadzone przedsi´wzićia profilaktyczne spowodowa∏y zaniechanie przez konkretnà osob´ politycznie b∏´dnych poczynaƒ lub wypowiedzi, nale˝y zaniechaç dalszego prowadzenia sprawy agenturalnego sprawdzenia, przy czym – je˝eli zawarte w niej materia∏y nie posiadajà wartoÊci operacyjnej – podejmuje si´ decyzj´ o ich zniszczeniu i o wycofaniu z ewidencji operacyjnej figurujàcych w niej osób. Je˝eli materia∏y zaniechanej sprawy agenturalnego sprawdzenia posiadajà wartoÊç operacyjnà, przekazuje si´ je do archiwum, a figurujàce w nich osoby nale˝y pozostawiç w kartotece ogólnoinformacyjnej. O ile wst´pne materia∏y nie potwierdzi∏y si´, nale˝y zaniechaç spraw´ agenturalnego sprawdzenia, a figurujàce w niej osoby wycofaç z ewidencji operacyjnej, przy czym materia∏y sprawy i karty ewidencyjne podlegajà zniszczeniu przez aparat ewidencji i statystyki. Postanowienie o zaniechaniu sprawy agenturalnego sprawdzenia z równoczesnym zniszczeniem materia∏ów i wycofaniem figurujàcych w nich osób z ewidencji operacyjnej zatwierdza dyrektor departamentu Komitetu, kierownik Wojewódzkiego Urz´du i ich zast´pcy. Materia∏y sprawy agenturalnego sprawdzenia uk∏ada si´ w chronologicznym porzàdku. § 9. Planowanie przedsi´wzi´ç w rozpracowaniu agenturalnym Najwa˝niejszym warunkiem pomyÊlnego prowadzenia ka˝dego rozpracowania agenturalnego jest planowanie agenturalno-operacyjnych przedsi´wzi´ç. Planowanie przedsi´wzi´ç w rozpracowaniach ma na celu okreÊlenie Êrodków agenturalno-operacyjnej pracy i trybu ich wykorzystania dla jak najszybszego wykrycia, zapobie˝enia i zlikwidowania przest´pczej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób. 51

Planowanie agenturalno-operacyjnych przedsi´wzi´ç w rozpracowaniu przyczynia si´ do: – usunićia dezorganizacji w pracy; – przejawiania przez pracowników operacyjnych twórczej inicjatywy i pomys∏owoÊci w demaskowaniu wrogiej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób; – zwi´kszenia osobistej odpowiedzialnoÊci pracownika za przebieg rozpracowania agenturalnego, jak równie˝ za przeprowadzenie szybkiego oraz wszechstronnego sprawdzenia wst´pnych materia∏ów i sygna∏ów; – prawid∏owego sprawowania kontroli i okazywania pracownikowi operacyjnemu skutecznej pomocy przez jego zwierzchników. Planowanie przedsi´wzi´ç w rozpracowaniu polega na: wytyczeniu kierunku rozpracowania celem wykrycia i udaremnienia w por´ wrogiej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób; okreÊleniu konkretnych sposobów wykrywania, dokumentowania, zapobiegania i likwidowania ich przest´pczych zamierzeƒ i poczynaƒ poprzez celowe ∏àczenie dost´pnych Êrodków pracy agenturalno-operacyjnej i nieodzowne koordynowanie przedsi´wzi´ç operacyjnych z dzia∏aniem innych jednostek. Przy planowaniu (jak równie˝ przy przeprowadzaniu) agenturalno-operacyjnych przedsi´wzi´ç nale˝y przyjàç jako punkt wyjÊcia nast´pujàce podstawowe za∏o˝enia: 1. Âcis∏e przestrzeganie praworzàdnoÊci ludowej, wykluczajàce ca∏kowicie stosowanie prowokacyjnych metod w pracy; 2. RealnoÊç i celowoÊç nakreÊlonych przedsi´wzi´ç w warunkach konkretnie zaistnia∏ej sytuacji operacyjnej; 3. Przeprowadzane przedsi´wzićia powinny uzupe∏niaç si´ wzajemnie i stworzyç warunki dla realizacji nast´pnych przedsi´wzi´ç; 4. Zachowanie konspiracji zarówno w toku realizacji poszczególnych przedsi´wzi´ç, jak i przy prowadzeniu ca∏oÊci rozpracowania; dokonywane przedsi´wzićia nie mogà rozszyfrowaç rozpracowania i agentury. Planujàc i realizujàc agenturalno-operacyjne przedsi´wzićia w rozpracowaniu, nale˝y uwzgl´dniç: polityczne i operacyjne potrzeby, cele i zadania konkretnego agenturalnego rozpracowania, formy, metody i Êrodki wrogiej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób, a tak˝e doÊwiadczenia organów bezpieczeƒstwa w walce z wrogami na okreÊlonym odcinku pracy operacyjnej. Plany przedsi´wzi´ç w sprawach agenturalnych grupowych, agenturalnych na osob´, agenturalno-Êledczych i agenturalno-poszukiwawczych powinny zawieraç: – krótkà charakterystyk´ materia∏ów znajdujàcych si´ w sprawie oraz okreÊlenie celu rozpracowania; – przedsi´wzićia zmierzajàce do znalezienia agenturalnego dotarcia do rozpracowywanych osób lub do kontaktów osób poszukiwanych (wykorzystanie posiadanej agentury, okreÊlenie sposobów pozyskania nowej agentury – wprowadzenie lub werbunek); – okreÊlenie konkretnych zadaƒ i linii post´powania agentury; – sposoby ∏àczenia przedsi´wzi´ç agenturalnych z innymi Êrodkami pracy operacyjnej; – terminy wykonania oraz nazwiska pracowników wykonujàcych poszczególne przedsi´wzićia. Plany przedsi´wzi´ç w agenturalnych rozpracowaniach zatwierdzajà z regu∏y zwierzchnicy kontrolujàcy prowadzenie rozpracowania (naczelnicy wydzia∏ów w Komitecie i w Wojewódzkim Urz´dzie, kierownicy Powiatowych Urz´dów i Delegatur). Zmian w planie mo˝na dokonaç za zezwoleniem zwierzchnika, który go zatwierdzi∏. Plany dotyczàce szczególnie wa˝nych rozpracowaƒ zatwierdzajà dyrektorzy departamentów, kierownicy Wojewódzkich Urz´dów i ich zast´pcy. W trakcie prowadzenia skomplikowanych rozpracowaƒ agenturalnych mo˝na równie˝ sporzàdzaç plany oddzielnych, najbardziej odpowiedzialnych przedsi´wzi´ç, dotyczàcych: kombinacji operacyjnej, wprowadzenia agenta do rozpracowania, tajnego zdjćia rozpracowywanej osoby celem zawerbowania jej, tajnego zdobycia materia∏ów itp. W sprawach agenturalnego sprawdzenia sporzàdza si´ plany wst´pnych przedsi´wzi´ç agenturalno-operacyjnych, które przewidujà konkretne sposoby sprawdzenia wp∏ywajàcych materia∏ów i sygna∏ów. Plany wst´pnych przedsi´wzi´ç agenturalno-Êledczych sporzàdza si´ równie˝ w sprawach agenturalno-Êledczych, w poczàtkowym stadium badania dokonanych przest´pstw. W takich planach nale˝y przewidzieç sposoby: – wyjaÊnienia okolicznoÊci, w jakich zosta∏ dokonany akt dywersji, terroru lub inny wrogi akt; – utrwalenia Êladów przest´pstwa; – ustalenia antypaƒstwowego zamierzenia; – wykrycia sprawców lub osób podejrzanych o dokonanie przest´pczego aktu. 52

Po zrealizowaniu wst´pnych przedsi´wzi´ç i wykryciu osób podejrzanych o wspó∏udzia∏ w dokonaniu przest´pstwa sporzàdza si´ plan agenturalno-operacyjnych przedsi´wzi´ç, zmierzajàcych do g∏´bokiego rozpracowania tych osób. Przy sporzàdzaniu planu we wszystkich sprawach ewidencji operacyjnej, a przede wszystkim w sprawach agenturalnego rozpracowania, nale˝y wyjÊç z za∏o˝enia, ˝e wszystkie przedsi´wzićia agenturalno-operacyjne winny byç przeprowadzone w por´ i zapewniç wykrycie konkretnych faktów przest´pczej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób. Zw∏oka w przeprowadzaniu agenturalno-operacyjnych przedsi´wzi´ç mo˝e spowodowaç powa˝ne nast´pstwa i wyrzàdziç szkod´ interesom paƒstwa; nie wolno przy tym przejawiaç tak˝e i zbytniego poÊpiechu. W toku rozpracowania nale˝y dà˝yç do pe∏nego wyjaÊnienia treÊci przest´pczych zamierzeƒ i dzia∏aƒ rozpracowywanych osób, ustalenia Êrodków ich wrogiej dzia∏alnoÊci, sposobów ∏àcznoÊci mi´dzy nimi itd. Nale˝y systematycznie analizowaç znajdujàce si´ w sprawie materia∏y, co pozwala prawid∏owo planowaç nakreÊlone przedsi´wzićia, szybko prowadziç rozpracowanie i udaremniaç w por´ przest´pcze poczynania wroga. W toku rozpracowania nale˝y przewidzieç i przedsi´wziàç odpowiednie kroki w celu uniemo˝liwienia rozpracowywanym osobom dokonania aktywnych wrogich aktów (np. zaopatrzenie rozpracowywanego szpiega – za poÊrednictwem naszej agentury – w materia∏y dezinformacyjne, tak aby uniemo˝liwiç mu uzyskanie prawdziwych tajnych informacji; otoczenie rozpracowywanego agenturà i stworzenie takich warunków, w których nie móg∏by on zrealizowaç swoich przest´pczych zamierzeƒ; usunićie za poÊrednictwem w∏aÊciwych czynników z zagro˝onych punktów obiektu tych osób, które sà rozpracowywane jako podejrzane o uprawianie dywersyjnej dzia∏alnoÊci, itp.). § 10. Zdobywanie agentury w rozpracowaniu PomyÊlny wynik ka˝dego rozpracowania agenturalnego zale˝y przede wszystkim od prawid∏owego wykorzystania agentury – podstawowego or´˝a organów bezpieczeƒstwa – oraz od umiej´tnego wiàzania przedsi´wzi´ç agenturalnych z innymi Êrodkami pracy operacyjnej. W praktyce zdobywa si´ agentur´ w rozpracowaniu drogà: – werbunku nowych agentów (informatorów) spoÊród rozpracowywanych osób lub ich kontaktów; – wprowadzenia do rozpracowania sprawdzonych i doÊwiadczonych agentów (informatorów). Dodatnià stronà werbunku agentury spoÊród uczestników organizacji (grupy) jest fakt, ˝e zawerbowany utrzymuje ju˝ ∏àcznoÊç z rozpracowywanymi osobami, posiada ich zaufanie i – o ile jest prawid∏owo zawerbowany i umiej´tnie wykorzystywany – mo˝e okazaç znacznà pomoc organom w wykrywaniu wrogich zamierzeƒ rozpracowywanych osób oraz zapobieganiu w por´ ich przest´pczym poczynaniom. Nale˝y jednak mieç na uwadze, ˝e przy werbunku agenta spoÊród cz∏onków rozpracowywanej grupy lub organizacji pracownik operacyjny cz´sto ma do czynienia z wrogiem, który mo˝e pójÊç na tajnà wspó∏prac´ w celu dezinformowania organów i dopuszczenia si´ Êwiadomej zdrady. Dlatego te˝ do takich agentów nale˝y odnosiç si´ ze szczególnà ostro˝noÊcià i dok∏adnie ich sprawdzaç. Ponadto nowo zawerbowany tajny wspó∏pracownik nie posiada zazwyczaj potrzebnego doÊwiadczenia w kontrwywiadowczej pracy i z tego wzgl´du mo˝e – nawet bez z∏ych intencji – rozszyfrowaç si´ jako agent organów bezpieczeƒstwa, a tym samym zaprzepaÊciç rozpracowanie. Takiemu agentowi nale˝y dok∏adnie wyjaÊniaç zlecane zadania i sposoby ich wykonania, nie ujawniajàc przed nim treÊci nieznanych mu materia∏ów sprawy. Wprowadzenie agenta do rozpracowania jest dogodne z tych wzgl´dów, ˝e w takim wypadku wykorzystujemy wykwalifikowanego i sprawdzonego tajnego wspó∏pracownika. Nale˝y jednak przy tym pami´taç, ˝e rozpracowywane osoby z regu∏y sprawdzajà i obserwujà takiego agenta przez d∏u˝szy okres czasu, a dopiero po odpowiednim sprawdzeniu zaczynajà okazywaç mu pewne zaufanie. Przy wprowadzeniu agentury do rozpracowania wa˝ne znaczenie posiada prawid∏owe wykorzystanie naturalnej sytuacji. W tym celu nale˝y wnikliwie analizowaç materia∏y rozpracowania, szczegó∏owo opracowywaç ka˝dy konkretny wariant wprowadzenia agenta. Agent (informator), który ma zdobyç pe∏ne zaufanie rozpracowywanych osób oraz na tej podstawie wyjaÊniaç nast´pnie treÊç ich wrogich zamierzeƒ i praktycznej dzia∏alnoÊci, winien w tym celu przede wszystkim posiadaç okreÊlone subiektywne dane. W szczególnoÊci nale˝y wziàç pod uwag´, ˝e tajny wspó∏53

pracownik musi posiadaç taki poziom ogólny, który by pozwala∏ mu nale˝ycie wykonywaç otrzymywane zadania, a tak˝e umieç w∏aÊciwie zachowywaç si´ w ka˝dej sytuacji. Na podstawie posiadanych materia∏ów cz´sto stwierdza si´, ˝e rozpracowywane osoby zamierzajà pozyskaç dla wspólnej wrogiej dzia∏alnoÊci takich ludzi, którzy majà mo˝noÊç wst´pu na okreÊlony obiekt, podró˝owania po ca∏ym kraju, umiejà pos∏ugiwaç si´ wspó∏czesnymi Êrodkami ∏àcznoÊci, bronià, materia∏ami wybuchowymi i ∏atwopalnymi, maszynami drukarskimi itp. Znajàc taki kierunek zainteresowaƒ rozpracowywanych osób, pracownik operacyjny mo˝e wybraç spoÊród posiadanej agentury (a w wypadku braku odpowiedniego kandydata – zawerbowaç) takiego w∏aÊnie agenta, który najbardziej odpowiada∏by wymogom rozpracowywanych osób i posiada∏ najwi´ksze szanse pozyskania ich zaufania oraz wykrywania treÊci ich przest´pczej dzia∏alnoÊci. Po dokonaniu doboru agenta dla wprowadzenia go do rozpracowania nale˝y – o ile zachodzi koniecznoÊç – omówiç z nim obrany wariant, a nast´pnie opracowaç dla niego pisemne zadanie, które by zawiera∏o szczegó∏owe okreÊlenie obowiàzujàcej go linii post´powania. Jako lini´ post´powania rozumie si´ ca∏okszta∏t posuni´ç taktycznych, przy pomocy których tajny wspó∏pracownik, dzia∏ajàc zgodnie z otrzymanym od organów zadaniem, mo˝e pozyskaç zaufanie rozpracowywanych osób. Wprowadzenie agentów do rozpracowania mo˝e odbyç si´: 1. Poprzez celowe stworzenie warunków umo˝liwiajàcych agentowi zawarcie bezpoÊredniej znajomoÊci z rozpracowywanà osobà i nawiàzanie z nià stosunków opartych na zaufaniu. Jest to najbardziej po˝àdany sposób wprowadzenia agenta. 2. Za poÊrednictwem innych agentów: a) kapturowo, bez rozszyfrowania jednego agenta przed drugim, b) z jednostronnym rozszyfrowaniem (nale˝y rozszyfrowaç mniej cennego agenta przed bardziej cennym). c) z obustronnym rozszyfrowaniem agentów. Do rozszyfrowania agentury przy wprowadzeniu do rozpracowania mo˝na dopuÊciç w wyjàtkowych wypadkach, gdy brak innych mo˝liwoÊci – i wy∏àcznie za zezwoleniem kierownictwa departamentu Komitetu lub Wojewódzkiego Urz´du. Wprowadzenie agenta do rozpracowania mo˝na uznaç za udane w tym wypadku, gdy tajny wspó∏pracownik – zgodnie z otrzymanym od organów zadaniem – zawar∏ osobistà znajomoÊç z rozpracowywanymi osobami i posiada realne szanse pozyskania ich zaufania. § 11. Wykorzystywanie i sprawdzanie agentury w rozpracowaniu Po zdobyciu agentury do konkretnej sprawy agenturalnego rozpracowania pracownik operacyjny wykorzystuje jà dla wyjaÊnienia konkretnych okolicznoÊci i faktów wrogiej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób. Zgodnie z planem przedsi´wzi´ç agenturalno-operacyjnych okreÊla si´ lini´ post´powania i zadania dla ka˝dego tajnego wspó∏pracownika, wykorzystywanego w rozpracowaniu. W zale˝noÊci od konkretnych warunków tajny wspó∏pracownik, wykorzystywany w rozpracowaniu, winien zachowywaç si´ wÊród rozpracowywanych osób zgodnie z otrzymanym od pracownika zadaniem i w taki sposób, aby nabra∏y one przekonania o,,pewnoÊci” agenta i celowoÊci zaanga˝owania go do wspólnej wrogiej dzia∏alnoÊci. W tym celu mo˝na – w konkretnym wypadku – zezwoliç agentowi bàdê na powstrzymywanie si´ w obecnoÊci rozpracowywanych od aktywnego okazywania patriotycznych uczuç, bàdê te˝ na zdradzanie pewnych przejawów osobistego niezadowolenia z istniejàcych warunków pracy, sytuacji materialnej itp. W konkretnym wypadku mo˝na równie˝ zezwoliç agentowi, aby nie wykazywa∏ rozpracowywanym osobom – bez szczególnej koniecznoÊci – nies∏usznoÊci ich wrogich poglàdów, lecz umiej´tnie wyra˝a∏ pewne wàtpliwoÊci co do „s∏usznoÊci” i,,obiektywizmu” ich sàdów, a niekiedy pozornie godzi∏ si´ z ich „argumentacjà” i udawa∏, ˝e trafi∏a mu do przekonania. W niezb´dnych wypadkach mo˝na agentowi zezwoliç na przyj´cie propozycji „uczestniczenia” w dzia∏alnoÊci wrogiej organizacji, grupy lub siatki szpiegowskiej, a w operacyjnie uzasadnionych wypadkach – nawet na wykonywanie za wiedzà i pod kontrolà organów bezpieczeƒstwa poszczególnych zleceƒ rozpracowywanych osób – jeÊli nie pociàgnie to za sobà szkodliwych nast´pstw dla interesów paƒstwa oraz dla ˝ycia i bezpieczeƒstwa poszczególnych ludzi. 54

Przy dokonywaniu szczególnie wa˝nych przedsi´wzi´ç agenturalnych, zwiàzanych z przechwytywaniem kana∏ów ∏àcznoÊci rezydentur szpiegowskich, oÊrodków polskiej reakcyjnej emigracji, wykrywaniem inspiratorów podziemia, mo˝na powierzyç poszczególnym agentom zadanie wyst´powania wobec rozpracowywanych osób w charakterze,,∏àczników” i „przedstawicieli” podziemnych organizacji, grup, wywiadów imperialistycznych lub „wys∏anników” oÊrodków zagranicznych. We wszystkich wypadkach, gdy zachodzi operacyjnie uzasadniona koniecznoÊç i celowoÊç zlecania tajnym wspó∏pracownikom podobnych zadaƒ, nale˝y ka˝demu agentowi (informatorowi) szczegó∏owo wyjaÊniç, jak trzeba wykonaç takie zadania, aby zapewniç wykrycie w por´ przest´pczych zamierzeƒ i poczynaƒ rozpracowywanych osób oraz uniemo˝liwiç im zaktywizowanie wrogiej dzia∏alnoÊci. W tych wypadkach nale˝y opracowaç (obowiàzkowo w pisemnej formie) lini´ post´powania dla tajnego wspó∏pracownika i zadania, które zatwierdza – w zale˝noÊci od ich wagi i znaczenia – kierownictwo Komitetu, departamentów lub wojewódzkich urz´dów. Tajnym wspó∏pracownikom nale˝y przy tym wyjaÊniaç, ˝e wszelkie odst´pstwa od poleceƒ organów bezpieczeƒstwa sà niedopuszczalne. Pracownik operacyjny w praktyce realizuje zawartà w planie przedsi´wzi´ç ogólnà koncepcj´ celowego wykorzystania agentury w rozpracowaniu, zlecajàc na spotkaniach tajnym wspó∏pracownikom poszczególne wycinkowe zadania i uwzgl´dniajàc przy tym realne mo˝liwoÊci ka˝dego agenta (informatora). W celu zapobie˝enia prowokacyjnemu zachowaniu si´ wykorzystywanej w rozpracowaniu agentury, kategorycznie zabrania si´ jej przejawiania inicjatywy w kierunku uaktywniania wrogiej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób, brania udzia∏u w zdobywaniu narz´dzi i Êrodków dla dokonywania aktów terroru i dywersji, zbierania i przekazywania wywiadom imperialistycznym tajnych materia∏ów i danych, kolportowania wrogiej literatury i dokonywania innych przest´pczych czynów. Liczàc si´ z mo˝liwoÊcià b∏´dnego i szkodliwego dla sprawy post´powania i zachowania si´ tajnych wspó∏pracowników przy wype∏nianiu konkretnych zadaƒ organów bezpieczeƒstwa, a tak˝e majàc na uwadze fakt, ˝e reakcyjna ideologia rozpracowywanych osób wp∏ywa w pewnej mierze na agentów i niekiedy mo˝e ich pchnàç na drog´ zdrady, nale˝y w por´ zapewniç sprawdzanie pracy ka˝dego agenta (informatora) wykorzystywanego w rozpracowaniu. Dla sprawdzenia tajnego wspó∏pracownika u˝ywa si´ pozosta∏à agentur´ wykorzystywanà w tym˝e rozpracowaniu, a tak˝e inne Êrodki pracy operacyjnej. W tym samym celu nale˝y równie˝ analizowaç doniesienia i sprawdzaç je przez uzyskiwanie dowodów potwierdzajàcych zawarte w nich fakty albo przez porównywanie z innymi materia∏ami otrzymanymi z wiarygodnych êróde∏. Przy wykorzystywaniu i sprawdzaniu agentury w rozpracowaniach nale˝y kierowaç si´ odpowiednimi przepisami instrukcji,,O zasadach pracy z agenturà”. § 12. Stosowanie kombinacji operacyjnych W toku rozpracowania agenturalnego stosuje si´ kombinacje operacyjne. Kombinacjà operacyjnà nazywa si´ ca∏okszta∏t przedsi´wzi´ç agenturalno-operacyjnych, podporzàdkowanych jednolitej koncepcji i umo˝liwiajàcych organom bezpieczeƒstwa publicznego rozwiàzywanie skomplikowanych zadaƒ agenturalnego rozpracowania w naturalnych lub celowo stworzonych warunkach. Kombinacje operacyjne stosuje si´ dla wprowadzenia agentury do rozpracowania, przeprowadzania tajnych ogl´dzin i rewizji, „tajnych zdj´ç” i aresztów, wyprowadzenia agentury z rozpracowania, a tak˝e przy rozwiàzywaniu innych zadaƒ zmierzajàcych do jak najszybszego wykrycia przest´pczej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób. Przy przeprowadzaniu kombinacji operacyjnych z uwzgl´dnieniem konkretnej sytuacji i mo˝liwoÊci wykorzystuje si´ ró˝ne Êrodki pracy operacyjnej. Niezb´dnymi warunkami pomyÊlnego przeprowadzenia kombinacji operacyjnych sà: – g∏´boka analiza zaistnia∏ej sytuacji operacyjnej i posiadanych materia∏ów stanowiàcych punkt wyjÊcia dla przeprowadzenia kombinacji. Nie wolno budowaç kombinacji na podstawie niesprawdzonych, niepe∏nych i niewzbudzajàcych zaufania danych; – prawid∏owy wybór i wykorzystanie Êrodków pracy operacyjnej (agentura, technika operacyjna, obserwacja zewn´trzna i inne); – maksymalnie naturalny charakter wszystkich przeprowadzanych przedsi´wzi´ç, a przede wszystkim naturalnoÊç celowo stworzonej sytuacji; 55

– staranne przygotowania do przeprowadzenia kombinacji. Uwzgl´dniajàc powy˝sze wymogi, sporzàdza si´ szczegó∏owy plan przeprowadzenia kombinacji, który winien zawieraç: – krótkie streszczenie sprawy i opis sytuacji operacyjnej istniejàcej w momencie poprzedzajàcym przeprowadzenie kombinacji; – cel i podstawowà koncepcj´ kombinacji; – sposób wykorzystania konkretnych Êrodków pracy operacyjnej dla osiàgnićia postawionego celu, okreÊlenie mo˝liwoÊci wiàzania tych Êrodków i kolejnoÊci ich zastosowania; – treÊç zadaƒ i okreÊlenie linii post´powania dla ka˝dego z agentów wykorzystywanych w kombinacji; – nazwiska wykonawców i terminy przeprowadzenia poszczególnych agenturalno-operacyjnych przedsi´wzi´ç w kombinacji operacyjnej. Bardzo wa˝ne znaczenie posiada opracowanie zadania i okreÊlenie linii post´powania agentury wykorzystywanej w kombinacji. B∏´dne poczynania lub zachowanie si´ agentury mogà doprowadziç do aktywizacji wrogiej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób lub sprowokowaç ideowo i moralnie chwiejnych ludzi do udzia∏u w przest´pczej robocie. Dlatego lini´ post´powania i zadania dla agentury wykorzystywanej w kombinacji zazwyczaj opracowuje si´ w formie pisemnej, a wyczerpujàcy instrukta˝ dla agenta na temat sposobu wykonania zadania i linii post´powania winien przeprowadziç doÊwiadczony pracownik operacyjny. Plan kombinacji operacyjnej i pisemne zadanie dla wykorzystywanej w niej agentury zatwierdza dyrektor departamentu, kierownik Wojewódzkiego Urz´du lub ich zast´pcy, a w sprawach szczególnej wagi – kierownictwo Komitetu. § 13. Pozorowanie Pozorowanie stosuje si´ z regu∏y w pracy za granicà oraz w pewnych wypadkach przy rozpracowaniu powa˝nych, g∏´boko zakonspirowanych wrogich organizacji w kraju. Pozorowanie jest to specjalna metoda rozwiàzywania – drogà wprowadzenia przeciwnika w b∏àd – najbardziej skomplikowanych zadaƒ operacyjnych, zwiàzanych z przeniknićiem agentury organów bezpieczeƒstwa do wywiadów zagranicznych, do oÊrodków reakcyjnej emigracji i g∏´boko zakonspirowanych wrogich organizacji wewnàtrz kraju. Agent, przenikajàcy do wrogiego Êrodowiska, powinien zainteresowaç przeciwnika, zwróciç na siebie jego uwag´ i zdobyç zaufanie w tym celu, aby poznaç zamierzenia wroga i dzi´ki temu stworzyç organom bezpieczeƒstwa mo˝liwoÊci udaremnienia w por´ jego przest´pczych knowaƒ. Ze wzgl´du na szczególnie skomplikowany charakter takich przedsi´wzi´ç nale˝y w wyjàtkowo staranny sposób opracowywaç dla agentury legendy oparte na realnych podstawach – tak aby nie wzbudzaç podejrzeƒ u wroga. Nie wolno pozorowaç wobec przeciwnika istnienia w kraju wielkich wrogich organizacji, a tak˝e stwarzaç innych wersji, które mogà wyrzàdziç szkody polityczne interesom paƒstwa. Ka˝de pozorowane przedsi´wzićie nale˝y przeprowadzaç jedynie po dok∏adnym przygotowaniu i tylko za zezwoleniem kierownictwa Komitetu. § 14. Dokumentowanie przest´pczej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób Dla zdemaskowania w por´ rozpracowywanych osób i zlikwidowania ich wrogiej dzia∏alnoÊci nale˝y dok∏adnie i systematycznie sprawdzaç materia∏y wp∏ywajàce od agentury i z innych êróde∏ oraz w miar´ mo˝liwoÊci nadawaç im prawnà moc dowodowà. Materia∏om agenturalnym mo˝na nadaç moc prawnà przez wykrycie dowodów rzeczowych, zdobycie ich w por´ i prawne udokumentowanie w odpowiedni sposób, przez niejawne przes∏uchanie Êwiadków (w miar´ potrzeby i operacyjnej celowoÊci), przez uzyskanie oficjalnych materia∏ów, przechwycenie podejrzanej korespondencji, przeprowadzanie ekspertyz, przez realizowanie kombinacji umo˝liwiajàcych schwytanie wrogów na goràcym uczynku na miejscu przest´pstwa itp. Prace zwiàzane z dokumentowaniem przest´pczej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób nale˝y prowadziç na przestrzeni ca∏ego procesu rozpracowania a˝ do chwili jego zakoƒczenia, zachowujàc przy tym maksymalnà ostro˝noÊç i nie dopuszczajàc do rozszyfrowania agentury wykorzystywanej w sprawie, zaprzepaszczenia rozpracowania oraz zdekonspirowania sposobów i metod pracy organów bezpieczeƒstwa. 56

§ 15. Wyprowadzenie agentury z rozpracowania Wyprowadzenie agentury z rozpracowania stanowi bardzo powa˝ne i odpowiedzialne przedsi´wzićie, od którego wyników zale˝y uchronienie cennych i doÊwiadczonych tajnych wspó∏pracowników przed dekonspiracjà i kompromitacjà. W praktyce przedsi´wzićia zwiàzane z wyprowadzeniem agentury realizuje si´ doÊç cz´sto w toku rozpracowania – natomiast przy zakoƒczeniu rozpracowania takie przedsi´wzićia stajà si´ z regu∏y obowiàzujàce i konieczne. Jest rzeczà wiadomà, ˝e ka˝dy agent bioràcy udzia∏ w konkretnym rozpracowaniu agenturalnym, wykonujàc zadania organów, nawiàzuje, a niekiedy przez d∏ugi czas utrzymuje oparte na zaufaniu stosunki z rozpracowywanymi osobami, które wtajemniczajà go w treÊç uprawianej przez siebie przest´pczej dzia∏alnoÊci, przez co faktycznie staje si´ on w pewnej mierze niejako ich,,wspólnikiem”. W zwiàzku z tym wykonanie zadania zwiàzanego z wyprowadzeniem agenta z rozpracowania powinno zapewniç: po pierwsze, odwrócenie od osoby agenta ewentualnych podejrzeƒ ze strony rozpracowywanych osób w zwiàzku z jego tajnà wspó∏pracà z organami bezpieczeƒstwa; po drugie, stworzenie warunków, w których nie zachodzi∏aby koniecznoÊç stawiania problemu pociàgnićia agenta do odpowiedzialnoÊci karnej jako „wspólnika” aresztowanych za wrogà dzia∏alnoÊç lub przes∏uchania go w charakterze g∏ównego Êwiadka w realizowanej sprawie. Jak wynika z treÊci omówionych wymogów, przedsi´wzićia zwiàzane z wyprowadzeniem agenta z ka˝dej konkretnej sprawy nale˝y przygotowywaç nie przed zakoƒczeniem rozpracowania, lecz w toku i na przestrzeni ca∏ego czasu jego prowadzenia. Wprowadzajàc agenta do rozpracowania (jak równie˝ werbujàc go spoÊród wspó∏uczestników lub kontaktów rozpracowywanych osób) i wykorzystujàc go w sprawie, nale˝y zlecaç mu takie zadania i okreÊlaç lini´ jego post´powania w taki sposób, aby – z jednej strony – mia∏ on mo˝noÊç nawiàzywania znajomoÊci z rozpracowywanymi osobami, pozyskiwania ich zaufania oraz ujawniania dzi´ki temu przest´pczych zamierzeƒ i poczynaƒ konkretnych osób, z drugiej zaÊ strony – aby nie dawa∏ im nawet po ich aresztowaniu powodów do podejrzewania go o ∏àcznoÊç z organami oraz demaskowania go w toku Êledztwa jako wspó∏uczestniczàcego w aktywnej, konkretnej wrogiej dzia∏alnoÊci. Uwzgl´dniajàc powy˝sze zasady, stosuje si´ ró˝ne sposoby wyprowadzenia agenta, wymagajàce realizacji pojedynczych lub kilku okreÊlonych przedsi´wzi´ç. Sposoby te zale˝à od: charakteru i specyfiki konkretnej sprawy, sposobu okreÊlenia agentowi linii post´powania przy wprowadzeniu go do rozpracowania i w toku prowadzenia rozpracowania, charakteru zadaƒ, jakie agent wype∏nia∏, oraz roli, jakà odgrywa∏ wÊród rozpracowywanych osób. Odwrócenie podejrzeƒ od tajnego wspó∏pracownika jest konieczne w tym celu, aby nie naraziç go na niebezpieczeƒstwo zemsty ze strony aresztowanych i ich kontaktów, wyeliminowaç mo˝liwoÊç celowego oczerniania go przez aresztowanych w toku Êledztwa oraz zapobiec ewentualnym próbom dyskredytacji organu, który prowadzi∏ rozpracowanie. W celu uchronienia agenta w toku rozpracowania przed podejrzeniami o wspó∏prac´ z organami ze strony osób figurujàcych w sprawie, nale˝y przede wszystkim ÊciÊle przestrzegaç konspiracji w pracy z tajnym wspó∏pracownikiem i dbaç o jego nale˝yte zachowanie si´ wÊród rozpracowywanych osób. Dla odwrócenia od agenta ewentualnych podejrzeƒ ze strony rozpracowywanych osób zarówno przed, jak i po ich aresztowaniu, stosuje si´ takie przedsi´wzićia, które w rezultacie wywo∏ujà u nich podejrzenia i nieufnoÊç nie w stosunku do agenta, lecz do faktycznych wspó∏uczestników lub w∏asnych kontaktów. Niekiedy dla osiàgnićia tego celu wystarczy spowodowaç oficjalne wezwanie do urz´du bezpieczeƒstwa tej osoby, na którà warto umyÊlnie skierowaç podejrzenia rozpracowywanych osób. Identyczny wynik mogà daç spotkania pracownika operacyjnego z takà osobà, przeprowadzane w sposób na wpó∏ konspiracyjny. Nale˝y postaraç si´ o to, aby rozpracowywani dowiedzieli si´ przed aresztowaniem o wezwaniu takiej osoby do urz´du bezpieczeƒstwa lub o jej spotkaniu z pracownikiem operacyjnym. Jest rzeczà zrozumia∏à, ˝e nie przeprowadza si´ przy tym ˝adnych przes∏uchaƒ lub rozmów na temat istoty sprawy lub osób w niej figurujàcych, lecz wykorzystuje si´ w tym celu jakikolwiek inny pretekst. Odwrócenie podejrzeƒ od agenta mo˝na niekiedy osiàgnàç równie˝ przez czasowe pozostawienie na wolnoÊci poszczególnych drugorz´dnych uczestników organizacji (grupy) w toku realizacji sprawy i niepoddawanie ich ani rewizji, ani przes∏uchaniu. 57

W tym celu mo˝na zastosowaç przedsi´wzićia, które utwierdzajà aresztowanych w przekonaniu, ˝e ich „wsypa” nastàpi∏a przypadkowo (zatrzymanie z dowodami rzeczowymi jednego z podejrzanych,,w przypadkowych” okolicznoÊciach: „w ulicznej awanturze”, przy „kradzie˝y”, „sprawdzeniu dokumentów”, schwytanie na goràcym uczynku itp.). Oficer Êledczy powinien uwzgl´dniç w pracy z aresztowanymi w tej sprawie zastosowany przez pracownika operacyjnego sposób odwrócenia podejrzeƒ od agenta. Pracownik operacyjny, prawid∏owo okreÊlajàc lini´ post´powania dla agenta przy wprowadzeniu go do rozpracowania i wykorzystywaniu w sprawie, mo˝e tym samym zapewniç stworzenie warunków wykluczajàcych ewentualny problem pociàgnićia agenta do odpowiedzialnoÊci karnej lub obowiàzkowego przes∏uchania go w charakterze g∏ównego Êwiadka. Mo˝na uniknàç problemu pociàgnićia agenta do odpowiedzialnoÊci karnej jako „wspó∏uczestnika” wrogiej dzia∏alnoÊci aresztowanych, o ile wykorzystywany w rozpracowaniu tajny wspó∏pracownik odgrywa∏ na pozór nieznacznà rol´ wÊród rozpracowywanych osób, które te˝ po aresztowaniu nie b´dà mia∏y podstaw do powa˝nego skompromitowania go swoimi zeznaniami. Nie wolno przes∏uchiwaç agentury w charakterze Êwiadków. W wyjàtkowych wypadkach mo˝na przes∏uchaç agenta na równi z innymi Êwiadkami celem zaszyfrowania go jako tajnego wspó∏pracownika. Ka˝de takie przes∏uchanie agenta winno odbyç si´ za zezwoleniem dyrektora departamentu lub kierownika Wojewódzkiego Urz´du, a w szczególnie wa˝nych wypadkach – za zezwoleniem kierownictwa Komitetu. Agent przed przes∏uchaniem powinien zostaç uprzedzony przez odpowiedzialnego pracownika operacyjnego o koniecznoÊci zachowania w tajemnicy we wszystkich etapach Êledztwa faktu swojej tajnej wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa. Jednym ze sposobów wyprowadzenia agenta z rozpracowania jest upozorowanie jego przejÊcia na nielegalnà stop´. Sposób ten mo˝na zastosowaç w tych wypadkach, gdy agent wype∏nia∏ za zezwoleniem organów pojedyncze zadania zlecane mu przez rozpracowywane osoby lub wiedzia∏ o wszystkich szczegó∏ach ich przest´pczych poczynaƒ i zamierzeƒ (by∏ ∏àcznikiem siatki szpiegowskiej, organizacji, uczestnikiem wa˝nych narad odbywanych przez rozpracowywane osoby, utrzymywa∏ ∏àcznoÊç z kierowniczymi dzia∏aczami podziemia, mia∏ dost´p do materialnych Êrodków walki itd.). W tej sytuacji pozostawienie agenta na wolnoÊci po aresztowaniu rozpracowywanych osób nara˝a go niewàtpliwie na dekonspiracj´ i kompromitacj´, a wyprowadzenie go w inny sposób ze sprawy jest faktycznie niemo˝liwe. Zdarzajà si´ wypadki, gdy sami rozpracowywani, chcàc uchroniç agenta jako swego cennego „wspólnika” od przeÊladowaƒ ze strony w∏adz, nalegajà na niego, aby ukry∏ si´ przed organami bezpieczeƒstwa. W tym celu sam agent na polecenie organów inscenizuje przed rozpracowanymi osobami „przypadkowo” wynik∏e dla niego niebezpieczeƒstwo albo stwarza je sztucznie pracownik operacyjny przez pozorne przejawianie zainteresowania nim w taki sposób, ˝e dociera to do wiadomoÊci rozpracowywanych osób lub ich bliskich kontaktów. Wykonanie zadania zwiàzanego z wyprowadzeniem tajnego wspó∏pracownika ze sprawy jest znacznie u∏atwione w tych wypadkach, gdy wprowadzony do rozpracowania i wykorzystywany w nim agent wyst´powa∏ przed rozpracowywanymi jako osoba ukrywajàca si´ i nie poda∏ im swych prawdziwych personaliów. We wszystkich mo˝liwych wypadkach pozorowania przejÊcia agenta na nielegalnà stop´ pracownik operacyjny powinien braç pod uwag´ jego cechy osobiste i mo˝liwoÊci, pozycj´ spo∏ecznà, warunki rodzinne i inne okolicznoÊci. Wszystkie przedsi´wzićia zwiàzane z koniecznoÊcià upozorowania ukrycia si´ agenta nale˝y przeprowadzaç za zezwoleniem kierownictwa Komitetu. § 16. Zakoƒczenie i zaniechanie rozpracowania agenturalnego 1. Rozpracowanie agenturalne koƒczy si´: a) aresztem rozpracowywanych osób, je˝eli: – w toku rozpracowania wykryto i udokumentowano ich przest´pczà dzia∏alnoÊç; – dywersyjno-terrorystyczne zamierzenia rozpracowywanych osób zagra˝ajà wojskowym, gospodarczym i spo∏ecznym obiektom lub ˝yciu obywateli; 58

– wróg zosta∏ schwytany na goràcym uczynku w miejscu przest´pstwa; – figurujàce w rozpracowaniu osoby przygotowujà si´ do ucieczki za granic´; b) wydaleniem rozpracowywanego za granic´, jeÊli jest on obcokrajowcem korzystajàcym z prawa eksterytorialnoÊci, zdemaskowanym jako uprawiajàcy szpiegowskà lub innà przest´pczà dzia∏alnoÊç skierowanà przeciwko Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej; c) werbunkiem rozpracowywanego w ramach sprawy agenturalnej na osob´ lub agenturalno-poszukiwawczej, jeÊli zaniecha∏ on po zawerbowaniu wrogiej dzia∏alnoÊci i uczciwie wspó∏pracuje z organami bezpieczeƒstwa; d) przeprowadzeniem przedsi´wzi´ç profilaktycznych w stosunku do rozpracowywanych osób, w wyniku których zaniecha∏y one wrogiej dzia∏alnoÊci i zerwa∏y przest´pcze kontakty. Profilaktyczne przedsi´wzićia przeprowadza si´ z regu∏y w stosunku do osób wywodzàcych si´ z klasowo bliskiego nam Êrodowiska, m∏odzie˝y itp., je˝eli ich wroga dzia∏alnoÊç nie wyrzàdza powa˝nej szkody interesom paƒstwa i dalsze rozpracowanie jest niecelowe. 2. Rozpracowanie agenturalne zostaje zaniechane w wypadku: a) stwierdzenia niewiarygodnoÊci danych, które stanowi∏y podstaw´ do za∏o˝enia sprawy; b) gdy rozpracowywani zaniechali wrogiej dzia∏alnoÊci i stali si´ lojalnymi w stosunku do PRL; c) wyjazdu rozpracowywanego obcokrajowca za granic´; d) Êmierci rozpracowywanych; 3. Poszukiwania koƒczà si´, a sprawa poszukiwawcza zostaje zaniechana, lub – zale˝nie od okolicznoÊci – przekszta∏cona w innà kategori´ sprawy ewidencji operacyjnej, je˝eli poszukiwany: – zosta∏ ustalony i aresztowany; – zg∏osi∏ si´ do w∏adz; – zosta∏ amnestionowany. § 17. Przygotowania do realizacji rozpracowania 1. Przed zakoƒczeniem rozpracowania agenturalnego drogà aresztu rozpracowywanych osób pracownik operacyjny sporzàdza plan realizacji rozpracowania, który powinien zawieraç: – krótkà charakterystyk´ rozpracowania; – dane o rozpracowywanych osobach i o charakterze ich przest´pczej dzia∏alnoÊci z powo∏aniem si´ na posiadane materia∏y i dowody prawne; – treÊç przedsi´wzi´ç operacyjnych zwiàzanych z realizacjà rozpracowania; – sposoby wyprowadzenia agentury z rozpracowania; – przedsi´wzićia zwiàzane z dalszym rozpracowaniem osób figurujàcych w sprawie i niepodlegajàcych aresztowaniu oraz stanowiàcych przedmiot operacyjnego zainteresowania kontaktów rozpracowywanych osób; – sposób koordynowania przedsi´wzi´ç agenturalno-operacyjnych i Êledczych; – terminy realizacji przedsi´wzi´ç i nazwiska wykonawców. Plany realizacji rozpracowaƒ zatwierdzajà prze∏o˝eni, którym przys∏uguje prawo zatwierdzania wniosków o aresztowanie rozpracowywanych osób. Plany realizacji rozpracowaƒ agenturalnych, pozostajàcych pod kontrolà nadrz´dnych jednostek uzgadnia si´ z kontrolujàcymi jednostkami. Plany sporzàdza si´ równie˝ i zatwierdza w wy˝ej podanym trybie w wypadku zakoƒczenia rozpracowania drogà wydalenia rozpracowywanych osób za granic´, werbunku rozpracowywanych wzgl´dnie przeprowadzenia przedsi´wzi´ç profilaktycznych. 2. Jednostka operacyjna prowadzàca rozpracowanie agenturalne powinna przed jego realizacjà wspólnie z Departamentem Âledczym Komitetu (Wydzia∏em Âledczym Wojewódzkiego Urz´du): – przeanalizowaç posiadane materia∏y i dowody przest´pczej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób oraz okreÊliç, czy istniejà prawne i obiektywne podstawy dla ich aresztowania; – opracowaç wspólne przedsi´wzićia niezb´dne dla pomyÊlnego przeprowadzenia Êledztwa; – okreÊliç sposoby zaszyfrowania agentury w toku Êledztwa. 3. Areszt rozpracowywanych osób stanowi powa˝ne i odpowiedzialne przedsi´wzićie. Nale˝y liczyç si´ z tym, ˝e wrogowie usi∏ujà uniknàç odpowiedzialnoÊci za pope∏nione przest´pstwa i cz´sto stawiajà przy aresztach opór w∏àcznie z u˝yciem broni. 59

Dlatego nale˝y uwzgl´dniç w planie zakoƒczenia rozpracowania wszystkie szczegó∏y dotyczàce przeprowadzenia operacji. W szczególnoÊci nale˝y przewidzieç, kogo z rozpracowywanych, w jakim miejscu i w jakim czasie nale˝y aresztowaç, na co zwróciç szczególnà uwag´ przy dokonywaniu rewizji. Jednostka prowadzàca rozpracowanie powinna o tym dok∏adnie poinstruowaç pracowników przeprowadzajàcych operacj´. Przed przeprowadzeniem operacji wskazane jest wyjaÊnienie, czy rozpracowywani b´dà znajdowaç si´ w okreÊlonym czasie w tych miejscach, w których przewidziano dokonanie ich aresztowania. 4. Areszt cz∏onków i kandydatów PZPR, których wroga dzia∏alnoÊç zosta∏a stwierdzona, przeprowadza si´ wy∏àcznie po uprzednim uzgodnieniu z w∏aÊciwymi instancjami partyjnymi. Areszty pracowników pozostajàcych w nomenklaturze centralnych lub wojewódzkich w∏adz partyjnych i paƒstwowych, dzia∏aczy nauki, kultury i sztuki oraz specjalistów wszystkich dziedzin gospodarki narodowej przeprowadza si´ w trybie okreÊlonym przez specjalne zarzàdzenia Komitetu do spraw Bezpieczeƒstwa Publicznego. § 18. Pe∏na i cz´Êciowa realizacja rozpracowania 1. Przy pe∏nej realizacji sprawy agenturalnej grupowej lub agenturalno-Êledczej drogà aresztowania wszystkich rozpracowywanych w niej osób pracownik operacyjny w niezb´dnych wypadkach wszczyna kroki zmierzajàce do zbadania nastrojów i zachowania si´ bliskich kontaktów aresztowanych osób. Nale˝y przy tym zwróciç szczególnà uwag´ na ujawnienie ewentualnych przest´pczych zamierzeƒ tych kontaktów oraz na otrzymanie informacji o ukrywanych przez nie rzeczowych i poszlakowych dowodach wrogiej dzia∏alnoÊci aresztowanych. W wyjàtkowych wypadkach, gdy wroga dzia∏alnoÊç rozpracowywanych osób nosi szczególnie niebezpieczny charakter (terror, dywersja, przerzut poszczególnych osób i wa˝nych dokumentów przez granic´ itp.), a dla aresztowania wszystkich rozpracowywanych w sprawie osób brak dostatecznych dowodów prawnych – mo˝na rozpoczàç realizacj´ rozpracowania od tajnego zdj´cia jednej z nich, aby drogà przes∏uchania jej sprawdziç posiadane materia∏y. W zale˝noÊci od wyników sprawdzenia podejmuje si´ decyzj´ w sprawie aresztowania pozosta∏ych rozpracowywanych osób. Przy cz´Êciowej realizacji sprawy agenturalnej grupowej lub agenturalno-Êledczej i pozostawieniu na wolnoÊci z ró˝nych przyczyn niektórych rozpracowywanych osób podejmuje si´ kroki zmierzajàce do wykrycia i zlikwidowania ich ewentualnej dzia∏alnoÊci, wykorzystujàc w tym celu agenturalne i inne operacyjne mo˝liwoÊci. Nale˝y przy tym wziàç pod uwag´ fakt, ˝e poszczególne rozpracowywane osoby pozostajàce na wolnoÊci mogà ukryç si´ przed organami bezpieczeƒstwa, uciec za granic´ lub usi∏owaç zatrzeç Êlady swojej przest´pczej dzia∏alnoÊci. 2. Przy realizacji rozpracowania agenturalnego drogà aresztowania rozpracowywanych osób Êledztwo stanowi logiczne przed∏u˝enie i zakoƒczenie tego rozpracowania. Dlatego w toku prowadzenia Êledztwa powinna istnieç sta∏a ∏àcznoÊç mi´dzy wydzia∏em operacyjnym i Êledczym. Systematyczna wymiana materia∏ów (doniesieƒ agenturalnych, zeznaƒ aresztowanych) przyczyni si´ do ca∏kowitego zdemaskowania aresztowanych i ewentualnego ujawnienia nowych okolicznoÊci, których nie ustalono w toku rozpracowania. 3. Osoby rozpracowywane w ramach sprawy agenturalnej grupowej lub agenturalno-Êledczej, lecz pozostawione na wolnoÊci przy cz´Êciowej realizacji mo˝na – w zale˝noÊci od operacyjnej celowoÊci i potrzeby – nadal rozpracowywaç w ramach tych samych spraw, wzgl´dnie te˝ – w zale˝noÊci od posiadanych materia∏ów – mo˝na za∏o˝yç na nie w ustalonym trybie sprawy agenturalne na osob´ lub ewidencyjno-obserwacyjne. Do takich spraw agenturalnych na osob´ lub ewidencyjno-obserwacyjnych za∏àcza si´ – sporzàdzone na podstawie materia∏ów cz´Êciowo zrealizowanego rozpracowania – szczegó∏owe notatki lub memoranda oraz odpisy wa˝niejszych dokumentów (doniesieƒ agenturalnych, zeznaƒ aresztowanych, Êwiadków i in.) dotyczàcych tych osób, na które zak∏ada si´ wymienione sprawy. O ile brak operacyjnej potrzeby dalszego prowadzenia rozpracowania agenturalnego lub obserwacji wspomnianych osób, to nale˝y je pozostawiç w kartotece ogólnoinformacyjnej, a cz´Êciowo zrealizowanà spraw´ przekazaç do archiwum. W kartotece ogólnoinformacyjnej pozostajà równie˝ te osoby, które figurowa∏y w rozpracowaniach agenturalnych, zaniechanych z ró˝nych przyczyn – z wyjàtkiem tych wypadków, gdy zaniechano spraw´ 60

w zwiàzku ze stwierdzeniem niewiarygodnoÊci zawartych w niej materia∏ów. W takim wypadku nale˝y zaniechaç rozpracowania, zniszczyç materia∏y (zgodnie z trybem, ustalonym w § 8), a figurujàce w sprawie osoby wycofaç z ewidencji. § 19. Post´powanie w zwiàzku z zakoƒczeniem (zaniechaniem) rozpracowaƒ agenturalnych Zakoƒczone i zaniechane sprawy agenturalne osobowe, agenturalno-Êledcze i poszukiwawcze nale˝y przekazaç zgodnie z postanowieniem (za∏àcznik nr 5) do archiwum Departamentu X (Wydz[ia∏] X). Postanowienie o zakoƒczeniu (zaniechaniu) i przekazaniu sprawy do archiwum zatwierdza prze∏o˝ony, któremu przys∏uguje prawo zatwierdzania za∏o˝enia tych spraw. Do rozpracowaƒ agenturalnych, zakoƒczonych w zwiàzku z aresztowaniem i skazaniem rozpracowywanych osób, nale˝y za∏àczaç odpisy najwa˝niejszych zeznaƒ aresztowanych, aktu oskar˝enia oraz – w miar´ mo˝liwoÊci – wyroku sàdowego. Do spraw zaniechanych i zdanych do archiwum z innych przyczyn (Êmierç, wyjazd za granic´ itd.) w niezb´dnych wypadkach za∏àcza si´ notatki, sporzàdzone na podstawie zawartych w sprawie materia∏ów kompromitujàcych figurujàce w niej osoby. We wszystkich wypadkach zakoƒczenia (zaniechania) spraw agenturalnego rozpracowania i przekazania do archiwum zawartych w nich materia∏ów (lub ich zniszczenia) nale˝y obowiàzkowo powziàç decyzj´ o celowoÊci pozostawienia w kartotece ogólnoinformacyjnej tych kontaktów rozpracowywanych osób, które ustalono i zarejestrowano w toku rozpracowania. § 20. Przekazywanie (przesy∏anie) spraw agenturalnego rozpracowania Przekazywanie (przesy∏anie) spraw agenturalnego rozpracowania oraz spraw agenturalnego sprawdzenia do innej jednostki bezpieczeƒstwa odbywa si´ na podstawie postanowienia (za∏àcznik nr 6) zatwierdzonego przez naczelnika wydzia∏u, kierownika Powiatowego Urz´du lub ich zast´pców, oraz wy∏àcznie za poÊrednictwem Departamentu X (Wydzia∏u X) – po oficjalnym potwierdzeniu przez danà jednostk´, ˝e osoby figurujàce w sprawie zamieszkujà obecnie na podleg∏ym jej terenie. W wypadku wyjazdu poszczególnych osób, figurujàcych w sprawie agenturalnej grupowej, agenturalno-Êledczej lub agenturalnego sprawdzenia, na sta∏y pobyt do innego województwa nale˝y na podstawie materia∏ów posiadanych na te osoby sporzàdziç szczegó∏owe notatki, a w niezb´dnych wypadkach – odpisy poszczególnych wa˝niejszych dokumentów, które przesy∏a si´ do w∏aÊciwej jednostki bezpieczeƒstwa publicznego dla dalszego operacyjnego wykorzystania. Przekazywanie (przesy∏anie) takich materia∏ów odbywa si´ równie˝ za poÊrednictwem Departamentu X (Wydzia∏u X). Kategorycznie zabrania si´ usuwania z akt podstawowej sprawy dokumentów posiadanych na osoby, które wyjecha∏y na inny teren, niepodlegajàcy danej jednostce. Je˝eli wyje˝d˝ajàca osoba nie zerwa∏a wrogich kontaktów z innymi osobami rozpracowywanymi w ramach sprawy agenturalnej grupowej, to odpowiednie jednostki operacyjne uzgadniajà mi´dzy sobà agenturalno-operacyjne przedsi´wzi´cia. Przekazywanie spraw wewnàtrz departamentu, wydzia∏u, powiatowego urz´du odbywa si´ na podstawie raportu pracownika operacyjnego, który zatwierdza kierownik danej jednostki. W tych wypadkach dokonuje si´ nieodzownych adnotacji jedynie na osobistych kontach pracowników operacyjnych. § 21. Obserwacja agenturalna Poza agenturalnym rozpracowaniem organy bezpieczeƒstwa publicznego prowadzà agenturalno-operacyjnà obserwacj´ konkretnych osób, z których zachowania wynika, ˝e sà przeciwnikami ustroju ludowego, a które – ze wzgl´du na obce pochodzenie spo∏eczne i przynale˝noÊç klasowà, przest´pczà dzia∏alnoÊç politycznà w przesz∏oÊci lub z innych wzgl´dów – mogà w ka˝dej chwili wszczàç lub wznowiç wrogà dzia∏alnoÊç, jak równie˝ mogà byç wykorzystane przez wywiady imperialistyczne, oÊrodki reakcyjnej emigracji i niedobitki wrogiego podziemia w kraju przy realizowaniu przest´pczych zamierzeƒ przeciwko PRL. (Wykaz kategorii osób podlegajàcych agenturalnej obserwacji stanowi § 2 specjalnego za∏àcznika do niniejszej instrukcji). 61

Na ka˝dà osob´ podlegajàcà agenturalno-operacyjnej obserwacji zak∏ada si´ i prowadzi spraw´ ewidencyjno-obserwacyjnà. § 22. Sprawa ewidencyjno-obserwacyjna Sprawa ewidencyjno-obserwacyjna jest formà ewidencji operacyjnej, którà zak∏ada si´ na jednà osob´ na podstawie sprawdzonych materia∏ów pochodzàcych ze êróde∏ wymienionych w § 5 niniejszej instrukcji. Spraw´ ewidencyjno-obserwacyjnà prowadzi si´ w celu systematycznej obserwacji agenturalno-operacyjnej, która pozwoli∏aby organom bezpieczeƒstwa publicznego ustaliç w por´ ewentualne wrogie zamierzenia, poczynania lub przest´pcze kontakty obserwowanych osób. Nie nale˝y formalnie i mechanicznie decydowaç o podj´ciu agenturalno-operacyjnej obserwacji konkretnej osoby jedynie z uwagi na to, ˝e pozornie odpowiada ona okreÊlonej kategorii osób, wymienionych w § 2 za∏àcznika specjalnego. W ka˝dym konkretnym wypadku nale˝y wnikliwie przeanalizowaç posiadane materia∏y, a w koniecznych przypadkach – uzyskaç równie˝ dodatkowe dane agenturalno-operacyjne, tak aby móc prawid∏owo oceniç, jakà postaw´ politycznà zajmowa∏a ta osoba, poczàwszy od pierwszych lat istnienia w∏adzy ludowej, a zw∏aszcza od roku 1947 do chwili obecnej. W toku takiej analizy nale˝y wziàç pod uwag´ jej aktualnà (politycznà i zawodowà) opini´ w miejscu pracy i zamieszkania, tryb ˝ycia oraz charakter utrzymywanych przez nià kontaktów. Aparat operacyjny winien skoncentrowaç uwag´ na zapewnieniu agenturalno-operacyjnej obserwacji przede wszystkim tych osób, które stanowià najwi´ksze niebezpieczeƒstwo z uwagi na ich spo∏eczno-politycznà przesz∏oÊç i prac´ na wa˝nych odcinkach lub obiektach. Spraw´ ewidencyjno-obserwacyjnà zak∏ada si´ na podstawie postanowienia (za∏àcznik nr 7), które zatwierdza naczelnik wydzia∏u w departamencie i Wojewódzkim Urz´dzie, kierownik Powiatowego Urz´du (Delegatury) lub ich zast´pcy. W postanowieniu o za∏o˝eniu sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej nale˝y podaç kategori´ ewidencji, do której zalicza si´ dana osoba. Spraw´ ewidencyjno-obserwacyjnà oraz osob´ podlegajàcà obserwacji rejestruje si´ w Departamencie X (Wydz[ia∏] X) po zatwierdzeniu postanowienia o za∏o˝eniu sprawy. Materia∏y w sprawie ewidencyjno-obserwacyjnej uk∏ada si´ w porzàdku chronologicznym. Obserwacj´ agenturalno-operacyjnà prowadzi si´ zazwyczaj przy pomocy posiadanych lub specjalnie zawerbowanych informatorów, a tak˝e przy u˝yciu innych Êrodków pracy operacyjnej. Zale˝nie od mo˝liwoÊci jeden informator mo˝e zapewniç agenturalnà obserwacj´ kilku osób w ich miejscu zamieszkania lub pracy. W niezb´dnych wypadkach informatorzy wykorzystywani w sprawach ewidencyjno-obserwacyjnych mogà byç uj´ci w rezydentury. Do obserwacji agenturalnej mo˝na równie˝ wykorzystaç poszczególnych agentów, je˝eli to nie utrudni im wykonywania zadaƒ w sprawach agenturalnego rozpracowania. W tym samym celu wskazane jest s∏u˝bowe delegowanie tajnych wspó∏pracowników do miejscowoÊci, w których skupione sà osoby znajdujàce si´ pod obserwacjà agenturalnà. Informatorzy (a tak˝e poszczególni agenci) wykorzystywani do agenturalnej obserwacji powinni osobiÊcie znaç obserwowane osoby i posiadaç ich zaufanie. W wypadku otrzymania sprawdzonych danych o wrogich zamiarach, poczynaniach lub kontaktach osoby znajdujàcej si´ pod obserwacjà przekszta∏ca si´ spraw´ ewidencyjno-obserwacyjnà w spraw´ agenturalnà na osob´ zgodnie z wymogami okreÊlonymi w § 7. O ile otrzymano sprawdzone dane o przest´pczych kontaktach obserwowanej osoby z osobami rozpracowywanymi w ramach sprawy agenturalnej grupowej, za∏àcza si´ do tego rozpracowania materia∏y zawarte w sprawie ewidencyjno-obserwacyjnej, a na osob´ podlegajàcà obserwacji wype∏nia si´ w ustalonym trybie arkusz rejestracyjny i rejestruje w Departamencie X (Wydz[ia∏] X). W wypadku ustalenia zorganizowanej wrogiej dzia∏alnoÊci osób figurujàcych w sprawach ewidencyjno-obserwacyjnych mo˝na na nie za∏o˝yç spraw´ agenturalnà grupowà w wy˝ej podanym trybie. O ile w toku d∏u˝szego agenturalnego badania obserwowanej osoby uzyska si´ przekonywajàce obiektywne materia∏y, Êwiadczàce o tym, ˝e osoba ta przesz∏a pozytywnà ewolucj´ ideologicznà i – pomimo swej wrogiej przesz∏oÊci – lojalnie ustosunkowuje si´ do PRL, nale˝y spraw´ ewidencyjno-obserwacyjnà zaniechaç i przekazaç do archiwum Departamentu X (Wydz[ia∏] X), pozostawiajàc t´ osob´ w kartotece ogólnoinformacyjnej. 62

Przekazywanie (przesy∏anie) sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej do innej jednostki i w ramach tej samej jednostki odbywa si´ w trybie okreÊlonym w § 20. § 23. Ewidencja ogólnoinformacyjna Oprócz rejestracji i ewidencji – w trybie okreÊlonym w niniejszej instrukcji – osób rozpracowywanych w ramach spraw agenturalnego rozpracowania oraz figurujàcych w sprawach agenturalnego sprawdzenia i ewidencyjno-obserwacyjnych organy bezpieczeƒstwa publicznego prowadzà ewidencj´ ogólnoinformacyjnà. W ewidencji ogólnoinformacyjnej rejestruje si´ osoby ujawnione i ujawniane w toku codziennej pracy agenturalno-operacyjnej, w stosunku do których brak podstaw do rozpracowywania lub poddania ich obserwacji, lecz które – ze wzgl´du na obce pochodzenie spo∏eczne, udzia∏ w przesz∏oÊci we wrogiej dzia∏alnoÊci, kontakty z rozpracowywanymi wrogimi elementami lub z innych przyczyn – mogà w pewnym stopniu interesowaç organy bezpieczeƒstwa przy analizowaniu sytuacji operacyjnej wzgl´dnie pos∏u˝yç jako materia∏ informacyjny przy organizowaniu przedsi´wzi´ç agenturalno-operacyjnych na poszczególnych obiektach lub w pewnych zagadnieniach. (Kategorie ewidencji i wykaz osób podlegajàcych rejestracji w ewidencji ogólnoinformacyjnej okreÊla odr´bne zarzàdzenie). Podstaw´ do zarejestrowania w ewidencji ogólnoinformacyjnej stanowià sprawdzone materia∏y pochodzàce ze êróde∏ wymienionych w § 5 niniejszej instrukcji. Rejestracja w ewidencji ogólnoinformacyjnej odbywa si´ na podstawie raportu (za∏àcznik nr 7a), zatwierdzonego przez naczelnika wydzia∏u w Komitecie i WUdsBP, kierownika PUdsBP (Delegatury) lub ich zast´pców. Raport wraz ze wszystkimi materia∏ami kompromitujàcymi i kartà „E-14” przekazuje si´ do Departamentu X (Wydzia∏u X) celem zarejestrowania i z∏o˝enia materia∏ów do archiwum. Materia∏y na osoby zarejestrowane w ewidencji ogólnoinformacyjnej archiwum Departamentu X (Wydzia∏u X) segreguje si´ wg kategorii ewidencji. W ewidencji ogólnoinformacyjnej znajdujà si´ równie˝ osoby, które figurowa∏y w zaniechanych i przekazanych do archiwum sprawach ewidencyjno-obserwacyjnych oraz w zaniechanych sprawach agenturalnego rozpracowania i sprawdzenia. W tym wypadku, gdy do jednostki operacyjnej wp∏ynà dane Êwiadczàce o wrogiej dzia∏alnoÊci osoby figurujàcej w ewidencji ogólnoinformacyjnej i zachodzi koniecznoÊç za∏o˝enia sprawy agenturalnego rozpracowania, podejmuje si´ z archiwum znajdujàce si´ w nim materia∏y na te osoby i za∏àcza do odpowiedniego rozpracowania agenturalnego. § 24. Teczki obiektowe i zagadnieniowe Dla koncentracji i systematyzacji materia∏ów odzwierciedlajàcych sytuacj´ operacyjnà i stan pracy kontrwywiadowczej na wa˝niejszych i specjalnych obiektach gospodarki narodowej oraz w dziedzinie okreÊlonych zagadnieƒ pracy operacyjnej, organy bezpieczeƒstwa publicznego prowadzà teczki obiektowe i zagadnieniowe. Materia∏y zebrane w teczkach obiektowych i zagadnieniowych wykorzystuje si´ do analizy charakteru przest´pczej dzia∏alnoÊci wrogich elementów, do prawid∏owego okreÊlania treÊci i sposobów przeprowadzenia najbardziej skutecznych przedsi´wzi´ç agenturalno-operacyjnych, zapewniajàcych wykrycie, zapobie˝enie i zlikwidowanie w por´ tej wrogiej dzia∏alnoÊci na konkretnych obiektach lub w dziedzinie okreÊlonych zagadnieƒ. Teczki obiektowe i zagadnieniowe nie sà formà agenturalnego rozpracowania, sprawdzenia lub obserwacji, gdy˝ w ich ramach nie rozpracowuje si´ ani [nie] rejestruje konkretnych osób. Teczki obiektowe i zagadnieniowe zak∏ada si´ na podstawie postanowienia (za∏àcznik nr 8), które zatwierdza dyrektor departamentu Komitetu, kierownik Wojewódzkiego Urz´du i ich zast´pcy. Teczki obiektowe i zagadnieniowe rejestruje si´ w Departamencie X (Wydziale X) i wpisuje na konta osobiste tych pracowników operacyjnych, którzy je prowadzà. Teczka obiektowa Teczk´ obiektowà zak∏ada si´ na ka˝dy obiekt specjalny oraz na wa˝niejszy obiekt gospodarki narodowej, na którym organizuje si´ i prowadzi prac´ kontrwywiadowczà. 63

Teczk´ obiektowà mo˝na równie˝ za∏o˝yç na grup´ przedsi´biorstw okreÊlonej ga∏´zi przemys∏u lub na grup´ jednorodnych obiektów komunikacji, ∏àcznoÊci, rolnictwa, handlu itp., o ile zak∏adanie oddzielnej teczki obiektowej na ka˝dy z tych obiektów jest niecelowe. Wykaz obiektów, na które zak∏ada si´ teczki obiektowe, okreÊla kierownictwo departamentów, jak równie˝ kierownictwo Wojewódzkich Urz´dów po uzgodnieniu z odpowiednimi departamentami Komitetu. W teczce obiektowej mogà koncentrowaç si´ nast´pujàce materia∏y: 1. Notatki charakteryzujàce obiekt z punktu widzenia kontrwywiadowczego. 2. Plany przedsi´wzi´ç agenturalno-operacyjnych zwiàzane z organizacjà i prowadzeniem pracy kontrwywiadowczej, zapewnieniem nienaruszalnoÊci tajemnicy paƒstwowej i zabezpieczeniem powa˝niejszych odcinków przed próbami dywersji. 3. Informacje i sprawozdania dla jednostek nadrz´dnych o stanie pracy kontrwywiadowczej, formach i metodach przest´pczej dzia∏alnoÊci wrogich elementów, o zapewnieniu nienaruszalnoÊci tajemnicy paƒstwowej i o innych wa˝nych zagadnieniach. Wytyczne jednostek nadrz´dnych i kierownictwa. 4. Uogólnione materia∏y dot[yczàce] zaistnia∏ych przest´pczych aktów i przejawów dzia∏alnoÊci wrogich elementów oraz dokumenty odzwierciedlajàce treÊç przeprowadzonych lub przeprowadzanych przedsi´wzi´ç profilaktycznych na obiekcie. 5. Odpisy najwa˝niejszych doniesieƒ agenturalnych, zeznaƒ aresztowanych, wyroków sàdowych w sprawie osób skazanych za antypaƒstwowà dzia∏alnoÊç na obiekcie oraz inne materia∏y dotyczàce danego obiektu, posiadajàce powa˝nà wartoÊç operacyjnà dla organów bezpieczeƒstwa. 6. Wykaz rozpracowaƒ agenturalnych i spraw ewidencyjno-obserwacyjnych wraz z nazwiskami figurujàcych w nich osób. Wykaz niektórych kategorii osób zarejestrowanych w ewidencji ogólnoinformacyjnej (sporzàdza si´ w niezb´dnych wypadkach dla u∏atwienia prawid∏owej oceny sytuacji operacyjnej). 7. Wykaz agentury (wg pseudonimów) wykorzystywanej w konkretnych sprawach ewidencji operacyjnej oraz dla wykrywania zamierzeƒ i udaremniania prób dokonania dywersji na zagro˝onych punktach, zapewnienia nienaruszalnoÊci tajemnicy paƒstwowej, a tak˝e dla wykonywania innych specjalnych zadaƒ. 8. Korespondencja dotyczàca obiektu. Teczka zagadnieniowa Teczk´ zagadnieniowà zak∏ada si´ w departamentach, wydzia∏ach, sekcjach Komitetu (Wojewódzkiego Urz´du) w zwiàzku z okreÊlonymi zagadnieniami pracy operacyjnej (konkretne wywiady kapitalistyczne, by∏e reakcyjne partie polityczne, organizacje itp.). Wykaz g∏ównych kierunków (konkretnych zagadnieƒ) pracy agenturalno-operacyjnej, w zwiàzku z którymi celowe jest prowadzenie teczek zagadnieniowych, okreÊlajà odpowiednie departamenty Komitetu i kierownictwo Wojewódzkich Urz´dów. W teczkach zagadnieniowych, które prowadzi si´ w wydzia∏ach i sekcjach Wojewódzkich Urz´dów, mogà koncentrowaç si´ nast´pujàce materia∏y: 1. Opisy orientacyjne i notatki o formach i metodach przest´pczej dzia∏alnoÊci wrogich elementów, dot[yczàce] okreÊlonego zagadnienia pracy operacyjnej. 2. Plany przedsi´wzi´ç agenturalno-operacyjnych, dotyczàce organizacji i prowadzenia pracy kontrwywiadowczej w zwiàzku z okreÊlonym zagadnieniem na terenie województwa. 3. Informacje i sprawozdania dla jednostek nadrz´dnych o stanie pracy agenturalno-operacyjnej w zwiàzku z okreÊlonym zagadnieniem. Wytyczne jednostek nadrz´dnych i kierownictwa, dotyczàce organizacji pracy. 4. Odpisy najwa˝niejszych doniesieƒ agenturalnych, zeznaƒ aresztowanych i inne materia∏y posiadajàce dla organów powa˝nà wartoÊç w zwiàzku z okreÊlonym zagadnieniem pracy operacyjnej. 5. Wykaz rozpracowaƒ agenturalnych, spraw ewidencyjno-obserwacyjnych wraz z nazwiskami figurujàcych w nich osób; spis osób figurujàcych w ewidencji ogólnoinformacyjnej, które mogà interesowaç jednostk´ operacyjnà przy organizowaniu i prowadzeniu kontrwywiadowczej pracy na terenie województwa w zwiàzku z okreÊlonym zagadnieniem. 6. Wykaz agentury (wed∏ug pseudonimów) wykorzystywanej w konkretnych sprawach ewidencji operacyjnej i wype∏niajàcej inne zadania w zwiàzku z okreÊlonym zagadnieniem. 7. Korespondencja dotyczàca danego zagadnienia pracy operacyjnej. W poszczególnych wypadkach mo˝e zajÊç koniecznoÊç i celowoÊç prowadzenia teczek zagadnieniowych w sekcjach i wydzia∏ach departamentów Komitetu w zwiàzku z okreÊlonymi zagadnieniami pracy 64

operacyjnej, prowadzonej przez organy na terenie ca∏ego kraju. W takich teczkach koncentruje si´ wy∏àcznie uogólnione dane, charakteryzujàce sytuacj´ operacyjnà, formy i metody przest´pczej dzia∏alnoÊci wrogich elementów, stan pracy kontrwywiadowczej oraz przedsi´wzi´cia zwiàzane z zapobieganiem i likwidowaniem przest´pczej dzia∏alnoÊci wrogów PRL. § 25. Teczka kontrolna W celu zapewnienia konkretnego kierowania, systematycznej kontroli i skutecznej pomocy jednostkom terenowym w rozwiàzywaniu najbardziej skomplikowanych zadaƒ agenturalno-operacyjnych – wydzia∏y departamentów Komitetu i wydzia∏y Wojewódzkich Urz´dów prowadzà teczki kontrolne w wa˝niejszych sprawach agenturalnego rozpracowania. Teczki kontrolne zak∏ada si´ na ka˝dà spraw´ rozpracowania agenturalnego (spraw´ agenturalnà grupowà, agenturalnà na osob´, agenturalno-Êledczà, agenturalno-poszukiwawczà), która ma specjalne znaczenie z punktu widzenia pracy operacyjnej. Teczki kontrolne zak∏ada si´ na ustne lub pisemne polecenie dyrektora departamentu lub jego zast´pcy, a w Wojewódzkich Urz´dach – na polecenie naczelnika wydzia∏u lub jego zast´pcy. Teczki kontrolnej nie rejestruje si´ w Departamencie X (Wydziale X), a jedynie odnotowuje si´ w wewn´trznej ewidencji departamentu (wydzia∏u) operacyjnego i wpisuje na osobiste konto w∏aÊciwego pracownika operacyjnego. W teczce kontrolnej koncentruje si´ (w chronologicznym porzàdku) dokumenty i materia∏y, charakteryzujàce stan rozpracowania oraz pozwalajàce na dokonanie prawid∏owej oceny przeprowadzonych i planowanych przedsi´wzi´ç. W szczególnoÊci w teczce kontrolnej agenturalnego rozpracowania mogà koncentrowaç si´: zawiadomienie podleg∏ej jednostki o wszcz´ciu rozpracowania, notatki lub memoranda sporzàdzone na podstawie materia∏ów zawartych w sprawie, charakterystyki agentury wykorzystywanej w rozpracowaniu, plany agenturalno-operacyjnych przedsi´wzi´ç w sprawie, odpisy poleceƒ jednostki kontrolujàcej itp. Po zakoƒczeniu lub zaniechaniu rozpracowania agenturalnego teczk´ kontrolnà zdaje si´ do archiwum. W poszczególnych wypadkach wydzia∏y Komitetu (Wojewódzkich Urz´dów) mogà zak∏adaç teczki kontrolne dla analizy stanu pracy kontrwywiadowczej wojewódzkich urz´dów w najwa˝niejszych zagadnieniach lub na szczególnie wa˝nych obiektach. § 26. Tryb rejestracji spraw ewidencji operacyjnej 1. Do spraw ewidencji operacyjnej zalicza si´: a) spraw´ agenturalnà grupowà; b) spraw´ agenturalnà na osob´; c) spraw´ agenturalno-Êledczà; d) spraw´ agenturalno-poszukiwawczà; e) spraw´ agenturalnego sprawdzenia; f) spraw´ ewidencyjno-obserwacyjnà. Ka˝dà nowo za∏o˝onà spraw´ ewidencji operacyjnej – po zatwierdzeniu postanowienia o jej za∏o˝eniu – rejestrujà w obowiàzkowym trybie: – departamenty operacyjne Komitetu ds. BP – w Departamencie X; – wydzia∏y operacyjne WUdsBP oraz Powiatowe Urz´dy ds. BP w wydziale X WUdsBP. 2. W celu zarejestrowania sprawy ewidencji operacyjnej jednostki operacyjne przedk∏adajà w Departamencie X (Wydziale X) postanowienie o za∏o˝eniu sprawy (lub raport dla spraw agenturalnego sprawdzenia) oraz odpowiednie karty ewidencyjne wzoru,,EO-6”, „E-14” i „E-15”, a przy rejestracji spraw agenturalnych grupowych i agenturalno-Êledczych – ponadto arkusze rejestracyjne ka˝dej rozpracowywanej osoby. Uwaga: Spraw´ agenturalno-Êledczà mo˝na zarejestrowaç bez przed∏o˝enia arkuszy rejestracyjnych na osoby podejrzane o pope∏nienie przest´pczego aktu, je˝eli do chwili za∏o˝enia sprawy nie ustalono takich osób. 3. Po zarejestrowaniu sprawy Departament X (Wydzia∏ X) wydaje pracownikowi operacyjnemu ok∏adk´ sprawy z uwidocznionym na niej numerem rejestracyjnym, zwracajàc mu przy tym: 65

a) postanowienie (raport) o za∏o˝eniu sprawy, na którym odnotowano dat´ rejestracji sprawy i jej numer; przy rejestracji spraw agenturalnych grupowych i agenturalno-Êledczych zwraca si´ równie˝ arkusze rejestracyjne ka˝dej rozpracowywanej osoby z adnotacjà o zarejestrowaniu; b) karty „E-15” z wynikami sprawdzenia osób zarejestrowanych w sprawie. 4. W wypadku gdy w ró˝nych departamentach, wydzia∏ach Komitetu (Wojewódzkich Urz´dów) znajdujà si´ kompromitujàce materia∏y dotyczàce tej samej osoby, nale˝y – w celu unikni´cia dublowania pracy – powziàç decyzj´, która jednostka operacyjna b´dzie prowadziç spraw´ i przejmie wszystkie posiadane materia∏y. 5. Kontakty rozpracowywanych osób, stanowiàce przedmiot operacyjnego zainteresowania organów, ustalone w toku prowadzenia rozpracowania agenturalnego, rejestruje si´ w miar´ ich ujawniania za zezwoleniem naczelnika wydzia∏u w Komitecie i Wojewódzkim Urz´dzie lub kierownika Powiatowego Urz´du (Delegatury), przedk∏adajàc w Departamencie X (Wydziale X) po jednym egzemplarzu karty „E-14a”. 6. O zmianie zabarwienia rozpracowania i kategorii ewidencji osób znajdujàcych si´ pod obserwacjà, jak równie˝ o zmianach w ich personaliach jednostka operacyjna zawiadamia pisemnie Departament X (Wydzia∏ X) celem skorygowania kart ewidencyjnych. Zawiadomienia te podpisuje kierownik sekcji w Komitecie i w Wojewódzkim Urz´dzie, kierownik Powiatowego Urz´du lub jego zast´pca. 7. Przekszta∏cenie sprawy ewidencji operacyjnej w innà form´ rozpracowania agenturalnego odbywa si´ na podstawie postanowienia o za∏o˝eniu odpowiedniej formy rozpracowania, zatwierdzonego przez w∏aÊciwego zwierzchnika zgodnie z § 7 niniejszej instrukcji. W tym wypadku przedk∏ada si´ w Departamencie X (Wydziale X) dla rejestracji postanowienie o za∏o˝eniu nowej formy rozpracowania, karty rejestracyjne oraz w∏aÊciwà spraw´ ewidencji operacyjnej przekszta∏conà w innà form´. § 27. Departament X Komitetu ds. BP i wydzia∏y X WUdsBP prowadzà systemem kartotecznym ewidencj´ spraw (agenturalnych grupowych, agenturalnych na jednà osob´, agenturalno-Êledczych, agenturalno-poszukiwawczych, ewidencyjno-obserwacyjnych i agenturalnego sprawdzenia) oraz figurujàcych w nich osób i ich kontaktów. Dla celów informacyjnych Departament X i Wydzia∏y X Wojewódzkich Urz´dów prowadzà alfabetycznà kartotek´ ogólnoinformacyjnà, a dla sporzàdzania zestawieƒ statystycznych o iloÊci i ruchu spraw ewidencji operacyjnej – kartotek´ statystycznà. W kartotece ogólnoinformacyjnej rejestruje si´ równie˝ osoby aresztowane i skazane za przest´pstwa antypaƒstwowe. W centralnej kartotece ogólnoinformacyjnej Departamentu X centralizuje si´ ewidencj´ osób rozpracowywanych przez organy bezpieczeƒstwa publicznego na terenie ca∏ego kraju – z wyjàtkiem osób zarejestrowanych do spraw agenturalnego sprawdzenia oraz kontaktów rozpracowywanych osób. Urzàd do Spraw Bezpieczeƒstwa na m.st. Warszaw´ i Wojewódzki Urzàd do Spraw Bezpieczeƒstwa Publicznego w Warszawie rejestrujà w centralnej kartotece ogólnoinformacyjnej Departamentu X wszystkie osoby figurujàce w sprawach ewidencji operacyjnej, a w tej liczbie równie˝ osoby zarejestrowane jako figurujàce w sprawach agenturalnego sprawdzenia oraz kontakty rozpracowywanych osób. W departamentach Komitetu, w wydzia∏ach Wojewódzkich Urz´dów i w Powiatowych Urz´dach prowadzi si´ konta osobiste ka˝dego pracownika operacyjnego. Na konto osobiste wpisuje si´ wszystkie sprawy ewidencji operacyjnej, teczki personalne i teczki pracy agentury oraz teczki obiektowe, zagadnieniowe i kontrolne, prowadzone przez danego pracownika operacyjnego. Wzór konta osobistego ustala Departament X. Konta osobiste prowadzi pracownik specjalnie wyznaczony przez kierownictwo jednostki operacyjnej. Departament X i Wydzia∏y X prowadzà rejestracj´ i ewidencj´ spraw ewidencji operacyjnej zgodnie ze specjalnà instrukcjà Komitetu ds. BP.

Za∏àcznik specjalny ÂCIÂLE TAJNE

§ 1. WYKAZ KATEGORII OSÓB PODLEGAJÑCYCH AGENTURALNEMU ROZPRACOWANIU 1. Rozpracowaniu agenturalnemu podlegajà w zasadzie osoby uprawiajàce aktualnie dzia∏alnoÊç antypaƒstwowà. 2. Rozpracowanie agenturalne obejmuje równie˝ konkretne osoby spoÊród poni˝szych kategorii szczególnie niebezpiecznych elementów w stosunku do których, nie dysponujemy materia∏ami o ich aktualnej wrogiej dzia∏alnoÊci. Do takich kategorii nale˝à: a) Pracownicy przedstawicielstw krajów kapitalistycznych zajmujàcy w nich stanowiska, z którymi zazwyczaj wià˝e si´ uprawianie szpiegostwa (np. attache wojskowi). Pracownicy tych˝e przedstawicielstw, o których wiadomo, ˝e na poprzednio zajmowanych stanowiskach prowadzili szpiegowskà robot´; b) Przebywajàcy w kraju kadrowi pracownicy wywiadów imperialistycznych i zagranicznych oÊrodków polskiej reakcji, a tak˝e ich agenci i kurierzy; c) Osoby zwiàzane stosunkami rodzinnymi, przyjacielskimi lub materialnymi z wrogami Polski Ludowej, którzy zbiegli za granic´, wzgl´dnie odmówili powrotu do kraju z delegacji s∏u˝bowej – je˝eli osoby te utrzymujà z nimi bezpoÊrednie lub poÊrednie kontakty w jakiejkolwiek formie (korenspodencja, paczki itp.); d) Ideologowie, organizatorzy, kierownicy oraz wa˝niejsi uczestnicy organizacji i spisków dzia∏ajàcych po wyzwoleniu, w okresie okupacji lub w Polsce sanacyjnej, podejrzani o inspirowanie lub dokonanie szczególnie niebezpiecznych przest´pstw (morderstw, napadów, prowokacji w stosunku do ruchu rewolucyjnego i dzia∏aczy demokratycznych) lecz dotychczas nie pociàgni´ci do odpowiedzialnoÊci karnej; e) Pracownicy i agenci gestapo oraz ci pracownicy „dwójki” i defensywy, którzy byli bezpoÊrednio zaanga˝owani w zbrodniczej, antyludowej i antyradzieckiej dzia∏alnoÊci; f) Inne osoby wyraênie wrogo ustosunkowane do ustroju PRL, posiadajàce wp∏yw w danym Êrodowisku i przejawiajàce swojà wrogà postaw´ w sposób ukryty i zamaskowany. § 2. WYKAZ KATEGORII OSÓB PODLEGAJÑCYCH AGENTURALNEJ OBSERWACJI Obserwacji agenturalnej podlegajà osoby nast´pujàcych kategorii: 1. pracownicy i agenci (o konkretnie ustalonej dzia∏alnoÊci) by∏ych organów wywiadu i kontrwywiadu Polski sanacyjnej; 2. Osoby, które zajmowa∏y kierownicze stanowiska w aparacie paƒstwowym, wojskowym i gospodarczym Polski sanacyjnej; 3. Osoby, które by∏y dopuszczone do poufnych prac w przedstawicielstwach dyplomatycznych, firmach i innych placówkach paƒstw kapitalistycznych w Polsce sanacyjnej; 4. Cudzoziemcy, przedstawiciele krajów kapitalistycznych nie wymienieni w § l niniejszego za∏àcznika. Obserwacji agenturalnej podlegajà równie˝ konkretne osoby spoÊród: 1. By∏ych kapitalistów i by∏ych obszarników oraz ku∏aków wykazujàcych wrogà postaw´ wobec ustroju PRL; 2. Repatriantów i reemigrantów z krajów kapitalistycznych, którzy zajmowali tam kierownicze stanowiska w wojsku i administracji lub przemyÊle wojennym (osoby te poddaje si´ obserwacji za zgodà Komitetu ds.BP); 3. Repatriantów – oficerów andersowskich formacji wojskowych, których obecnà postaw´ cechuje wyraênie nieprzychylny stosunek do ustroju PRL; 4. Starszych oficerów oraz pracowników sztabów i komórek wywiadowczych by∏ych reakcyjnych organizacji w kraju (AK, WiN, NSZ, ZWZ, BCh, WRN i inne), kierowniczego aktywu by∏ych reakcyjnych partii i ugrupowaƒ (PSL, SN, WRN), by∏ych aktywnych uczestników trockistowskich grup, oraz – za zezwoleniem Komitetu ds.BP – spoÊród elementów prawicowo-nacjonalistycznych – je˝eli brak danych o ich pozytywnym stosunku do ustroju PRL; 67

5. Znanych z wrogiej postawy wp∏ywowych duchownych, Êwieckich i zakonnych koÊcio∏a katolickiego, Êwieckiego aktywu katolickiego oraz wp∏ywowych duchownych i reakcyjnego aktywu innych wyznaƒ i sekt religijnych; 6. Znanych z wrogiej postawy wp∏ywowych rewizjonistów niemieckich oraz rodzin przebywajàcych za granicà wybitnych dzia∏aczy rewizjonistycznych; 7. By∏ych kierowników bia∏ogwardyjskich organizacji oraz aktywnych dzia∏aczy nacjonalistycznych (UPA i in.) je˝eli brak danych o ich pozytywnym stosunku do ustroju PRL; 8. Rodzin i najbli˝szego otoczenia osób zbieg∏ych zagranic´ wzgl´dnie odgrywajàcych powa˝nà rol´ w politycznym i spo∏ecznym aparacie paƒstw kapitalistycznych lub w reakcyjnych oÊrodkach emigracyjnych. Ponadto agenturalnej obserwacji podlegajà wszystkie osoby zwolnione z wi´zieƒ po odbyciu kary za szczególnie niebezpieczne przest´pstwa antypaƒstwowe3.

3 Za∏àczniki do instrukcji stanowià tak˝e pomini´te w druku wzory formularzy: Postanowienie o za∏o˝eniu [konkretnej formy rozpracowania agenturalnego]; Arkusz rejestracyjny rozpracowywanego w sprawie; Postanowienie o zakoƒczeniu (zaniechaniu) i przekazaniu do archiwum spraw ewidencji operacyjnej; Postanowienie o przes∏aniu (przekazaniu) sprawy ewidencji operacyjnej; Postanowienie o za∏o˝eniu sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej; Raport o zarejestrowanie w ewidencji ogólnoinformacyjnej; Postanowienie o za∏o˝eniu teczki obiektowej-zagadnieniowej; Pomini´to tak˝e: Wykaz zabarwieƒ rozpracowaƒ agenturalnych okreÊlajàcych charakter przest´pczej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób; Uk∏ad materia∏ów w sprawie agenturalnej grupowej; Uk∏ad materia∏ów w sprawie agenturalno-Êledczej; Uk∏ad materia∏ów w sprawie agenturalnej na osob´ i agenturalno-poszukiwawczej; spis rzeczy.

ÂCIÂLE TAJNE KOMITET DO SPRAW BEZPIECZE¡STWA PUBLICZNEGO Warszawa, dnia 11 marca 1955 r.

INSTRUKCJA nr 04/55 o zasadach pracy z agenturà w organach bezpieczeƒstwa publicznego PRL Agentura stanowi podstawowy or´˝ organów bezpieczeƒstwa publicznego w walce ze szpiegami wywiadów imperialistycznych, terrorystami, dywersantami i szkodnikami, uczestnikami reakcyjnych podziemnych organizacji i grup, rewizjonistami oraz innymi wrogami PRL. Stosowanie tego wa˝nego i ostrego or´˝a przeciwko wrogom narodu polskiego mo˝e byç skuteczne tylko pod warunkiem prawid∏owego rozumienia polityki Partii i Rzàdu, s∏usznej oceny sytuacji politycznej i operacyjnej, Êcis∏ego przestrzegania ustawodawstwa PRL, dyscypliny oraz znajomoÊci ukszta∏towanych przez praktyk´ zasad pracy z agenturà, obowiàzujàcych ka˝dego pracownika operacyjnego.

I. SIEå AGENTURALNA ORGANÓW BEZPIECZE¡STWA PUBLICZNEGO § 1. Kategorie agentury Sieç agenturalna organów bezpieczeƒstwa publicznego sk∏ada si´ z agentów, informatorów i rezydentów. Agenci i informatorzy sà to osoby pozyskane do tajnej wspó∏pracy, posiadajàce takie cechy osobiste, zdolnoÊci i mo˝liwoÊci, które pozwalajà organom bezpieczeƒstwa publicznego wykorzystywaç je dla wykrywania i rozpracowywania agentury wywiadów kapitalistycznych, uczestników antyludowego podziemia oraz innych wrogich elementów. Agent jest to najcenniejszy i najbardziej wykwalifikowany tajny wspó∏pracownik organów bezpieczeƒstwa, który z regu∏y posiada lub mo˝e uzyskaç bezpoÊrednie dotarcie do osób prowadzàcych wrogà dzia∏alnoÊç oraz potrafi zdobyç ich zaufanie. Agenta u˝ywa si´ w celu rozpracowania osób figurujàcych w sprawach agenturalnych grupowych, agenturalnych na osob´, agenturalno-Êledczych, agenturalno-poszukiwawczych oraz w sprawach agenturalnego sprawdzenia, a tak˝e dla wykonania innych najbardziej skomplikowanych zadaƒ organów bezpieczeƒstwa. Informator obserwuje z regu∏y dzia∏ania i kontakty osób, którymi interesujà si´ organy bezpieczeƒstwa, dà˝y do pozyskania ich zaufania w celu ustalenia ich ewentualnej przest´pczej dzia∏alnoÊci oraz informuje organy o zaobserwowanych konkretnych przejawach wrogiej dzia∏alnoÊci. Informatora wykorzystuje si´ równie˝ dla wykrywania zamierzeƒ i udaremniania prób dokonania dywersji na szczególnie wa˝nych obiektach gospodarki narodowej, dla zapewnienia nienaruszalnoÊci tajemnicy paƒstwowej, przy poszukiwaniu niebezpiecznych przest´pców oraz dla dokonywania ustaleƒ. Je˝eli informator, odpowiednio wychowywany i umiej´tnie kierowany przez pracownika operacyjnego, potrafi pozyskaç zaufanie wrogich elementów, podlegajàcych rozpracowaniu, zostaje on przeniesiony do kategorii agentów. Rezydent jest to tajny wspó∏pracownik, rekrutujàcy si´ z regu∏y spoÊród posiadajàcych doÊwiadczenie polityczne cz∏onków i kandydatów PZPR. Za poÊrednictwem rezydenta pracownik operacyjny kieruje pracà informatorów przekazanych rezydentowi na ∏àcznoÊç. Organy bezpieczeƒstwa uzyskujà i wykorzystujà dla pracy z agenturà lokale kontaktowe i konspiracyjne, których w∏aÊciciele nie nale˝à do ˝adnej z kategorii sieci agenturalnej.

II. WERBUNEK AGENTURY Werbunkiem nazywamy proces pozyskania okreÊlonej osoby do tajnej wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa publicznego, realizowany i dokumentowany przez pracownika operacyjnego w ustalonym trybie. 69

§ 2. Cel werbunku Werbunku agentów i informatorów dokonuje si´ celem wykrycia i zdemaskowania przest´pczych zamierzeƒ i dzia∏alnoÊci wrogich organizacji, grup i poszczególnych osób, prowadzàcych walk´ przeciwko Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Do tajnej wspó∏pracy nale˝y pozyskiwaç takie osoby, które organy bezpieczeƒstwa publicznego mogà skutecznie wykorzystaç przede wszystkim: – w walce z wrogà dzia∏alnoÊcià wywiadów imperialistycznych i zwiàzanych z nimi reakcyjnych ugrupowaƒ emigracyjnych; – w walce z terrorystycznà i innà dzia∏alnoÊcià pozosta∏oÊci reakcyjnego podziemia oraz z próbami tworzenia w kraju nielegalnych organizacji; – w walce z wrogà dzia∏alnoÊcià niemieckich elementów rewizjonistycznych; – w walce z dywersjà, sabota˝em i szkodnictwem, uprawianymi przez wroga w gospodarce narodowej; – dla dokonywania wywiadowczych i kontrwywiadowczych przedsi´wzi´ç w krajach kapitalistycznych. Werbunek agentury bez okreÊlonego celu jest niedopuszczalny. Pozyskanie do tajnej wspó∏pracy sk∏ada si´ z nast´pujàcych elementów: doboru i sprawdzenia kandydata do werbunku, przygotowania werbunku oraz w∏aÊciwego aktu werbunku agenta (informatora, rezydenta). § 3. Dobór i sprawdzenie kandydata do werbunku Odpowiedni dobór kandydata do werbunku jest jednym z najwa˝niejszych warunków zdobycia tajnych wspó∏pracowników, zdolnych do okazywania pomocy organom bezpieczeƒstwa publicznego w realizacji stojàcych przed nimi zadaƒ. Przy doborze kandydata nale˝y wziàç pod uwag´: a) konkretnà sytuacj´ operacyjnà: treÊç i charakter rozpracowania, specyfik´ obiektu oraz inne szczególne warunki, w których przeprowadza si´ agenturalno-operacyjne przedsi´wzi´cia; b) mo˝liwoÊci i celowoÊç wykorzystania w charakterze tajnego wspó∏pracownika okreÊlonej osoby, bioràc pod uwag´ jej cechy osobiste, walory intelektualne i zdolnoÊci; c) mo˝liwoÊci realizacji werbunku i zapewnienia konspiracji przy utrzymywaniu ∏àcznoÊci z zawerbowanym oraz istnienie okreÊlonych gwarancji jego uczciwej wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa publicznego. Obok tych ogólnych wymogów nale˝y przy doborze kandydata do werbunku wziàç równie˝ pod uwag´, czy odpowiada on specyficznym warunkom, wymaganym od poszczególnych kategorii tajnych wspó∏pracowników (agentów, informatorów, rezydentów). 1. Dobór kandydata na agenta Kandydata na agenta dobieramy spoÊród: uczestników rozpracowywanej organizacji lub grupy, najbli˝szych kontaktów rozpracowywanych osób, a tak˝e spoÊród tych osób, które wywiady imperialistyczne, podziemne organizacje i grupy zamierzajà wykorzystaç dla swoich wrogich celów. Przy doborze kandydata do werbunku spoÊród uczestników wrogiej organizacji, grupy lub siatki szpiegowskiej nale˝y wnikliwie przeanalizowaç wszystkie materia∏y charakteryzujàce jego rol´, stopieƒ aktywnoÊci i wzajemne stosunki z innymi uczestnikami organizacji (grupy, siatki). Werbowanie przywódców i aktywnych uczestników wrogich grup i organizacji jest dopuszczalne tylko w wyjàtkowych wypadkach, gdy zachodzi koniecznoÊç wykrycia dzia∏alnoÊci wrogich oÊrodków, inspiratorów i wy˝szych ogniw rozga∏´zionego i zakonspirowanego podziemia. Przywódc´ wrogiej grupy lub organizacji mo˝na werbowaç wy∏àcznie za zezwoleniem kierownictwa Komitetu ds. BP. Na werbunek aktywnego uczestnika wrogiej organizacji (grupy) udziela zezwolenia dyrektor w∏aÊciwego departamentu, kierownik WUdsBP lub ich zast´pcy. Przy doborze kandydata spoÊród kontaktów osób rozpracowywanych nale˝y wyjaÊniç: charakter tych kontaktów (organizacyjne, rodzinne, przyjacielskie, sta∏e, przypadkowe) oraz mo˝liwoÊci wykrycia przez kandydata sk∏adu osobowego rozpracowywanej organizacji (grupy) i jej konkretnej przest´pczej dzia∏alnoÊci. SpoÊród osób, które zamierza wykorzystaç wywiad kapitalistyczny i reakcyjne podziemie, celowe jest werbowanie tych, które – z uwagi na swoje obiektywne walory – sà w stanie pomóc organom bezpieczeƒstwa publicznego w wykrywaniu zamierzeƒ i poczynaƒ wroga. 70

2. Dobór kandydata na informatora Kandydata do werbunku w charakterze informatora dobieramy spoÊród: – osób utrzymujàcych prywatne i s∏u˝bowe kontakty z ludêmi rozpracowywanymi, sprawdzanymi i obserwowanymi w ramach spraw ewidencji operacyjnej; – osób posiadajàcych mo˝liwoÊci wykrywania, poznawania i sprawdzania ludzi, którzy sà przedmiotem zainteresowania ze strony organów bezpieczeƒstwa z uwagi na utrzymywane przez nich kontakty lub wrogi stosunek do ustroju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, a w okreÊlonych przypadkach – równie˝ ze wzgl´du na ich przesz∏oÊç spo∏eczno-politycznà; – osób posiadajàcych mo˝liwoÊci okazywania pomocy organom bezpieczeƒstwa w wykrywaniu zamierzeƒ i udaremnianiu prób dokonania dywersji na szczególnie wa˝nych obiektach gospodarki narodowej, jak równie˝ w zapewnieniu nienaruszalnoÊci tajemnicy paƒstwowej; – osób, które mo˝na wykorzystywaç przy dokonywaniu ustaleƒ i sprawdzeƒ. Kandydata na informatora nale˝y z regu∏y dobieraç spoÊród patriotów i lojalnych obywateli Polski Ludowej. 3. Dobór kandydata na rezydenta Kandydata do werbunku w charakterze rezydenta dobiera si´ z regu∏y spoÊród cz∏onków i kandydatów Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, którzy – dzi´ki swojemu przygotowaniu, osobistym walorom, autorytetowi i obliczu moralnemu – potrafià pokierowaç przekazanymi im na ∏àcznoÊç informatorami zgodnie z zadaniami otrzymywanymi od pracownika operacyjnego. Przy doborze kandydata na rezydenta nale˝y równie˝ wziàç pod uwag´, czy jego warunki s∏u˝bowe i bytowe pozwolà mu na spotykanie si´ z otrzymanymi na ∏àcznoÊç informatorami. 4. Sprawdzenie i rejestracja kandydata do werbunku Po doborze kandydata do werbunku w charakterze agenta (informatora, rezydenta) pracownik sprawdza go w kartotece ogólnej, ustala dane ankietowe, dotyczàce jego ˝yciorysu, a nast´pnie przedstawia prze∏o˝onemu wszystkie materia∏y celem uzyskania zezwolenia na dalsze opracowanie kandydata do werbunku. Zezwolenia takiego udzielajà: naczelnicy wydzia∏ów w departamentach i wojewódzkich urz´dach oraz kierownicy powiatowych urz´dów i delegatur. Po uzyskaniu zezwolenia nale˝y kandydata zarejestrowaç w ewidencji kontrolnej. Dla zarejestrowania w ewidencji kontrolnej kandydata do werbunku w charakterze tajnego wspó∏pracownika pracownik operacyjny wype∏nia kart´ ewidencyjnà (wzór nr EO-4-K), którà przesy∏a do Departamentu X Komitetu do spraw Bezpieczeƒstwa Publicznego (Wydzia∏u X Wojewódzkiego Urz´du). Kart´ ewidencyjnà podpisuje prze∏o˝ony, który udzieli∏ zezwolenia na przygotowanie werbunku. 5. Ograniczenia Zabrania si´ werbowania tajnych wspó∏pracowników wszystkich kategorii spoÊród: cz∏onków instancji partyjnych, funkcjonariuszy aparatu partyjnego (w tej liczbie równie˝ funkcjonariuszy aparatu politycznego POM, kolejnictwa i ˝eglugi), pos∏ów na sejm, cz∏onków prezydiów Rad Narodowych, s´dziów i prokuratorów, kierowników centralnych ogniw aparatu paƒstwowego, osób zajmujàcych kierownicze stanowiska w zwiàzkach zawodowych i ZMP. Nie wolno równie˝ werbowaç informatorów i rezydentów spoÊród kierowników przedsi´biorstw, dyrektorów POM-ów, PGR-ów i przewodniczàcych spó∏dzielni produkcyjnych dla rozpracowania podleg∏ych im pracowników lub utrzymywania ∏àcznoÊci z tajnymi wspó∏pracownikami zatrudnionymi na tym˝e obiekcie. Ka˝dy werbunek w charakterze agenta (informatora, rezydenta) osoby rekrutujàcej si´ spoÊród inteligencji twórczej (pisarza, artysty, dziennikarza, pracownika naukowego itp.) lub zajmujàcej kierownicze stanowisko w gospodarce narodowej (w przemyÊle – od naczelnego in˝yniera, g∏ównego technologa, g∏ównego konstruktora zak∏adu przemys∏owego wzwy˝; w innych ga∏´ziach gospodarki narodowej – na stanowiskach równorz´dnych ww. funkcjom) – wymaga uzgodnienia z w∏aÊciwym cz∏onkiem Kierownictwa Komitetu ds. BP. Zezwala si´ na werbunek agentów i informatorów spoÊród cz∏onków i kandydatów PZPR jedynie w celu wykonania takich konkretnych zadaƒ, których nie mo˝na zrealizowaç innà drogà, jak równie˝ dla wykonania zadaƒ za granicà. 71

Pozyskanie do tajnej wspó∏pracy w charakterze agenta (rezydenta, informatora) cz∏onków i kandydatów PZPR i wykorzystanie ich w sieci agenturalnej mo˝e mieç miejsce jedynie za zgodà I sekretarza KW PZPR. Zabrania si´ werbunku cz∏onków i kandydatów PZPR na podstawie materia∏ów kompromitujàcych. Organy bezpieczeƒstwa publicznego winny niezw∏ocznie powiadamiaç o posiadaniu takich materia∏ów odpowiednie instancje partyjne. Werbunków osób wojskowych organy bezpieczeƒstwa dokonywujà [sic!] po uzgodnieniu z odpowiednimi organami Informacji MON. § 4. Przygotowanie werbunku Po doborze kandydata do werbunku w charakterze agenta (informatora, rezydenta) oraz uzyskaniu zezwolenia na opracowanie go i przygotowanie do pozyskania do tajnej wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa publicznego pracownik operacyjny winien: – sprawdziç kandydata w kartotece sieci agenturalnej Departamentu X Komitetu lub Wydzia∏u X Wojewódzkiego Urz´du wg miejsca zamieszkania i pracy, a w razie potrzeby równie˝ w poprzednim miejscu zamieszkania; – w wypadkach koniecznych spotkaç si´ osobiÊcie z kandydatem do werbunku; – zebraç drogà agenturalno-operacyjnà dane wszechstronnie i obiektywnie charakteryzujàce przesz∏oÊç oraz aktualnà dzia∏alnoÊç kandydata i jego postaw´; – opracowaç raport o zezwolenie na dokonanie werbunku, uwzgl´dniajàc w nim plan przeprowadzenia werbunku. 1. Spotkanie pracownika operacyjnego z kandydatem do werbunku Osobiste spotkanie pracownika operacyjnego z kandydatem do werbunku stosuje si´ w celu ustalenia w miar´ potrzeby i mo˝liwoÊci szczególnych warunków kandydata, jego walorów osobistych i intelektualnych, cech charakteru, sk∏onnoÊci, warunków bytowych, stosunków rodzinnych, warunków pracy oraz innych momentów, które mog∏yby mieç wp∏yw na jego wspó∏prac´ z organami bezpieczeƒstwa publicznego. Dla odbycia osobistego spotkania z kandydatem do werbunku nale˝y wykorzystaç naturalne mo˝liwoÊci istniejàce w miejscu jego pracy, przy wyjazdach w delegacje s∏u˝bowe, w miejscu wypoczynku, w mieszkaniu itp. Pracownik operacyjny, organizujàc i odbywajàc spotkanie, winien w ka˝dym poszczególnym wypadku obraç – w zale˝noÊci od konkretnej sytuacji – najdogodniejszy pretekst i sposób dla wszechstronnego zaznajomienia si´ z kandydatem w takich warunkach, które by umo˝liwi∏y zakonspirowanie osoby pracownika operacyjnego, jak równie˝ celu jego spotkania z kandydatem. Zabrania si´ odbywania spotkaƒ z kandydatem w lokalach organów partyjnych, prezydiów Rad Narodowych, zwiàzków zawodowych, Zwiàzku M∏odzie˝y Polskiej, prokuratury i sàdów. Na spotkaniu z kandydatem do werbunku nie wolno równie˝ pracownikowi operacyjnemu wyst´powaç w charakterze pracownika wy˝ej wym[ienionych] organów. Zezwolenia na spotkanie z kandydatem udziela ten prze∏o˝ony, który wyrazi∏ zgod´ na opracowanie kandydata do werbunku. Z przebiegu oraz rezultatów spotkania i rozmowy z kandydatem pracownik operacyjny sporzàdza notatk´ s∏u˝bowà, w której przedstawia swoje wnioski w sprawie celowoÊci realizowania dalszych przedsi´wzi´ç. W wypadku gdy w rezultacie osobistego spotkania oka˝e si´, ˝e kandydat nie nadaje si´ do werbunku, prze∏o˝ony, który udzieli∏ zezwolenia na przygotowanie werbunku, podejmuje decyzj´ o zaniechaniu dalszych przedsi´wzi´ç. O decyzji tej nale˝y powiadomiç kartà wzór E-16 Departament X Komitetu ds. BP (Wydzia∏ IX Woj[ewódzkiego] Urz´du ds. BP) celem wycofania kandydata z kontrolnej ewidencji. 2. Zbieranie danych charakteryzujàcych kandydata do werbunku W toku opracowania kandydata do werbunku pracownik operacyjny uzyskuje nowe i pog∏´bia posiadane dane charakteryzujàce kandydata, wyjaÊniajàc w szczególnoÊci: – charakter jego wzajemnych stosunków z osobami, którymi interesujà si´ organy bezpieczeƒstwa; – poglàdy polityczne, si∏´ jego przekonaƒ religijnych oraz oblicze moralne; – s∏abe i silne strony charakteru. 72

W tym celu pracownik operacyjny winien wykorzystaç agenturalne mo˝liwoÊci organów bezpieczeƒstwa publicznego, a w razie potrzeby dokumenty i charakterystyki instytucji paƒstwowych i zwiàzków zawodowych, zeznania aresztowanych, dane z wywiadu-ustalenia, obserwacj´ operacyjnà oraz Êrodki techniczne. W trakcie przygotowywania werbunku tajnego wspó∏pracownika na podstawie materia∏ów kompromitujàcych nale˝y w miar´ mo˝noÊci zebraç w sposób tajny dowody potwierdzajàce pope∏nienie przez kandydata przest´pstwa lub innych kompromitujàcych czynów i post´pków. 3. Raport o zezwolenie na dokonanie werbunku Po zakoƒczeniu opracowania i zebraniu niezb´dnych materia∏ów odnoÊnie kandydata pracownik operacyjny sporzàdza raport o zezwolenie na dokonanie werbunku tajnego wspó∏pracownika (agenta, informatora, rezydenta). W raporcie nale˝y podaç: – cel werbunku i jego uzasadnienie, z uwzgl´dnieniem perspektyw wykorzystania kandydata przewidzianego do werbunku; – cechy osobiste kandydata oraz inne dane ustalone w toku opracowania, majàce znaczenie dla jego przysz∏ej pracy w charakterze tajnego wspó∏pracownika; – metod´ dokonania werbunku oraz sposób wykorzystania posiadanych materia∏ów charakteryzujàcych wzgl´dnie kompromitujàcych kandydata; – uzasadnienie obranej metody werbunku, a tak˝e – jeÊli podstawà werbunku sà materia∏y kompromitujàce – przypuszczalne dane, jakie zamierza uzyskaç pracownik operacyjny w trakcie rozmowy poprzedzajàcej werbunek lub w toku przes∏uchania; – kto przeprowadzi werbunek, czas i miejsce werbunku. W raporcie nale˝y tak˝e przedstawiç plan werbunku, podajàc: – sposób wezwania kandydata na miejsce werbunku; – plan rozmowy lub przes∏uchania poprzedzajàcego werbunek oraz kolejnoÊç wykorzystania materia∏ów kompromitujàcych i danych charakteryzujàcych kandydata; – tryb udokumentowania werbunku; – treÊç instrukta˝u dla zawerbowanego; – przedsi´wzi´cia, które zostanà zastosowane w wypadku zaniechania werbunku przez pracownika operacyjnego lub w wypadku odmowy kandydata na propozycj´ tajnej wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa publicznego. W koniecznych wypadkach – przy skomplikowanym werbunku – nale˝y plan werbunku opracowaç oddzielnie, niezale˝nie od raportu. § 5. Miejsce werbunku Przy doborze miejsca werbunku nale˝y uwzgl´dniç wymogi konspiracji oraz przewidzieç czas, niezb´dny dla dokonania werbunku. Miejscem werbunku mogà byç: specjalne lokale przeznaczone dla werbunku tajnych wspó∏pracowników, hotele, lokale organizacji gospodarczych, mieszkanie i miejsce pracy werbowanego, a tak˝e inne miejsca nadajàce si´ do tego celu. W wypadkach gdy tego wymagajà wzgl´dy operacyjne (kandydat ukrywa si´, organy bezpieczeƒstwa posiadajà sprawdzone materia∏y kompromitujàce, mogàce s∏u˝yç za podstaw´ do aresztu itd.), mo˝na dokonaç werbunku w budynkach organów bezpieczeƒstwa lub milicji. Nie wolno dokonywaç werbunków tajnych wspó∏pracowników wszelkich kategorii w lokalach organizacji partyjnych, prezydiów Rad Narodowych, ZMP, zwiàzków zawodowych, w pomieszczeniach sàdu, prokuratury i WKR. § 6. Wezwanie kandydata na miejsce werbunku Wezwanie kandydata na miejsce werbunku winno odbyç si´ z zachowaniem wymogów konspiracji oraz z uwzgl´dnieniem jego trybu ˝ycia, rodzaju zaj´ç i sytuacji. Dla werbunku tajnych wspó∏pracowników spoÊród patriotów i osób lojalnych mo˝na w szczególnoÊci wykorzystaç: – obecnoÊç kandydata z osobistych i innych wzgl´dów w ró˝nych instytucjach i organizacjach, gdzie mo˝na stworzyç warunki dla tajnego spotkania si´ z kandydatem do werbunku; 73

– dochodzenia prowadzone w zwiàzku z wypadkami i wrogimi aktami (po˝ary, wybuchy, zawa∏y, psucie maszyn i urzàdzeƒ, rozpowszechnianie wrogich ulotek i napisów – itd.), kiedy mo˝na wezwaç kandydata wraz z innymi osobami, nie wywo∏ujàc podejrzeƒ u otoczenia. Przy opracowywaniu werbunków tajnych wspó∏pracowników na podstawie materia∏ów kompromitujàcych nale˝y przede wszystkim uwzgl´dniç d∏u˝szy okres, niezb´dny dla przeprowadzenia werbunku, a w zwiàzku z tym koniecznoÊç bardziej starannego zaszyfrowania wezwania kandydata i jego d∏ugotrwa∏ej nieobecnoÊci. Tajne wezwania takich kandydatów nale˝y organizowaç, wykorzystujàc naturalne okolicznoÊci, jak np. delegacje s∏u˝bowe, urlopy, wezwania do biura ewidencji ludnoÊci itd. W wyjàtkowych wypadkach zezwala si´ dla wezwania kandydata na miejsce werbunku na wykorzystanie rezydentów oraz kierowników gospodarczych instytucji i zak∏adów (cz∏onków PZPR), przed którymi nie wolno jednak rozszyfrowaç zamierzonego werbunku. Nale˝y przy tym dbaç o to, aby tajne wezwanie i spotkanie z kandydatem do werbunku nastàpi∏o po za∏atwieniu przez niego s∏u˝bowych spraw w instytucji, do której zosta∏ wezwany. W poszczególnych wypadkach werbunku na podstawie powa˝nych materia∏ów kompromitujàcych, mo˝na stosowaç tajne zatrzymania, tzw. tajne zdjćia. „Tajne zdjćie” jest to przedsi´wzićie operacyjne, realizowane w naturalnych lub celowo stworzonych warunkach i umo˝liwiajàce zaszyfrowanie na pewien czas konspiracyjnego zatrzymania osoby, którà zamierzamy werbowaç lub aresztowaç. „Tajne zdjćie”, jako specjalne przedsi´wzićie operacyjne, mo˝na stosowaç wobec kandydatów do werbunku, rekrutujàcych si´ spoÊród uczestników dzia∏ajàcych antypaƒstwowych organizacji, grup, siatek szpiegowskich, band i innych wrogich ugrupowaƒ, w stosunku do których posiadamy materia∏y dostateczne dla ich aresztowania. Zezwolenia na zastosowanie „tajnego zdjćia” udziela kierownictwo Komitetu i kierownicy wojewódzkich urz´dów do spraw bezpieczeƒstwa publicznego. § 7. Osoby uprawnione do udzielania zezwoleƒ na werbunki oraz do ich przeprowadzania Zezwoleƒ na werbunek agentów i rezydentów udzielajà: dyrektor departamentu, kierownik wojewódzkiego urz´du i ich zast´pcy. Zezwoleƒ na werbunek informatora udzielajà: naczelnicy operacyjnych wydzia∏ów Komitetu do Spraw Bezpieczeƒstwa Publicznego i WUdsBP, kierownicy urz´dów powiatowych, delegatur i ich zast´pcy. Werbunku agentów, rezydentów i informatorów dokonujà doÊwiadczeni pracownicy operacyjni – niezale˝nie od zajmowanego stanowiska, wyznaczeni przez tych prze∏o˝onych, którzy udzielili zezwolenia na werbunek. Przy werbunku mo˝e w zasadzie byç obecny równie˝ pracownik operacyjny, który przygotowywa∏ go, lecz nie zosta∏ wyznaczony do przeprowadzenia werbunku. Zabrania si´ dokonywania werbunku tajnych wspó∏pracowników wszelkich kategorii bez pisemnego zezwolenia upowa˝nionych do tego prze∏o˝onych. Prze∏o˝ony udzielajàcy zezwolenia na werbunek zobowiàzany jest dok∏adnie zapoznaç si´ ze wszystkimi materia∏ami dotyczàcymi werbunku, przeanalizowaç je i na tej podstawie podjàç ostatecznà decyzj´ o zakoƒczeniu opracowania kandydata oraz stwierdziç istnienie warunków niezb´dnych dla dokonania werbunku. W miar´ potrzeby winien on równie˝ osobiÊcie udzieliç wskazówek pracownikowi, któremu zleci∏ dokonanie werbunku. Prze∏o˝ony udzielajàcy zezwolenia na werbunek ponosi ca∏kowità odpowiedzialnoÊç za jego celowoÊç oraz w∏aÊciwe opracowanie planu realizacji werbunku. § 8. Proces werbunku Werbunek jest jednym z najwa˝niejszych i najbardziej odpowiedzialnych przedsi´wzi´ç operacyjnych. Od prawid∏owego i umiej´tnego przeprowadzenia werbunku zale˝y w znacznym stopniu stosunek zawerbowanego do zadaƒ, jakie stawiajà przed nim organy bezpieczeƒstwa publicznego. Organy bezpieczeƒstwa publicznego werbujà tajnych wspó∏pracowników w zasadzie na podstawie patriotyzmu i lojalnoÊci w stosunku do PRL oraz na podstawie materia∏ów kompromitujàcych. Pracownik operacyjny dokonujàcy werbunku winien zawsze przestrzegaç nast´pujàcych zasad: – ÊciÊle przestrzegaç ustawodawstwa PRL; 74

– nie wyolbrzymiaç posiadanych materia∏ów kompromitujàcych i zwiàzanej z nimi odpowiedzialnoÊci; – nie obiecywaç werbowanym rzeczy niemo˝liwych do spe∏nienia; – nie poni˝aç ich godnoÊci osobistej i nie zniewa˝aç ich uczuç religijnych, narodowych i innych. Podstawowà metodà werbunku agentury jest przekonywanie kandydata o potrzebie uczciwego i sumiennego udzielania wszelkiej mo˝liwej pomocy organom bezpieczeƒstwa w wykrywaniu wrogich elementów i demaskowaniu ich zbrodniczej dzia∏alnoÊci przeciwko PRL. Metod´ przekonywania stosuje si´ przy werbunku wszystkich kategorii tajnych wspó∏pracowników – agentów, informatorów i rezydentów, jednak w ka˝dym konkretnym przypadku nale˝y pos∏ugiwaç si´ nià w specyficzny sposób. 1. Werbunek na podstawie patriotyzmu i lojalnoÊci w stosunku do PRL Proces werbunku tajnych wspó∏pracowników na podstawie patriotyzmu i lojalnoÊci w zasadzie sk∏ada si´ z nast´pujàcych podstawowych elementów: rozmowy poprzedzajàcej werbunek, propozycji wspó∏pracy i udokumentowania wyra˝onej przez kandydata zgody na wspó∏prac´ z organami bezpieczeƒstwa. W toku rozmowy poprzedzajàcej werbunek pracownik operacyjny uzupe∏nia w miar´ potrzeby posiadane dane dotyczàce ˝yciorysu, dzia∏alnoÊci zawodowej i spo∏ecznej kandydata oraz wyjaÊnia jego stosunek do przejawów wrogoÊci, podejrzanego dzia∏ania, zachowania si´ i kontaktów znanych mu osób. JednoczeÊnie pracownik operacyjny ustala, jakie kandydat posiada mo˝liwoÊci wykrywania i rozpracowywania osób, którymi interesujà si´ organy bezpieczeƒstwa, jak równie˝ wykonywania innych poleceƒ. W wypadku gdy rozmowa da wynik pozytywny, pracownik operacyjny oÊwiadcza kandydatowi, ˝e organy bezpieczeƒstwa, bioràc pod uwag´ jego patriotycznà dzia∏alnoÊç (zawodowà, spo∏ecznà, bojowà w przesz∏oÊci) lub lojalnà postaw´, proponujà mu okazanie im pomocy w wykrywaniu i demaskowaniu wrogów narodu polskiego. W odpowiedzi na wszelkie wahania i ró˝nego rodzaju wàtpliwoÊci ze strony kandydata pracownik operacyjny udziela niezb´dnych wyjaÊnieƒ oraz przekonywuje go o s∏usznoÊci i potrzebie przyjćia propozycji wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa. W toku werbunku na podstawie patriotyzmu i lojalnoÊci – w zale˝noÊci od dzia∏alnoÊci kandydata w przesz∏oÊci, od jego kontaktów, wiadomych mu okolicznoÊci i faktów wrogiej dzia∏alnoÊci konkretnych osób – pracownik operacyjny mo˝e w razie potrzeby zaproponowaç kandydatowi, aby w∏asnorćznie opisa∏ znane mu fakty, interesujàce organy bezpieczeƒstwa, wzgl´dnie przes∏uchaç go na powy˝sze okolicznoÊci. Mo˝e to niekiedy przyczyniç si´ do pomyÊlnego przeprowadzenia werbunku, a w póêniejszym okresie – do celowego wykorzystania tajnego wspó∏pracownika. Po uzyskaniu zgody kandydata na wspó∏prac´ pracownik operacyjny dokumentuje werbunek. 2. Werbunek na podstawie materia∏ów kompromitujàcych Materia∏ami kompromitujàcymi nazywamy sprawdzone i obiektywne dane, Êwiadczàce o tym, ˝e konkretna osoba dopuÊci∏a si´ kontrrewolucyjnych, kryminalnych i innych czynów oraz post´pków, które mogà spowodowaç pociàgnićie jej do odpowiedzialnoÊci karnej wzgl´dnie zdyskredytowanie wobec spo∏eczeƒstwa lub wÊród najbli˝szego otoczenia. W praktyce organów bezpieczeƒstwa wykorzystuje si´ dla dokonania werbunku najcz´Êciej takie materia∏y kompromitujàce, które Êwiadczà o tym, ˝e kandydat dopuÊci∏ si´ czynów lub post´pków o charakterze antypaƒstwowym lub aspo∏ecznym. Werbujàc na podstawie materia∏ów kompromitujàcych, pracownik operacyjny ma zazwyczaj do czynienia w osobie kandydata z czynnym przest´pcà lub poplecznikiem wrogich elementów, wzgl´dnie z cz∏owiekiem wtajemniczonym we wrogà dzia∏alnoÊç innych osób. Wymaga to od pracownika szczególnej czujnoÊci. Werbunek na podstawie materia∏ów kompromitujàcych rozpoczyna si´ z regu∏y od przes∏uchania poprzedzajàcego w∏aÊciwy akt werbunku. W toku tego przes∏uchania nale˝y umiej´tnie wykorzystaç posiadane materia∏y dla szybkiego zdemaskowania kandydata jako przest´pcy lub cz∏owieka ukrywajàcego wiadome mu przest´pstwa innych osób. Jest rzeczà oczywistà, ˝e przes∏uchanie poprzedzajàce werbunek i tryb wykorzystania materia∏ów kompromitujàcych nie mo˝e przebiegaç wed∏ug jakiegoÊ raz na zawsze i na wszelkie okolicznoÊci ustalonego schematu. W ka˝dym poszczególnym wypadku nale˝y je stosowaç w zale˝noÊci od materia∏ów wst´pnego opracowania kandydata i z uwzgl´dnieniem jego indywidualnych cech, jak równie˝ w zale˝noÊci od charakteru rozpracowania, w którym zamierza si´ go wykorzystaç, oraz sytuacji, w której odbywa si´ werbunek. 75

Plan przes∏uchania nale˝y przewidzieç w planie werbunku, przestrzegajàc przy tym nast´pujàcych podstawowych zasad: – wykorzystanie materia∏ów kompromitujàcych nale˝y rozpoczàç od mniej wa˝nych faktów przest´pczej dzia∏alnoÊci, stopniowo przechodzàc do powa˝niejszych przest´pstw; – przy wykorzystywaniu posiadanych materia∏ów nie wolno dekonspirowaç agenturalnych i operacyjnych êróde∏ ich pochodzenia; – nie nale˝y pos∏ugiwaç si´ wàtpliwymi i niesprawdzonymi informacjami; – przes∏uchanie nale˝y prowadziç w ten sposób, aby werbowany nie móg∏ si´ zorientowaç w rozmiarach materia∏ów, jakimi dysponujà w stosunku do niego organy bezpieczeƒstwa publicznego. Przyznanie si´ kandydata do przest´pczej dzia∏alnoÊci, zdemaskowanie przez niego wspó∏uczestników przest´pstwa i podanie obiektywnej charakterystyki znanych mu powiàzaƒ mi´dzy nimi stanowi jeden z niezb´dnych warunków dokonania werbunku. Zeznania kandydata, w których przyznaje si´ on do swych przest´pstw, stanowià w pewnym stopniu gwarancj´ jego uczciwej wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa. W toku przes∏uchania nale˝y pami´taç o tym, ˝e nawet najbardziej celowo dobrany spoÊród uczestników przest´pczej organizacji (grupy) i najlepiej opracowany kandydat do werbunku zazwyczaj nie decyduje si´ od razu na przyznanie si´ do winy, obawiajàc si´ odpowiedzialnoÊci za pope∏nione przest´pstwa. Dlatego te˝ – z uwagi na ograniczony czas werbunku – nale˝y niekiedy daç kandydatowi do zrozumienia podczas przes∏uchania, ˝e mo˝e zmniejszyç swojà win´, o ile czynnie pomo˝e organom w∏adzy ludowej w wykrywaniu i likwidowaniu wrogiej dzia∏alnoÊci znanych mu osób. W tych wypadkach, gdy wroga dzia∏alnoÊç kandydata jest tak dok∏adnie nam znana i udokumentowana, ˝e werbowany nie usi∏uje jej zaprzeczyç ju˝ w toku rozmowy poprzedzajàcej werbunek, mo˝na zrezygnowaç z przes∏uchania i zaproponowaç mu, aby w∏asnor´cznie opisa∏ nie tylko w∏asnà dzia∏alnoÊç, lecz przede wszystkim znane mu fakty przest´pczej dzia∏alnoÊci innych osób. W takich wypadkach nieodzownym warunkiem dokonania werbunku staje si´ nie tyle przyznanie si´ werbowanego do pope∏nionych przest´pstw, ile zdemaskowanie przezeƒ wspó∏uczestników wrogiej dzia∏alnoÊci. W niema∏ym stopniu u∏atwia werbunek na podstawie materia∏ów kompromitujàcych uzyskanie w toku wst´pnego opracowania kandydata danych Êwiadczàcych o tym, ˝e ten waha si´, wàtpi w s∏usznoÊç i celowoÊç kontynuowania wrogiej dzia∏alnoÊci, a nawet zdradza gotowoÊç zaniechania jej i zerwania z dotychczasowymi wspó∏uczestnikami przest´pczych czynów. W takich wypadkach jednostka operacyjna, zachowujàc niezb´dne Êrodki ostro˝noÊci, winna wykorzystaç ewentualnie istniejàce naturalne mo˝liwoÊci dla pog∏´bienia tych nastrojów u kandydata i poufnego wywarcia na niego w odpowiednim momencie przed werbunkiem pozytywnego nacisku ideologicznego za poÊrednictwem poszczególnych osób spoÊród jego najbli˝szego otoczenia lub rodziny, a w operacyjnie uzasadnionych wypadkach – nawet przy pomocy agentury. Du˝e znaczenie dla zdemaskowania kandydata do werbunku jako czynnego przest´pcy posiada równie˝ odpowiedni dobór takiego momentu dokonania „tajnego zdj´cia”, który by umo˝liwi∏ zakwestionowanie u kandydata niewàtpliwych dowodów rzeczowych jego przest´pczej dzia∏alnoÊci (broni, wrogiej literatury, materia∏ów szpiegowskich itp.). W toku przes∏uchania pracownik operacyjny poznaje bli˝ej kandydata, jego mo˝liwoÊci oraz perspektywy wykorzystania – i na tej podstawie decyduje o dokonaniu i udokumentowaniu werbunku. Z propozycjà tajnej wspó∏pracy z organami zwykle wyst´puje si´ wówczas, gdy kandydat we w∏aÊciwy sposób ustosunkowa∏ si´ do pope∏nionych przest´pstw i wyra˝a ch´ç zrehabilitowania si´. Po uzyskaniu zgody na wspó∏prac´ pracownik operacyjny dokumentuje dokonany werbunek. Werbunek na podstawie materia∏ów kompromitujàcych nie mo˝e s∏u˝yç jako podstawa do skreÊlenia zawerbowanego z ewidencji operacyjnej i zaniechania jego rozpracowania. Kopie posiadanych, jak równie˝ wp∏ywajàcych materia∏ów dotyczàcych agenta (informatora) nale˝y za∏àczyç do jego teczki personalnej. Nie nale˝y wykorzystywaç jako podstawy do werbunku takich materia∏ów kompromitujàcych, których treÊç jest znana otoczeniu kandydata. Nie wolno werbowaç osób winnych zbrodni zabójstwa, terroru i dywersji, recydywistów oraz jednostek moralnie zdeprawowanych. 3. Werbunek na podstawie materialnego zainteresowania (za wynagrodzeniem) Oprócz wy˝ej omówionych, g∏ównych podstaw werbunku tajnych wspó∏pracowników w pewnych wypadkach – zw∏aszcza gdy chodzi o wykonanie wywiadowczych zadaƒ w krajach kapitalistycznych – wyko76

rzystuje si´ dla dokonania werbunku zainteresowanie kandydata materialnymi korzyÊciami, jakie mo˝e osiàgnàç ze wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa. Na podstawie materialnego zainteresowania mo˝na wić werbowaç w kraju niektórych przedstawicieli kapitalistycznych paƒstw i firm, wspó∏pracowników wywiadów imperialistycznych, marynarzy obcokrajowców oraz uczestników ró˝nych ugrupowaƒ reakcyjnej emigracji za granicà – o ile brak innych podstaw do pozyskania ich dla wspó∏pracy. Realizacj´ werbunku za wynagrodzeniem winno poprzedziç wszechstronne opracowanie kandydata, ustalenie jego cech osobistych, oblicza moralnego i sytuacji materialnej. Nie wolno werbowaç obywateli polskich na podstawie materialnego zainteresowania. Jedynie w niektórych wypadkach przy werbunku na innych podstawach mo˝na dodatkowo uwzgl´dniç materialne zainteresowanie kandydata wspó∏pracà z organami bezpieczeƒstwa, bioràc pod uwag´ wynagradzanie ewentualnych konkretnych us∏ug, jakie zawerbowany odda w toku wspó∏pracy. 4. Sposoby i metody werbunku Werbunek tajnych wspó∏pracowników przeprowadzajà zazwyczaj bezpoÊrednio pracownicy operacyjni. Jedynie w niektórych wypadkach – gdy kandydat do werbunku wchodzi w sk∏ad grupy bandyckiej lub znajduje si´ za granicà – mogà dokonaç werbunku specjalni agenci werbunkowi. Werbunek zazwyczaj doprowadza si´ do koƒca w ciàgu jednej rozmowy werbunkowej. W niektórych wypadkach stosuje si´ metod´ stopniowego pozyskiwania werbowanego do tajnej wspó∏pracy, polegajàcà na tym, ˝e proces werbunku mo˝e trwaç d∏u˝szy okres czasu. Metod´ stopniowego pozyskiwania do tajnej wspó∏pracy stosuje si´ przy werbunku osób zarówno wrogo, jak i patriotycznie wzgl´dnie lojalnie ustosunkowanych do PRL. Przy werbunku osób rekrutujàcych si´ z wrogiego Êrodowiska stosuje si´ t´ metod´ wówczas, gdy z braku dostatecznych materia∏ów kompromitujàcych i charakteryzujàcych kandydata nie ma pewnoÊci, ˝e zgodzi si´ on na wspó∏prac´. W takich wypadkach pracownik operacyjny lub agent werbunkowy zapoznaje si´ z kandydatem do werbunku i pozyskuje jego zaufanie, które wykorzystuje w celu g∏´bszego poznania kandydata i uzyskania danych wystarczajàcych dla dokonania werbunku oraz stworzenia warunków nieodzownych dla pomyÊlnej realizacji werbunku. Pracownik operacyjny lub agent werbunkowy w tych wypadkach nie ujawniajà przed werbowanym swojego zwiàzku z organami bezpieczeƒstwa a˝ do chwili ostatecznego zakoƒczenia werbunku. Metod´ stopniowego pozyskiwania do tajnej wspó∏pracy patriotów i lojalnych obywateli stosuje si´ zazwyczaj w tym wypadku, gdy istnieje obawa, ˝e dokumentowanie werbunku w toku jednej rozmowy mo˝e spotkaç si´ z negatywnym przyjćiem ze strony werbowanego. Aby uniknàç tego, pracownik operacyjny nawiàzuje w sposób konspiracyjny poufny kontakt z kandydatem do werbunku, nie ukrywajàc przed nim faktu swej pracy w organach bezpieczeƒstwa, i zleca mu pojedyncze, poczàtkowo ma∏o znaczàce, a potem coraz powa˝niejsze zadania. W ten sposób kandydat faktycznie zostaje stopniowo pozyskany do tajnej wspó∏pracy. Osob´ werbowanà przy u˝yciu takiej metody nale˝y od razu zobowiàzaç pisemnie do zachowania w tajemnicy faktu spotykania si´ z pracownikiem operacyjnym i wykonywania jego poleceƒ. 5. Udokumentowanie werbunku Po uzyskaniu zgody werbowanego na tajnà wspó∏prac´, pracownik operacyjny z regu∏y przyjmuje od niego zobowiàzanie. Zobowiàzanie jest to dokument, w którym zawerbowany zobowiàzuje si´ uczciwie wspó∏pracowaç z organami bezpieczeƒstwa, sumiennie wykonywaç ich zadania i zachowaç w tajemnicy fakt utrzymywania ∏àcznoÊci z organami. Zobowiàzanie mo˝na pisaç w dowolnej formie. Po˝àdane jest, aby pisa∏ je osobiÊcie zawerbowany. Nie mo˝e ono zawieraç pogró˝ek lub okreÊleƒ obliczonych na zastraszenie zawerbowanego. Osoba zawerbowana sama obiera sobie pseudonim wzgl´dnie podpowiada go jej pracownik operacyjny. Pseudonim nale˝y uwidoczniç w zobowiàzaniu. Nie wolno nadawaç tajnym wspó∏pracownikom ubli˝ajàcych im pseudonimów. Jako pseudonim nie mo˝e równie˝ s∏u˝yç np. nazwisko historycznej postaci. Osoba zawerbowana w∏asnorćznie podpisuje zobowiàzanie swoim nazwiskiem i pseudonimem. Zobowiàzanie przyjmuje si´ od wszystkich niemal osób werbowanych na podstawie materia∏ów kompromitujàcych. Przy werbunku tajnych wspó∏pracowników spoÊród patriotów lub lojalnych obywateli mo˝na nie przyjmowaç zobowiàzania w tych wypadkach, gdy istnieje pewnoÊç, ˝e werbowana osoba, wyraziwszy ustnà zgo77

d´ na wspó∏prac´ z organami, b´dzie uczciwie i sumiennie wykonywa∏a powierzone jej zadania równie˝ bez zobowiàzania. Mo˝na nie przyjmowaç zobowiàzania równie˝ i w tym wypadku, gdy sam fakt odebrania pisemnego zobowiàzania mo˝e ujemnie wp∏ynàç na stan moralny werbowanej osoby. W takich wypadkach przyjmuje si´ od zawerbowanego jedynie zobowiàzanie o zachowaniu w tajemnicy faktu i treÊci przeprowadzonej z nim rozmowy. W póêniejszym okresie taki werbunek utrwala si´ przez otrzymywanie od zawerbowanego w∏asnor´cznie napisanych doniesieƒ lub informacji o danych kompromitujàcych znane mu osoby i o ich wrogich dzia∏aniach. Decyzj´ o udokumentowaniu werbunku bez przyj´cia zobowiàzania podejmuje na podstawie wniosku zawartego w raporcie o zezwolenie na werbunek ten prze∏o˝ony, który wyrazi∏ zgod´ na dokonanie werbunku. W wyjàtkowych wypadkach, gdy w toku werbunku wynikajà nieprzewidziane okolicznoÊci, takà decyzj´ mo˝e powziàç sam pracownik operacyjny. Od zawerbowanego tajnego wspó∏pracownika przyjmuje si´ podczas pierwszego spotkania lub na nast´pnych spotkaniach spis kontaktów mogàcych zainteresowaç organy bezpieczeƒstwa, a w miar´ potrzeby – równie˝ ˝yciorys i spis krewnych. Spis kontaktów tajnego wspó∏pracownika, stanowiàcych przedmiot zainteresowania organów bezpieczeƒstwa, nale˝y systematycznie uzupe∏niaç. 6. Pierwszy instrukta˝ zawerbowanego Po dokonaniu werbunku pracownik operacyjny: – wyjaÊnia zawerbowanemu wa˝noÊç wzi´tych przezeƒ na siebie obowiàzków i koniecznoÊç przestrzegania wymogów konspiracji; – poucza go o koniecznoÊci meldowania w por´ o faktach wrogiej dzia∏alnoÊci, o których si´ dowiaduje, i towarzyszàcych im okolicznoÊciach, jak równie˝ o obowiàzku dok∏adnego i wiernego ich odtwarzania; – omawia i uzgadnia z tajnym wspó∏pracownikiem sposób wyjaÊnienia otoczeniu jego nieobecnoÊci w czasie werbunku; – poucza go, jak ma zachowywaç si´ wÊród osób, którymi interesujà si´ organy bezpieczeƒstwa publicznego; – stawia przed nim zadanie, bioràc pod uwag´ uzyskane podczas werbunku materia∏y, a w razie koniecznoÊci – równie˝ potrzeb´ ewentualnego sprawdzenia zawerbowanego; – uzgadnia sposób nawiàzywania ∏àcznoÊci z zawerbowanym i odwrotnie – zawerbowanego z pracownikiem operacyjnym; wyznacza miejsce i czas pierwszego spotkania, które w normalnych warunkach winno nastàpiç w kilka dni po werbunku. § 9. Zatwierdzenie dokonanego werbunku i rejestracja zawerbowanego Dla zatwierdzenia dokonanego werbunku pracownik operacyjny przedstawia swemu zwierzchnikowi raport, w którym podaje przebieg oraz wynik werbunku, materia∏y uzyskane podczas werbunku i zadania postawione przed zawerbowanym. Werbunek zatwierdza prze∏o˝ony, który udzieli∏ zezwolenia na jego przeprowadzenie. On równie˝ wyznacza pracownika, który b´dzie utrzymywa∏ ∏àcznoÊç z zawerbowanym tajnym wspó∏pracownikiem. Uwaga: Prze∏o˝ony, który udzieli∏ zezwolenia na werbunek, mo˝e – pomimo udokumentowania werbunku – wstrzymaç si´ od jego zatwierdzenia, jeÊli ma wàtpliwoÊci odnoÊnie jego nale˝ytego przeprowadzenia, obiektywnoÊci danych otrzymanych w toku werbunku – itp. Niezatwierdzony werbunek nale˝y w okreÊlonym czasie uzupe∏niç w myÊl wskazówek i przy pomocy prze∏o˝onego lub uznaç za niedosz∏y do skutku. Po zatwierdzeniu dokonanego werbunku pracownik operacyjny zobowiàzany jest w ciàgu 48 godz[in] zarejestrowaç zawerbowanego w Departamencie X (Wydziale X WUdsBP), w zwiàzku z czym wype∏nia i przedstawia celem zarejestrowania karty ewidencyjne: alfabetycznà – wzór EO-4a, kart´ – pseudonim EO-4b i kart´ wzór E-15 z wynikami sprawdzenia w kartotece sieci agenturalnej. Po zarejestrowaniu zawerbowanego i otrzymaniu teczek z numerami rejestracyjnymi pracownik operacyjny zak∏ada teczk´ personalnà i teczk´ pracy. Materia∏y w teczkach nale˝y kompletowaç w porzàdku ustalonym w za∏àczniku. Agentur´ b´dàcà na ∏àcznoÊci pracownika operacyjnego wpisuje si´ na jego osobiste konto. 78

§ 10. Werbunki niedosz∏e do skutku Werbunek nie dochodzi do skutku, gdy pracownik operacyjny rezygnuje z niego w wyniku rozmowy lub przes∏uchania poprzedzajàcych werbunek wzgl´dnie gdy kandydat kategorycznie odmawia zgody na wspó∏prac´ z organami bezpieczeƒstwa. Gdy w toku rozmowy poprzedzajàcej werbunek wzgl´dnie w toku przes∏uchania wyp∏ynà okolicznoÊci uniemo˝liwiajàce wykorzystanie kandydata w charakterze tajnego wspó∏pracownika, pracownik operacyjny rezygnuje z werbunku oraz odbiera od kandydata zobowiàzanie o zachowaniu w tajemnicy faktu i treÊci przeprowadzonej z nim rozmowy. W wypadku gdy kandydat werbowany na podstawie materia∏ów kompromitujàcych odmawia wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa, a materia∏y, które stanowi∏y podstaw´ do werbunku, sà niewystarczajàce dla aresztowania go, nale˝y odebraç od niego zobowiàzanie o zachowaniu w tajemnicy okolicznoÊci, w jakich odby∏o si´ wezwanie i przes∏uchanie, oraz – w miar´ operacyjnych potrzeb – rozpracowanie jego zaktywizowaç. O ile zaÊ kategorycznie odmawia wspó∏pracy werbowany agent wywiadu kapitalistycznego lub uczestnik antypaƒstwowej organizacji (grupy), w stosunku do którego dysponujemy dostatecznymi dowodami prawnymi jego winy, pracownik operacyjny dokonuje zatrzymania go z polecenia prze∏o˝onego, który zezwoli∏ na werbunek, a nast´pnie uzyskuje sankcj´ prokuratora na areszt w obowiàzujàcym trybie. O niedosz∏ym werbunku pracownik operacyjny melduje w szczegó∏owym raporcie prze∏o˝onemu, który udzieli∏ zezwolenia na dokonanie werbunku. Prze∏o˝ony jest zobowiàzany dok∏adnie zbadaç przyczyny niedojÊcia do skutku werbunku i ustosunkowaç si´ do tego w odpowiedni sposób. JeÊli werbunek nie doszed∏ do skutku, materia∏y uzyskane w toku jego przygotowania i przeprowadzania nale˝y za∏àczyç do odpowiedniej sprawy ewidencji operacyjnej lub zniszczyç w obowiàzujàcym trybie, o ile one nie przedstawiajà wartoÊci operacyjnej. Akt o zniszczeniu materia∏ów za∏àcza si´ do w∏aÊciwej teczki obiektowej (zagadnieniowej) lub do sprawy ewidencji operacyjnej. O niedosz∏ym do skutku werbunku przesy∏a si´ zawiadomienie (wzór E-16) do Departamentu X Komitetu ds. BP (Wydzia∏u X WUdsBP) celem skreÊlenia kandydata do werbunku z ewidencji kontrolnej.

III. PRACA Z SIECIÑ AGENTURALNO-INFORMACYJNÑ Dla pomyÊlnego wykonania skomplikowanych zadaƒ stojàcych przed organami bezpieczeƒstwa publicznego wyjàtkowo wa˝ne znaczenie posiada sprawne kierowanie, systematyczne wychowywanie, sprawdzanie i w∏aÊciwe wykorzystanie agentów, informatorów, rezydentów. W∏aÊciwe kierowanie i celowe wykorzystanie agentury wymaga uwzgl´dnienia zarówno cech osobistych i w∏aÊciwoÊci ka˝dego tajnego wspó∏pracownika, jak równie˝ charakteru agenturalnego rozpracowania oraz warunków, w jakich jest ono prowadzone. Kierowanie i wykorzystanie agentury wymaga równie˝ od pracownika operacyjnego twórczej inicjatywy w rozwiàzywaniu konkretnych zadaƒ i wyklucza stosowanie szablonu. W praktyce pracownik operacyjny kieruje agenturà podczas spotkaƒ. Dlatego winien on starannie przygotowywaç si´ do ka˝dego spotkania, a w szczególnoÊci jest zobowiàzany: – znaç cechy osobiste tajnego wspó∏pracownika, jego rol´ w rozpracowaniu, jego mo˝liwoÊci i perspektywy dalszego wykorzystania; – analizowaç treÊç rozpracowania agenturalnego oraz materia∏y, w zwiàzku z którymi wykorzystujemy tajnego wspó∏pracownika; – znaç treÊç zadaƒ, które agent (informator) poprzednio wykonywa∏; – opracowaç projekt nowego zadania i sposób jego wykonania oraz okreÊliç lini´ post´powania tajnego wspó∏pracownika. Odpowiedzialne zadania dla agentury wykorzystywanej w powa˝nych rozpracowaniach nale˝y opracowywaç w formie pisemnej, uzgadniajàc je ze zwierzchnikiem kontrolujàcym rozpracowanie. § 11. Spotkanie Spotkanie stanowi podstawowe i g∏ówne ogniwo pracy z agentem, informatorem i rezydentem. Winno ono byç treÊciwe i celowe, co wymaga wszechstronnego przygotowania si´ do spotkania. 79

W toku spotkania pracownik operacyjny zobowiàzany jest: – uwa˝nie przeanalizowaç materia∏y otrzymane od tajnego wspó∏pracownika; – wyjaÊniç, w jakich okolicznoÊciach tajny wspó∏pracownik dowiedzia∏ si´ o podanych w doniesieniu faktach, jak si´ zachowa∏, a w szczególnoÊci, czy jego post´powanie nie wzbudza podejrzeƒ u rozpracowywanych osób lub wÊród jego otoczenia; – omówiç z tajnym wspó∏pracownikiem wyniki wykonania przezeƒ poprzedniego zadania i wskazaç na dodatnie i ujemne strony jego post´powania; – zleciç tajnemu wspó∏pracownikowi nowe zadanie, wyjaÊniç, w jaki sposób nale˝y je wykonaç, i wspólnie z nim okreÊliç, jak winien zachowywaç si´ wÊród rozpracowywanych osób i ich kontaktów. Pracownik operacyjny zapisuje pod tekstem doniesienia – w zasadzie w obecnoÊci tajnego wspó∏pracownika – treÊç zadania i wskazówki dotyczàce sposobu jego wykonania. W miar´ potrzeby pod zadaniem podpisuje si´ równie˝ agent (informator). JeÊli zadanie zosta∏o przygotowane w pisemnej formie przed spotkaniem, pracownik operacyjny zapoznaje z jego treÊcià tajnego wspó∏pracownika podczas spotkania, szczegó∏owo pouczajàc go o sposobie wykonania tego zadania. Po zapoznaniu si´ z otrzymanym zadaniem i sposobami jego wykonania tajny wspó∏pracownik podpisuje si´ zazwyczaj pod zadaniem swoim pseudonimem. Egzemplarz zadania przygotowanego oddzielnie na piÊmie, podpisany przez agenta (informatora), za∏àcza si´ do teczki pracy tajnego wspó∏pracownika, a kopi´ do teczki agenturalnego rozpracowania. Prawid∏owe przyswojenie sobie przez tajnego wspó∏pracownika otrzymanego zadania, dok∏adne zrozumienie sposobów jego wykonania oraz linii post´powania posiada decydujàce znaczenie w pracy agenta (informatora). W wypadku gdy tajny wspó∏pracownik stawi∏ si´ na spotkanie, nie wykonawszy poprzedniego zadania, pracownik operacyjny winien skrupulatnie wyjaÊniç przyczyny niewykonania, zwracajàc uwag´ na jego realnoÊç. Je˝eli zadanie nie straci∏o na aktualnoÊci i mieÊci si´ w mo˝liwoÊciach tajnego wspó∏pracownika – to pracownik operacyjny winien za˝àdaç jego wykonania. Kategorycznie zabrania si´: – zlecania tajnemu wspó∏pracownikowi prowokacyjnych lub niewykonalnych zadaƒ, prowadzàcych do zaprzepaszczenia oraz dekonspiracji agentury i rozpracowania; – zezwalania tajnemu wspó∏pracownikowi na przejawianie wrogiej postawy bez uzasadnionych potrzeb operacyjnych oraz rozpowszechnianie prowokacyjnych i oszczerczych plotek wÊród otaczajàcych go osób; – orientowania tajnego wspó∏pracownika w treÊci posiadanych przez organy bezpieczeƒstwa materia∏ów kompromitujàcych rozpracowywane osoby celem unikni´cia dezinformacji i prowokacji z jego strony; – wypowiadania w obecnoÊci tajnego wspó∏pracownika bezpodstawnych podejrzeƒ pod adresem znanych mu osób. Opracowanie doniesieƒ agenturalnych Agenturalne doniesienie – jako podstawowy dokument w rozpracowaniu agenturalnym – posiada szczególnie wa˝ne znaczenie w pracy z agenturà. Dlatego pracownik operacyjny winien nauczyç tajnego wspó∏pracownika prawid∏owego opisywania faktów i okolicznoÊci, o których ten si´ dowiedzia∏, a które interesujà organy bezpieczeƒstwa publicznego. Opisujàc je w doniesieniu, winien tajny wspó∏pracownik podaç: kiedy, gdzie, w jakich okolicznoÊciach oraz w czyjej obecnoÊci mia∏y one miejsce, co robili, jak si´ zachowywali lub wypowiadali obecni przy tym ludzie. Tajny wspó∏pracownik nie powinien umieszczaç swoich konkluzji, przypuszczeƒ i osobistych wniosków w tekÊcie doniesienia, ale mo˝e je przedstawiç oddzielnie pracownikowi operacyjnemu. Po˝àdanym jest, aby tajny wspó∏pracownik sporzàdza∏ doniesienia agenturalne podczas spotkania w obecnoÊci pracownika operacyjnego lub bezpoÊrednio przed spotkaniem, lecz w takich warunkach, które gwarantujà zachowanie konspiracji. W tym wypadku, gdy tajny wspó∏pracownik z tych lub innych wzgl´dów nie mo˝e osobiÊcie napisaç doniesienia, sporzàdza je pracownik operacyjny podczas spotkania w obecnoÊci agenta (informatora) na podstawie jego s∏ów, a nast´pnie odczytuje mu doniesienie i daje mu je do podpisu. W wypadku gdy powsta∏e okolicznoÊci uniemo˝liwiajà agentowi (informatorowi) napisanie doniesienia zarówno przed spotkaniem, jak i podczas spotkania, pracownik operacyjny sporzàdza po spotkaniu na podstawie jego ustnej relacji agenturalnà notatk´, która winna zawieraç zasadniczà treÊç ustnych informacji, udzielonych przez tajnego wspó∏pracownika. 80

Notatka agenturalna nie zast´puje doniesienia i jej sporzàdzenie nie zwalnia pracownika operacyjnego od uzyskania na kolejnym spotkaniu odpowiedniego doniesienia agenturalnego. Po spotkaniu pracownik operacyjny opracowuje w urz´dzie doniesienie agenturalne, a mianowicie nad tekstem doniesienia pisze dat´ i miejsce spotkania, pseudonim tajnego wspó∏pracownika oraz swoje nazwisko, zaÊ u do∏u, pod tekstem doniesienia i zadania, w niezb´dnych wypadkach podaje: – informacje o osobach wymienionych w doniesieniu, treÊç wskazówek udzielonych tajnemu wspó∏pracownikowi oraz ocen´ jego post´powania; – przedsi´wzi´cia zmierzajàce do sprawdzenia danych zawartych w doniesieniu agenturalnym oraz do wykorzystania ich w rozpracowaniu. Nie wolno opracowywaç agenturalnych doniesieƒ poza obr´bem urz´du. Po opracowaniu w wy˝ej podany sposób orygina∏u agenturalnego doniesienia sporzàdza si´ z niego odpisy w iloÊci ÊciÊle odpowiadajàcej konkretnym potrzebom operacyjnym. Nie nale˝y sporzàdzaç odpisów z doniesieƒ zawierajàcych bezspornie fa∏szywe, oszczercze i prowokacyjne dane. Takie doniesienia nale˝y przedstawiaç w oryginale kierownikowi jednostki. § 12. Wykorzystanie tajnych wspó∏pracowników w rozpracowaniu agenturalnym Kierujàc pracà tajnych wspó∏pracowników, organy bezpieczeƒstwa ujawniajà i rozpracowujà przy ich pomocy wrogie elementy w celu wykrycia i zapobie˝enia ich przest´pczej dzia∏alnoÊci. Prawid∏owe kierowanie siecià agenturalnà polega w pierwszym rz´dzie na celowym wykorzystaniu ka˝dego agenta i informatora w konkretnych rozpracowaniach agenturalnych dla prowadzenia obserwacji agenturalnej, dokonywania agenturalnych sprawdzeƒ i wywiadów-ustaleƒ, jak równie˝ dla wykonywania innych specjalnych operacyjnych zadaƒ organów bezpieczeƒstwa. Pracownik operacyjny okreÊla – zgodnie z ogólnym planem konkretnego rozpracowania agenturalnego – lini´ post´powania tajnego wspó∏pracownika oraz zadania, które winien on wykonywaç. Ogólny plan wykrycia przest´pczych zamierzeƒ i dzia∏aƒ rozpracowywanych osób realizuje si´, zlecajàc tajnemu wspó∏pracownikowi na spotkaniach poszczególne wycinkowe zadania. Nie nale˝y – bez usprawiedliwionej koniecznoÊci – odrywaç agenta od wykonywania zasadniczego zadania dla wyjaÊnienia i zbadania drugorz´dnych problemów, jak równie˝ dla wype∏nienia innych zleceƒ, niezwiàzanych z rozpracowaniem. Agenturze wykorzystywanej w rozpracowaniach kategorycznie zabrania si´: – podejmowania prowokacyjnych dzia∏aƒ, prowadzàcych do aktywizacji wrogiej dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób, jak równie˝ zapoznawania uczciwych ludzi z wrogimi elementami i wciàgania ich do wrogiej dzia∏alnoÊci; – uczestniczenia w zdobywaniu narz´dzi i Êrodków dla dokonania aktów dywersji i terroru; – zbierania oraz przekazywania tajnych materia∏ów i danych kapitalistycznym wywiadom i przedstawicielstwom; – rozpowszechniania antypaƒstwowych ulotek i sporzàdzania antypaƒstwowych napisów. Je˝eli agent otrzyma od rozpracowywanych osób polecenie dokonania jakiegokolwiek przest´pczego aktu, winien on – nie podejmujàc ˝adnych kroków w kierunku jego realizacji – natychmiast porozumieç si´ z pracownikiem operacyjnym, zameldowaç mu o tym, a nast´pnie post´powaç zgodnie z jego wskazówkami. W tym wypadku, gdy rozpracowywane osoby (jak równie˝ inni ludzie) usi∏ujà dokonaç aktu dywersji lub terroru, tajny wspó∏pracownik winien uczyniç wszystko, co le˝y w granicach jego mo˝liwoÊci, aby udaremniç pope∏nienie tego przest´pstwa, jeÊli nawet pociàgnie to za sobà jego dekonspiracj´. 1. Zdobywanie agentury w rozpracowaniu agenturalnym W tym wypadku, gdy w konkretnym rozpracowaniu agenturalnym nie ma agentury wzgl´dnie tkwiàca w nim agentura nie zapewnia pomyÊlnego prowadzenia rozpracowania, pracownik operacyjny mo˝e zawerbowaç agenta spoÊród kontaktów rozpracowywanych osób lub wprowadziç do rozpracowania agenta wytypowanego spoÊród posiadanych tajnych wspó∏pracowników. Dla powzi´cia decyzji o wprowadzeniu agenta do rozpracowania nale˝y: – znaç wszechstronnie treÊç rozpracowania, charakter przest´pczej dzia∏alnoÊci oraz indywidualne cechy rozpracowywanych osób; – dokonaç prawid∏owego doboru agenta, uwzgl´dniajàc jego cechy osobiste, doÊwiadczenie, mo˝liwoÊci i zdolnoÊci pozyskiwania zaufania rozpracowywanych osób. 81

Wprowadzenie agenta do rozpracowania nast´puje za zgodà osób, które sprawujà kontrol´ nad rozpracowaniem. Nie wolno wprowadzaç do rozpracowania takich tajnych wspó∏pracowników, którzy nie umiejà zachowaç konspiracji wzgl´dnie sà podejrzani o dwulicowoÊç i prowokacj´. Tajnego wspó∏pracownika wprowadzonego do rozpracowania nie nale˝y zaznajamiaç z treÊcià posiadanych materia∏ów dotyczàcych figurantów, jak równie˝ z naszymi przypuszczeniami odnoÊnie charakteru ich przest´pczej dzia∏alnoÊci. Dla wprowadzenia agenta do rozpracowania z regu∏y wykorzystuje si´ naturalne lub celowo stworzone przez organy warunki. W wyjàtkowych wypadkach, podyktowanych operacyjnà koniecznoÊcià, dopuszczalne jest – za zgodà dyrektora departamentu Komitetu, kierownika Wojewódzkiego Urz´du lub ich zast´pców – wprowadzenie agenta do rozpracowania przy pomocy innego agenta, wykorzystywanego ju˝ w tym rozpracowaniu. Takie wprowadzenie – w zale˝noÊci od okolicznoÊci – realizuje si´ drogà rozszyfrowania agentów lub bez rozszyfrowania. Wprowadzenie tajnego wspó∏pracownika do rozpracowania nale˝y uznaç za pomyÊlnie zrealizowane w tym wypadku, gdy agent – zgodnie z poleceniem organów bezpieczeƒstwa – zapozna∏ si´ z rozpracowywanymi osobami, zdoby∏ lub posiada mo˝liwoÊç zdobycia ich zaufania i na tej podstawie uzyska∏ mo˝noÊç wykrywania ich przest´pczych zamierzeƒ i dzia∏aƒ. 2. Kontrola pracy agentury W celu uniknićia prowokacji, dezinformacji, dwulicowoÊci i dekonspiracji ze strony tajnych wspó∏pracowników nale˝y ich systematycznie kontrolowaç. Agentur´ kontroluje si´: – podczas spotkania z agentem (informatorem) – przez analizowanie dostarczonych materia∏ów, precyzowanie niejasnych sformu∏owaƒ u˝ytych w doniesieniu oraz zadawanie pytaƒ kontrolnych; – przy pomocy agentury – przez sprawdzanie zachowania si´ agenta (informatora) oraz podawanych przez niego faktów; – przez zlecanie agentowi kontrolnych zadaƒ zmierzajàcych do wyjaÊnienia faktów znanych ju˝ organom bezpieczeƒstwa z innych wiarygodnych êróde∏; – przy u˝yciu innych Êrodków pozostajàcych do dyspozycji organów (Êledztwo, obserwacja zewn´trzna, kontrola korespondencji i inne specjalne przedsi´wzićia). Pracownik operacyjny winien natychmiast reagowaç na sygna∏y Êwiadczàce o nieumiej´tnym i niew∏aÊciwym zachowaniu si´ tajnego wspó∏pracownika, gro˝àcym dekonspiracjà i zaprzepaszczeniem rozpracowania, oraz podjàç kroki w kierunku naprawienia tych b∏´dów w pracy, nie dekonspirujàc przy tym êród∏a otrzymanych sygna∏ów. W wypadku ujawnienia prowokacji, dwulicowoÊci lub dezinformacji ze strony tajnego wspó∏pracownika nale˝y wyprowadziç go z rozpracowania (grupy i pojedynczych osób), o ile to nie doprowadzi do zaprzepaszczenia sprawy. Je˝eli wyprowadzenie z rozpracowania agenta, który okaza∏ si´ prowokatorem, dezinformatorem i dwulicowcem, mo˝e doprowadziç do zaprzepaszczenia sprawy, nale˝y go w niej pozostawiç, nie zlecajàc mu jednak ˝adnych zadaƒ, które by ujawnia∏y nasze operacyjne zamiary, a ponadto skrupulatnie sprawdzajàc otrzymywane od niego informacje. O ile uzyskano dane Êwiadczàce o nieszczeroÊci tajnego wspó∏pracownika wobec organów i jego prowokacyjnym zachowaniu si´, pracownik operacyjny winien przedsi´wziàç kroki zmierzajàce do sprawdzenia tych danych, a zarazem zaniechaç zlecania tajnemu wspó∏pracownikowi takich zadaƒ, które mog∏yby ujawniç przed nim zamierzenia i przedsi´wzićia podejmowane w ramach rozpracowania. W ka˝dym wypadku prowokacyjnego post´powania tajnego wspó∏pracownika nale˝y przeprowadziç dochodzenie. O ile agentowi (informatorowi) udowodniono Êwiadomà i z∏oÊliwà prowokacj´, która spowodowa∏a powa˝ne nast´pstwa, nale˝y go pociàgnàç do odpowiedzialnoÊci zgodnie z obowiàzujàcymi przepisami prawa. § 13. Wychowanie tajnych wspó∏pracowników Wyniki pracy agenturalnej zale˝à od prawid∏owego kierowania i umiej´tnego wychowania agentów, informatorów i rezydentów. Wychowanie tajnych wspó∏pracowników polega na systematycznym wpajaniu im uczucia mi∏oÊci do Polski Ludowej i nienawiÊci do jej wrogów, jak równie˝ na przygotowywaniu agentury do wykonania trudnych i odpowiedzialnych zadaƒ, zlecanych przez organy bezpieczeƒstwa publicznego. 82

1. Wychowanie ideologiczne Pracownicy operacyjni wychowujà ideologicznie tajnych wspó∏pracowników podczas spotkaƒ przez omawianie z nimi posuni´ç Partii i Rzàdu w dziedzinie polityki wewn´trznej i zagranicznej, wyjaÊnianie im sensu aktualnych wydarzeƒ na arenie mi´dzynarodowej, prawid∏owe naÊwietlanie niezrozumia∏ych dla nich zagadnieƒ natury politycznej, jak równie˝ przez udzielanie s∏usznych i wyczerpujàcych odpowiedzi na nurtujàce ich ewentualne wàtpliwoÊci natury ideologicznej. Wychowanie ideologiczne winno uzmys∏owiç tajnemu wspó∏pracownikowi g∏´boki polityczny sens jego wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa i otrzymywanych konkretnych zadaƒ w walce z wrogami narodu polskiego, stworzyç i rozwinàç w nim poczucie wspó∏odpowiedzialnoÊci za stan bezpieczeƒstwa na konkretnym odcinku, uczyniç z niego Êwiadomego swej roli, aktywnego patriot´. Wychowanie ideologiczne agentów (informatorów, rezydentów) winno pobudziç ich czujnoÊç politycznà, pomóc im w rozpoznawaniu wroga, w demaskowaniu jego przest´pczych zamierzeƒ i poczynaƒ. Formy wychowania ideologicznego sà ró˝ne dla ka˝dego tajnego wspó∏pracownika i zale˝à przede wszystkim od jego dotychczasowej postawy ideowej, charakteru podstaw, na których opiera si´ jego wspó∏praca z organami bezpieczeƒstwa, jak równie˝ od jego cech osobistych, walorów intelektualnych, zainteresowaƒ itp. W ˝adnym jednak wypadku wychowanie ideologiczne tajnych wspó∏pracowników nie mo˝e przybraç formy specjalnych wyk∏adów, referatów, pogadanek itp. O skutecznym wychowaniu tajnego wspó∏pracownika decyduje wysoki poziom ideowo-polityczny pracownika operacyjnego oraz jego systematyczna praca nad uzupe∏nianiem swej wiedzy ogólnej i politycznej. 2. Szkolenie operacyjne W toku operacyjnego wychowania agentury pracownicy organów bezpieczeƒstwa publicznego uczà ka˝dego agenta i informatora: – umiej´tnoÊci zachowania si´ we wrogim Êrodowisku; – sposobów nawiàzywania kontaktów z osobami interesujàcymi organy bezpieczeƒstwa oraz zdobywania ich zaufania; – metod wykrywania przest´pczych zamierzeƒ i dzia∏aƒ wrogiego elementu; – umiej´tnoÊci samodzielnego, szybkiego i prawid∏owego orientowania si´ w niespodziewanie powsta∏ej skomplikowanej sytuacji; – zasad przestrzegania konspiracji w czasie wykonywania zadaƒ oraz w otoczeniu swoich bliskich, krewnych i znajomych. Operacyjne szkolenie tajnego wspó∏pracownika odbywa si´ podczas spotkaƒ przez: – wyjaÊnianie mu sposobów wykonania zleconych zadaƒ; – analizowanie pozytywnych i negatywnych stron zachowania si´ agenta (informatora) w trakcie wykonywania tych zadaƒ; – instruowanie agenta (informatora) o sposobach zachowania si´ w Êrodowisku osób, którymi interesujà si´ organy bezpieczeƒstwa. W toku instrukta˝u i analizy pracy agentury wolno wyjaÊniaç jej tylko te sposoby i metody pracy stosowane przez organy bezpieczeƒstwa publicznego, których znajomoÊç jest niezb´dna agenturze dla wykonania zleconych jej zadaƒ, a które nie ujawniajà ogólnych zamierzeƒ, dzia∏aƒ i przedsi´wzi´ç jednostki operacyjnej w konkretnej sprawie. Nie nale˝y uczyç metod pracy operacyjnej tajnych wspó∏pracowników uchylajàcych si´ od wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa, a tak˝e podejrzanych o zdrad´, dwulicowoÊç i prowokacj´ – do czasu ich ostatecznego sprawdzenia. § 14. Uk∏ad wzajemnych stosunków mi´dzy pracownikiem operacyjnym a tajnym wspó∏pracownikiem Jednym z wa˝niejszych elementów wychowania tajnych wspó∏pracowników jest nawiàzanie i utrzymanie rzeczowych stosunków mi´dzy pracownikiem operacyjnym a ka˝dym agentem, informatorem i rezydentem. W osobie pracownika operacyjnego tajny wspó∏pracownik winien widzieç bezwzgl´dnego wobec wrogów przedstawiciela organów w∏adzy paƒstwowej, autorytatywnego, wykszta∏conego, kulturalnego, zdyscyplinowanego, wymagajàcego i ˝yczliwego kierownika. 83

W trakcie pracy z tajnym wspó∏pracownikiem nale˝y stworzyç atmosfer´ zaufania. Agentowi i informatorowi zawerbowanemu na podstawie materia∏ów kompromitujàcych nie wolno bez ostatecznej koniecznoÊci przypominaç o pope∏nionych przez niego w przesz∏oÊci wykroczeniach i przest´pstwach. Pracownikowi operacyjnemu zabrania si´: – spoufalania si´ z tajnym wspó∏pracownikiem oraz utrzymywania z nim stosunków towarzyskich; – utrzymywania intymnych stosunków z tajnym wspó∏pracownikiem; – wykorzystywania agentury dla osobistych potrzeb; – przyjmowania podarunków od tajnych wspó∏pracowników, po˝yczania od nich pieni´dzy i korzystania z przedmiotów stanowiàcych ich w∏asnoÊç; – obiecywania tajnym wspó∏pracownikom rzeczy niewykonalnych; – poni˝ania godnoÊci tajnych wspó∏pracowników, obra˝ania ich osobistych, narodowych i religijnych uczuç. § 15. Wynagradzanie agentury Powa˝ne znaczenie posiada system materialnego wynagradzania agentury. Nale˝y wynagradzaç agentów i informatorów, którzy dobrze i sumiennie wykonujà zadania organów bezpieczeƒstwa. Forma wynagrodzenia zale˝y od konkretnych warunków i cech indywidualnych agenta lub informatora. Przy wyborze formy wynagrodzenia nale˝y mieç na uwadze, ˝e jest ono jednym z elementów wià˝àcych tajnego wspó∏pracownika z organami bezpieczeƒstwa i pobudza go do lepszego wykonania zadaƒ. Nale˝y jednak pami´taç, ˝e u niektórych tajnych wspó∏pracowników wynagradzanie mo˝e wywo∏aç tendencj´ do wprowadzania organów w b∏àd i do prowokacji. W niektórych wypadkach jako wynagrodzenie mogà s∏u˝yç pieniàdze lub podarunki, w innych – pomoc w leczeniu, uzyskaniu emerytury (jeÊli agent utraci∏ zdolnoÊç do pracy w zwiàzku z wykonywaniem zadaƒ organów) itp. W szczególnych wypadkach – gdy tajny wspó∏pracownik wyró˝ni∏ si´ w toku wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa swojà ofiarnoÊcià i oddaniem oraz wybitnie przyczyni∏ si´ do zlikwidowania wyjàtkowo niebezpiecznej organizacji, siatki szpiegowskiej itp. – mo˝na wystàpiç z wnioskiem o nagrodzenie go odznaczeniem paƒstwowym. Wszelkie wynagradzanie tajnego wspó∏pracownika winno byç w nale˝yty sposób zaszyfrowane przed otoczeniem. Pracownik operacyjny winien zawsze pokrywaç wydatki tajnych wspó∏pracowników zwiàzane z wykonywaniem zadaƒ organów bezpieczeƒstwa. § 16. Planowanie spotkaƒ z agenturà Du˝e znaczenie wychowawcze posiada system pracy oparty na planowaniu i odbywaniu periodycznych spotkaƒ z agenturà, co znajduje odbicie w kalendarzyku spotkaƒ. Przy sporzàdzaniu kalendarzyka nale˝y ustaliç takie godziny spotkaƒ, które sà wygodne dla tajnego wspó∏pracownika, a cz´stotliwoÊç tych spotkaƒ uzale˝niç od potrzeb operacyjnych oraz mo˝liwoÊci ka˝dego agenta (informatora, rezydenta). Niedopuszczalne jest przy tym stosowanie d∏u˝szych przerw mi´dzy spotkaniami. W kalendarzyku spotkaƒ odnotowuje si´ odbyte spotkania i ich wyniki, jak równie˝ spotkania przeniesione lub niedosz∏e do skutku z winy pracownika operacyjnego lub tajnego wspó∏pracownika. Na wypadek zerwania spotkania lub obustronnej koniecznoÊci natychmiastowego nawiàzania ∏àcznoÊci w nag∏ych wypadkach pracownik operacyjny zawczasu uzgadnia z tajnym wspó∏pracownikiem sposób nawiàzania ∏àcznoÊci, w zwiàzku z czym sporzàdza odpowiednià notatk´, którà za∏àcza do teczki personalnej tajnego wspó∏pracownika. Zerwanie spotkania z winy pracownika operacyjnego bez uzasadnionych przyczyn nale˝y traktowaç jako wypadek wyjàtkowy, wymagajàcy zbadania i odpowiedniego ustosunkowania si´. Kalendarzyk spotkaƒ zatwierdza w Komitecie – kierownik sekcji, w Wojewódzkim Urz´dzie – naczelnik Wydzia∏u lub jego zast´pca, w Powiatowym Urz´dzie (Delegaturze) – kierownik jednostki lub jego zast´pca. Pracownik operacyjny jest zobowiàzany do przestrzegania terminów przewidzianych w zatwierdzonym kalendarzyku spotkaƒ, a jego bezpoÊredni prze∏o˝ony – do systematycznego kontrolowania, czy spotkania odbywajà si´ w zaplanowanych terminach. 84

§ 17. Spotkanie kontrolne Jednym z wa˝nych i skutecznych Êrodków kontroli i pomocy pracownikowi operacyjnemu w wychowaniu, kierowaniu i wykorzystywaniu agentury jest kontrolne spotkanie, które odbywajà jego bezpoÊredni i wy˝si prze∏o˝eni. Przygotowujàc si´ do spotkania kontrolnego, prze∏o˝ony winien zapoznaç si´ z materia∏ami zawartymi w teczce personalnej i teczce pracy tajnego wspó∏pracownika oraz z treÊcià agenturalnego rozpracowania, w którym ten bierze udzia∏, wzgl´dnie z charakterem obiektu, na którym pracuje; w toku rozmowy z pracownikiem operacyjnym, kierujàcym stale pracà tajnego wspó∏pracownika, winien on wyjaÊniç sobie dodatnie i ujemne cechy agenta (informatora) oraz mo˝liwoÊci i perspektywy wykorzystania go w rozpracowaniu, jak równie˝ uzgodniç sposób przeprowadzenia spotkania. W toku kontrolnego spotkania zwierzchnik jest zobowiàzany przy pomocy stawiania konkretnych pytaƒ, wyjaÊniania treÊci doniesienia, formu∏owania zadaƒ oraz objaÊnienia sposobów ich wykonania praktycznie nauczyç podw∏adnego pracownika operacyjnego, jak nale˝y prawid∏owo przeprowadzaç spotkania. Na kontrolnym spotkaniu prze∏o˝ony stara si´ dodatkowo poznaç w toku rozmowy z tajnym wspó∏pracownikiem jego cechy osobiste oraz stosunek do wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa publicznego, zwracajàc szczególnà uwag´ na ujawnienie braków i ich przyczyn w pracy tajnego wspó∏pracownika. Winien on równie˝ wyjaÊniç, czy przestrzega si´ wymogów konspiracji oraz jakie sà wzajemne stosunki mi´dzy pracownikiem operacyjnym i tajnym wspó∏pracownikiem. W czasie odbywania spotkania kontrolnego nie wolno podwa˝aç autorytetu pracownika operacyjnego, bezpoÊrednio kierujàcego informatorem. Po odbyciu kontrolnego spotkania prze∏o˝ony z regu∏y sporzàdza notatk´, w której formu∏uje swoje uwagi i propozycje w sprawie wykorzystania tajnego wspó∏pracownika oraz usprawnienia kierownictwa jego pracà. Uwagi i propozycje nale˝y omówiç z pracownikiem operacyjnym, a w razie koniecznoÊci – podjàç decyzj´ o przekazaniu danego agenta, informatora lub rezydenta na ∏àcznoÊç innemu, bardziej doÊwiadczonemu pracownikowi. Nale˝y przy tym pami´taç, ˝e cz´ste, nieuzasadnione przekazywanie agentury ujemnie wp∏ywa na jej prac´. Wychowanie, prawid∏owe wykorzystanie i ochrona doÊwiadczonej, sprawdzonej i wiernej Polsce Ludowej agentury winno stanowiç jedno z najwa˝niejszych zadaƒ ca∏ego aparatu operacyjnego organów bezpieczeƒstwa. Z najbardziej cennà agenturà winien osobiÊcie utrzymywaç ∏àcznoÊç kierowniczy aktyw departamentów oraz wojewódzkich i powiatowych urz´dów Komitetu do Spraw Bezpieczeƒstwa Publicznego. § 18. Ocena pracy (charakterystyki) tajnych wspó∏pracowników Dla umo˝liwienia wszechstronnej analizy oraz prawid∏owej oceny mo˝liwoÊci i celowoÊci wykorzystania tajnych wspó∏pracowników, pracownik operacyjny zobowiàzany jest co najmniej raz do roku opracowaç charakterystyk´ ka˝dego tajnego wspó∏pracownika, z którym utrzymuje ∏àcznoÊç. Niezale˝nie od tego opracowuje on charakterystyki agentury w wypadku przekazania jej na ∏àcznoÊç innemu pracownikowi lub na ˝àdanie nadrz´dnych jednostek Komitetu. W charakterystyce nale˝y podaç: – w jakich rozpracowaniach tajny wspó∏pracownik by∏ wykorzystywany i jakie w zwiàzku z tym wykonywa∏ zadania; – wartoÊç, wiarygodnoÊç i obiektywizm dostarczonych przez niego materia∏ów; – czy na podstawie jego materia∏ów zrealizowano sprawy ewidencji operacyjnej i w jakim stopniu zosta∏y przy tym potwierdzone jego dane; – treÊç i rezultaty przedsi´wzi´ç stosowanych w celu sprawdzenia danych i zachowania si´ tajnego wspó∏pracownika; – stosunek jego do wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa; – zdolnoÊç orientowania si´ w sytuacji, inicjatyw´ i pomys∏owoÊç; – silne i s∏abe strony jego charakteru, sk∏onnoÊci; – umiej´tnoÊç przestrzegania konspiracji, zdyscyplinowanie; – gdzie odbywa∏y si´ z nim spotkania; – jakie i za co otrzyma∏ wynagrodzenie. 85

W koƒcowej cz´Êci charakterystyki pracownik operacyjny przedstawia wnioski odnoÊnie dalszego, najbardziej celowego wykorzystania danego tajnego wspó∏pracownika, wskazujàc przy tym, na jakie momenty w kierowaniu nim i wychowaniu nale˝y zwróciç uwag´ w toku dalszej z nim wspó∏pracy oraz jakiej odpowiada on kategorii agentury (agenta, informatora, rezydenta). Charakterystyk´ zatwierdza: w departamencie i Wojewódzkim Urz´dzie naczelnik wydzia∏u, w Powiatowym Urz´dzie (Delegaturze) – kierownik tej jednostki. Po zatwierdzeniu charakterystyk´ za∏àcza si´ do teczki personalnej tajnego wspó∏pracownika. § 19. Przeniesienie agentury z jednej kategorii do drugiej Przekwalifikowanie informatora na agenta i agenta na informatora wymaga uwzgl´dnienia warunków okreÊlonych dla ka˝dej z tych kategorii agentury (patrz rozdzia∏ I niniejszej instrukcji – § 1) oraz zgody prze∏o˝onego uprawnionego do udzielania zezwolenia na werbunek agenta. Przekwalifikowania dokonuje si´ na podstawie opracowanego w dowolnej formie „postanowienia”, które nale˝y przed∏o˝yç w Departamencie X Komitetu (Wydziale X Wojewódzkiego Urz´du) celem odnotowania odpowiednich zmian w ewidencji. § 20. Przekazywanie teczek personalnych agentury W wypadku gdy agent (informator, rezydent) wyje˝d˝a na sta∏e lub na d∏u˝szy okres czasu do innego powiatu lub województwa, nale˝y przekazaç jego teczk´ personalnà (wraz z charakterystykà za ostatni okres pracy) do odpowiedniej jednostki Komitetu – po uprzednim otrzymaniu od tej jednostki potwierdzenia, ˝e tajny wspó∏pracownik zamieszka∏ na podleg∏ym jej terenie. Przekazywanie teczek personalnych przed otrzymaniem takiego potwierdzenia jest wzbronione. Przy przekazywaniu teczki personalnej nale˝y opracowaç „postanowienie” (patrz za∏àcznik nr 2), które zatwierdza w Komitecie i Wojewódzkim Urz´dzie naczelnik Wydzia∏u, a w Powiatowym Urz´dzie (Delegaturze) kierownik tej jednostki. Przekazywanie teczek personalnych odbywa si´ wy∏àcznie za poÊrednictwem Departamentu X Komitetu (Wydzia∏u X Wojewódzkiego Urz´du). Fakt przekazania teczki nale˝y odnotowaç na osobistym koncie pracownika operacyjnego. Teczek pracy przeniesionych agentów (informatorów) nie nale˝y przekazywaç wraz z teczkami personalnymi, lecz przesy∏aç do archiwum Departamentu X Komitetu (Wydzia∏u X Wojewódzkiego Urz´du). Uwaga: O ile zachodzi operacyjna koniecznoÊç zapoznania si´ z ca∏oÊcià materia∏ów zawartych w teczce pracy przeniesionego agenta (informatora), jednostka operacyjna zwraca si´ pisemnie do archiwum, skàd otrzymuje materia∏y na okreÊlony czas do wykorzystania i zwrotu. W wypadku nawiàzania ∏àcznoÊci z tajnym wspó∏pracownikiem przyby∏ym z terenu podleg∏ego innej jednostce (jak równie˝ z poprzednio wy∏àczonym z sieci) pracownik operacyjny sporzàdza raport, w którym podaje w zwi´z∏ej formie dane charakteryzujàce tajnego wspó∏pracownika oraz uzasadnia celowoÊç i perspektywy jego wykorzystania. Raport wraz z materia∏ami teczki personalnej przedstawia si´ w Komitecie i Wojewódzkim Urz´dzie naczelnikowi Wydzia∏u, a w Powiatowym Urz´dzie (Delegaturze) – kierownikowi tej jednostki celem rozpatrzenia i uzyskania zgody na w∏àczenie przyby∏ego tajnego wspó∏pracownika do czynnej sieci agenturalnej. Po uzyskaniu zgody prze∏o˝onego – jednak nie póêniej ni˝ w ciàgu 2 tygodni od chwili otrzymania teczki – nale˝y tajnego wspó∏pracownika zarejestrowaç w Departamencie X (Wydziale X) zgodnie z obowiàzujàcym trybem. O ile agent (informator) nie zostaje w∏àczony do czynnej sieci, nale˝y przekazaç otrzymanà teczk´ personalnà do archiwum. W wypadku wyjazdu agenta na sta∏e za granic´, nale˝y – o ile zachodzi koniecznoÊç – przekazaç jego teczk´ personalnà do Departamentu I Komitetu w ustalonym trybie. Teczki personalne agentury mo˝na przesy∏aç tylko do jednostek Komitetu oraz do Zarzàdów Informacji MON, KBW i WOP. § 21. Eliminowanie z sieci agenturalnej 1. Podstawy eliminacji Tajnego wspó∏pracownika eliminuje si´ z sieci w wypadku: – ci´˝kiej i d∏ugotrwa∏ej choroby, która uniemo˝liwia mu wykonywanie zadaƒ organów bezpieczeƒstwa; 86

– ca∏kowitej nieprzydatnoÊci dla dalszego wykorzystania w sieci agenturalnej z uwagi na niezdolnoÊç do pracy, dekonspiracj´, demoralizacj´, nieszczeroÊç wobec organów, pope∏nienie przest´pstwa oraz brak mo˝liwoÊci; – podejrzanego post´powania zawierajàcego cechy dezinformacji, prowokacji i próby wykorzystywania wspó∏pracy z organami dla osiàgni´cia osobistych korzyÊci; – aresztu. Eliminacji z czynnej sieci agenturalnej podlegajà równie˝ tajni wspó∏pracownicy, którzy w toku wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa zostali wybrani lub mianowani na stanowiska wymienione w pkt. 5 § 3. 2. Dokumentowanie eliminacji Przy eliminowaniu tajnego wspó∏pracownika z sieci agenturalnej nale˝y – o ile zachodzi potrzeba – opracowaç jego charakterystyk´, która by zawiera∏a szczegó∏owe uzasadnienie motywów przemawiajàcych za niecelowoÊcià jego dalszego wykorzystywania i pozostawienia w sieci. Eliminacj´ dokumentuje si´ przez opracowanie „postanowienia” (patrz za∏àcznik nr 2), które zatwierdza prze∏o˝ony uprawniony do udzielania zezwolenia na werbunek danej kategorii tajnych wspó∏pracowników. Prze∏o˝ony zatwierdzajàcy „postanowienie”, winien przed powzi´ciem decyzji o wyeliminowaniu skrupulatnie przestudiowaç wszystkie materia∏y zawarte w teczce personalnej i teczce pracy eliminowanego tajnego wspó∏pracownika, a w razie koniecznoÊci – odbyç kontrolne spotkanie. Przy zaniechaniu kontaktu z tajnym wspó∏pracownikiem nale˝y z regu∏y przyjàç od niego zobowiàzanie o zachowaniu w tajemnicy faktu wspó∏pracy z organami bezpieczeƒstwa, jak równie˝ treÊci wykonywanych zadaƒ i nazwisk osób, którymi interesowa∏y si´ organy bezpieczeƒstwa. W szczególnych wypadkach (ze wzgl´dów operacyjnych i innych) nie przyjmuje si´ od eliminowanego zobowiàzania, co nale˝y uwidoczniç w „postanowieniu” o eliminacji. „Postanowienie” o wyeliminowaniu i zobowiàzanie o zachowaniu tajemnicy za∏àcza si´ do teczki personalnej eliminowanego tajnego wspó∏pracownika. Teczk´ personalnà i teczk´ pracy wyeliminowanego przekazuje si´ do Departamentu X Komitetu (Wydzia∏u X Wojewódzkiego Urz´du) celem z∏o˝enia do archiwum. W wypadku wyeliminowania z sieci agenturalnej dezinformatorów i prowokatorów nale˝y wszystkie osoby zarejestrowane na podstawie doniesieƒ tych agentów (informatorów) poddaç ponownemu skrupulatnemu sprawdzeniu i na podstawie materia∏ów kontroli powziàç decyzj´ w sprawie wycofania lub pozostawienia ich w ewidencji organów bezpieczeƒstwa publicznego.

IV. PODSTAWOWE ZASADY ORGANIZACJI I PRACY REZYDENTUR Rezydenturà nazywamy grup´ tajnych wspó∏pracowników pozostajàcych na ∏àcznoÊci jednego rezydenta. Rezydentury sk∏adajà si´ z regu∏y z informatorów. Potrzeb´ utworzenia rezydentury dyktujà specyficzne warunki pracy operacyjnej: na statkach morskich, w ekspedycjach rybackich, jak równie˝ warunki konspiracji i inne wzgl´dy, uniemo˝liwiajàce pracownikowi operacyjnemu spotykanie si´ z poszczególnymi tajnymi wspó∏pracownikami. Rezydentur´ mo˝na równie˝ tworzyç w ka˝dym uzasadnionym wypadku w tym celu, aby umo˝liwiç pracownikowi operacyjnemu utrzymywanie normalnej ∏àcznoÊci oraz celowe wykorzystywanie agentów i najcenniejszych informatorów w konkretnych rozpracowaniach. § 22. Tryb organizacji rezydentury Przed przekazaniem rezydentowi informatorów na ∏àcznoÊç pracownik operacyjny winien nauczyç go: – zasad przestrzegania konspiracji; – techniki odbywania spotkaƒ z informatorem i odbierania od niego doniesieƒ; – zasad instruowania informatora w zwiàzku ze zlecanymi mu zadaniami; – zasad wychowania informatora. Po przygotowaniu rezydenta do samodzielnej pracy pracownik operacyjny w ustalonym trybie zwraca si´ z proÊbà o zezwolenie na utworzenie rezydentury. Prze∏o˝eni, zatwierdzajàcy werbunek rezydenta i utworzenie rezydentury osobiÊcie, lub z ich polecenia odpowiedzialni pracownicy (co najmniej zast´pca naczelnika Wydzia∏u, zast´pca kierownika Powiatowego Urz´du) odbywajà kontrolne spotkanie, podczas którego sprawdzajà, czy rezydent jest przygotowany do pracy z informatorami. 87

Pracownik operacyjny przekazuje rezydentowi na ∏àcznoÊç informatorów osobiÊcie i ka˝dego oddzielnie. Przekazanie informatora na ∏àcznoÊç odbywa si´ na podstawie raportu zatwierdzonego przez prze∏o˝onego, który zezwoli∏ na utworzenie rezydentury. Raport przechowuje si´ w teczce personalnej informatora, zaÊ w teczce personalnej rezydenta dokonuje si´ odpowiedniej adnotacji. Nie wolno przekazywaç na ∏àcznoÊç rezydentowi: – agentów oraz informatorów, którzy biorà udzia∏ w aktywnym rozpracowaniu konkretnych osób wyst´pujàcych w sprawach agenturalnego rozpracowania; – jego krewnych; – osób, z którymi ∏àczà go nieprzyjazne stosunki; – osób bezpoÊrednio podleg∏ych mu s∏u˝bowo, jak równie˝ jego bezpoÊrednich prze∏o˝onych; – informatorów niesprawdzonych w toku konkretnej pracy, podejrzanych o dwulicowoÊç, uchylajàcych si´ od wspó∏pracy. Nie nale˝y przekazywaç na ∏àcznoÊç rezydentowi takich informatorów, którzy górujà nad nim poziomem umys∏owym i doÊwiadczeniem ˝yciowym. Informatorów przekazuje na ∏àcznoÊç rezydentowi ten pracownik, który kieruje pracà rezydenta. IloÊç informatorów przekazywanych na ∏àcznoÊç rezydentowi uzale˝niona jest od jego mo˝liwoÊci, kwalifikacji, doÊwiadczenia i w zasadzie nie powinna przekraczaç 6–8 osób. Rezydentów, którzy sumiennie wywiàzujà si´ ze swoich obowiàzków, mo˝na – za zezwoleniem dyrektora departamentu lub kierownika Wojewódzkiego Urz´du – systematycznie wynagradzaç. § 23. Organizacja pracy rezydentury Rezydent pracuje z informatorami pod sta∏ym kierownictwem i kontrolà pracownika operacyjnego. Pracownik operacyjny winien okazywaç szczególnà pomoc i uwag´ nowo zawerbowanym rezydentom, wspólnie z nimi opracowywaç kalendarzyki spotkaƒ, na kontrolnych spotkaniach przyjmowaç informatorów, analizowaç ich doniesienia, stawiaç zadania itd. Kalendarzyk spotkaƒ z informatorem przechowuje si´ w teczce personalnej rezydenta. Rezydent mo˝e mieç u siebie tylko zaszyfrowane notatki o zaplanowanych spotkaniach. Pracownik operacyjny wraz z rezydentem okreÊla miejsce przechowywania doniesieƒ, sposób ∏àcznoÊci i tryb przekazywania mu materia∏ów przez rezydenta. Rezydent kontaktuje si´ z informatorami na spotkaniach, wykorzystujàc do tego celu: swoje mieszkanie, lokal s∏u˝bowy, mieszkania informatorów, lokal kontaktowy otrzymany od pracownika operacyjnego lub inne miejsce, gwarantujàce konspiracj´ spotkania i stwarzajàce mo˝liwoÊç rozmowy z informatorem. Nie wolno – bez ÊciÊle uzasadnionej koniecznoÊci – wykorzystywaç rezydenta w charakterze informatora, co nie zwalnia jednak rezydenta od obowiàzku sygnalizowania organom bezpieczeƒstwa spostrze˝onych przejawów wrogiej dzia∏alnoÊci. § 24. Rozwiàzanie rezydentury Rezydentur´ rozwiàzuje si´: – w wypadku wyjazdu rezydenta; – w wypadku stwierdzenia nieprzydatnoÊci rezydenta do dalszej pracy; – w wypadku, gdy sytuacja operacyjna uleg∏a zmianie i nie ma potrzeby utrzymywania rezydentury; – po stwierdzeniu, ˝e w rezydenturze tkwià dwulicowcy i zdrajcy, którzy mogà zdekonspirowaç ca∏à rezydentur´. Wy∏àczenie poszczególnych informatorów z rezydentury nast´puje wówczas, gdy: – rezydent nie jest w stanie kierowaç danym informatorem; – informatora typuje si´ do wykorzystania w agenturalnym rozpracowaniu konkretnych osób (osoby) lub do wykonania specjalnych zadaƒ organów bezpieczeƒstwa, w treÊç których nie mo˝na wtajemniczyç rezydenta. W tych wypadkach pracownik operacyjny ustnie uprzedza na spotkaniu rezydenta i informatora, ˝e ∏àcznoÊç mi´dzy nimi zostaje przerwana, a nast´pnie dokonuje odpowiedniej adnotacji w ich teczkach personalnych. 88

V. PODSTAWOWE WYMOGI ORGANIZACJI I KORZYSTANIA Z LOKALÓW KONSPIRACYJNYCH I KONTAKTOWYCH Nieodzownym warunkiem skutecznego kierowania i wychowania agentury jest odbywanie systematycznych spotkaƒ z nià w miejscach gwarantujàcych konspiracj´. Takimi miejscami sà lokale konspiracyjne i kontaktowe. § 25. Lokale konspiracyjne Lokal konspiracyjny – to specjalnie urzàdzone i odpowiednio zaszyfrowane pomieszczenie, stanowiàce w∏asnoÊç organów bezpieczeƒstwa, wykorzystywane dla odbywania spotkaƒ z agenturà i przeprowadzania innych przedsi´wzi´ç specjalnych. Lokale konspiracyjne z regu∏y organizuje si´ w domach odwiedzanych przez wi´kszà iloÊç obywateli w ró˝nych sprawach gospodarczych, prywatnych, kulturalnych i innych, jak równie˝ w pomieszczeniach znajdujàcych si´ w takich miejscach, które mo˝na odwiedzaç bez obawy nara˝enia si´ na postronnà obserwacj´ i bez zwrócenia uwagi i zainteresowania ze strony otoczenia. Lokale konspiracyjne zaszyfrowuje si´ przez zameldowanie w nich podstawionych osób wzgl´dnie pod szyldem zmyÊlonych organizacji lub instytucji. § 26. Lokale kontaktowe W praktyce organów bezpieczeƒstwa spotkania z agenturà odbywajà si´ zasadniczo w tzw. lokalach kontaktowych, które ró˝nià si´ od lokalów konspiracyjnych tym, ˝e organy bezpieczeƒstwa korzystajà z nich za specjalnà zgodà zamieszka∏ych w nich prywatnych osób – w∏aÊcicieli mieszkaƒ. Niekiedy (zw∏aszcza w miejscowoÊciach wiejskich) lokale kontaktowe organizuje si´ w s∏u˝bowych pomieszczeniach ró˝nych instytucji i organizacji gospodarczych, medycznych i kulturalno-oÊwiatowych. Zabrania si´ organizowania i zdobywania lokalów konspiracyjnych i kontaktowych: – w pomieszczeniach organizacji partyjnych, zwiàzkowych i ZMP-owskich oraz w budynkach rad narodowych; – w budynkach s∏u˝bowych organów prokuratury, sàdu, milicji, WKR oraz organów bezpieczeƒstwa; – w mieszkaniach pracowników organów partyjnych i cz∏onków prezydiów rad narodowych, odpowiedzialnych pracowników prokuratury, sàdu, dyrektorów wi´kszych przedsi´biorstw, kierowników paƒstwowych instytucji oraz znanych dzia∏aczy spo∏ecznych. § 27. Tryb organizacji lokalów kontaktowych Przy doborze i organizacji lokalu kontaktowego nale˝y dbaç o to, aby: – w∏aÊciciel mieszkania i cz∏onkowie jego rodziny byli patriotami, a jego sàsiedzi nie znajdowali si´ w rozpracowaniu organów bezpieczeƒstwa; – mieszkanie, podejÊcie do niego, wejÊcia i wyjÊcia oraz po∏o˝enie w domu gwarantowa∏y konspiracj´ pracy operacyjnej w tym lokalu. W∏aÊciciela lokalu kontaktowego mo˝na z regu∏y dobraç spoÊród cz∏onków i kandydatów PZPR wzgl´dnie spoÊród sprawdzonych patriotów. Wytypowanego kandydata na w∏aÊciciela lokalu kontaktowego, cz∏onków jego rodziny, najbli˝sze otoczenie i znajomych nale˝y dok∏adnie sprawdziç w ewidencji operacyjnej. O w∏aÊcicielu mieszkania nale˝y zebraç charakteryzujàce go dane w miejscu pracy i zamieszkania. Nie nale˝y organizowaç lokalów kontaktowych u rodzin posiadajàcych du˝o dzieci lub u osób chronicznie i niebezpiecznie chorych. Po dobraniu mieszkania odpowiadajàcego wymogom organizacji lokalu kontaktowego oraz po sprawdzeniu w∏aÊciciela, cz∏onków rodziny i sàsiadów pracownik operacyjny sporzàdza raport o zezwolenie na zorganizowanie lokalu kontaktowego. Do raportu za∏àcza si´: plan lokalu z uwzgl´dnieniem podejÊcia do niego, wejÊç i wyjÊç oraz materia∏y uzyskane w rezultacie sprawdzenia w∏aÊciciela i innych osób. Zezwolenia na organizacj´ lokalów konspiracyjnych i kontaktowych udzielajà: w Komitecie dyrektorzy departamentów i ich zast´pcy, w Wojewódzkim i Powiatowym Urz´dzie (Delegaturze) – kierownicy Wojewódzkich Urz´dów i ich zast´pcy. 89

Po otrzymaniu zezwolenia na zorganizowanie lokalu kontaktowego pracownik operacyjny przyjmuje od w∏aÊciciela zobowiàzanie w dowolnej formie, w którym ten wyra˝a zgod´ na wykorzystanie jego mieszkania lub jego cz´Êci przez organy bezpieczeƒstwa oraz zobowiàzuje si´ zachowaç w tajemnicy powy˝szy fakt. Niezale˝nie od tego, w wypadku gdy w∏aÊciciel lokalu nie posiada mo˝liwoÊci ukrycia przed cz∏onkami rodziny faktu korzystania z mieszkania przez organy, nale˝y równie˝ przyjàç od ka˝dej doros∏ej osoby, zamieszka∏ej w tym lokalu, zobowiàzanie o zachowaniu tajemnicy. W∏aÊciciela mieszkania i cz∏onków jego rodziny nie nale˝y informowaç o charakterze pracy prowadzonej w ich mieszkaniu przez pracowników organów bezpieczeƒstwa. Po zatwierdzeniu organizacji lokalu konspiracyjnego (kontaktowego) rejestruje si´ go w Departamencie X Komitetu (Wydziale X Wojewódzkiego Urz´du) w trybie okreÊlonym w § 9 niniejszej instrukcji, nadajàc przy tym lokalowi dowolny kryptonim. W teczce lokalu konspiracyjnego (kontaktowego) winny si´ znajdowaç nast´pujàce dokumenty: – arkusz kontrolny; – spis pracowników operacyjnych, korzystajàcych z lokalu; – wykaz agentury, z którà odbywajà si´ spotkania w lokalu, sporzàdzony wed∏ug nast´pujàcego wzoru: liczba porzàdkowa, pseudonim tajnego wspó∏pracownika, nr teczki personalnej, od kiedy przychodzi na spotkania do danego lokalu, kiedy i z jakich przyczyn zaniechano spotykania si´ z nim w danym lokalu, uwagi; – zatwierdzony raport o zezwolenie na zorganizowanie lokalu oraz wszystkie materia∏y uzyskane w rezultacie sprawdzenia w∏aÊciciela, cz∏onków jego rodziny, sàsiadów i bliskich znajomych; – plan lokalu; – zobowiàzania w∏aÊciciela i cz∏onków jego rodziny; – notatka, w której okreÊla si´ godziny korzystania z lokalu oraz podaje si´ treÊç instrukta˝u udzielonego w∏aÊcicielowi i cz∏onkom rodziny o tym, jak nale˝y wyt∏umaczyç otoczeniu odwiedziny mieszkania przez pracownika i inne osoby. § 28. Przyjmowanie tajnych wspó∏pracowników w lokalach W lokalach konspiracyjnych i kontaktowych nale˝y przyjmowaç agentur´ w takiej iloÊci, która umo˝liwia zachowanie w tajemnicy przed otoczeniem faktu wykorzystywania lokalu przez organy bezpieczeƒstwa. W lokalu konspiracyjnym przyjmuje si´ tylko cennà i sprawdzonà agentur´, w lokalu kontaktowym – informatorów i innych agentów. Nie nale˝y przyjmowaç w lokalach konspiracyjnych i kontaktowych agentury podlegajàcej wyeliminowaniu i podejrzanej o dwulicowoÊç, nie nale˝y tak˝e przyjmowaç agentury spoÊród znajomych w∏aÊciciela lokalu oraz agentury zaanga˝owanej w jednej sprawie lub znajàcej si´ wzajemnie. Odbywajàc spotkania w lokalu kontaktowym, pracownik operacyjny powinien z regu∏y osobiÊcie wprowadzaç i wyprowadzaç przyjmowanych tajnych wspó∏pracowników, aby w ten sposób uchroniç ich przed rozpoznaniem przez w∏aÊciciela lokalu i jego rodzin´. Spotkania w lokalu winny byç tak planowane, ˝eby przerwa mi´dzy koƒcem jednego spotkania a poczàtkiem drugiego wynosi∏a nie mniej ni˝ godzin´. Nie zaleca si´ odbywania wi´cej ni˝ 2–3 spotkania dziennie w jednym lokalu. W niektórych wypadkach konieczna jest okresowa zmiana dni i godzin, w których odbywa si´ spotkania z jednym i tym samym tajnym wspó∏pracownikiem. Z jednego lokalu kontaktowego mo˝e korzystaç najwy˝ej dwóch pracowników operacyjnych, spoÊród których jeden ponosi osobistà odpowiedzialnoÊç za jego wykorzystanie i zakonspirowanie. Organy bezpieczeƒstwa winny pokrywaç wydatki zwiàzane z wykorzystywaniem lokalu kontaktowego, jak równie˝ z ewentualnymi Êwiadczeniami pewnych us∏ug przez jego w∏aÊciciela. Zabrania si´ odbywania spotkaƒ w pomieszczeniach s∏u˝bowych organów bezpieczeƒstwa, jak równie˝ w tzw. miejscach umówionych, niegwarantujàcych konspiracji spotkania. § 29. Kontrola lokalów kontaktowych Celem zabezpieczenia lokalów konspiracyjnych i kontaktowych przed rozszyfrowaniem oraz unikni´cia dekonspiracji przyjmowanej w nich agentury, pracownik operacyjny w sposób systematyczny – lecz nie rzadziej ni˝ raz do roku – dokonuje kontrolnych przedsi´wzi´ç, które majà na celu wyjaÊnienie: – czy nie nastàpi∏o naruszenie konspiracji przez w∏aÊciciela i cz∏onków jego rodziny; 90

– czy fakt odwiedzin mieszkania przez osoby postronne nie wzbudza podejrzeƒ u sàsiadów; – czy nie stwierdzono wÊród przyjmowanych tajnych wspó∏pracowników zdrajców i dwulicowców. Kontrol´ t´ przeprowadza si´ drogà rozmów z w∏aÊcicielem i cz∏onkami jego rodziny, przy pomocy wywiadu-ustalenia przeprowadzonego przez agentur´ oraz innych Êrodków. Gdy kontrola ustali∏a, ˝e praca w lokalu wzbudza podejrzenie wÊród otoczenia, wzgl´dnie gdy wÊród sieci przyjmowanej w lokalu ujawniono zdrajc´ lub dwulicowca, korzystanie z lokalu kontaktowego nale˝y przerwaç a˝ do pe∏nego wyjaÊnienia wszystkich okolicznoÊci. Nale˝y zaniechaç korzystania z lokalu, gdy: – otrzymano powa˝ne materia∏y kompromitujàce w∏aÊciciela lub cz∏onków jego rodziny lub gdy naruszyli oni zasady konspiracji; – w rodzinie w∏aÊciciela zaistnia∏y warunki utrudniajàce dalszà prac´ w lokalu (powi´kszenie si´ rodziny, dokwaterowanie itd.); – kontrola stwierdzi∏a, ˝e wÊród sieci przyjmowanej w lokalu znajduje si´ zdrajca. O tymczasowej przerwie w korzystaniu z lokalów kontaktowych decyduje naczelnik wydzia∏u operacyjnego Komitetu i Wojewódzkiego Urz´du, kierownik Powiatowego Urz´du (Delegatury). Zaniechanie korzystania z lokalu kontaktowego nast´puje na podstawie uzasadnionego postanowienia (patrz za∏. nr 2), zatwierdzonego przez prze∏o˝onego, który udzieli∏ zezwolenia na za∏o˝enie lokalu. W wypadku zaniechania korzystania z lokalu nale˝y wziàç zobowiàzanie od w∏aÊciciela i cz∏onków jego rodziny o zachowaniu w tajemnicy faktu wykorzystywania mieszkania przez organy bezpieczeƒstwa. Teczk´ takiego lokalu kontaktowego przekazuje si´ do archiwum Departamentu X Komitetu (Wydzia∏u X Wojewódzkiego Urz´du).

VI. EWIDENCJA AGENTURY § 30. Organizacja ewidencji agentury Ewidencj´ agentury organów bezpieczeƒstwa prowadzà systemem kartotecznym: Departament X Komitetu oraz Wydzia∏y X Wojewódzkich Urz´dów. W Departamencie X Komitetu ewidencjonuje si´ agentur´ departamentów operacyjnych Komitetu; w wydzia∏ach X Wojewódzkich Urz´dów – agentur´ wojewódzkiego urz´du i podleg∏ych mu powiatowych urz´dów. Warszawskie Urz´dy do Spraw Bezpieczeƒstwa Publicznego – Wojewódzki i Miejski – niezale˝nie od tego, ˝e ewidencjonujà swojà agentur´ w swoich Wydzia∏ach X – zg∏aszajà jà zarazem do Departamentu X Komitetu, przesy∏ajàc jeden egzemplarz karty alfabetycznej (wzór nr EO-4a). Wydzia∏y Informacji MON przesy∏ajà jeden egzemplarz kart ewidencyjnych (wzór nr EO-4-a) do Departamentu X oraz do w∏aÊciwych terytorialnie wydzia∏ów X Wojewódzkich Urz´dów, o ile zawerbowany przez nie tajny wspó∏pracownik jest osobà cywilnà. Wydzia∏y terenowe pionu Departamentu V Komitetu rejestrujà i ewidencjonujà agentur´ w Departamencie X oraz w Wydzia∏ach X Wojewódzkich Urz´dów wed∏ug terytorialnego rozmieszczenia DOKP. Rejestracji i zaewidencjonowaniu w Departamencie X (Wydzia∏ach X) podlegajà wszyscy agenci, informatorzy, rezydenci i w∏aÊciciele lokalów konspiracyjnych (kontaktowych) organów bezpieczeƒstwa publicznego – z wyjàtkiem tajnych wspó∏pracowników wykorzystywanych na terenie zagranicy oraz szczególnie cennych agentów (w ambasadach, poselstwach, konsulatach itd.) jednostek operacyjnych organów Komitetu. Zagranicznà agentur´ oraz szczególnie cennych agentów ewidencjonujà we w∏asnym zakresie w∏aÊciwe jednostki operacyjne za ka˝dorazowym zezwoleniem dyrektora departamentu w Komitecie i kierownika Wojewódzkiego Urz´du w województwach. Departament X Komitetu oraz wydzia∏y X Wojewódzkich Urz´dów prowadzà ewidencj´ agentury zgodnie ze specjalnà instrukcjà Komitetu. § 31. Tryb sprawdzania w ewidencji agentury Sprawdzenie w ewidencji agentury prowadzonej przez Departament X Komitetu oraz Wydzia∏y X Wojewódzkich Urz´dów odbywa si´ w zwiàzku z aresztem, przygotowaniami do werbunku, wszcz´ciem spraw 91

ewidencji operacyjnej, wezwaniem do organów bezpieczeƒstwa publicznego w charakterze Êwiadka lub w zwiàzku z innymi przedsi´wzi´ciami operacyjnymi. Informacji o wynikach sprawdzenia w kartotece sieci agenturalnej udziela si´ wy∏àcznie organom bezpieczeƒstwa i Wydzia∏om Informacji MON. Jednostkom operacyjnym organów Ministerstwa Spraw Wewn´trznych udziela si´ takich informacji zgodnie z odr´bnà instrukcjà. W celu sprawdzenia w kartotece sieci agenturalnej wype∏nia si´ oddzielnie na ka˝dà osob´ specjalny druk (wzór nr E-15, oznaczony paskiem), w którym nale˝y podaç pe∏ne dane personalne oraz przyczyn´ sprawdzenia. Druki E-15 podpisujà: w Komitecie i Wojewódzkich Urz´dach – naczelnik wydzia∏u lub jego zast´pca, w Powiatowym Urz´dzie (Delegaturze) – kierownik tej jednostki lub jego zast´pca. W wypadku gdy sprawdzana osoba znajduje si´ w czynnej sieci agentury, pracownik ewidencji podaje na odwrocie druku departament (wydzia∏), do którego nale˝y zwróciç si´ o informacje, a równoczeÊnie powiadamia o tym w∏aÊciwy departament (wydzia∏). W wypadku gdy teczka personalna sprawdzanej osoby znajduje si´ w archiwum, w odpowiedzi podaje si´ jedynie numer, pod którym zarejestrowana jest w archiwum teczka personalna tajnego wspó∏pracownika. W tym wypadku, gdy sprawdzenie da∏o wynik negatywny, nale˝y zwróciç zapytanie z odpowiedzià na odwrocie, ˝e sprawdzana osoba nie jest notowana w Departamencie X Komitetu (Wydziale X Wojewódzkiego Urz´du). Nale˝yta organizacja i wykorzystanie sieci agenturalnej w walce z wrogami Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, obozu socjalizmu i demokracji wymaga od ca∏ego aparatu operacyjnego, organów bezpieczeƒstwa publicznego bezwzgl´dnego wype∏niania przepisów niniejszej instrukcji. Kierowniczy aktyw Komitetu, Wojewódzkich i Powiatowych Urz´dów do Spraw Bezpieczeƒstwa Publicznego winien sprawowaç sta∏à kontrol´ nad pracà z agenturà przez osobistà prac´ z tajnymi wspó∏pracownikami, odbywanie spotkaƒ kontrolnych, analizowanie ujawnionych niedociàgni´ç i b∏´dów w pracy podw∏adnych, prawid∏owà organizacj´ pracy, systematyczne wychowanie i nauczanie pracowników operacyjnych. Kierowniczy aktyw Komitetu, Wojewódzkich i Powiatowych Urz´dów winien stale wyjaÊniaç podleg∏ym pracownikom operacyjnym, ˝e praca z agenturà jest zaszczytnym i odpowiedzialnym obowiàzkiem, powierzonym im przez Parti´ i wymagajàcym nieustannego doskonalenia metod pracy agenturalno-operacyjnej4.

4 Za∏àczniki do instrukcji stanowià pomini´te w druku: Uk∏ad materia∏ów w teczce personalnej tajnego wspó∏pracownika; wzór formularza: Postanowienie o przekazaniu, przes∏aniu teczki personalnej lub z∏o˝eniu jej do archiwum.

TAJNE POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA MINISTERSTWO SPRAW WEWN¢TRZNYCH

ZARZÑDZENIE nr 0121/60 MINISTRA SPRAW WEWN¢TRZNYCH z dnia 2 lipca 1960 r. w sprawie nowych przepisów o podstawowych Êrodkach i formach pracy operacyjnej s∏u˝by bezpieczeƒstwa 1. Wprowadzam w ˝ycie Instrukcj´ nr 03/60 z dnia 2 lipca 1960 roku o podstawowych Êrodkach i formach pracy operacyjnej s∏u˝by bezpieczeƒstwa – stanowiàcà za∏àcznik do niniejszego Zarzàdzenia. 2. Tracà moc obowiàzujàcà: Uchwa∏a b. Komitetu do spraw Bezpieczeƒstwa Publicznego z dnia 11 marca 1955 roku „o zasadach pracy z agenturà, prowadzeniu rozpracowaƒ agenturalnych i ewidencji operacyjnej”; Instrukcja nr 03/55 „o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeƒstwa publicznego PRL”; Instrukcja nr 04/55,,o zasadach pracy z agenturà w organach bezpieczeƒstwa publicznego PRL” oraz postanowienia innych przepisów sprzeczne z wymienionà w pkt. l Instrukcjà. 3. Dyrektorzy Departamentów II i III w terminie do dnia 15 sierpnia 1960 roku okreÊlà obiekty, na których w myÊl Instrukcji nale˝y prowadziç sprawy obiektowe. Dyrektor Biura,,C” w terminie do dnia 15 sierpnia 1960 roku wyda nowe przepisy w sprawie rejestracji, okreÊli tryb przekwalifikowania spraw operacyjnych i wprowadzenia nowej dokumentacji. Dyrektor Departamentu Kadr i Szkolenia w∏àczy Instrukcj´ do programu szkolenia w szko∏ach operacyjnych i do szkolenia zawodowego w jednostkach. Celem zapoznania aparatu operacyjnego z Instrukcjà, Dyrektorzy Departamentów i Zast´pcy Komendantów Wojewódzkich MO ds. bezpieczeƒstwa zorganizujà w podleg∏ych im jednostkach odprawy dla aktywu kierowniczego w terminie do dnia 15 sierpnia 1960 roku oraz dla wszystkich zainteresowanych funkcjonariuszy do dnia 15 wrzeÊnia 1960 r. MINISTER (–) W¸ADYS¸AW WICHA

TAJNE POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA MINISTERSTWO SPRAW WEWN¢TRZNYCH

INSTRUKCJA nr 03/60 z dnia 2 lipca 1960 r. O PODSTAWOWYCH ÂRODKACH I FORMACH PRACY OPERACYJNEJ S¸U˚BY BEZPIECZE¡STWA S∏u˝ba bezpieczeƒstwa Ministerstwa Spraw Wewn´trznych powo∏ana jest do zwalczania dzia∏alnoÊci wymierzonej przeciwko ustrojowi Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, budownictwu socjalistycznemu i interesom mas pracujàcych. W wykonaniu tej funkcji s∏u˝ba bezpieczeƒstwa zajmuje si´ ujawnianiem, rozpoznawaniem i likwidowaniem szpiegowskiej dzia∏alnoÊci imperialistycznych wywiadów oraz dzia∏alnoÊci dywersyjnej, sabota˝owej i terrorystycznej, jak te˝ wszelkiego rodzaju wrogiej dzia∏alnoÊci wymierzonej przeciwko socjalistycznemu rozwojowi naszego kraju i obliczonej na utrudnianie i hamowanie realizacji polityki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i Rzàdu PRL. Aparat bezpieczeƒstwa MSW, jako jeden z organów paƒstwowych w systemie w∏adzy ludowej, spe∏nia swe zadania w s∏u˝bie narodu w oparciu o jego zaufanie i pomoc wszystkich tych, którym droga jest przysz∏oÊç naszego kraju. Kszta∏towany przez proces budownictwa socjalistycznego uk∏ad si∏ spo∏ecznych w naszym kraju nie mieÊci si´ w dawnych, uproszczonych poglàdach na przebieg walki klasowej. Podstaw´ dla okreÊlenia kierunków, taktyki i doboru metod pracy s∏u˝by bezpieczeƒstwa stanowiç musi pe∏na, prawid∏owa politycznie ocena aktualnej sytuacji. Front walki klasowej zawiera szereg odcinków, na których wróg próbuje atakowaç, na których mo˝na si´ te˝ spodziewaç czasowego zaognienia sytuacji, szczególnie w okresach zaostrzenia sytuacji mi´dzynarodowej, jak równie˝ w zwiàzku z wa˝niejszymi akcjami politycznymi podejmowanymi przez Parti´ i Rzàd. Na kszta∏towanie si´ sytuacji polityczno-operacyjnej w kraju rzutuje wroga dzia∏alnoÊç paƒstw imperialistycznych, zarówno charakteru szpiegowskiego, jak te˝ wyra˝ajàca si´ w próbach wrogiego oddzia∏ywania politycznego. Skierowana przeciwko Polsce Ludowej szpiegowska dzia∏alnoÊç wywiadów, szczególnie amerykaƒskiego i zachodnioniemieckiego, nie s∏abnie. Odpowiednio do sytuacji wywiady te doskonalà formy i metody swego dzia∏ania. Nie rezygnujàc z klasycznych form agenturalnych, starajà si´ one rozwijaç równie˝ formy pozaagenturalnej dzia∏alnoÊci, dà˝àc do zdobywania informacji na drodze oficjalnych i towarzyskich kontaktów oraz bezpoÊrednich obserwacji na terenie naszego kraju. Imperialistyczne oÊrodki usi∏ujà równie˝ wywieraç wp∏yw na kszta∏towanie si´ sytuacji wewn´trznej w naszym kraju, szerzàc ró˝nymi drogami defetyzm wobec budownictwa socjalistycznego, negowanie naszego dorobku, przy jednoczesnym gloryfikowaniu kapitalizmu. Na tym tle rodzà si´ u niektórych osób przejawy s∏u˝alczoÊci wobec Zachodu, szukania powiàzaƒ z bur˝uazyjnymi ko∏ami za granicà, a nieraz nawet anga˝owania si´ w dzia∏alnoÊç sprzecznà z interesami naszego paƒstwa lub wr´cz wiàzania si´ z obcymi wywiadami. Agresywne ko∏a militarystów niemieckich w swych odwetowych poczynaniach wykorzystujà przeciwko Polsce zarówno swój aparat wywiadowczy, który stale rozbudowujà, jak te˝ wszelkie dost´pne im Êrodki dla rozwijania w naszym kraju dzia∏alnoÊci rewizjonistycznej. Ju˝ samo istnienie paƒstwowego zaplecza w postaci NRF z jego odwetowà politykà stanowi grunt, na którym mogà rodziç si´ w Polsce przejawy niemieckiej dzia∏alnoÊci rewizjonistycznej. Dla sytuacji polityczno-operacyjnej wewnàtrz kraju charakterystycznym jest wyraêne zaw´˝enie si´ mo˝liwoÊci dzia∏ania wrogich, tradycyjnych ugrupowaƒ politycznych. W zetkni´ciu z dzisiejszà rzeczywistoÊcià, z dorobkiem 15-lecia Polski Ludowej zbankrutowa∏y ich programowe niegdyÊ has∏a. Kruszy si´ kadra reprezentujàca te wrogie kierunki. Wrogie, reakcyjne elementy niezale˝nie od starszego lub nowszego rodowodu, zarówno te, które posiada∏y kiedyÊ swój program i formy organizacyjne, jak te˝ te, które w ogóle nie posiadajà rodowodu ani okreÊlonych form organizacyjnych, w swych praktycznych zamierzeniach bazujà dzisiaj przede wszystkim 94

na wszelkich trudnoÊciach powstajàcych w trakcie budownictwa socjalistycznego, jak te˝ ∏udzà si´ mo˝liwoÊcià rozdêwi´ków w obozie socjalistycznym i spekulujà na temat ró˝nych wydarzeƒ mi´dzynarodowych. Wszystkim tym zarówno starym reakcyjnym ugrupowaniom, jak te˝ i nowszej daty elementom antysocjalistycznym w naszym kraju wspólne jest przede wszystkim wiàzanie swych nadziei i ∏àczenie wysi∏ków z dzia∏alnoÊcià wrogich kó∏ koÊcielnych oraz prozachodnia orientacja. Reakcyjny kler KoÊcio∏a katolickiego, posiadajàcego scentralizowanà organizacj´, powa˝ne zaplecze i znaczne wp∏ywy w ró˝nych warstwach naszego spo∏eczeƒstwa, stanowi g∏ównà antysocjalistycznà si∏´ wewnàtrz kraju. Bardzo z∏o˝onà jest sytuacja polityczna na naszej wsi. Przeciwko polityce rolnej Partii i Rzàdu wyst´pujà tu zjednoczone si∏y naszych przeciwników: reakcyjny kler, wrogie elementy ku∏ackie, resztki elementów kapitalistycznych w mieÊcie i wszelkie miko∏ajczykowskie, jak te˝ i inne wrogie, opozycyjne grupy pojawiajàce si´ na wsi na bazie aktualnych problemów walki klasowej. W zakresie taktyki i form wrogiej dzia∏alnoÊci wyst´pujà obecnie pewne tendencje wspólne dla wszystkich ugrupowaƒ i wrogich elementów. Choç nadal wyst´pujà klasyczne formy dzia∏alnoÊci organizacyjnej i jawne wrogie wystàpienia, dominujàcà jednak tendencjà jest stosowanie takich form wrogiej dzia∏alnoÊci, które pozwalajà na stwarzanie pozorów legalnoÊci i unikanie kolizji z prawem. Najcz´Êciej wyst´puje wroga dzia∏alnoÊç polegajàca na sianiu niewiary w polityk´ w∏adzy ludowej, podrywaniu autorytetu poszczególnym organom i ludziom reprezentujàcym te organy, dà˝eniu do parali˝owania lub hamowania ró˝nych akcji paƒstwowych. Dzia∏alnoÊç taka w zasadzie prowadzona jest grupowo, w porozumieniu czy zmowie. Zdarzajà si´ wypadki, ˝e ludzie nale˝àcy do tego rodzaju grup czy zmów zaczynajà wykorzystywaç ∏àczàce ich zwiàzki równie˝ dla pope∏nienia nadu˝yç i innych pospolitych przest´pstw gospodarczych. Przed s∏u˝bà bezpieczeƒstwa, powo∏anà do ochrony ludowego paƒstwa i zabezpieczenia przed wrogà dzia∏alnoÊcià realizacji programu nakreÊlonego przez Parti´ i Rzàd PRL, stojà powa˝ne zadania wymagajàce du˝ego wysi∏ku wszystkich ogniw aparatu oraz ciàg∏ej analizy przebiegu i wyników pracy, konfrontowania ich z wymaganiami aktualnej rzeczywistoÊci politycznej naszego kraju. Ustanowione niniejszà Instrukcjà zasady pracy operacyjnej b´dà skutecznà pomocà w walce z wrogiem jedynie w po∏àczeniu z aktywnoÊcià i inicjatywà oraz g∏´bokà wiedzà politycznà funkcjonariuszy tej s∏u˝by. Nasza ojczyzna – Polska Ludowa, przezwyci´˝ajàc napotykane trudnoÊci, czyni sta∏e post´py w rozwoju budownictwa socjalistycznego i podnoszeniu poziomu materialnego i kulturalnego ludzi pracy. RoÊnie si∏a Partii, a rozwój sytuacji potwierdza w pe∏ni s∏usznoÊç jej polityki. Stwarza to obiektywnie korzystne warunki dla pracy s∏u˝by bezpieczeƒstwa, dla walki z wrogiem.

CZ¢Âå I ZASADY UZYSKIWANIA I KORZYSTANIA Z POMOCY OBYWATELI W PRACY S¸U˚BY BEZPIECZE¡STWA Istotnym warunkiem skutecznoÊci pracy s∏u˝by bezpieczeƒstwa jest pomoc obywateli. Wiele osób udziela s∏u˝bie bezpieczeƒstwa swej pomocy, gdy˝ sami widzà i rozumiejà, ˝e s∏u˝ba ta zajmuje si´ faktami i przejawami wrogiej dzia∏alnoÊci, których szkodliwoÊç równie˝ dla nich jest oczywistà i pragnà z nimi walczyç. Wielu sygnalizuje o zauwa˝onych faktach sprzecznych z ich postawà politycznà, patriotyzmem, poczuciem sprawiedliwoÊci, przywiàzaniem do zak∏adu pracy itp. Jednym z istotnych czynników wp∏ywajàcych na kszta∏towanie obywatelskiej postawy i atmosfery pot´pienia wrogiej dzia∏alnoÊci jest odpowiednie zapoznawanie spo∏eczeƒstwa z problemami ochrony Paƒstwa Ludowego, demaskowanie wrogich poczynaƒ i wyostrzanie uwagi na sygna∏y wrogiej dzia∏alnoÊci. W tym celu nale˝y wykorzystywaç ró˝ne mo˝liwoÊci kontaktu ze spo∏eczeƒstwem i odpowiedniego oddzia∏ywania, m.in. na zebraniach w zak∏adach pracy, organizacjach spo∏ecznych, na sesjach rad narodowych, jak te˝ w drodze publikacji prasowych. Obywateli, którzy zg∏aszajà si´ do naszych organów, nale˝y odpowiednio przyjmowaç i wys∏uchiwaç, w pe∏ni doceniajàc ich obywatelskà postaw´. W zasadzie ka˝demu z tych obywateli nale˝y nast´pnie podaç w odpowiedniej formie, na ile jego informacja okaza∏a si´ pomocna, i podzi´kowaç za jej przekazanie. Tak samo nale˝y post´powaç w stosunku do tych, którzy pisemnie przesy∏ajà swe informacje czy spostrze˝enia co do podejrzanych zjawisk budzàcych ich zaniepokojenie. Nawet doniesienia anonimowe za95

wierajà nieraz momenty zas∏ugujàce na naszà uwag´. Niekiedy mo˝e si´ okazaç celowym ustalenie autora anonimu dla skorzystania z jego pomocy w wyjaÊnianiu sprawy. Natomiast tym osobom, które zg∏aszajà si´ z fa∏szywymi informacjami na skutek swej z∏oÊliwoÊci, chorobliwej podejrzliwoÊci, a nieraz celem wykorzystania s∏u˝by bezpieczeƒstwa dla osobistych porachunków, nale˝y wskazaç na niew∏aÊciwoÊç ich post´powania, a czasem udzieliç zdecydowanej odprawy. Potrzeby pracy operacyjnej wymagajà równie˝, aby nie czekajàc na inicjatyw´ obywateli w przekazywaniu nam sygna∏ów o wrogiej czy podejrzanej dzia∏alnoÊci, zwracaç si´ do tych, na których pomoc i dyskrecj´ mo˝na liczyç. Zwykle b´dà to ludzie znani ze swej pozytywnej postawy i przychylnego ustosunkowania si´ do w∏adz paƒstwowych. Zadania s∏u˝by bezpieczeƒstwa na pewnych odcinkach dyktujà koniecznoÊç utrzymywania kontaktów z tymi, którzy z racji zajmowanego stanowiska zawodowego posiadajà w zasadzie obowiàzek meldowania o przejawach dzia∏alnoÊci przest´pczej, jakie zdarzy∏yby si´ na odcinku ich pracy, jak te˝ z innymi ludêmi majàcymi sta∏à stycznoÊç z interesujàcymi nas osobami i zagadnieniami. W pewnych wypadkach natrafimy na ludzi, którzy dawniej zwiàzani byli ÊciÊlejszà wspó∏pracà ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa. O ile mamy o nich dobrà opini´, nale˝y wykorzystaç ich mo˝liwoÊci. Obecnie udzielanej przez nich pomocy obywatelskiej nie mo˝na jednak traktowaç jako kontynuacji wspó∏pracy. Zakres pomocy udzielanej przez obywateli zamykaç si´ b´dzie w ramach mo˝liwoÊci wynikajàcych z ich codziennych zaj´ç zawodowych, pe∏nionych funkcji, stosunków sàsiedzkich itp. Do jednych nale˝y si´ zwracaç, stosownie do wynikajàcych doraênych potrzeb, o jednorazowà przys∏ug´ polegajàcà na udzieleniu nam konkretnej informacji, naÊwietleniu pewnego faktu lub zjawiska, wyra˝eniu swej fachowej opinii, udost´pnieniu dokumentacji, a nawet wykonaniu pewnej czynnoÊci na naszà proÊb´. Do innych znów mo˝na si´ zwracaç o pomoc w tym samym zakresie, lecz na przestrzeni pewnego czasu. Kontakt z nimi mo˝e sprowadzaç si´ równie˝ do wskazania im, jakiego rodzaju zjawiska interesujà s∏u˝b´ bezpieczeƒstwa, z proÊbà o niezw∏oczne sygnalizowanie nam o uzyskanych spostrze˝eniach w tym zakresie. Rozmowy przeprowadzane z wymienionymi obywatelami nieraz umo˝liwiajà nam konfrontowanie naszych sàdów i ocen co do sytuacji czy poszczególnych zjawisk z ich poglàdami. Pomaga to uzyskaç wi´kszà wszechstronnoÊç w ocenach, co sprzyja obiektywizmowi w pracy. Tà drogà mo˝na te˝ orientowaç si´ co do stosunków i uk∏adu si∏ w pewnych Êrodowiskach czy sytuacji w zak∏adach pracy, aby na tym tle widzieç we w∏aÊciwej skali i prawid∏owo oceniaç niebezpieczeƒstwo wrogiej dzia∏alnoÊci i mo˝liwoÊci przeciwdzia∏ania. Stosownie do mo˝liwoÊci tych ludzi i stopnia zaufania do nich ró˝ny b´dzie zakres spraw, z którymi si´ do nich zwrócimy, i ró˝ne, podyktowane wzgl´dami konspiracji pracy, umotywowanie naszego zainteresowania si´ danym problemem czy osobà. U osób dzielàcych si´ z nami swoimi spostrze˝eniami zastrzec trzeba dyskrecj´ co do samego faktu przekazania nam informacji lub wyÊwiadczenia us∏ug. Nie mo˝na natomiast ograniczaç swobody naszego rozmówcy do poruszania na p∏aszczyênie spo∏ecznej czy zawodowej tych spraw, o których nam powiedzia∏. O dyskrecj´ tak˝e w tym zakresie mo˝na si´ zwróciç, gdy przedwczesne ujawnienie treÊci informacji grozi∏oby ujemnymi konsekwencjami dla przeprowadzenia koniecznych przedsi´wzi´ç operacyjnych. Udzielajàcy informacji mo˝e te˝ zastrzec zachowanie dyskrecji co do jego osoby. Od obywatela udzielajàcego nam informacji nie mo˝na domagaç si´, aby uczyni∏ to na piÊmie, chyba ˝e zechce to zrobiç z w∏asnej inicjatywy, ewentualnie na naszà proÊb´. Ustne informacje powinny byç uj´te w notatce sporzàdzonej i podpisanej przez pracownika. Informacje posiadajàce istotne znaczenie powinny byç nale˝ycie sprawdzone co do ich wiarygodnoÊci i obiektywnoÊci. Stosownie do wartoÊci udzielonej nam pomocy, wysi∏ku, jakiego wymaga∏y oddane nam us∏ugi, jak te˝ odpowiednio do osoby, z którà mieliÊmy do czynienia, nale˝y we w∏aÊciwej formie wyraziç nasze podzi´kowanie, a w wypadkach na to zas∏ugujàcych odwdzi´czyç si´ za wyÊwiadczone us∏ugi. Obywatelom, którzy wykazali gotowoÊç dzielenia si´ z nami swymi spostrze˝eniami, trzeba u∏atwiç ewent[ualne] skontaktowanie si´ w przysz∏oÊci, wskazujàc odpowiedni sposób nawiàzania ∏àcznoÊci. Osoby, które udzielajà nam obywatelskiej pomocy, nie podlegajà rejestracji ani nie prowadzi si´ co do nich specjalnej dokumentacji. Notatki sporzàdzane na podstawie ich informacji wzgl[´dnie] ich pisemne oÊwiadczenia za∏àcza si´ do w∏aÊciwych spraw lub teczek zagadnieniowych. O ile interes operacyjny dyktuje potrzeb´ utrzymywania z niektórymi ludêmi bardziej systematycznych kontaktów, mo˝na ujàç ich w wewn´trznej ewidencji wydzia∏u lub referatu powiatowego. Jednostki centralne i wojewódzkie mogà równie˝ zastrzec w ewidencji operacyjnej, aby bez uzgodnienia z nimi nie zwra96

caç si´ do okreÊlonej osoby. Nie powinny byç jednak ujmowane w ˝adnej ewidencji osoby, z którymi utrzymujemy kontakty z racji zajmowanych przez nie stanowisk kierowniczych.

CZ¢Âå II ZASADY POZYSKIWANIA I PRACY Z TAJNYMI WSPÓ¸PRACOWNIKAMI

DZIA¸ I ZASADY OGÓLNE Praca s∏u˝by bezpieczeƒstwa zmierzajàca do ujawniania i przeciwdzia∏ania wrogiej dzia∏alnoÊci wymaga pozyskiwania do tajnej wspó∏pracy ludzi, którzy majàc dotarcie do interesujàcych tà s∏u˝b´ osób, grup czy oÊrodków, wynikajàce z posiadania ich zaufania lub z ró˝nego rodzaju powiàzaƒ, mogà wykonywaç zlecane im zadania operacyjne. Wspomniane powiàzania mogà wyp∏ywaç z wspólnej przesz∏oÊci politycznej i organizacyjnej, z tytu∏u kole˝eƒstwa, stosunków rodzinnych, szczególnych styków z racji pracy zawodowej itp. W toku pracy zmierzajàcej do rozpoznania i likwidacji wrogiej dzia∏alnoÊci powstajà te˝ sytuacje, w których musimy zapewniç sobie dop∏yw informacji w drodze pozyskania do wspó∏pracy wspó∏uczestnika wrogiej dzia∏alnoÊci lub te˝ przez wprowadzenie ju˝ pozyskanej osoby do wrogiego oÊrodka lub grupy. Ludzi tych nazywamy tajnymi wspó∏pracownikami s∏u˝by bezpieczeƒstwa. Zakres zlecanych im zadaƒ operacyjnych mo˝e obejmowaç, stosownie do potrzeb wynikajàcych z konkretnej sytuacji operacyjnej, zarówno zadania charakteru informacyjnego, jak te˝ wykonywanie z ich pomocà ró˝nych posuni´ç w stosunku do wroga, a nawet samodzielnà realizacj´ przez nich zleconych przedsi´wzi´ç operacyjnych. Stosownie do wagi i operacyjnego znaczenia zlecanych zadaƒ niezb´dnym jest dobór takiego tajnego wspó∏pracownika, który b´dzie móg∏ sprostaç tym zadaniom. Jego poziom musi dorastaç do poziomu zadaƒ i osób, w stosunku do których ma te zadania wype∏niaç. Czasem niezb´dnym oka˝e si´ równie˝ szczególne przeszkolenie operacyjne tajnego wspó∏pracownika i uprzednie sprawdzenie jego umiej´tnoÊci operacyjnych, aby zapewniç w∏aÊciwe wykonanie przez niego zw∏aszcza tych zadaƒ, które wype∏niaç b´dzie musia∏ nieraz zupe∏nie samodzielnie. Praca z tajnymi wspó∏pracownikami jest podstawowym Êrodkiem realizacji zadaƒ s∏u˝by bezpieczeƒstwa w walce z wrogà dzia∏alnoÊcià. Poniewa˝ w wypadkach nasuwajàcych podejrzenie tej dzia∏alnoÊci s∏u˝ba bezpieczeƒstwa zak∏ada odpowiednie sprawy operacyjne, w∏aÊciwy dobór i wykorzystanie tajnych wspó∏pracowników do tych spraw posiada zasadnicze znaczenie dla skutecznej walki z wrogiem. Pozyskiwanie natomiast tajnych wspó∏pracowników poza sprawami dopuszczalne jest tylko w szczególnych sytuacjach okreÊlonych odr´bnymi przepisami Ministerstwa. S∏u˝ba bezpieczeƒstwa przy wykonywaniu swych zadaƒ pos∏uguje si´ równie˝ innymi Êrodkami pracy, jak: technika operacyjna, obserwacja zewn´trzna, kontrola korespondencji. Te Êrodki pracy spe∏niajà w zasadzie tylko rol´ pomocniczà i kontrolnà w stosunku do us∏ug oddawanych przez tajnych wspó∏pracowników. W okreÊlonych jednak przypadkach umiej´tne zastosowanie tych Êrodków mo˝e mieç istotne, a nawet decydujàce znaczenie dla rozpoznania i likwidacji wrogiej dzia∏alnoÊci. W zwiàzku z realizowanymi przedsi´wzi´ciami techniki operacyjnej, obserwacji i kontroli korespondencji wynikajà równie˝ potrzeby pozyskiwania tego rodzaju tajnych wspó∏pracowników, których rola sprowadza si´ do wykonywania okreÊlonych us∏ug potrzebnych przy tych przedsi´wzi´ciach. Zakres pracy z nimi regulujà odr´bne przepisy ministerstwa. Ze wzgl´dów zasadniczych nie wolno pozyskiwaç tajnych wspó∏pracowników spoÊród cz∏onków Partii. W wyjàtkowych wypadkach pozyskanie w charakterze tajnego wspó∏pracownika mo˝e mieç miejsce jedynie w celu wykonania takich konkretnych zadaƒ, których nie mo˝na realizowaç w inny sposób, i dla wykonania zadaƒ za granicà – wy∏àcznie za akceptacjà Ministerstwa i po uzyskaniu zgody I Sekretarza Komitetu Wojewódzkiego. Nie wolno przy tym pozyskiwaç na podstawie materia∏ów obcià˝ajàcych. 97

Powy˝sze zastrze˝enie odnosi si´ odpowiednio do osób zajmujàcych kierownicze stanowiska w powiatowych i wy˝szych instancjach innych, wspó∏dzia∏ajàcych z Partià organizacji politycznych. W szczególnych wypadkach nale˝y wystàpiç z odpowiednim wnioskiem do Ministerstwa, które rozpatrzy t´ spraw´ w porozumieniu z w∏aÊciwymi w∏adzami. Osoby nieb´dàce cz∏onkami Partii, zajmujàce stanowiska znajdujàce si´ w nomenklaturze instancji partyjnych, nie mogà byç pozyskiwane do tajnej wspó∏pracy bez wiedzy I Sekretarza Komitetu Wojewódzkiego.

DZIA¸ II PRZYGOTOWANIE POZYSKANIA TAJNEGO WSPÓ¸PRACOWNIKA Rozdzia∏ I Dobór kandydata na tajnego wspó∏pracownika Punktem wyjÊcia dla doboru kandydata na tajnego wspó∏pracownika winna byç konkretna sytuacja operacyjna uzasadniajàca potrzeb´ zdobycia tajnego wspó∏pracownika oraz pewne minimum rozeznania osoby kandydata wskazujàce na trafnoÊç doboru. Rozeznanie to powinno obejmowaç: – powiàzania mi´dzy kandydatem a interesujàcymi nas osobami pozwalajàce na przypuszczenie, ˝e posiada on albo mo˝e zdobyç zaufanie tych osób. Mo˝na te˝ typowaç kandydatów aktualnie niepowiàzanych z interesujàcymi nas osobami, je˝eli przesz∏oÊç kandydatów, postawa polityczna lub inne wzgl´dy umo˝liwiajà nawiàzanie znajomoÊci z tymi osobami i pozyskanie ich zaufania. W wypadku gdy potrzeba pozyskania tajnego wspó∏pracownika wynika z naszych zainteresowaƒ wrogimi oÊrodkami wzgl´dnie gdy pozyskanie obliczone jest na pomoc w realizacji zadaƒ specjalnych, typowanie kandydata mo˝e byç uzasadnione faktem powiàzania z tymi oÊrodkami (wzgl[´dnie] perspektywà powiàzania si´) lub innymi okolicznoÊciami pozwalajàcymi na realizacj´ tych zadaƒ; – walory osobiste kandydata (poziom ogólny, postawa moralna, cechy charakteru) konieczne do realizacji przewidywanych dla niego zadaƒ operacyjnych; – prawdopodobieƒstwo pozyskania kandydata. Je˝eli posiadane rozeznanie nie pozwala na dokonanie trafnego, celowego doboru jednego, okreÊlonego kandydata, nale˝y koncentrowaç si´ na kilku, którzy rokujà najwi´kszà przydatnoÊç. Trzeba tak˝e rozpatrzyç mo˝liwoÊç wykorzystania ju˝ posiadanych i ewent[ualnie] by∏ych tajnych wspó∏pracowników, bo cz´sto korzyÊci wynikajàce z ich kwalifikacji, doÊwiadczenia i ch´ci do wspó∏pracy mogà zrekompensowaç trud wprowadzenia. Nawiàzanie wspó∏pracy po d∏u˝szej przerwie wymaga dodatkowego uzupe∏niajàcego sprawdzenia by∏ego tajnego wspó∏pracownika. W wypadku póêniejszego ujawnienia mo˝liwoÊci doboru nowego, lepszego kandydata na tajnego wspó∏pracownika nale˝y podjàç jego opracowanie, nie rezygnujàc do czasu zakoƒczenia pozyskania z dawnych opracowaƒ. Rozdzia∏ II Opracowanie kandydata na tajnego wspó∏pracownika Celem opracowania jest uzupe∏nienie i pog∏´bienie rozeznania osoby – kandydata dla wyjaÊnienia treÊci jego stosunków z interesujàcymi nas osobami oraz ustalenia podstawy i taktyki pozyskania. Podstawà pozyskania mogà byç: a) motywy natury politycznej, psychologicznej i materialnej, które wp∏ynà na dobrowolnà zgod´ na wspó∏prac´ ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa (podstawa dobrowolnoÊci); b) materia∏y obcià˝ajàce, pozwalajàce wywrzeç presj´ i uzyskaç w ten sposób zgod´ na wspó∏prac´ (podstawa przymusu). Ta podstawa pozyskania mo˝e byç stosowana przede wszystkim do kandydatów na tajnych wspó∏pracowników spoÊród uczestników wrogiej dzia∏alnoÊci. Argumenty, motywy i materia∏y obcià˝ajàce, które mogà stanowiç podstaw´ pozyskania, majà w ka˝dym przypadku w zale˝noÊci od osobowoÊci kandydata zupe∏nie ró˝nà wartoÊç. Stàd te˝ koniecznoÊç ka˝dorazowej konfrontacji i oceny przewidywanej podstawy pozyskania z ca∏okszta∏tem w∏aÊciwoÊci i cech kandydata. 98

A. Podstawa dobrowolnoÊci Pozyskanie na podstawie dobrowolnoÊci jest najbardziej korzystne dla nale˝ytego u∏o˝enia wspó∏pracy z tajnym wspó∏pracownikiem. Dlatego te˝ w procesie opracowania kandydata trzeba zmierzaç przede wszystkim do ustalenia takich elementów i okolicznoÊci, które mogà byç wykorzystane dla uzyskania dobrowolnej zgody na wspó∏prac´. W poszczególnych przypadkach stwierdzenie u kandydata obywatelskiej postawy, znajdujàcej wyraz w zrozumieniu przynajmniej dla niektórych interesów paƒstwa lub negatywnej ocenie form przest´pczoÊci nielicujàcych z patriotyzmem czy poczuciem moralnym kandydata, mo˝e okazaç si´ okolicznoÊcià sprzyjajàcà czy nawet wystarczajàcà, aby móc liczyç na dobrowolnà zgod´ udzielania nam pomocy. Dobór kandydatów spoÊród wrogich Êrodowisk nie wyklucza mo˝liwoÊci pozyskiwania w oparciu o podstaw´ dobrowolnoÊci. Fakt powiàzania z wrogim Êrodowiskiem nie w ka˝dym przypadku oznacza pe∏ne solidaryzowanie si´ z nim. Wielu ludzi z wrogich Êrodowisk, choç faktycznie pozostajà w nich, jeszcze widzi ja∏owoÊç i nierealnoÊç ich planów i platformy politycznej, ma szereg wàtpliwoÊci, a czasami nawet dochodzi do zrozumienia szkodliwoÊci ich dzia∏ania. Wszechstronne rozeznanie kandydata, jego postawy i dzia∏alnoÊci politycznej, stopnia powiàzania z wrogimi elementami, mo˝e wskazaç na mo˝liwoÊci jego pozyskania. Pobudki sk∏aniajàce kandydata do wspó∏pracy ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa mogà wyp∏ywaç nie tylko z przyczyn politycznych, lecz równie˝ z rozmaitego rodzaju niechći wobec poszczególnych osób b´dàcych w zainteresowaniu s∏u˝by bezpieczeƒstwa, zadra˝nieƒ ambicjonalnych czy te˝ z przeciwstawnoÊci osobistych interesów ˝yciowych kandydata i Êrodowiska, w którym przebywa. Majàc na wzgl´dzie motywy przystàpienia do wspó∏pracy, trzeba w opracowaniu kandydata ustaliç w∏aÊciwoÊci jego charakteru, dà˝enia i aspiracje oraz tryb ˝ycia. Czasami ujawnione cechy charakteru kandydata pozwalajà na uzasadnione przypuszczenie, ˝e sama mo˝liwoÊç wspó∏pracy ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa b´dzie dla niego wystarczajàco atrakcyjna. Niekiedy ustalone zainteresowania materialne u kandydata stwarzajà korzystniejsze perspektywy pozyskania go do wspó∏pracy, a nawet mogà stanowiç wy∏àcznà podstaw´ pozyskania. Ujawnienie aspiracji kandydata, znajomoÊç jego sytuacji w miejscu pracy, stanu rodzinnego, warunków i trybu ˝ycia nastrćza nieraz okazj´ przyjÊcia mu z pomocà w jego trudnoÊciach ˝yciowych i pozyskania za t´ cen´. Podstawa dobrowolnoÊci przy pozyskaniu tajnego wspó∏pracownika mo˝e wić byç zastosowana przy wykorzystaniu ró˝norodnych pobudek i motywów mogàcych sk∏oniç kandydata do wyra˝enia zgody na wspó∏prac´. Opracowanie kandydata ma daç odpowiedê, jakie konkretne pobudki i motywy stwarzajà podstaw´ pozyskania i jakie opory trzeba prze∏amaç. B. Podstawa przymusu Pozyskiwanie tajnych wspó∏pracowników na podstawie przymusu, oprócz obowiàzku dokonania ustaleƒ takich jak przy podstawie dobrowolnoÊci, stawia w procesie opracowania kandydata zadanie sprawdzenia materia∏ów obcià˝ajàcych i zebrania dowodów, które mog∏yby byç wykorzystane do wywarcia presji na kandydata przy jego pozyskaniu. O wartoÊci materia∏ów obcià˝ajàcych dla celów pozyskania decyduje: – stopieƒ zagro˝enia, jaki wynika dla kandydata z treÊci materia∏ów, – si∏a wi´zów ∏àczàcych kandydata z osobami interesujàcymi s∏u˝b´ bezpieczeƒstwa, – w∏aÊciwoÊci psychiczne i sytuacja ˝yciowa kandydata. Dla pozyskania na podstawie przymusu mogà byç wykorzystane materia∏y dot[yczàce] dzia∏alnoÊci przest´pczej kandydata. Nie mogà byç jednak brane pod uwag´ materia∏y Êwiadczàce o pope∏nieniu przez kandydata przest´pstwa o du˝ej szkodliwoÊci spo∏ecznej. Równie˝ w przypadkach, gdy fakt pope∏nienia przest´pstwa przez kandydata jest znany innym organom lub otoczeniu, nie wolno wykorzystywaç dla pozyskania posiadanych materia∏ów i wp∏ywaç na zatuszowanie sprawy czy zaniechanie Êcigania. W ka˝dym wypadku o celowoÊci pozyskania i zaniechaniu Êcigania decydowaç powinna wspó∏miernoÊç korzyÊci, jakie mo˝e daç praca przysz∏ego tajnego wspó∏pracownika do wyrzàdzonych przez niego szkód. Przy decydowaniu si´ na pozyskanie w oparciu o materia∏y dot[yczàce] dzia∏alnoÊci przest´pczej kandydata trzeba z góry rozwa˝yç mo˝liwoÊç naprawienia przez niego skutków pope∏nionego przest´pstwa (zw∏aszcza przy przest´pstwach, które wyrzàdzi∏y szkody materialne). W niema∏ym stopniu u∏atwia pozyskanie do wspó∏pracy na podstawie materia∏ów obcià˝ajàcych zdobycie w toku opracowania kandydata danych Êwiadczàcych o tym, ˝e ten waha si´, wàtpi w s∏usznoÊç kon99

tynuowania wrogiej dzia∏alnoÊci, a nawet zdradza gotowoÊç zaniechania jej i zerwania z dotychczasowymi wspó∏uczestnikami przest´pczych czynów. W takich wypadkach, zachowujàc niezb´dne Êrodki ostro˝noÊci, nale˝y wykorzystywaç istniejàce mo˝liwoÊci dla pog∏´bienia tych nastrojów u kandydata, a czasem nawet podsunàç mu myÊl ujawnienia przed organami s∏u˝by bezpieczeƒstwa swojej przest´pczej dzia∏alnoÊci. W szczególnych wypadkach mogà byç brane pod uwag´, jako podstawa pozyskania, materia∏y kompromitujàce, niegro˝àce odpowiedzialnoÊcià karnà, lecz Êwiadczàce ujemnie o zachowaniu si´ i postawie kandydata w przesz∏oÊci lub obecnie. Dotyczy to wypadków, gdy opracowanie kandydata daje przeÊwiadczenie, ˝e w trosce o swojà reputacj´ spo∏ecznà czy karier´ ˝yciowà kandydat gotów jest zgodziç si´ raczej na wykonanie okreÊlonych zadaƒ dla s∏u˝by bezpieczeƒstwa, ni˝ dopuÊciç do ujawnienia kompromitujàcych materia∏ów. Warunkiem wykorzystania tego rodzaju materia∏ów jest jednak uzyskanie przekonania, ˝e nie spowoduje to u niego ˝adnych desperackich kroków wyp∏ywajàcych z ewentualnego za∏amania ˝yciowego. Nie nale˝y wykorzystywaç materia∏ów dotyczàcych wspó∏ma∏˝onków, które stwarzajà groêb´ rozbicia rodziny. Opracowanie kandydata prowadzi si´ przy pomocy wszystkich koniecznych w danym wypadku Êrodków pracy operacyjnej, zapewniajàcych wnikliwe jego rozeznanie. Mo˝liwym jest równie˝ doprowadzenie do bezpoÊredniego zetkni´cia lub kilku spotkaƒ z kandydatem i przeprowadzenie rozmów pozwalajàcych na uzyskanie dodatkowej orientacji o osobie kandydata. Rozdzia∏ III Przygotowanie spotkania z kandydatem Przygotowanie spotkania majàcego na celu pozyskanie kandydata do wspó∏pracy powinno obejmowaç: 1) przygotowanie si´ pracownika do rozmowy z kandydatem, 2) dobór odpowiednich warunków spotkania. Pracownik wyznaczony do przeprowadzenia pozyskania obowiàzany jest wspólnie z prze∏o˝onym przeanalizowaç i oceniç materia∏y opracowania i ustaliç podstaw´ oraz taktyk´ pozyskania. W oparciu o ustalonà w procesie opracowania znajomoÊç dzia∏alnoÊci kandydata, jego poglàdów, ewentualnych zastrze˝eƒ i wahaƒ, ambicji i aspiracji ˝yciowych, trzeba ju˝ z góry okreÊliç zasadnicze kierunki rozmowy i uzbroiç si´ we w∏aÊciwà argumentacj´. Konieczna jest dok∏adna orientacja w sytuacji operacyjnej, w której zamierza si´ wykorzystywaç przysz∏ego tajnego wspó∏pracownika i wst´pne opracowanie dla niego linii post´powania i pierwszych zadaƒ. Warunki spotkania z kandydatem powinny byç dobrane w sposób jak najbardziej korzystny dla pozyskania. Czas spotkania trzeba ustaliç w sposób dogodny dla kandydata, tak aby jego nieobecnoÊç nie wzbudza∏a podejrzeƒ w miejscu pracy i w domu, nawet gdy oka˝e si´ potrzebne d∏u˝sze prowadzenie rozmowy. Dobór miejsca spotkania powinien odpowiadaç wymogom konspiracji i umo˝liwiaç swobodne prowadzenie rozmowy, a ponadto uwzgl´dniaç pozycj´ spo∏ecznà kandydata.

DZIA¸ III POZYSKANIE TAJNEGO WSPÓ¸PRACOWNIKA Rozdzia∏ I Taktyka prowadzenia rozmowy z kandydatem Proces pozyskania, tak jeÊli chodzi o treÊç rozmowy, jak i taktyk´ jej prowadzenia, wymaga indywidualnego podejÊcia, stosownie do konkretnych okolicznoÊci i osoby kandydata, unikania szablonów i utartych frazesów. Z regu∏y przy pozyskaniu na podstawie dobrowolnoÊci nale˝y przede wszystkim dà˝yç do wytworzenia atmosfery sprzyjajàcej szczeroÊci i aktywnoÊci kandydata w rozmowie. Temat wysuni´ty do rozmowy i sposób jej przeprowadzenia powinny umo˝liwiç wysondowanie jego gotowoÊci dzielenia si´ z nami informacjami oraz jego poglàdów i ocen w stosunku do ludzi i dzia∏alnoÊci, o której mówi. Nie mo˝na jednak jeszcze zdradzaç naszych konkretnych zainteresowaƒ operacyjnych. 100

W przypadku wahaƒ i wàtpliwoÊci ze strony kandydata nale˝y przytoczyç te argumenty, których u˝ycie uznano za celowe na podstawie wyników opracowania. Przygotowana argumentacja musi byç skonfrontowana z dotychczasowym przebiegiem rozmowy i odpowiednio skorygowana. Je˝eli w wyniku tych prób przekonania kandydata pojawia si´ mo˝liwoÊç jego pozyskania, nale˝y postawiç propozycj´ wspó∏pracy. Propozycja ta winna byç w zasadzie stawiana z punktu widzenia potrzeb naszego Paƒstwa i ochrony jego interesów, a nie w znaczeniu wàskoresortowych interesów s∏u˝by bezpieczeƒstwa. Wyczuwana natomiast w rozmowie, mimo naszej argumentacji, niech´ç kandydata do utrzymywania stosunków ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa, unikanie wypowiedzi informacyjnych dyktuje koniecznoÊç rezerwy i ostro˝noÊç w stawianiu propozycji wspó∏pracy. W takiej sytuacji nale˝y raczej zmierzaç do zapewnienia sobie dalszych spotkaƒ z kandydatem. Obok zastrze˝eƒ natury politycznej, jakie mo˝e mieç kandydat, a nawet wówczas, gdy tych zastrze˝eƒ nie ma lub zosta∏y prze∏amane, mogà wyst´powaç opory innego charakteru, jak np. niech´ç do utrzymywania kontaktów ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa z uwagi na sam charakter wspó∏pracy, obawa przed uzale˝nieniem si´ na ca∏e ˝ycie, niew∏aÊciwym traktowaniem, dekonspiracjà, zemstà Êrodowiska, u˝yciem jako Êwiadka w procesie. Zadaniem pracownika jest wydobyç te momenty, które powodujà opory u kandydata, i postaraç si´ wyt∏umaczyç nies∏usznoÊç jego obaw czy uprzedzeƒ. Cz´sto mo˝e si´ okazaç korzystnym wyjaÊnienie stosunku s∏u˝by bezpieczeƒstwa do tajnych wspó∏pracowników. Trzeba zapewniç kandydata, ˝e stworzymy warunki zabezpieczajàce konspiracj´ wspó∏pracy, ˝e b´dzie nale˝ycie traktowany, ˝e wreszcie kontynuowanie wspó∏pracy po wywiàzaniu si´ z przyj´tych obowiàzków zale˝eç b´dzie od jego dobrej woli. W szczególnych wypadkach, gdy staje si´ jasnym, ˝e kandydat nie zgodzi si´ obecnie na wspó∏prac´ w tym celu, do którego chcemy go pozyskaç, a mo˝na si´ spodziewaç, ˝e w przysz∏oÊci, gdy bardziej wciàgnie si´ we wspó∏prac´ i nabierze zaufania do s∏u˝by bezpieczeƒstwa, b´dzie mo˝na uzyskaç od niego potrzebne informacje – nale˝y zastosowaç pozyskanie pozornie do innego celu. W ten sposób ∏atwiej b´dzie mo˝na od razu uzyskaç zgod´ na wspó∏prac´, a w∏aÊciwy cel pozyskania przedstawiç póêniej, gdy b´dzie mo˝na liczyç na gotowoÊç wspó∏pracy tak˝e i dla tego celu. Przy pozyskaniu tajnego wspó∏pracownika na podstawie przymusu zasadnicze znaczenie ma przekonanie kandydata, ˝e dysponujemy wystarczajàcymi materia∏ami dla pociàgni´cia go do odpowiedzialnoÊci karnej lub skompromitowania. Materia∏y te powinny byç przedstawione w taki sposób, aby nie nara˝aç na dekonspiracj´ poufnych êróde∏ informacji. Deklarujàc naszà gotowoÊç zrezygnowania, w zamian za wspó∏prac´, z wykorzystania materia∏ów obcià˝ajàcych dla celów represji, nale˝y utrzymaç nasze obietnice w granicach mo˝liwych do zrealizowania, z góry ustalonych i przekonsultowanych z organami Êledczymi. Przy pozyskiwaniu w oparciu o materia∏y dot[yczàce] przest´pczej dzia∏alnoÊci zmierzaç trzeba do naÊwietlenia przez kandydata okolicznoÊci jego dzia∏alnoÊci przest´pczej oraz wskazania ewent[ualnych] wspó∏sprawców. Wyjawienie przez kandydata swojej dzia∏alnoÊci przest´pczej w stopniu stanowiàcym dostateczny materia∏ obcià˝ajàcy dla zwiàzania go ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa i skompromitowania go wobec ewent[ualnych] wspó∏sprawców warunkuje celowoÊç jego pozyskania. Udzielone przez kandydata informacje powinny byç z∏o˝one w formie pisemnego oÊwiadczenia i w∏asnor´cznie podpisane. Je˝eli ró˝nià si´ od wyników opracowania, nale˝y je sprawdziç. Rozdzia∏ II Post´powanie w wypadku nieudanego pozyskania Podstawowym obowiàzkiem w wypadku nieudanego pozyskania jest ustalenie, jakie skutki wywo∏aç to mo˝e z uwagi na stopieƒ rozszyfrowania wobec kandydata naszych zainteresowaƒ i jakie w zwiàzku z tym poczyniç trzeba kroki, aby zabezpieczyç si´ czy te˝ maksymalnie zmniejszyç niebezpieczeƒstwo ujemnych nast´pstw. Zmierzaç te˝ trzeba do sprawdzenia, czy kandydat zdekonspirowa∏ nasze zainteresowania wobec osób podejrzanych. Ponadto dokonaç nale˝y analizy nieudanego pozyskania celem ustalenia przyczyn odmowy wspó∏pracy i ewentualnych b∏´dów pope∏nionych w przygotowaniu i przeprowadzeniu pozyskania. W oparciu o t´ 101

analiz´ trzeba oceniç, czy jest koniecznoÊç rezygnacji z kandydata, czy te˝ mo˝na podjàç nast´pnà prób´ jego pozyskania, przyjmujàc innà taktyk´ lub stosujàc nowe argumenty. Czasami okazaç si´ mo˝e potrzebnym uzupe∏nienie opracowania kandydata lub wyznaczenie innego pracownika do przeprowadzenia pozyskania. Za odmow´ wspó∏pracy nie wolno danej osoby dyskryminowaç. Je˝eli zaÊ chodzi o osoby, które zajmujà stanowiska majàce znaczenie dla organizowania pracy operacyjnej na stykach z cudzoziemcami, mo˝na – za zgodà Z[ast´p]cy Komendanta Wojewódzkiego MO, a w Ministerstwie Dyrektora Departamentu – zwróciç si´ do w∏aÊciwych w∏adz o dokonanie odpowiednich przesuni´ç personalnych. W razie gdy pozyskiwany na podstawie materia∏ów dot[yczàcych] dzia∏alnoÊci przest´pczej nie zgodzi si´ na propozycj´ wspó∏pracy, nale˝y skierowaç spraw´ na drog´ post´powania karnego. Dlatego te˝ w wypadkach, gdy posiadane materia∏y stanowià podstaw´ aresztowania, dla przeprowadzenia rozmowy z kandydatem mo˝na stosowaç tzw. tajne zatrzymanie. Mimo jednak tego, ˝e kandydat jest zatrzymany, nieudane pozyskanie musi odbiç si´ ujemnie na naszych zamierzeniach operacyjnych, a nieraz powoduje koniecznoÊç pospiesznego dokonywania niektórych przedsi´wzi´ç bez mo˝liwoÊci ich dopracowania. Aby si´ choç cz´Êciowo zabezpieczyç przed ujemnymi skutkami nieudanego pozyskania, nale˝y przed przystàpieniem do rozmów z kandydatem przygotowaç plan przeprowadzenia tych przedsi´wzi´ç. Rozdzia∏ III Pierwszy instrukta˝ dla tajnego wspó∏pracownika Nowo pozyskanemu tajnemu wspó∏pracownikowi nale˝y udzieliç instrukta˝u, wskazujàc przede wszystkim na: – lini´ post´powania tajnego wspó∏pracownika w zwiàzku z zadaniami, jakie dla niego przewidujemy. Linia ta winna byç ustalona po wys∏uchaniu opinii tajnego wspó∏pracownika. Wtajemniczenie tajnego wspó∏pracownika w konkretne zainteresowania s∏u˝by bezpieczeƒstwa i dawanie zadaƒ winno nast´powaç w zale˝noÊci od zaufania, jakim go darzymy, i stopnia sprawdzenia; – zasady i sposoby zachowania w tajemnicy faktu wspó∏pracy; – zasady opracowywania uzyskanych informacji; – sposób utrzymania ∏àcznoÊci, tj. zarówno system spotkaƒ zasadniczych, rezerwowych, jak te˝ mo˝liwoÊç obustronnego wywo∏ania spotkania na wypadek zaistnienia nag∏ej, doraênej potrzeby skomunikowania si´.

DZIA¸ IV PRACA Z TAJNYMI WSPÓ¸PRACOWNIKAMI Rozdzia∏ I Zasady wst´pne Z tajnym wspó∏pracownikiem winien pracowaç pracownik operacyjny prowadzàcy spraw´, do której tajny wspó∏pracownik jest wykorzystywany. Za jego poÊrednictwem powinny byç równie˝ w razie potrzeby przekazywane zadania wy∏aniajàce si´ w toku pracy innych pracowników. Przekazywanie tajnego wspó∏pracownika jest z regu∏y zjawiskiem ujemnym i mo˝e byç stosowane jedynie wyjàtkowo, gdy dotychczasowy pracownik z okreÊlonej przyczyny nie mo˝e d∏u˝ej tych obowiàzków wype∏niaç. Kràg osób znajàcych tajnego wspó∏pracownika lub majàcych dost´p do danych pozwalajàcych na ustalanie, kim on jest faktycznie, powinien obejmowaç tylko pracownika, który kieruje tajnym wspó∏pracownikiem, jego zwierzchników, w∏aÊciwego pracownika ewidencji i osoby upowa˝nione do przeprowadzania kontroli. W wyjàtkowych wypadkach, przewidzianych przepisami szczególnymi, praca z tajnymi wspó∏pracownikami mo˝e byç prowadzona za poÊrednictwem rezydentów, tj. tajnych wspó∏pracowników rekrutujàcych si´ z ludzi w pe∏ni oddanych politycznie, mocno zwiàzanych ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa oraz odpowiednio sprawdzonych i doÊwiadczonych operacyjnie. W toku pracy z tajnym wspó∏pracownikiem przestrzegaç trzeba bezwzgl´dnie zasady konspiracji osoby tajnego wspó∏pracownika i faktu jego wspó∏pracy ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa. Powinno to znaleêç szcze102

gólne odbicie przy formu∏owaniu zadaƒ i sposobów ich realizacji, ustalaniu taktyki zachowania si´ wobec otoczenia i w organizowaniu spotkaƒ. Praca z tajnymi wspó∏pracownikami powinna byç obj´ta systematycznym, bie˝àcym nadzorem i kontrolà zwierzchników poprzez analiz´ i ocen´ dokumentów oraz przeprowadzanie spotkaƒ kontrolnych. Rozdzia∏ II Zadania dla tajnych wspó∏pracowników Zasadnicze zadania dla tajnego wspó∏pracownika muszà wynikaç z potrzeb wy∏aniajàcych si´ w prowadzonej sprawie lub sytuacji operacyjnej, w której tajny wspó∏pracownik mo˝e byç pomocny. Formu∏owanie zadaƒ na poszczególne spotkania powinno byç podporzàdkowane ustalonemu kierunkowi wykorzystania tajnego wspó∏pracownika, przy uwzgl´dnieniu tych nowych momentów, jakie wynikajà z bie˝àcych informacji uzyskiwanych od tajnego wspó∏pracownika i ewentualnie z innych êróde∏. Zakres dawanych zadaƒ i przewidywany sposób ich realizacji powinien byç dostosowany do realnych mo˝liwoÊci tajnego wspó∏pracownika, uwzgl´dniaç koniecznoÊç zachowania jego konspiracji i ewent[ualnà] póêniejszà potrzeb´ wyprowadzenia ze sprawy. Zadanie dla tajnego wspó∏pracownika powinno w zasadzie okreÊlaç: – co i w stosunku do kogo pragniemy wyjaÊniç wzgl´dnie jakà us∏ug´ powinien nam wyÊwiadczyç; – w jaki sposób nale˝y realizowaç zadanie; – taktyk´ post´powania tajnego wspó∏pracownika dla powi´kszenia jego mo˝liwoÊci operacyjnych. Zadania muszà uwzgl´dniaç, ˝e chocia˝ najwi´kszà wartoÊç przedstawiajà w zasadzie informacje mówiàce bezpoÊrednio o przejawach wrogiej dzia∏alnoÊci i ich sprawcach, istnieje tak˝e koniecznoÊç uzyskiwania szeregu informacji przyczynkowych, charakteryzujàcych interesujàcà nas sytuacj´ lub osoby w ca∏okszta∏cie ich postawy ˝yciowej. Tego rodzaju informacje mogà nawet przy czynnoÊciach sprawdzajàcych i obserwacji operacyjnej odgrywaç nieraz pierwszoplanowà rol´. Tajnego wspó∏pracownika uprzedziç trzeba o obowiàzku meldowania o wszelkich przejawach wrogiej dzia∏alnoÊci, z jakimi mo˝e si´ zetknàç, w tym równie˝ o faktach przest´pczoÊci pospolitej. Hamowaç natomiast nale˝y wszelkie zap´dy do rozpraszania zainteresowaƒ na sprawy nieistotne. W zasadzie zawsze, a szczególnie przy wprowadzaniu tajnego wspó∏pracownika, zadania muszà obejmowaç wskazówki i przewidywaç kombinacje do umocnienia jego pozycji wobec interesujàcych nas osób, pog∏´bienia ich zaufania do tajnego wspó∏pracownika i rozszerzenia jego mo˝liwoÊci operacyjnych. Zadania dla tajnego wspó∏pracownika i sposoby ich realizacji winny byç zlecane po wys∏uchaniu jego opinii, w celu rozbudzenia u niego pomys∏owoÊci i inicjatywy co do najszybszego i najlepszego wykonania naszych zamierzeƒ oraz taktyki post´powania przy realizacji zadaƒ. Opinia tajnego wspó∏pracownika na ten temat mo˝e byç cz´stokroç bardzo pomocna z uwagi na jego bezpoÊredni styk i znajomoÊç osób, którymi si´ interesujemy. Omówienie zadaƒ i sposobu ich wykonania ma na celu równie˝ wykluczenie mo˝liwoÊci b∏´dnego ich zrozumienia. Tajny wspó∏pracownik w ˝adnym wypadku nie mo˝e byç inicjatorem lub organizatorem wrogich poczynaƒ, wp∏ywaç na aktywizacj´ wrogiej dzia∏alnoÊci oraz nie mo˝e braç udzia∏u we wrogich aktach, których skutki sà nieodwracalne, jak np. terror, dywersja, sabota˝. Tajny wspó∏pracownik winien uczyniç wszystko, aby do zaistnienia takich aktów nie dopuÊciç, nawet jeÊli spowoduje to jego dekonspiracj´. W razie niewykonania zadania przez tajnego wspó∏pracownika nale˝y ustaliç przyczyny, które to spowodowa∏y. Szukaç ich nale˝y przede wszystkim w sferze b∏´dnej oceny mo˝liwoÊci dotarcia tajnego wspó∏pracownika, z∏ego doboru sposobu realizacji zadania, nieumiej´tnego post´powania tajnego wspó∏pracownika, a wreszcie niech´ci lub pewnych oporów do wspó∏pracy. Ujawnienie tych przyczyn jest konieczne dla wyciàgni´cia w∏aÊciwych wniosków do dalszej pracy z tajnym wspó∏pracownikiem. Rozdzia∏ III Kontrola pracy tajnych wspó∏pracowników Kontrola pracy tajnych wspó∏pracowników ma na celu sprawdzenie ich szczeroÊci wobec s∏u˝by bezpieczeƒstwa i obiektywnoÊci w informowaniu, przestrzegania przez nich zasad konspiracji, umiej´tnoÊci i prawid∏owoÊci post´powania w realizacji zadaƒ. Ponadto sprawdzaç trzeba, czy tajny wspó∏pracownik nie 103

wkroczy∏ na drog´ demoralizacji, przest´pczych machinacji i interesów, liczàc nieraz, ˝e wspó∏praca ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa u∏atwi mu to albo b´dzie go chroniç przed odpowiedzialnoÊcià karnà. Osiàgni´cie tych celów kontroli wymaga, aby zainteresowania s∏u˝by bezpieczeƒstwa tajnym wspó∏pracownikiem obejmowa∏y ca∏okszta∏t jego ˝ycia i dzia∏alnoÊci. Kontrol´ pracy tajnego wspó∏pracownika prowadzi si´ przy pomocy wszystkich niezb´dnych Êrodków pracy operacyjnej pozwalajàcych na bie˝àce uzupe∏nianie rozeznania osoby tajnego wspó∏pracownika i umo˝liwiajàcych konfrontacj´ i ocen´ uzyskiwanych od niego informacji. Nale˝y te˝ stosowaç dawanie zadaƒ kontrolnych. Nader istotnà formà kontroli pracy tajnego wspó∏pracownika jest bie˝àca analiza i ocena wiarygodnoÊci i wartoÊci operacyjnej przekazywanych przez niego informacji. O wartoÊci informacji decyduje to, na ile relacjonuje ona konkretne fakty, wypowiedzi, treÊç dokumentu. Komentarze, oceny i wnioski tajnego wspó∏pracownika majà znaczenie, gdy wyp∏ywajà one z podawanych faktów. Obowiàzkiem pracownika jest wydobycie z otrzymywanych informacji rzeczywistego, obiektywnego obrazu. Zmierzaç do tego trzeba ju˝ na spotkaniu poprzez wszechstronne omówienie i ewentualne uzupe∏nienie informacji oraz ustalenie, w jakich okolicznoÊciach zosta∏y uzyskane. Podstawowym momentem, na który nale˝y zwróciç uwag´, jest to, ˝e tajny wspó∏pracownik relacjonuje s∏u˝bie bezpieczeƒstwa swoje obserwacje o zachowaniu, zamierzeniach i dzia∏alnoÊci interesujàcych nas osób, tak jak on to zaobserwowa∏, co nie zawsze b´dzie si´ w pe∏ni pokrywaç z rzeczywistym stanem rzeczy. Na stopieƒ obiektywnoÊci przekazywanych przez tajnego wspó∏pracownika informacji wp∏ywa szereg czynników, które nale˝y uwzgl´dniç przy ocenie tych informacji. Wchodzà tu w szczególnoÊci w gr´ ró˝ne w∏aÊciwoÊci psychiczne deformujàce rzeczywistoÊç bàdê w stadium obserwacji, bàdê w procesie zapami´tywania faktów albo te˝ w odtwarzaniu spostrze˝eƒ. Uwzgl´dnienie tych czynników przy ocenie informacji wymaga dok∏adnego rozpoznania cech osobistych tajnego wspó∏pracownika oraz ˝àdania od niego podawania okolicznoÊci i warunków, w jakich czynione by∏y spostrze˝enia. Pozwala to cz´sto na odtwarzanie okolicznoÊci towarzyszàcych relacjonowanym faktom i osobiste sprawdzenie przez pracownika operacyjnego mo˝liwoÊci dokonania spostrze˝eƒ przedstawionych w informacji tajnego wspó∏pracownika. Badajàc obiektywizm informacji, nale˝y równie˝ zwróciç uwag´ na stosunek, jaki istnieje mi´dzy tajnym wspó∏pracownikiem a osobà, której dotyczy informacja, celem przekonania si´, czy nie chodzi tu o osobiste rozgrywki wynikajàce z wzajemnych animozji, rywalizacji zawodowej itp. W takich przypadkach tendencyjnoÊç informacji mo˝e byç zarówno nieÊwiadoma, jak te˝ celowa, obliczona na wykorzystanie s∏u˝by bezpieczeƒstwa dla zaszkodzenia osobistym przeciwnikom. Mogà te˝ byç wypadki przeciwne, gdy silne zwiàzanie tajnego wspó∏pracownika z interesujàcà nas osobà powoduje du˝à rezerw´ w przekazywaniu informacji, przemilczanie pewnych faktów lub ∏agodzenie rzeczywistego obrazu wrogiej dzia∏alnoÊci. Tajni wspó∏pracownicy, u których przy pozyskaniu decydujàcà rol´ odegra∏y zainteresowania materialne, powodujàc si´ nadziejà na otrzymanie odpowiednio wysokiego wynagrodzenia, sk∏onni sà nieraz do przekazywania spreparowanych przez siebie nieprawdziwych lub wyolbrzymionych informacji. Brak obiektywizmu w informowaniu przez tajnego wspó∏pracownika wyp∏ywaç mo˝e te˝ z winy samego pracownika operacyjnego, a mianowicie z niew∏aÊciwego stylu pracy, zbytniej podejrzliwoÊci, domagania si´ jedynie informacji obcià˝ajàcych, dawania zadaƒ sugerujàcych z góry okreÊlony punkt widzenia. W pracy z tajnymi wspó∏pracownikami trzeba si´ równie˝ liczyç z mo˝liwoÊcià Êwiadomej dezinformacji z ich strony, ze wzgl´du na ich wrogà postaw´ lub inne czynniki. Rozdzia∏ IV Kszta∏towanie stosunku do wspó∏pracy Istotnym warunkiem efektywnoÊci pracy tajnego wspó∏pracownika jest jego nale˝yty stosunek do s∏u˝by bezpieczeƒstwa. Kszta∏towanie tego stosunku w kierunku politycznego zjednywania tajnego wspó∏pracownika i wiàzania go z nami stanowi jedno z podstawowych zadaƒ w toku wspó∏pracy. Tajnych wspó∏pracowników umacniaç trzeba w przekonaniu o s∏usznoÊci wspó∏pracy. Liczàc si´ z oddzia∏ywaniem na nich wrogiego Êrodowiska, pomagaç im nale˝y w zrozumieniu polityki Partii i Rzàdu. Prawie zawsze na zacieÊnienie wi´zi tajnego wspó∏pracownika ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa i zach´cenie go do jeszcze lepszej wspó∏pracy ma wp∏yw danie mu satysfakcji moralnej przez pozytywne ocenianie je104

go wysi∏ków i osiàgni´ç, podkreÊlanie wagi i znaczenia dla paƒstwa udzielanych przez niego informacji, ukazanie mu konkretnych rezultatów jego wspó∏pracy czy te˝ wyra˝enie mu uznania za inicjatyw´ i zrćznoÊç w wykonaniu poszczególnych zadaƒ. Mo˝e to mieç korzystne znaczenie dla wspó∏pracy równie˝ przy pozyskaniu na podstawie materia∏ów obcià˝ajàcych, gdy tajny wspó∏pracownik rzeczywiÊcie chce zrehabilitowaç si´ za swà przest´pczà dzia∏alnoÊç. W tych przypadkach okazaç trzeba tak˝e, ˝e doceniamy jego przeobra˝enie i darzymy zaufaniem. Natomiast tym tajnym wspó∏pracownikom, którzy próbujà uchylaç si´ od wspó∏pracy, przypominaç nale˝y o gro˝àcej im odpowiedzialnoÊci karnej lub mo˝liwoÊci ich kompromitacji. Wspó∏praca ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa wyzwala cz´sto nowy czynnik rzutujàcy na stosunek do wspó∏pracy. Chodzi tu o zainteresowanie si´ samym charakterem pracy kontrwywiadowczej i emocjonalne zaanga˝owanie w tej pracy. Sprzyja temu umiej´tne wciàganie tajnego wspó∏pracownika w zagadnienie, a tym samym stworzenie mu warunków do pewnej, kontrolowanej jednak samodzielnoÊci oraz nadawanie ˝ywego t´tna i ofensywnoÊci pracy. Bodêce materialne mogà mieç równie˝ pozytywny wp∏yw na kszta∏towanie stosunku do wspó∏pracy. Dlatego te˝ wynagradzaç trzeba tajnych wspó∏pracowników za konkretne osiàgnićia, gorliwoÊç i inicjatyw´, realizacj´ zadaƒ zwiàzanych z powa˝nym ryzykiem lub stratà czasu, je˝eli tylko wynagrodzenie nie urazi tajnego wspó∏pracownika. Nie wolno dopuszczaç jednak, aby sta∏o si´ ono bodêcem do naciàgania i zmyÊlania informacji z chći zysku. Wynagrodzenie powinno byç stosowane w ró˝nych formach uwzgl´dniajàcych mentalnoÊç tajnego wspó∏pracownika i motywy, jakie sk∏aniajà go do wspó∏pracy ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa. Niezale˝nie od sprawy wynagradzania ka˝demu tajnemu wspó∏pracownikowi nale˝y si´ zwrot kosztów faktycznie poniesionych przez niego w zwiàzku ze wspó∏pracà. Istotne znaczenie dla wspó∏pracy ma uk∏ad stosunków osobistych mi´dzy pracownikiem operacyjnym a tajnym wspó∏pracownikiem, w szczególnoÊci sposób traktowania go na spotkaniach. Kontakty z tajnym wspó∏pracownikiem majà charakter s∏u˝bowy i nie mogà wykraczaç poza te ramy. Nie wolno dopuszczaç do spoufalenia si´ tajnego wspó∏pracownika i stwarzaç warunków sprzyjajàcych temu, jak np. nie wolno wykorzystywaç tajnego wspó∏pracownika dla za∏atwiania spraw osobistych, przyjmowaç od niego podarunków itp. W trakcie pracy z tajnym wspó∏pracownikiem nale˝y stworzyç natomiast atmosfer´ zaufania i zrozumienia, której wyrazem winno byç równie˝ zrozumienie dla osobistych trudnoÊci i komplikacji ˝yciowych tajnego wspó∏pracownika. W razie potrzeby nale˝y mu przyjÊç z odpowiednià pomocà.

DZIA¸ V WYPROWADZENIE TAJNEGO WSPÓ¸PRACOWNIKA Tajny wspó∏pracownik, wykonujàc zadania s∏u˝by bezpieczeƒstwa, utrzymuje oparte na zaufaniu stosunki z osobami, które prowadzà dzia∏alnoÊç wrogà, a niekiedy nawet w pewnej mierze bierze w niej udzia∏. Ta rola tajnego wspó∏pracownika w chwili zakoƒczenia sprawy stawia go nieraz w sytuacji gro˝àcej konsekwencjami karnymi oraz dekonspiracjà i ewentualnà zemstà dotychczasowego Êrodowiska. Wyprowadzenie tajnego wspó∏pracownika ma go uchroniç przed tymi ujemnymi nast´pstwami. W przypadkach gdy tajnego wspó∏pracownika pozyskano spoÊród uczestników wrogiej dzia∏alnoÊci, nale˝y – o ile by∏ on wobec nas lojalny i uczciwie wykonywa∏ zadania – wywiàzaç si´ z danej mu przy pozyskaniu obietnicy. Szczególne obowiàzki cià˝à na s∏u˝bie bezpieczeƒstwa wobec tych tajnych wspó∏pracowników, którzy zaanga˝owali si´ we wrogiej dzia∏alnoÊci na nasze polecenie. W tych przypadkach s∏u˝ba bezpieczeƒstwa obowiàzana jest w pe∏ni zapewniç tajnemu wspó∏pracownikowi odpowiednie wyprowadzenie ze sprawy, tak aby z racji wykonywania zleconych mu zadaƒ nie zosta∏ nara˝ony na odpowiedzialnoÊç karnà lub inne szkody i przykroÊci osobiste. O ile niezb´dnym by∏ pewien udzia∏ tajnego wspó∏pracownika w dzia∏alnoÊci przest´pczej, nale˝y tak kierowaç nim podczas wspó∏pracy, aby stopieƒ zaanga˝owania si´ i szkodliwoÊç osobistej dzia∏alnoÊci by∏y mo˝liwie ma∏e. Wymaga to nieraz nawet zrezygnowania z jego us∏ug i wycofania w por´, gdy dalsze wykorzystanie grozi mu wciàgni´ciem w pope∏nienie okreÊlonych przest´pstw lub aktywizacjà we wrogiej dzia∏alnoÊci. 105

Uchronienie tajnego wspó∏pracownika od podejrzeƒ wspó∏uczestników wrogiej dzia∏alnoÊci oraz ich ewentualnej zemsty, jak te˝ innych przykroÊci ze strony otoczenia, gdyby dowiedzia∏o si´ ono o jego wspó∏pracy ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa, wymaga przede wszystkim przestrzegania konspiracji w toku wspó∏pracy i w∏aÊciwego ustalania linii post´powania tajnego wspó∏pracownika. Dla odwrócenia podejrzeƒ od tajnego wspó∏pracownika i uniknićia obcià˝ajàcych go zeznaƒ w Êledztwie lub na rozprawie mo˝na stosowaç mi´dzy innymi takie przedsi´wzićia, które w rezultacie winny wywo∏ywaç podejrzenia w stosunku do innych wspó∏uczestników wrogiej dzia∏alnoÊci lub ich kontaktów, albo te˝ stworzyç u sprawców wra˝enie, i˝ wykrycie ich dzia∏alnoÊci nastàpi∏o przypadkowo. Nie wolno jednak kierowaç tego rodzaju podejrzeƒ na osoby niewinne (niezaanga˝owane we wrogiej dzia∏alnoÊci). Jedynie w szczególnych okolicznoÊciach, z góry przewidzianych i uzgodnionych z Ministerstwem, mo˝na dopuÊciç do takiej sytuacji, w której operacyjne wymanewrowanie tajnego wspó∏pracownika mo˝e si´ okazaç niemo˝liwe. Wówczas nale˝y dà˝yç, aby w stosunku do tajnego wspó∏pracownika nie wszczynano Êledztwa albo te˝ przynajmniej Êledztwo umorzono. Podstawà do tego mo˝e byç ujawnienie przed w∏aÊciwymi organami Êledczymi rzeczywistej roli tajnego wspó∏pracownika, tj. w zasadzie tylko „pozornego”, bo niewynikajàcego z wrogich pobudek, uczestniczenia w dzia∏alnoÊci przest´pczej. We wszystkich przypadkach prawid∏owe wprowadzenie tajnego wspó∏pracownika oraz w∏aÊciwie organizowana praca operacyjna w toku wspó∏pracy jest podstawowym warunkiem wywiàzania si´ nast´pnie przez aparat Êledczy s∏u˝by bezpieczeƒstwa z obowiàzku zaszyfrowania tajnych wspó∏pracowników i ich ochrony w prowadzonym post´powaniu Êledczym. Dlatego te˝ zadania tajnego wspó∏pracownika i kombinacje operacyjne, o ile mogà mieç ujemne znaczenie dla póêniejszego wyprowadzenia, winny byç przed ich realizacjà konsultowane z aparatem Êledczym. W zasadzie nie wolno przes∏uchiwaç tajnych wspó∏pracowników w charakterze Êwiadków do sprawy, w której brali udzia∏. Dopuszczalne to jest tylko w wyjàtkowych wypadkach, gdy ma to na celu zaszyfrowanie tajnego wspó∏pracownika lub jest konieczne z uwagi na wartoÊç dowodowà zeznaƒ – ale za jego zgodà. W tych wypadkach, gdy prowadzona d∏ugofalowa kombinacja lub gra operacyjna wymaga celowego daleko idàcego anga˝owania si´ we wrogà dzia∏alnoÊç, mo˝na stosowaç wyprowadzenie tajnego wspó∏pracownika równie˝ przez upozorowanie jego przejÊcia na nielegalnà stop´ lub przerzut za granic´, o ile jest to realne z uwagi na osobiste cechy i mo˝liwoÊci tajnego wspó∏pracownika, jego pozycj´ spo∏ecznà, warunki rodzinne i inne zwiàzane z tym okolicznoÊci. Tego rodzaju przedsi´wzićia wymagajà zgody kierownictwa Ministerstwa.

DZIA¸ VI ORGANIZACJA I MIEJSCE SPOTKA¡ Z TAJNYMI WSPÓ¸PRACOWNIKAMI Rozdzia∏ I Zasady organizowania spotkaƒ Spotkanie z tajnym wspó∏pracownikiem jest podstawowà formà utrzymywania ∏àcznoÊci i wspó∏pracy. W warunkach gdy niemo˝liwe jest odbycie spotkania, mo˝na skorzystaç z innych Êrodków ∏àcznoÊci, przy zachowaniu wszystkich wymogów podyktowanych konspiracjà. Spotkanie wymaga uprzedniego przygotowania si´ ze strony pracownika (przejrzenia materia∏ów sprawy, ostatnio danych zadaƒ, ustalenia dalszych zadaƒ, sposobu ich realizacji, tematyki rozmowy majàcej na celu ewent[ualne] polityczne oddzia∏ywanie itp.). Cz´stotliwoÊç spotkaƒ z tajnym wspó∏pracownikiem zale˝y od potrzeb wynikajàcych ze sprawy, w której korzystamy z jego pomocy, lub sytuacji operacyjnej, jak te˝ koniecznoÊci jego instruowania i oddzia∏ywania na niego. Warunki spotkaƒ winny byç ustalone w porozumieniu z tajnym wspó∏pracownikiem. Czas spotkania nale˝y tak ustalaç, aby w miar´ mo˝liwoÊci nie naruszaç normalnego trybu pracy i ˝ycia osobistego tajnego wspó∏pracownika. Na wypadek zerwania spotkania lub gdy przewidujemy sytuacje wymagajàce natychmiastowego nawiàzania ∏àcznoÊci, nale˝y uzgodniç sposób skontaktowania si´. Miejsce spotkania powinno byç tak dobrane, aby zapewnia∏o konspiracj´ tajnego wspó∏pracownika i mo˝liwoÊç swobodnej rozmowy. Spotkania trzeba organizowaç w sposób uwzgl´dniajàcy naturalne warunki miejscowoÊci, pozycj´ spo∏ecznà i zawodowà tajnego wspó∏pracownika. 106

Dla odbywania spotkaƒ powinny byç wykorzystywane przede wszystkim lokale kontaktowe i mieszkania konspiracyjne. Rozdzia∏ II Lokale kontaktowe i mieszkania konspiracyjne Lokale kontaktowe organizuje si´ w zasadzie w mieszkaniach prywatnych za zgodà w∏aÊciciela lub osoby, której mieszkanie podlega. Niekiedy, zw∏aszcza w warunkach powiatowych, lokale kontaktowe organizowaç mo˝na w s∏u˝bowych pomieszczeniach ró˝nych instytucji gospodarczych, medycznych i kulturalno-oÊwiatowych. Dla odbywania wa˝niejszych spotkaƒ ze szczególnie cennymi tajnymi wspó∏pracownikami mo˝na te˝ wyjàtkowo wykorzystywaç mieszkania konspiracyjne, tj. specjalnie urzàdzone i zaszyfrowane mieszkania pozostajàce w wy∏àcznej dyspozycji s∏u˝by bezpieczeƒstwa. Organizowanie i wykorzystywanie mieszkaƒ konspiracyjnych uregulowane jest odr´bnymi przepisami MSW. Przy doborze lokali kontaktowych nale˝y dbaç o to, aby: – w∏aÊciciel mieszkania i cz∏onkowie jego rodziny, byli ludêmi dyskretnymi, o w∏aÊciwej postawie politycznej, a jego sàsiedzi nie znajdowali si´ w zainteresowaniu operacyjnym s∏u˝by bezpieczeƒstwa; – mieszkanie, podejÊcie do niego, wejÊcie i wyjÊcie oraz po∏o˝enie domu gwarantowa∏y konspiracj´ pracy operacyjnej w tym lokalu. Dopiero po sprawdzeniu, ˝e istniejà powy˝sze warunki, mo˝na wszczàç rozmowy zmierzajàce do uzyskania zgody na korzystanie z lokalu. O charakterze pracy prowadzonej przez s∏u˝b´ bezpieczeƒstwa w lokalu kontaktowym nie nale˝y informowaç w∏aÊciciela lokalu ani cz∏onków jego rodziny. W zasadzie ka˝dy lokal kontaktowy winien byç op∏acany, chyba ˝e w∏aÊciciel lokalu nie ˝yczy sobie tego. Spotkania w lokalu kontaktowym winny byç tak planowane i organizowane, aby zapewniç zachowanie konspiracji lokalu i osoby tajnego wspó∏pracownika. Z jednego lokalu kontaktowego mo˝e korzystaç najwy˝ej dwóch pracowników operacyjnych, którzy ponoszà odpowiedzialnoÊç za jego wykorzystanie i zakonspirowanie. Lokal kontaktowy powinien byç kontrolowany, by wyjaÊniaç, czy: – nie nastàpi∏o naruszenie konspiracji przez w∏aÊciciela lub cz∏onków rodziny, – fakt odwiedzin mieszkania przez osoby postronne nie wzbudza podejrzeƒ wÊród sàsiadów. W razie uzyskania sygna∏u, ˝e praca w lokalu wzbudza podejrzenie wÊród otoczenia, wzgl´dnie gdy przyjmowany w tym lokalu tajny wspó∏pracownik okaza∏ si´ dwulicowcem, korzystanie z lokalu nale˝y przerwaç a˝ do wyjaÊnienia sprawy. Nale˝y zaniechaç korzystania z lokalu, gdy nastàpi∏a lub grozi jego dekonspiracja. DZIA¸ VII ROZWIÑZANIE WSPÓ¸PRACY Z TAJNYM WSPÓ¸PRACOWNIKIEM Wspó∏prac´ z tajnym wspó∏pracownikiem rozwiàzuje si´ w wypadku: – gdy spe∏ni swe zadanie, dla którego by∏ pozyskany i nie ma dalszych mo˝liwoÊci i perspektyw jego wykorzystania. Nie nale˝y rozwiàzywaç wspó∏pracy z doÊwiadczonymi i wykwalifikowanymi tajnymi wspó∏pracownikami o walorach osobistych pozwalajàcych na wszechstronne wykorzystanie, nawet jeÊli przejÊciowo nie ma dla nich zadaƒ; – w razie niezdolnoÊci do dalszej wspó∏pracy lub negatywnego stosunku, którego nie uda∏o si´ przezwyci´˝yç; – dekonspiracji, podejrzanego post´powania zawierajàcego cechy dezinformacji, prowokacji i prób wykorzystania wspó∏pracy ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa dla osiàgni´cia osobistych korzyÊci lub w razie pope∏nienia przez niego przest´pstwa. Rozwiàzanie wspó∏pracy z tajnym wspó∏pracownikiem, który nale˝ycie wywiàza∏ si´ z zadaƒ i mia∏ w∏aÊciwy stosunek do wspó∏pracy, powinno nastàpiç w takiej formie, aby nadal pozosta∏ on ˝yczliwym dla s∏u˝by bezpieczeƒstwa. Dzi´kujàc tajnemu wspó∏pracownikowi za dotychczasowà wspó∏prac´ i wyjaÊniajàc mu motywy jej zaniechania, nale˝y jednoczeÊnie wskazaç, ˝e w razie uzyskania przez niego w przysz∏oÊci danych interesujàcych 107

s∏u˝b´ bezpieczeƒstwa, powinien si´ z nimi zg∏osiç. Nale˝y jednoczeÊnie wys∏uchaç ewentualnych ˝yczeƒ tajnego wspó∏pracownika w zwiàzku z zakoƒczeniem wspó∏pracy i rozwa˝yç mo˝liwoÊci ich za∏atwienia. Na proÊb´ wspó∏pracownika jego zobowiàzanie o wspó∏pracy mo˝e byç zniszczone w jego obecnoÊci. Szczególne obowiàzki cià˝à na organach bezpieczeƒstwa w stosunku do zas∏u˝onych tajnych wspó∏pracowników, którzy ofiarnie wspó∏pracowali z nami przez d∏ugie lata, co nieraz musia∏o powodowaç dla nich ró˝ne komplikacje ˝yciowe, a nawet nara˝a∏o ich na niebezpieczeƒstwo. Dlatego te˝ tym, których wspó∏praca narazi∏a na powa˝ne nieraz zmniejszenie mo˝liwoÊci odpowiedniego urzàdzenia sobie ˝ycia, jesteÊmy obowiàzani udzieliç istotnej pomocy i interesowaç si´ ich dalszymi losami. Odpowiednio do okolicznoÊci mo˝e tu wchodziç w rachub´ m.in. udzielenie doraênej pomocy materialnej, pomoc w znalezieniu pracy lub zdobyciu wykszta∏cenia czy zawodu, umo˝liwienie przeniesienia si´ do innej miejscowoÊci, wystàpienie o przyznanie odznaczenia paƒstwowego. W razie uzyskania danych Êwiadczàcych o nieszczeroÊci tajnego wspó∏pracownika wobec s∏u˝by bezpieczeƒstwa lub jego prowokacyjnym zachowaniu nale˝y bezzw∏ocznie podjàç kroki zmierzajàce do sprawdzenia tych danych, a zarazem zaniechaç zlecania tajnemu wspó∏pracownikowi takich zadaƒ, które mog∏yby ujawniç przed nim rzeczywiste zamierzenia i przedsi´wzi´cia s∏u˝by bezpieczeƒstwa. O ile wypadek prowokacji, dwulicowoÊci lub dezinformacji ze strony tajnego wspó∏pracownika zostanie potwierdzony, nale˝y zaprzestaç korzystania z jego us∏ug, chyba ˝e doprowadzi∏oby to do zaprzepaszczenia sprawy. Wówczas gdy mamy do czynienia z dwulicowcem, nale˝y na pewien czas utrzymaç z nim pozornie wspó∏prac´ stosownie do potrzeb sprawy. W ka˝dym wypadku prowokacyjnego post´powania tajnego wspó∏pracownika nale˝y przeprowadziç dochodzenie. O ile udowodniono mu Êwiadomà i z∏oÊliwà prowokacj´, która spowodowa∏a powa˝ne nast´pstwa, nale˝y spowodowaç pociàgni´cie go do odpowiedzialnoÊci karnej. W razie stwierdzenia, ˝e tajny wspó∏pracownik dopuÊci∏ si´ celowej dekonspiracji wzgl[´dnie] dezinformacji s∏u˝by bezpieczeƒstwa lub ˝e jest on prowokatorem, nale˝y wszystkie osoby zarejestrowane na podstawie jego informacji poddaç ponownemu skrupulatnemu sprawdzeniu i na podstawie materia∏ów kontroli powziàç decyzj´ w sprawie wycofania lub pozostawienia ich w ewidencji s∏u˝by bezpieczeƒstwa.

DZIA¸ VIII DOKUMENTACJA POZYSKANIA I PRACY Z TAJNYMI WSPÓ¸PRACOWNIKAMI Rozdzia∏ I Zakres dokumentacji i zatwierdzanie dokumentów Dokumentacja pozyskania i pracy z tajnymi wspó∏pracownikami obejmuje szereg dokumentów sporzàdzanych przez pracownika operacyjnego lub tajnego wspó∏pracownika. Pracownik operacyjny sporzàdza nast´pujàce dokumenty: 1. Uzasadnienie doboru i plan opracowania kandydata na tajnego wspó∏pracownika. Uzasadnienie doboru i plan opracowania stanowi dokument, którego istotnà treÊcià powinno byç pokazanie przes∏anek pozwalajàcych na przypuszczenie, ˝e kandydat ma lub mo˝e mieç mo˝liwoÊci realizacji przewidzianych dla niego zadaƒ i ˝e mo˝na liczyç na znalezienie podstawy pozyskania. Ponadto okreÊliç trzeba, jakie dane o kandydacie chcemy uzyskaç, oraz Êrodki i sposoby ich zdobycia. 2. Wniosek o zezwolenie na przeprowadzenie pozyskania. Wniosek ten powinien zawieraç streszczenie wyników opracowania, okreÊlenie celu i podstawy pozyskania, plan pozyskania oraz kto przeprowadzi pozyskanie. Je˝eli rezygnuje si´ z pozyskania, nale˝y sporzàdziç streszczenie wyników opracowania i podaç powody rezygnacji. 3. Wniosek o zatwierdzenie dokonanego pozyskania lub wyjaÊnienie odmowy wspó∏pracy. Wniosek ten stanowi relacj´ z przebiegu rozmowy lub rozmów, w wyniku których pozyskano tajnego wspó∏pracownika. WyjaÊnienie odmowy wspó∏pracy powinno ponadto zawieraç analiz´ przyczyn, które spowodowa∏y odmow´, wnioski co do dalszego post´powania wobec kandydata i koniecznych przedsi´wzi´ç w zwiàzku z groêbà dekonspiracji naszych zainteresowaƒ. 4. Kierunkowe plany wykorzystania tajnego wspó∏pracownika. 108

Kierunkowe plany powinny okreÊlaç, w stosunku do kogo b´dzie on wykorzystywany, co zamierzamy poprzez niego ustaliç na przestrzeni najbli˝szego czasu i jaka ma byç linia post´powania tajnego wspó∏pracownika. 5. Notatki spisane ze s∏ów tajnego wspó∏pracownika, gdy ten nie pisze w∏asnor´cznie doniesieƒ. Notatki te stanowià odpowiednik doniesieƒ i pod wzgl´dem treÊci obowiàzujà tu te same wymogi co przy doniesieniach. 6. Notatki wyjaÊniajàce w przypadku nieodbycia umówionego spotkania. Notatki te powinny podawaç przyczyny, dla których spotkanie z tajnym wspó∏pracownikiem nie dosz∏o do skutku, i sporzàdza si´ je po ustaleniu tych przyczyn. 7. Charakterystyki tajnego wspó∏pracownika. Wymienione charakterystyki powinny zawieraç ocen´ wartoÊci informacji, jakich udziela, stosunku do wspó∏pracy, walorów osobistych i kontrwywiadowczych oraz dalszej przydatnoÊci. Oceny winny byç uzasadnione faktami i przyk∏adami zaczerpni´tymi z materia∏ów otrzymywanych od tajnego wspó∏pracownika i uzyskanymi w wyniku sprawdzeƒ. Charakterystyki sporzàdza si´ corocznie. 8. Plan wyprowadzenia tajnego wspó∏pracownika. Plan ten powinien zawieraç opis przebiegu realizacji zadaƒ i ocen´ pracy, powód i sposób wyprowadzenia, sposób zaszyfrowania tajnego wspó∏pracownika w post´powaniu karnym i uwagi co do mo˝liwoÊci dalszego jego wykorzystywania. Plan sporzàdza si´ w porozumieniu z aparatem Êledczym. 9. Wniosek o zaniechanie wspó∏pracy z tajnym wspó∏pracownikiem. Wniosek ten wymaga uwzgl´dnienia takich samych elementów co w charakterystyce, z uwypukleniem tych, które uzasadniajà rozwiàzanie wspó∏pracy. Wniosek taki sporzàdza si´ równie˝, gdy zaniechanie wspó∏pracy nast´puj´ w zwiàzku z wyjazdem tajnego wspó∏pracownika na inny teren, niezale˝nie od ewentualnego dalszego wykorzystania przez nowà jednostk´. Dokumenty wymienione w pkt. 1–4 oraz 7–9 podlegajà zatwierdzeniu przez w∏aÊciwych prze∏o˝onych, a mianowicie: w Ministerstwie KWMO – Naczelników Wydzia∏ów, w KPMO – Zast´pc´ Komendanta ds. bezpieczeƒstwa. Zast´pcy Komendantów Wojewódzkich MO ds. bezpieczeƒstwa mogà zastrzec dla siebie zatwierdzanie niektórych dokumentów, w stosunku do których prawo zatwierdzania s∏u˝y Zast´pcom Komendantów Powiatowych MO. Wnioski o zezwolenie na przeprowadzenie pozyskania tajnych wspó∏pracowników w oparciu o materia∏y obcià˝ajàce oraz plany wyprowadzenia ich zatwierdzajà w Ministerstwie – Dyrektorzy Departamentów, a w jednostkach terenowych – Z[ast´p]cy Komendantów Wojewódzkich MO ds. bezpieczeƒstwa, po uzyskaniu zgody w∏aÊciwego Dyrektora Departamentu. Poza tym we wszystkich przypadkach, w których w tekÊcie Instrukcji mowa jest o uzyskaniu zgody Kierownictwa Ministerstwa, nale˝y przez to rozumieç zwrócenie si´ o akceptacj´ Ministra wzgl[´dnie] Wiceministra, a w przypadkach, w których mowa jest o uzyskaniu zgody Ministerstwa – zwrócenie si´ o akceptacj´ Dyrektora wzgl[´dnie] Wicedyrektora w∏aÊciwego departamentu. Tajny wspó∏pracownik sporzàdza i przekazuje s∏u˝bie bezpieczeƒstwa nast´pujàce dokumenty: 1. Zobowiàzanie o wspó∏pracy i zachowaniu tajemnicy. Zobowiàzanie to mo˝e byç formu∏owane w sposób bardziej lub mniej wyraênie wskazujàcy na istot´ stosunku mi´dzy tajnym wspó∏pracownikiem a s∏u˝bà bezpieczeƒstwa, w zale˝noÊci od podstawy pozyskania i stopnia zjednania tajnego wspó∏pracownika. W zasadzie dokument ten powinien zawieraç zobowiàzanie do realizacji zadaƒ stawianych przez s∏u˝b´ bezpieczeƒstwa i przekazywania informacji mogàcych nas interesowaç oraz przyrzeczenie tajnego wspó∏pracownika, ˝e tak w czasie trwania wspó∏pracy, jak i po jej ewent[ualnym] przerwaniu nie ujawni wobec nikogo faktu utrzymywania kontaktów ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa, ˝e b´dzie przestrzegaç warunków konspiracji w realizacji otrzymywanych zadaƒ i przy przychodzeniu na spotkania. W zobowiàzaniu okreÊla si´ pseudonim, pod jakim b´dzie wyst´powa∏ tajny wspó∏pracownik. Pseudonim ustaliç nale˝y równie˝ w tych przypadkach, gdy nie pobiera si´ zobowiàzania, choç gdy sytuacja tego wymaga, mo˝na odstàpiç od zapoznania z pseudonimem tajnego wspó∏pracownika, zw∏aszcza gdy nie pisze w∏asnor´cznie doniesieƒ. Zobowiàzanie o wspó∏pracy i zachowaniu tajemnicy tajny wspó∏pracownik winien sporzàdziç w zasadzie na spotkaniu, na którym wyrazi∏ zgod´ na wspó∏prac´. Od ˝àdania sporzàdzenia tego dokumentu mo˝na w ogóle odstàpiç albo prze∏o˝yç na póêniejszy czas jego uzyskanie, gdy pobranie dokumentu mog∏oby ujemnie wp∏ynàç na stosunek tajnego wspó∏pracownika do wspó∏pracy. Natomiast przy rozwiàzaniu wspó∏pracy nale˝y pobraç od tajnego wspó∏pracownika zobowiàzanie o zachowaniu tajemnicy. 109

2. Doniesienia. Doniesienie sk∏ada si´ z 3 cz´Êci, a mianowicie: a) informacja – stanowiàca pisemnà relacj´ tajnego wspó∏pracownika z wykonania zadaƒ i inne uzyskane przez niego, a interesujàce nas wiadomoÊci oraz jego uwagi, b) zadania – przedstawiajàce polecenia, jakie dano tajnemu wspó∏pracownikowi, i sposób ich realizacji, c) uwagi, które czyni pracownik po spotkaniu na temat wartoÊci i wiarygodnoÊci informacji oraz ewent[ualnego] przedsi´wzi´cia, jakie trzeba podjàç dla sprawdzenia informacji lub kontroli tajnego wspó∏pracownika. Doniesienie powinno byç tak opracowane, aby treÊç jego nie pozwala∏a na rozszyfrowanie tajnego wspó∏pracownika. Doniesienie powinno byç podpisane pseudonimem przez tajnego wspó∏pracownika i nast´pnie zaopatrzone w adnotacj´ stwierdzajàcà, kto przyjà∏ doniesienie, kiedy i gdzie. Mo˝liwe jest zrezygnowanie w poczàtkowym okresie wspó∏pracy lub nawet przez czas d∏u˝szy z pisania doniesieƒ w∏asnor´cznie przez tajnego wspó∏pracownika. Dopuszczalne jest to jednak tylko wyjàtkowo, gdy ˝àdanie pisania doniesieƒ grozi∏oby zerwaniem wspó∏pracy przez cennego tajnego wspó∏pracownika. Rezygnacja z pobierania doniesieƒ wymaga aprobaty zwierzchnika pracownika operacyjnego, na ∏àcznoÊci którego pozostaje tajny wspó∏pracownik. Dokumentacja zwiàzana z organizowaniem lokali kontaktowych obejmuje nast´pujàce dokumenty: 1. Wniosek o zezwolenie na zorganizowanie LK. Wniosek o zezwolenie na zorganizowanie lokalu kontaktowego powinien zawieraç charakterystyk´ gospodarza lokalu i zamieszka∏ej z nim rodziny uwzgl´dniajàcà stosunki sàsiedzkie i towarzyskie tych osób, warunki mieszkaniowe, po∏o˝enie budynku oraz ocen´ mo˝liwoÊci wykorzystania lokalu z punktu widzenia wymogów konspiracji. 2. Notatka o zorganizowaniu LK powinna zawieraç personalia gospodarza mieszkania, adres lokalu i nadany mu kryptonim, stwierdzenie uzyskania zgody i warunki korzystania z lokalu (w tym warunki finansowe). 3. Zobowiàzanie o zachowaniu tajemnicy pobiera si´ od gospodarza lokalu, a w razie potrzeby tak˝e od cz∏onków jego rodziny. Zobowiàzanie powinno zawieraç przyrzeczenie zachowania w tajemnicy kontaktów ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa i faktu udost´pnienia mieszkania. Dokumenty wymienione w pkt. 1 i 2 podlegajà zatwierdzeniu w Ministerstwie i KWMO – przez Naczelników Wydzia∏ów, a w KPMO – przez Zast´pc´ Komendanta ds. bezpieczeƒstwa. Sposób dokumentacji zwiàzanej z wynagradzaniem tajnych wspó∏pracowników, w∏aÊcicieli LK i kosztami organizacji spotkaƒ regulujà odr´bne przepisy. Rozdzia∏ II Przechowywanie dokumentacji Dokumenty zwiàzane z opracowywaniem kandydata gromadzi si´ w „teczce personalnej kandydata”. W wypadku zaniechania opracowania lub niewyra˝enia zgody na wspó∏prac´ przez kandydata teczk´ przekazuje si´ do archiwum. Po ewentualnym pozyskaniu kandydata dokumenty z jego teczki w∏àcza si´ do „teczki personalnej tajnego wspó∏pracownika”. W teczce tej gromadzi si´ wszystkie dokumenty zwiàzane z pracà z tajnym wspó∏pracownikiem z wyjàtkiem doniesieƒ i notatek wyjaÊniajàcych z nieodbytych spotkaƒ. Orygina∏y doniesieƒ i notatki wyjaÊniajàce przechowuje si´ w „teczce pracy tajnego wspó∏pracownika”. Odpisy lub wyciàgi z doniesieƒ powinny byç ponadto w∏àczane do w∏aÊciwych spraw ewidencji operacyjnej, a gdy to jest potrzebne, mogà byç równie˝ w∏àczone do teczek zagadnieniowych. Kierunkowe plany wykorzystania tajnego wspó∏pracownika nale˝y za∏àczaç do jego teczki personalnej i teczki pracy. Dokumenty zwiàzane z organizowaniem i wykorzystywaniem LK i MK gromadzi si´ w „teczce LK” („teczce MK”). Wszystkie teczki potrzebne dla kompletowania dokumentacji wydaje w Ministerstwie – Biuro „C”, a [w] jednostkach terenowych – Wydzia∏ „C” po dope∏nieniu w∏aÊciwych czynnoÊci rejestracyjnych. Teczki personalne tajnych wspó∏pracowników oraz teczki LK i MK przechowujà w Ministerstwie i KWMO – Naczelnicy Wydzia∏ów, a w Referatach KPMO – Zast´pcy Komendantów ds. bezpieczeƒstwa. Teczki pracy przechowujà pracownicy, na ∏àcznoÊci których pozostajà tajni wspó∏pracownicy. W wypadkach zaniechania wspó∏pracy i eliminacji tajnego wspó∏pracownika teczk´ personalnà i pracy przekazuje si´ do jednostki ewidencji operacyjnej, w której by∏ on rejestrowany. 110

Analogicznie post´puje si´, gdy tajny wspó∏pracownik przenosi si´ na teren innego powiatu lub województwa, zawiadamiajàc o nowym miejscu zamieszkania (formalnoÊci zwiàzane z ewent[ualnym] przekazaniem tajnego wspó∏pracownika za∏atwia jednostka ewidencji operacyjnej).

CZ¢Âå III SPRAWY OPERACYJNE I ZASADY ICH PROWADZENIA DZIA¸ I ZASADY OGÓLNE Sprawy operacyjne obejmujà podstawowy zakres zainteresowaƒ s∏u˝by bezpieczeƒstwa wrogà dzia∏alnoÊcià i z tego wzgl´du stanowià zasadniczà form´ pracy operacyjnej. TreÊcià pracy w sprawach jest rozpoznawanie i przeciwdzia∏anie wrogiej dzia∏alnoÊci. Rozpoznawanie obejmuje równie˝ sprawdzanie sygna∏ów nasuwajàcych podejrzenie takiej dzia∏alnoÊci. W ramach spraw prowadzi si´ tak˝e operacyjnà kontrol´ dzia∏alnoÊci okreÊlonych instytucji z natury wrogich Polsce Ludowej. W toku prowadzenia spraw nale˝y zmierzaç do uzyskania rozeznania form, metod i taktyki wroga, co warunkuje organizowanie skutecznego przeciwdzia∏ania wrogiej dzia∏alnoÊci. Jednym z istotnych elementów rozpoznania w toku prowadzenia spraw jest ustalenie postawy politycznej i obywatelskiej oraz pobudek dzia∏ania sprawców. Ró˝norodnoÊç postaw sprawców wrogiej dzia∏alnoÊci oraz jej form i skutków winna byç nale˝ycie wykorzystywana w toku pracy operacyjnej dla operacyjnego i politycznego rozbijania wroga. Powinno to znajdowaç swoje odbicie w okreÊleniu odpowiedniej kategorii sprawy, w prowadzeniu samej sprawy, jak i w doborze w∏aÊciwych Êrodków przeciwdzia∏ania. Przeciwdzia∏anie wrogiej dzia∏alnoÊci jest podstawowym obowiàzkiem s∏u˝by bezpieczeƒstwa i winno byç stosowane w zasadzie w ka˝dym wypadku ujawnienia przejawów takiej dzia∏alnoÊci, niezale˝nie od tego, czy okolicznoÊci wymagajà za∏o˝enia sprawy. Instrukcja wprowadza nast´pujàce kategorie spraw operacyjnych: sprawa rozpracowania operacyjnego, sprawa obserwacji operacyjnej, sprawa operacyjnego sprawdzenia i sprawa obiektowa. DZIA¸ II KATEGORIE SPRAW OPERACYJNYCH Rozdzia∏ I Rozpracowanie operacyjne A. Wszczćie rozpracowania operacyjnego Rozpracowanie operacyjne polega na realizowaniu w sposób planowy kombinacji i poszczególnych przedsi´wzi´ç operacyjnych w celu wykrycia wszystkich sprawców antypaƒstwowej dzia∏alnoÊci przest´pczej, pe∏nego jej rozpoznania oraz udokumentowania tak, by pozwoli∏o ono na wszczćie post´powania karnego i u∏atwi∏o jego prowadzenie. W wypadku gdy wymaga tego interes operacyjny lub polityczny, rozpracowanie winno byç prowadzone w sposób umo˝liwiajàcy d∏ugofalowà kontrol´ dzia∏alnoÊci wroga po∏àczonà z prowadzeniem przedsi´wzi´ç ograniczajàcych szkodliwe nast´pstwa tej dzia∏alnoÊci. Zadaniem rozpracowania operacyjnego jest równie˝ niedopuszczenie do przest´pczych aktów, które mog∏yby spowodowaç nieodwracalne szkody. Rozpracowanie wszczyna si´ w wypadku: 1. Uzyskania sprawdzonych danych Êwiadczàcych o prowadzeniu przez okreÊlone osoby dzia∏alnoÊci przest´pczej, ale materia∏y te sà jeszcze niedostateczne do pociàgnićia tych osób do odpowiedzialnoÊci karnej (wydalenia z kraju, gdy chodzi o cudzoziemców niepodlegajàcych sàdownictwu polskiemu) lub niezb´dne jest pog∏´bienie i rozszerzenie rozpoznania tej dzia∏alnoÊci. 111

2. Uzyskania sprawdzonych informacji o zamierzonym akcie przest´pczym o charakterze dywersyjnym, terrorystycznym, szpiegowskim itp., chocia˝by nawet osoby ewentualnych sprawców nie by∏y znane. 3. Dokonania aktu o charakterze przest´pczym (dywersja, terror, napad itp.), je˝eli sprawcy przest´pstwa nie sà znani lub sà znani, lecz ukryli si´, wzgl´dnie brak jest jeszcze dostatecznych podstaw do pociàgnićia ich do odpowiedzialnoÊci karnej. Rozpracowanie operacyjne prowadzi si´ w formie sprawy rozpracowania operacyjnego. B. Wszczćie post´powania karnego i zatrzymanie osób rozpracowanych O zezwolenie na wystàpienie z wnioskiem do prokuratora w sprawie wszczćia post´powania karnego – dochodzenia lub Êledztwa – (zarówno w toku rozpracowania, jak i w koƒcowej jego fazie) i zatrzymanie osób podejrzanych na podstawie materia∏ów zebranych w procesie rozpracowania wyst´puje do Zast´pcy Komendanta Wojewódzkiego do spraw bezpieczeƒstwa jednostka operacyjna wspólnie z jednostkà Êledczà. W sprawach prowadzonych przez jednostki Ministerstwa lub b´dàcych na kontroli jednostek Ministerstwa decyzj´ w tym zakresie podejmuje Dyrektor Departamentu operacyjnego wspólnie z Dyrektorem Biura Âledczego. Wystàpienie z wnioskiem winno byç poprzedzone dok∏adnà analizà dotychczasowych wyników rozpracowania, uzyskanych materia∏ów i ewentualnie dowodów oraz prawnych podstaw do wszczćia post´powania karnego. Ponadto nale˝y ustaliç plan zatrzymaƒ i rewizji, sposób zaszyfrowania tajnych wspó∏pracowników w toku post´powania karnego (w∏àcznie z rozprawà) oraz ewentualne dalsze zadania rozpracowania i sposób ich realizacji. Ponadto wszczyna si´ post´powanie karne (dochodzenie lub Êledztwo) z mocy prawa w wypadkach wskazanych w ppkt. 3, pkt. A, tj. w razie dokonania okreÊlonych aktów przest´pczych. Post´powanie karne w toku rozpracowania mo˝na wszczàç równie˝ – poza przypadkiem omówionym w ppkt. 3 – wówczas, gdy powstaje sytuacja umo˝liwiajàca uzyskanie dowodów procesowych w sprawie. W razie umorzenia post´powania karnego ze wzgl´du na niewykrycie sprawców przest´pstwa lub z innych przyczyn, albo te˝ zawieszenia post´powania z uwagi na ukrywanie si´ sprawcy przed odpowiedzialnoÊcià karnà, je˝eli sà perspektywy wykrycia sprawców lub ustalenia miejsca ich pobytu, rozpracowanie nale˝y nadal prowadziç. Z wnioskami do prokuratury w zakresie wszczćia i prowadzenia post´powania karnego zwraca si´ wy∏àcznie jednostka Êledcza. W toku rozpracowania, nawet wówczas, gdy równolegle prowadzone jest post´powanie karne, nale˝y równie˝ przeciwdzia∏aç wrogiej dzia∏alnoÊci, stosujàc odpowiednio zasady wskazane w nast´pnym rozdziale. Celem przedsi´wzi´ç w tym zakresie winno byç uniemo˝liwianie, a co najmniej utrudnianie wrogiej dzia∏alnoÊci osób rozpracowywanych. Rozdzia∏ II Obserwacja operacyjna A. Wszczćie obserwacji operacyjnej Obserwacja operacyjna polega na zapewnieniu, przy pomocy wszystkich koniecznych w danym przypadku Êrodków operacyjnych, dop∏ywu informacji o osobach obj´tych obserwacjà w celu rozpoznania ich wrogiej dzia∏alnoÊci, ujawniania szkodliwych zamierzeƒ i przeciwdzia∏ania ich realizacji ró˝nymi Êrodkami (w∏asne przedsi´wzićia, sygnalizowanie odpowiednim w∏adzom lub inspirowanie innych czynników w tym kierunku). Obserwacja winna byç tak prowadzona, by pozwoli∏a równie˝ na czas dowiedzieç si´ o ewentualnych próbach przejÊcia osób obserwowanych do dzia∏alnoÊci przest´pczej. Obserwacj´ operacyjnà wszczyna si´ w przypadku, gdy istniejà sprawdzone dane Êwiadczàce o prowadzeniu przez okreÊlone osoby wrogiej dzia∏alnoÊci opozycyjnej z wykorzystaniem w tym celu pewnych legalnych form dzia∏ania (spo∏ecznych, zawodowych czy towarzyskich kontaktów), jak równie˝ w wypadku osób, co do których – chocia˝ brak jest danych Êwiadczàcych o prowadzeniu przez nie w danym momencie wrogiej dzia∏alnoÊci – istniejà aktualne dane wskazujàce, ˝e z uwagi na wrogà postaw´ oraz wp∏ywy i znaczenie w Êrodowisku mogà podjàç takà dzia∏alnoÊç w okreÊlonych warunkach. Obserwacji operacyjnej podlegajà równie˝, odpowiadajàcy kryteriom okreÊlonym w przepisach szczególnych MSW, cudzoziemcy – obywatele krajów kapitalistycznych – oraz osoby, które w przesz∏oÊci (przed wojnà, w czasie jej trwania lub po jej zakoƒczeniu) pracowa∏y w wywiadach paƒstw kapitalistycznych lub pozostawa∏y na ich us∏ugach, a obecnie z racji zajmowanych stanowisk, miejsca zamieszkania, posiadanych znajomoÊci w kraju lub za granicà mogà byç wykorzystane ponownie przez obce wywiady. 112

Obserwacj´ operacyjnà prowadzi si´ w formie sprawy obserwacji operacyjnej. Obserwacja powinna byç tak prowadzona, aby w jak najkrótszym czasie uzyskaç rozeznanie faktycznej dzia∏alnoÊci osób obserwowanych, ich postawy politycznej i kontaktów oraz pozycji spo∏ecznej, wp∏ywów w danym Êrodowisku, zdolnoÊci organizatorskich itp. i na podstawie tego rozeznania oceniç zakres zainteresowania si´ danà osobà. W toku obserwacji nale˝y dokonywaç systematycznej selekcji, eliminujàc osoby, co do których w wyniku obserwacji ustalono nik∏à szkodliwoÊç politycznà, brak wp∏ywów, osobistych walorów dla organizowania wrogiej dzia∏alnoÊci, szerszego politycznego oddzia∏ywania i nie podejmowanie prób takiej dzia∏alnoÊci. B. Przeciwdzia∏anie w toku obserwacji operacyjnej W ramach obserwacji operacyjnej nale˝y równolegle z rozpracowaniem prowadziç przeciwdzia∏anie wrogiej dzia∏alnoÊci osób obserwowanych. Przeciwdzia∏anie takie zwiàzane jest z informowaniem instancji partyjnych i organów w∏adzy o osobach prowadzàcych wrogà dzia∏alnoÊç, co umo˝liwi tym organom poczynienie odpowiednich posuni´ç politycznych, personalnych lub administracyjnych. Prócz tych form przeciwdzia∏ania nale˝y równie˝ stosowaç tego rodzaju Êrodki, jak np. przeprowadzenie rozmów ostrzegawczych, stosowanie okreÊlonych przedsi´wzi´ç operacyjnych, które mia∏yby na celu obni˝enie pozycji i znaczenia danej osoby w okreÊlonym Êrodowisku, likwidacj´ lub zmniejszenie skutków tej dzia∏alnoÊci, tworzenie warunków uniemo˝liwiajàcych prowadzenie wrogiej dzia∏alnoÊci przez danà osob´ w przysz∏oÊci itp. W wypadku gdy osoba prowadzàca wrogà dzia∏alnoÊç z wykorzystaniem pozycji legalnych narusza przepisy prawa, dokonujàc czynów niestanowiàcych same przez si´ przest´pstw przeciwko Paƒstwu, nale˝y materia∏y oficjalne dotyczàce danego faktu (np. notatk´ informacyjnà, oÊwiadczenie osoby poszkodowanej czy Êwiadka itd.) przekazaç odpowiednim w∏adzom (np. zawiadomienie o przest´pstwie – milicji lub prokuratorowi, informacje o naruszeniu przepisów prawa administracyjnego – Prezydium Rady Narodowej odpowiedniego szczebla itp.). W niektórych wypadkach dotyczàcych przest´pstw pospolitych, gdy jest to celowe ze wzgl´dów politycznych lub operacyjnych, dokumentacj´ dzia∏alnoÊci przest´pczej mo˝na przeprowadziç przy pomocy aparatu Êledczego s∏u˝by bezpieczeƒstwa w toku obserwacji, wed∏ug zasad omówionych w Rozdziale II Dzia∏u III niniejszej instrukcji. Rozdzia∏ III Sprawdzenie operacyjne Sprawdzenie operacyjne jest to proces ustalania wiarygodnoÊci i zgodnoÊci z rzeczywistoÊcià uzyskanych informacji i materia∏ów wst´pnych o wrogiej dzia∏alnoÊci lub wyjaÊniania, czy zaistnia∏e zdarzenie wzgl´dnie zjawiska sà wynikiem dzia∏alnoÊci przest´pczej. Sprawdzenie prowadzi si´ w formie sprawy operacyjnego sprawdzenia. Sprawdzenie operacyjne wszczyna si´ w wypadku gdy: – uzyskane dane i informacje wst´pne o wrogiej dzia∏alnoÊci (dokonanej lub zamierzonej) budzà wàtpliwoÊci ze wzgl´du na wiarygodnoÊç êród∏a informacji lub zgodnoÊç z rzeczywistoÊcià i zachodzi potrzeba ich sprawdzenia; – zaistnia∏e fakty lub wyst´pujàce zjawiska z uwagi na okolicznoÊci im towarzyszàce wymagajà sprawdzenia, czy sà wynikiem dzia∏alnoÊci przest´pczej, a brak jeszcze podstaw do wszczćia rozpracowania. W prowadzeniu spraw sprawdzenia operacyjnego wykorzystuje si´ w zale˝noÊci od potrzeby i mo˝liwoÊci wszystkie Êrodki pracy operacyjnej, przy czym charakter tej kategorii sprawy wyznacza cel, dla którego je stosujemy. Z uwagi na to, ˝e celem prowadzenia sprawy jest sprawdzenie faktów majàcych istotne znaczenie dla podjćia decyzji o wszczćiu rozpracowania lub obserwacji, nale˝y dà˝yç do uzyskania wszechstronnego naÊwietlenia tych faktów przez zebranie danych o okolicznoÊciach im towarzyszàcych, potwierdzajàcych lub negujàcych zarówno ich zaistnienie, jak równie˝ zwiàzek danych faktów z okreÊlonà osobà. W wyjaÊnianiu poszczególnych elementów winny byç wykorzystane przede wszystkim mo˝liwoÊci ju˝ posiadanych tajnych wspó∏pracowników, jak te˝ innych osób, które darzymy zaufaniem. W procesie sprawdzania okreÊlonych zdarzeƒ lub zjawisk nasuwajàcych podejrzenie dzia∏alnoÊci przest´pczej du˝e znaczenie ma zwykle uzyskanie opinii fachowców, przeprowadzenie natychmiastowych ekspertyz i t[emu] p[odobnych] przedsi´wzi´ç sprawdzajàcych. 113

Elementy sprawdzenia wyst´pujà i w pozosta∏ych kategoriach spraw operacyjnych. Obowiàzek sprawdzenia dotyczy w tym wypadku poszczególnych informacji o faktach istotnych dla danej sprawy. Rozdzia∏ IV Sprawa obiektowa Spraw´ obiektowà zak∏ada si´ na okreÊlone szczególnymi przepisami MSW instytucje, których rzeczywisty charakter cechuje wrogoÊç do Polski Ludowej, a mianowicie: wrogie oÊrodki wywiadowcze, przedstawicielstwa paƒstw kapitalistycznych, instytucje KoÊcio∏a katolickiego i inne. Celem prowadzenia spraw obiektowych jest organizowanie w stosunku do ww. instytucji trwa∏ej i systematycznej kontroli operacyjnej ca∏okszta∏tu dzia∏alnoÊci i zamierzeƒ tych instytucji i osób w nich zatrudnionych, szczególnie w zakresie styków z obywatelami. W toku prowadzenia sprawy obiektowej nale˝y ujawniaç osoby, których dzia∏alnoÊç kwalifikuje si´, by objàç jà rozpracowaniem lub obserwacjà w ramach odpowiednich kategorii spraw. Natomiast sprawdzanie sygna∏ów dotyczàcych poszczególnych osób nale˝y przeprowadzaç w ramach sprawy obiektowej, bez zak∏adania sprawy operacyjnego sprawdzenia. Prowadzàc spraw´ obiektowà, kierowaç si´ nale˝y dà˝eniem do wnikliwego i szczegó∏owego rozpoznania ca∏okszta∏tu funkcjonowania instytucji, nie ograniczajàc si´ do rozpoznania tylko tych elementów, które noszà wyraênie wrogi charakter. Tak szerokie uj´cie zainteresowaƒ s∏u˝by bezpieczeƒstwa pozwoli na prowadzenie bardziej efektywnego przeciwdzia∏ania i ograniczania dzia∏alnoÊci danej instytucji. W prowadzeniu sprawy obiektowej nale˝y pos∏ugiwaç si´ – w zale˝noÊci od potrzeb – wszystkimi Êrodkami pracy operacyjnej. Stosowanie tych Êrodków winno byç jednak obliczone na d∏ugotrwa∏oÊç ich dzia∏ania. Zalecenie to szczególnie odnosi si´ do tajnych wspó∏pracowników, pozyskiwanie których lub wprowadzenie powinno mieç na wzgl´dzie mo˝liwoÊç g∏´bokiego i trwa∏ego dotarcia do najistotniejszych w dzia∏alnoÊci instytucji komórek. Ponadto do sprawy obiektowej stosuje si´ odpowiednie przepisy dotyczàce zasad prowadzenia innych kategorii spraw operacyjnych. Rozdzia∏ V Postanowienia wspólne dla wszystkich kategorii spraw operacyjnych Sprawy rozpracowania, obserwacji i sprawdzenia prowadzi si´ na osob´ lub grup´ osób. Spraw´ na grup´ zak∏ada si´, gdy dwie lub wi´cej osób prowadzi wrogà dzia∏alnoÊç w ramach organizacji, w porozumieniu czy zmowie. Sprawy rozpracowania i sprawdzenia operacyjnego mogà byç zak∏adane nie tylko na okreÊlone osoby lub grupy, ale równie˝ na zaistnia∏e zdarzenie lub zjawisko (którego sprawcy nie sà znani). Po ustaleniu okreÊlonych osób sprawy te stajà si´ sprawami przeciwko osobie lub grupie. O za∏o˝eniu spraw wszystkich kategorii lub przekszta∏caniu ich decydujà w zasadzie: w Ministerstwie i KWMO – Naczelnik Wydzia∏u, w KPMO – Zast´pca Komendanta KPMO do spraw bezpieczeƒstwa. W wypadku sprawy operacyjnego sprawdzenia prze∏o˝eni ci jednoczeÊnie zobowiàzani sà okreÊliç, stosownie do charakteru sprawy i realnych mo˝liwoÊci, krótki termin jej zakoƒczenia. Termin ten mo˝e byç przez nich przed∏u˝ony stosownie do potrzeb, nie mo˝e jednak przekroczyç okresu jednego roku od momentu za∏o˝enia sprawy. O ile sprawa operacyjnego sprawdzenia nie zosta∏a zakoƒczona w przeciàgu roku, wy˝szy prze∏o˝ony obowiàzany jest dokonaç analizy sprawy i – w niezb´dnych przypadkach – zezwoliç na przed∏u˝enie ustalonego pierwotnie terminu prowadzenia sprawy. O za∏o˝eniu sprawy obiektowej decyduje: w Ministerstwie – Dyrektor Departamentu, w KWMO – Z[ast´p]ca Komendanta Wojewódzkiego ds. bezpieczeƒstwa w porozumieniu z Dyrektorem w∏aÊciwego Departamentu. Decyzj´ o za∏o˝eniu sprawy ka˝dej kategorii podejmuje si´ poprzez zatwierdzenie wniosku pracownika operacyjnego. Wniosek taki winien zawieraç wyczerpujàce uzasadnienie wyjaÊniajàce, w oparciu o posiadane materia∏y, treÊç podejrzeƒ i przyczyny za∏o˝enia sprawy okreÊlonej kategorii. Gdy spraw´ (ka˝dej kategorii) za∏o˝ono na polecenie wy˝szego prze∏o˝onego (albo jednostki nadrz´dnej), podejmuje on w tym zakresie równie˝ formalnà decyzj´, uzasadniajàc potrzeb´ za∏o˝enia sprawy i ewent[ualnie] dajàc pisemne wytyczne w zakresie jej prowadzenia. 114

W wypadku uzyskania materia∏ów obcià˝ajàcych cz∏onka Partii nale˝y poinformowaç o tym Sekretarza Komitetu Wojewódzkiego. Tak samo nale˝y postàpiç w razie uzyskania takich materia∏ów co do innych osób zajmujàcych stanowiska znajdujàce si´ w nomenklaturze instancji partyjnych.

DZIA¸ III PROWADZENIE SPRAW OPERACYJNYCH Rozdzia∏ I Podstawowe zasady Podstawowym celem ka˝dej sprawy operacyjnej jest dà˝enie do ukrócenia wrogiej dzia∏alnoÊci wzgl´dnie przynajmniej do ograniczenia szkód, jakie ta dzia∏alnoÊç mo˝e wyrzàdziç. Cel ten osiàga si´ przy pomocy ró˝nych Êrodków przeciwdzia∏ania do aresztowania sprawców w∏àcznie. Stosownie do potrzeb mo˝liwoÊç zastosowania w∏aÊciwych Êrodków przeciwdzia∏ania uzale˝niona jest od nale˝ycie przeprowadzonego rozpoznania, czyli obiektywnego i wszechstronnego zbadania wrogiej dzia∏alnoÊci, na co sk∏ada si´ wiele czynników charakteru zarówno przedmiotowego (rodzaj i charakter wrogiej dzia∏alnoÊci, obiektywne okolicznoÊci), jak i podmiotowego (zale˝nego od osoby sprawcy). Rozpoznanie tej dzia∏alnoÊci polega na: – ustalaniu faktów, form i metod, charakteru, zakresu dzia∏alnoÊci oraz jej politycznego kierunku; – wykrywaniu grup lub poszczególnych osób uprawiajàcych takà dzia∏alnoÊç, jej kierunków i inspiratorów oraz ewent[ualnych] oÊrodków dyspozycyjnych w kraju i za granicà. Ponadto przy rozpracowaniu wrogiej dzia∏alnoÊci przest´pczej mogà wy∏oniç si´ jeszcze nast´pujàce dodatkowe zadania w zakresie rozpoznania: – wykrywanie stosowanych Êrodków przest´pczej dzia∏alnoÊci (aparatura fotograficzna, broƒ, Êrodki do tajnopisu, trucizny, Êrodki finansowe i inne), ich pochodzenia i miejsca przechowywania; – ustalanie sposobów ∏àcznoÊci mi´dzy rozpracowywanymi osobami oraz dróg ∏àcznoÊci z zagranicà. Do zadaƒ w zakresie rozpoznania zaliczyç nale˝y równie˝ ustalanie i wyjaÊnianie wszystkich momentów (zarówno negatywnych, jak i pozytywnych) dotyczàcych osobowoÊci sprawcy, a w szczególnoÊci jego aktualnej postawy politycznej, pobudek dzia∏ania, pozycji i roli w najbli˝szym otoczeniu (organizacyjnym, zawodowym, towarzyskim). Wszystkie te zadania, wynikajàce z konkretnej sytuacji operacyjnej i podporzàdkowane generalnemu celowi, winny znaleêç swe odbicie w planie prowadzenia sprawy. Plan taki jest dla pracownika Êrodkiem pomocniczym w organizowaniu pracy operacyjnej w danej sprawie, a prze∏o˝onym u∏atwia kontrol´. Plan prowadzenia sprawy winien w zasadzie zawieraç: – zwi´z∏à charakterystyk´ materia∏ów znajdujàcych si´ w sprawie i ich ocen´: – cel rozpracowania, obserwacji, sprawdzenia czy sprawy obiektowej oraz czàstkowe zadania (ustalenie treÊci i charakteru wrogiej dzia∏alnoÊci, jej form i Êrodków, dokumentowanie poszczególnych faktów, rozpoznanie osobowoÊci sprawcy, zakresu jego wp∏ywów, zadania z dziedziny przeciwdzia∏ania itp.); – przedsi´wzićia i kombinacje operacyjne (sposób i Êrodki ich realizacji, sposoby wprowadzania i wykorzystywania tajnych wspó∏pracowników, Êrodki ∏àcznoÊci, wykorzystanie techniki operacyjnej itp); – termin wykonania oraz nazwiska pracowników wykonujàcych poszczególne przedsi´wzićia. Przy sporzàdzaniu planu pracy nale˝y uwzgl´dniç odpowiednio do kategorii sprawy ogólne zasady planowania: – cel i poszczególne zadania winny byç logicznie wyprowadzone z obiektywnie stwierdzonego stanu faktycznego, ustalonego na podstawie posiadanych materia∏ów i informacji; – wszystkie przedsi´wzićia winny byç podporzàdkowane jednolitej koncepcji – kierunkowi rozpracowania, obserwacji czy sprawdzenia – i systematycznie przybli˝aç osiàgnićie ostatecznego celu; – wszystkie przedsi´wzićia winny byç planowane w sposób realny, przy u˝yciu Êrodków mo˝liwych w danych warunkach do zastosowania; – przeprowadzenie przedsi´wzi´ç nale˝y planowaç tak, aby w por´ ujawniç sprawców, rozpoznaç i zlikwidowaç wrogà dzia∏alnoÊç albo ograniczaç jej szkodliwe skutki, dà˝yç do uzyskania materia∏ów dowodowych, nie dopuÊciç do ucieczki sprawców lub zniszczenia dowodów. 115

Plan nie powinien zawieraç takich wst´pnych obowiàzkowych czynnoÊci, których wykonanie jest z regu∏y niezb´dne, a wić samo przez si´ zrozumia∏e (np. sprawdzenie w kartotece, zebranie opinii itp.). Plan sporzàdza si´ do ka˝dej sprawy niezale˝nie od kategorii. Uwzgl´dniajàc powa˝ne wymogi, jakim winien odpowiadaç plan prowadzenia sprawy, w zasadzie sporzàdziç go mo˝na dopiero wówczas, gdy istnieje ju˝ pewne minimum rozpoznania w sprawie. We wst´pnej fazie prowadzenia sprawy ograniczyç si´ mo˝na zazwyczaj do dokonywania przedsi´wzi´ç majàcych na celu wyÊwietlenie podstawowych problemów wynikajàcych z posiadanych materia∏ów. W pewnych jednak przypadkach, zw∏aszcza gdy te podstawowe problemy wyjaÊnione zosta∏y w toku sprawy operacyjnego sprawdzenia, mo˝liwe jest opracowanie pe∏nego planu. Plan podlega zatwierdzeniu przez prze∏o˝onych, którzy zezwolili na za∏o˝enie sprawy, a w wypadku gdy sprawa pozostaje na kontroli jednostki nadrz´dnej – wymaga jej akceptacji. Prze∏o˝eni ci zobowiàzani sà do nadzoru nad realizacjà przewidzianych w planie przedsi´wzi´ç. Plan po zatwierdzeniu w zasadniczych swych za∏o˝eniach wià˝e pracownika. W miar´ jednak rozwoju sytuacji operacyjnej i zmiany warunków dzia∏ania nale˝y plan, za zgodà w∏aÊciwych prze∏o˝onych, odpowiednio korygowaç i uzupe∏niaç. W trakcie prowadzenia sprawy dla bardziej skomplikowanych przedsi´wzi´ç i kombinacji operacyjnych (np. wprowadzenie lub wyprowadzenie tajnego wspó∏pracownika, tajne zdobycie materia∏ów itp.) oraz dla dokonywanych zatrzymaƒ sporzàdza si´ odr´bne czàstkowe plany. Plany te winny zawieraç w zasadzie te same elementy co plan prowadzenia sprawy (cel, sposób i Êrodki realizacji, terminy, wykonawcy) i podlegajà zatwierdzeniu w tym samym trybie. Ze wzgl´du na to, ˝e z poszczególnymi kategoriami spraw wià˝à si´ ró˝ne cele, plany przedsi´wzi´ç operacyjnych w sprawie rozpracowania, obserwacji, sprawdzenia i obiektowej w treÊci swej ró˝niç si´ winny zakresem. Tak wić o ile w sprawie sprawdzenia operacyjnego plan obejmowaç winien przedsi´wzićia zmierzajàce do wyjaÊnienia przede wszystkim poszczególnych faktów b´dàcych przedmiotem podejrzeƒ, to w sprawie rozpracowania operacyjnego, obserwacji czy obiektowej zakresem planowanych przedsi´wzi´ç – zgodnie z celem rozpracowania i obserwacji – objàç nale˝y ca∏okszta∏t dzia∏alnoÊci instytucji lub osób rozpracowywanych czy obserwowanych. Szczególnà rol´ w prowadzeniu spraw operacyjnych odgrywa celowe stosowanie kombinacji operacyjnych. Kombinacjà operacyjnà nazywamy zespó∏ wzajemnie ze sobà powiàzanych przedsi´wzi´ç, podporzàdkowanych jednolitej koncepcji i zmierzajàcych do osiàgnićia okreÊlonego celu. W zwiàzku z tym dla zastosowania kombinacji nale˝y w ka˝dym wypadku rozpatrzeç szczegó∏owo rzeczywistà sytuacj´ i wybraç te wyp∏ywajàce z niej naturalne warunki, które nadajà si´ do wykorzystania. Celem kombinacji operacyjnej, która stanowi szczególnie ofensywne posunićie w pracy operacyjnej, mo˝e byç np. wprowadzenie do sprawy tajnego wspó∏pracownika, uzyskanie dowodów lub materia∏ów informacyjnych, przeciwdzia∏anie w realizacji wrogich zamierzeƒ, zatrzymanie osoby rozpracowanej lub obserwowanej itp. Równolegle z prowadzeniem spraw operacyjnych w uzasadnionych wypadkach (zdarzenie o cechach przest´pczych, dokumentacja dzia∏alnoÊci przest´pczej itp.) winno byç wszczynane post´powanie karne. W wypadku wszczćia post´powania karnego rozpracowanie, obserwacj´ lub sprawdzenie nale˝y prowadziç w Êcis∏ym porozumieniu z aparatem Êledczym, prowadzàcym dochodzenie lub Êledztwo, wykorzystujàc dla potrzeb sprawy operacyjnej materia∏y uzyskane w post´powaniu karnym. Z drugiej strony, z uwagi na prowadzone równolegle post´powanie karne, sprawa operacyjna winna byç nakierunkowana [sic!] przede wszystkim na pomoc w realizacji celów tego post´powania, tj. wykrycie sprawców i zebranie dowodów procesowych. Rozdzia∏ II Dokumentowanie wrogiej dzia∏alnoÊci Rozdzia∏ niniejszy odnosi si´ g∏ównie do dokumentacji w toku rozpracowania wrogiej dzia∏alnoÊci przest´pczej, lecz zawarte w nim postanowienia winny byç stosowane odpowiednio do dokumentacji dzia∏alnoÊci obj´tej innymi kategoriami spraw. Udokumentowanie antypaƒstwowej dzia∏alnoÊci przest´pczej jest jednym z podstawowych zadaƒ rozpracowania operacyjnego. Warunkuje ono likwidowanie w por´ tej dzia∏alnoÊci i pociàgnićie sprawców do odpowiedzialnoÊci karnej. 116

Podobnie w sprawach obserwacji operacyjnej dokumentowanie wrogiej dzia∏alnoÊci jest cz´sto warunkiem umo˝liwiajàcym dokonanie czynnoÊci przeciwdzia∏ajàcych. Wyst´puje tu jednak ró˝nica w zakresie i formie dokumentacji. W sprawach rozpracowania operacyjnego zakres dokumentacji jest zwykle szerszy ze wzgl´du na koniecznoÊç uzyskania materia∏ów dla wszczćia i prowadzenia – zgodnie z kpk (kwpk) – post´powania karnego, co zak∏ada potrzeb´ zdobywania materia∏ów, którym w momencie wszczćia post´powania przygotowawczego mo˝na nadaç form´ dowodów procesowych. W sprawach obserwacji operacyjnej, których celem nie jest post´powanie karne, a posunićia przeciwdzia∏ajàce ze strony odpowiednich w∏adz, dokumentacja z regu∏y nie wymaga formy procesowej, a ograniczyç si´ mo˝e do odpowiedniego zastosowania form uj´tych w pkt.,,a” i „c” niniejszego rozdzia∏u. Jednak˝e wówczas, gdy w toku obserwacji ujawnione zostanie, i˝ osoby prowadzàce wrogà dzia∏alnoÊç dokonujà przest´pstw pospolitych lub wykroczeƒ karno-administracyjnych, pozostajàcych w zwiàzku z tà dzia∏alnoÊcià lub nawet niekiedy z nià niezwiàzanych – dokumentacj´ dzia∏alnoÊci przest´pczej prowadziç nale˝y wg zasad dotyczàcych rozpracowania. Prace zwiàzane z dokumentowaniem dzia∏alnoÊci przest´pczej rozpracowywanych osób nale˝y prowadziç na przestrzeni ca∏ego procesu rozpracowania, zaczynajàc ju˝ od chwili jego wszczćia. W rozpracowaniu operacyjnym nale˝y dà˝yç do uzyskania i utrwalenia: a) wszelkich materia∏ów operacyjnych Êwiadczàcych o istotnych dla danej sprawy okolicznoÊciach. Materia∏y te, choç nie sà dowodami w znaczeniu procesowym, je˝eli sà sprawdzone i pochodzà z wiarygodnych êróde∏, Êwiadczà obiektywnie o dzia∏alnoÊci rozpracowywanych osób i posiadajà wa˝ne znaczenie dla dochodzenia (lub Êledztwa), stanowiàc wydatnà pomoc przy ustalaniu ca∏okszta∏tu okolicznoÊci pope∏nienia przest´pstwa i dzia∏alnoÊci sprawców; b) materia∏ów operacyjnych, okreÊlajàcych miejsce, gdzie znajdujà si´ przedmioty mogàce s∏u˝yç jako dowody rzeczowe, i sposób ich uzyskania z chwilà zakoƒczenia rozpracowania, wskazujàcych mo˝liwoÊci uzyskania innych dowodów procesowych (np. kto mo˝e byç Êwiadkiem w sprawie, mo˝liwoÊci zastosowania ekspertyzy itp.); c) materia∏ów operacyjnych pod kàtem póêniejszego nadania im w toku post´powania karnego prawnej mocy dowodowej. Materia∏y te w swej pierwotnej postaci nie mogà byç dowodami procesowymi z uwagi na to, ˝e zosta∏y uzyskane przed wszczćiem post´powania karnego, ale po wszczćiu post´powania mo˝na im, przy spe∏nieniu okreÊlonych warunków, nadaç moc dowodu. Szczególne znaczenie ma tu (w wypadku gdy nie zostaje z miejsca wszcz´te dochodzenie umo˝liwiajàce dokonanie przes∏uchaƒ) szybkie pobieranie oÊwiadczeƒ od osób, które by∏y Êwiadkami naocznymi lub ze s∏uchu okreÊlonych zdarzeƒ, wrogich wystàpieƒ lub wypowiedzi. OÊwiadczenia takie stanowià powa˝nà pomoc w przes∏uchaniu tych osób w charakterze Êwiadka w toku post´powania karnego; d) dowodów procesowych, których zdobycie w czasie prowadzenia rozpracowania w okreÊlonych okolicznoÊciach jest mo˝liwe. Mo˝liwoÊci takie majà miejsce przewa˝nie wówczas, gdy równolegle z rozpracowaniem toczy si´ dochodzenie lub Êledztwo lub gdy post´powanie karne wszcz´te zosta∏o w koƒcowym etapie rozpracowania, jeszcze przed jego zakoƒczeniem. Z tego wzgl´du koniecznym jest w∏àczenie aparatu Êledczego s∏u˝by bezpieczeƒstwa w takim momencie rozpracowania, w którym pojawia si´ mo˝liwoÊç procesowego usankcjonowania decydujàcych dowodów. Uzyskane w toku rozpracowania informacje o dowodach, które mo˝na b´dzie wykorzystaç w toku post´powania karnego, winny byç przez oficera Êledczego zapoznajàcego si´ ze sprawà odnotowane na osobnych arkuszach, zawierajàcych sporzàdzony w porzàdku chronologicznym: – spis dowodów rzeczowych uzyskanych w czasie rozpracowania, – spis osób przechowujàcych przedmioty mogàce s∏u˝yç jako dowody rzeczowe i opis miejsca, gdzie takie przedmioty si´ znajdujà, – spis osób, które mogà byç przes∏uchane w charakterze Êwiadków w danej sprawie z zaznaczeniem faktów, o jakich mogà te osoby zeznawaç, – spis oÊwiadczeƒ lub innych dokumentów, które po wszczćiu post´powania karnego mo˝na b´dzie przekszta∏ciç w dowody procesowe, – spis miejsc, które nale˝y poddaç ogl´dzinom, ekspertyz, które winny uzyskaç moc procesowà itp. Ca∏y proces dokumentowania i zbierania dowodów winien byç nacechowany obiektywizmem i zmierzaç do ustalenia prawdy materialnej. Dlatego te˝ nale˝y uwzgl´dniaç fakty przemawiajàce nie tylko przeciwko podejrzanemu, ale równie˝ Êwiadczàce na jego korzyÊç. Dà˝noÊç do uzyskania prawdy materialnej zak∏ada krytyczny stosunek do ka˝dej informacji o faktach, zarówno od strony treÊci, jak i êróde∏ informacji. Obowiàzkiem pracownika operacyjnego jest zatem 117

wszechstronna analiza informacji, uwzgl´dniajàca m.in. takie momenty, jak: w∏aÊciwoÊci (w zakresie prawdomównoÊci, cech pami´ci, umiej´tnoÊci przekazywania spostrze˝eƒ itp.) osoby b´dàcej êród∏em informacji, okolicznoÊci uzyskania przez nià wiadomoÊci o danym fakcie itp. Nawet wówczas, gdy stwierdzono, ˝e okreÊlona wypowiedê osoby rozpracowywanej czy obserwowanej rzeczywiÊcie mia∏a miejsce i w swej treÊci pokrywa si´ w pe∏ni z przekazanà nam informacjà, niezb´dnym jest sprawdzenie, czy dzia∏alnoÊç, o której mówi∏a wypowiedê, istotnie mia∏a miejsce. Nale˝y tu uwzgl´dniaç, w jakich okolicznoÊciach wypowiedê ta mia∏a miejsce, jakie pobudki mog∏y wchodziç w rachub´ (np. ch´ç wyolbrzymiania przed wspó∏uczestnikami swych zas∏ug w rozwijaniu wrogiej dzia∏alnoÊci itp.). Trzeba si´ równie˝ liczyç z mo˝liwoÊcià próby celowego wprowadzenia w b∏àd organów bezpieczeƒstwa przez osob´ rozpracowywanà, gdy domyÊla si´ ona êród∏a naszych informacji. Obowiàzek sprawdzania odnosi si´ oczywiÊcie tak˝e do wiadomoÊci uzyskanych bezpoÊrednio przez funkcjonariusza s∏u˝by bezpieczeƒstwa od osoby rozpracowywanej czy podejrzanej. Mi´dzy innymi przyznanie si´ do wrogich, przest´pczych czynów nie mo˝e byç przyj´te bezkrytycznie, lecz wymaga sprawdzenia, czy fakty takie rzeczywiÊcie mia∏y miejsce i czy rzeczywiÊcie dana osoba jest ich sprawcà. Krytyczny stosunek obowiàzuje równie˝ do dokumentów stanowiàcych êród∏o wiadomoÊci o faktach czy nawet do przedmiotów majàcych charakter dowodów rzeczowych. Krytyczna analiza nie mo˝e byç jedynie biernym badaniem i konfrontowaniem posiadanych ju˝ informacji o faktach, lecz zak∏ada aktywny stosunek do badanych faktów, wyra˝ajàcy si´ w uzyskiwaniu nowych danych potwierdzajàcych lub negujàcych ich prawdziwoÊç, a wi´c w sprawdzaniu.

DZIA¸ IV ZAKO¡CZENIE SPRAWY OPERACYJNEJ S∏u˝ba bezpieczeƒstwa koƒczy prowadzenie rozpracowania operacyjnego, obserwacji operacyjnej i odpowiednio operacyjnego sprawdzenia, je˝eli: 1. Wykryto sprawców wrogiej dzia∏alnoÊci przest´pczej lub uj´to ukrywajàcych si´, rozpoznano oraz udokumentowano ich dzia∏alnoÊç i przeprowadzono w stosunku do nich post´powanie karne do rozprawy sàdowej w∏àcznie, a w stosunku do cudzoziemców niepodlegajàcych sàdownictwu polskiemu – wydalono ich z kraju na podstawie odpowiedniego wniosku. Rozpracowanie jednak winno byç prowadzone nadal, a˝ do uprawomocnienia si´ wyroku, je˝eli zachodzi potrzeba wykrycia drogà operacyjnà dalszych dowodów, zapobie˝enia próbom matactwa, ustalenia zachowania si´ i nastrojów kontaktów osób pociàgni´tych do odpowiedzialnoÊci, bez wzgl´du na to, czy osoba podejrzana pozostaje na wolnoÊci. Ponadto rozpracowanie powinno byç prowadzone nadal, je˝eli aresztowano jedynie cz´Êç uczestników grupy przest´pczej. 2. Ustalono, ˝e sprawcy wrogiej dzia∏alnoÊci prowadzonej z wykorzystaniem legalnych form sami zaprzestali tej dzia∏alnoÊci. 3. Rozpoznano dzia∏alnoÊç osób rozpracowywanych lub obserwowanych i odpowiednio do jej charakteru zastosowano przedsi´wzi´cia w zakresie przeciwdzia∏ania oraz upewniono si´, ˝e w wyniku tych przedsi´wzi´ç dzia∏alnoÊç ta zosta∏a przerwana. 4. Uznano za celowe pozyskanie osoby rozpracowywanej lub obserwowanej do tajnej wspó∏pracy ze s∏u˝bà bezpieczeƒstwa. 5. Ustalono, ˝e osoby rozpracowywane lub obserwowane nie prowadzi∏y wrogiej dzia∏alnoÊci, o którà je podejrzewano, lub ˝e dzia∏alnoÊç b´dàca przedmiotem rozpracowania lub obserwacji nie ma charakteru wrogiego. 6. Osoba rozpracowywana lub obserwowana opuÊci∏a na sta∏e granice PRL (legalnie lub nielegalnie), jeÊli na podstawie zebranych w toku prowadzenia sprawy materia∏ów uznano, ˝e jej dzia∏alnoÊç za granicà nie wymaga dalszego zainteresowania operacyjnego. 7. Wyst´pujà inne okolicznoÊci wykluczajàce mo˝liwoÊç prowadzenia sprawy (np. Êmierç, ci´˝ka choroba). Oprócz zakoƒczenia rozpracowania operacyjnego istnieje mo˝liwoÊç jego przekszta∏cenia w obserwacj´ operacyjnà. Wyst´puje ona wówczas, gdy w toku rozpracowania oka˝e si´, ˝e dzia∏alnoÊç wroga osób rozpracowywanych nosi charakter odpowiadajàcy kryteriom omówionym w Rozdziale II Dzia∏u II Cz´Êç III. 118

Podobnie w sytuacji gdy stwierdzone zostanie, ˝e osoba obserwowana podj´∏a wrogà dzia∏alnoÊç przest´pczà, obserwacj´ operacyjnà przekszta∏ciç nale˝y w rozpracowanie. Spraw´ operacyjnego sprawdzenia koƒczy si´ po uzyskaniu potwierdzenia lub zaprzeczenia materia∏ów wst´pnych o wrogiej dzia∏alnoÊci. Sprawa operacyjnego sprawdzenia koƒczy si´ powzićiem decyzji o wszczćiu rozpracowania operacyjnego wzgl´dnie obserwacji operacyjnej lub o odrzuceniu podejrzeƒ i zakoƒczeniu prowadzenia sprawy. Zakoƒczenie prowadzenia sprawy obiektowej mo˝e nastàpiç wówczas, gdy: 1. Instytucja b´dàca przedmiotem operacyjnego zainteresowania przesta∏a istnieç lub 2. Instytucja taka zaprzesta∏a swej wrogiej w stosunku do Polski Ludowej dzia∏alnoÊci. O zakoƒczeniu prowadzenia danej sprawy lub przekszta∏cenia jej w spraw´ innej kategorii decydujà prze∏o˝eni upowa˝nieni do podejmowania decyzji o za∏o˝eniu sprawy. Wniosek taki winien zawieraç dok∏adne uzasadnienie przyczyn zakoƒczenia sprawy lub jej przekszta∏cenia. W wypadku zakoƒczenia sprawy wymieniony wniosek winien ponadto zawieraç podsumowanie uzyskanych materia∏ów. W stosunku do osób, co do których zarzuty b´dàce przedmiotem sprawy nie znalaz∏y potwierdzenia, nale˝y to wyraênie we wniosku podkreÊliç. Przy charakteryzowaniu osób nale˝y obiektywnie podaç wszystkie momenty zarówno ujemnie, jak i dodatnio o nich Êwiadczàce. Sprawy zakoƒczone przekazuje si´ do archiwum Biura,,C” MSW, a w jednostkach terenowych – do Wydzia∏u „C” KWMO, z uwagà, czy i komu mo˝na spraw´ udost´pniç. W kwestii zakoƒczenia sprawy kierowaç si´ nale˝y, niezale˝nie od istnienia przes∏anek wskazanych pod pkt. 1 i 2, wzgl´dami celowoÊci (operacyjnej lub politycznej). Tak wić nie wolno bez okreÊlonej koniecznoÊci zrywaç kontaktu z ustalonymi ugrupowaniami i oÊrodkami, o ile wychodzà swymi powiàzaniami za granic´ wzgl[´dnie] sà czynnikiem organizujàcym i inspirujàcym dzia∏alnoÊç na terenie kraju. Wszelkie przedsi´wzićia zmierzajàce do przerwania wrogiej dzia∏alnoÊci w tego rodzaju sprawach powinny byç uprzednio konsultowane z kierownictwem w∏aÊciwego Departamentu celem ustalenia w ka˝dym konkretnym wypadku w∏aÊciwej linii post´powania. Rozeznanie rzeczywistych stosunków i uk∏adów personalnych we wrogich grupach i oÊrodkach daje mo˝liwoÊç ró˝nych rozwiàzaƒ nie tylko w drodze doraênych likwidacji, powodujàcych zerwanie w ten sposób kontaktu z wrogiem na rzecz doraênych efektów. Nawet w tych wypadkach, gdy areszt uznany zostanie za celowy i konieczny, przemyÊlenia wymaga sposób przeprowadzenia operacji, tak aby mimo zastosowania aresztu, nie utraciç kontaktu z wrogiem. Nie wolno jednak dopuszczaç do rozszerzania dzia∏alnoÊci oÊrodków i grup, ich liczebnego rozrastania si´, jak te˝ realizacji tych ich zamierzeƒ, które wyrzàdziç by mog∏y powa˝ne szkody.

DZIA¸ V KONTROLA SPRAW ZASTRZE˚ONYCH PRZEZ NADRZ¢DNE JEDNOSTKI Wydzia∏y Departamentów operacyjnych Ministerstwa i Wydzia∏y Komend Wojewódzkich MO zobowiàzane sà do aktywnej kontroli i pomocy w prowadzeniu spraw przez podleg∏e im jednostki terenowe. Szczególny obowiàzek w tym zakresie spoczywa na nich w stosunku do niektórych zastrze˝onych spraw, bardziej skomplikowanych i obejmujàcych swym zasi´giem kilka jednostek terenowych. Tego rodzaju sprawy winny si´ znajdowaç pod sta∏ym nadzorem jednostek nadrz´dnych. Winno si´ to wyra˝aç z jednej strony w obserwowaniu sposobu prowadzenia sprawy, realizacji poszczególnych przedsi´wzi´ç, uzyskiwanych informacji, doboru i pracy tajnych wspó∏pracowników itp., z drugiej zaÊ w pomocy w opracowywaniu planów pracy w danej sprawie, doborze tajnych wspó∏pracowników, koordynacji przedsi´wzi´ç dokonywanych przez kilka jednostek (np. wojewódzkich i powiatowych), a nawet i praktycznej pomocy lub bezpoÊrednim udziale w realizacji przedsi´wzi´ç operacyjnych. Obowiàzkiem jednostki kontrolujàcej jest równie˝ rozwijanie inicjatywy pracowników prowadzàcych spraw´ w zakresie projektowania i realizacji przedsi´wzi´ç w sprawie. Jednostka prowadzàca kontrolowanà spraw´ zobowiàzana jest ka˝dorazowo uzyskaç od jednostki kontrolujàcej zgod´ na realizacj´ zamierzonych w sprawie przedsi´wzi´ç. Materia∏y dot[yczàce] kontrolowanej sprawy kompletowane sà przez jednostk´ nadrz´dnà w tzw. teczce kontrolnej. Teczk´ kontrolnà zak∏ada si´ na polecenie Naczelnika Wydzia∏u w Ministerstwie lub Komendzie Wojewódzkiej MO, a w wypadku sprawy obiektowej Dyrektora Departamentu operacyjnego. 119

W teczce kontrolnej zbiera si´ (w porzàdku chronologicznym) dokumenty i materia∏y charakteryzujàce stan sprawy oraz pozwalajàce na dokonanie prawid∏owej oceny przeprowadzonych i planowanych przedsi´wzi´ç. W szczególnoÊci winno si´ w niej gromadziç informacje o za∏o˝eniu sprawy, notatki i informacje sporzàdzone na podstawie materia∏ów zawartych w sprawie, odpisy wa˝niejszych doniesieƒ uzyskanych do sprawy (wzgl´dnie notatek ze spotkaƒ z tajnymi wspó∏pracownikami lub informacji obywatelskich), plany przedsi´wzi´ç operacyjnych w sprawie, korespondencj´ dotyczàcà sprawy itp. Po zakoƒczeniu sprawy teczk´ kontrolnà zawierajàcà, poza innymi materia∏ami, odpis wniosku o zakoƒczenie sprawy przekazaç nale˝y do archiwum.

CZ¢Âå IV OBOWIÑZEK REJESTRACJI Rejestracji dokonuje si´ w Biurze „C” lub w∏aÊciwym Wydziale „C” KWMO, w ciàgu 48 godzin od zaistnienia faktu lub wykonania czynnoÊci podlegajàcej rejestracji. Obowiàzek rejestracji obejmuje: I. W zakresie pracy z tajnymi wspó∏pracownikami: 1. Sprawdzenie i rejestracj´ kandydata po zatwierdzeniu uzasadnienia doboru i planu opracowania kandydata. 2. Zawiadomienie o wypadku zaniechania opracowania lub niedojÊcia do skutku pozyskania. 3. Rejestracj´ nowo pozyskanego tajnego wspó∏pracownika (z zaznaczeniem, do jakiej sprawy jest wykorzystywany). 4. Zawiadomienie o przeniesieniu si´ tajnego wspó∏pracownika do innego powiatu lub województwa. 5. Zawiadomienie o zaniechaniu wspó∏pracy i eliminacji tajnego wspó∏pracownika. 6. Rejestracj´ gospodarza opracowywanego LK i jego mieszkania oraz ewent[ualne] odwo∏anie. 7. Rejestracj´ zorganizowanego MK lub LK. 8. Zawiadomienie o eliminacji MK lub LK. II. W zakresie spraw operacyjnych: 1. Za∏o˝enie spraw operacyjnych i teczek kontrolnych. 2. Rejestracj´ osób obj´tych sprawami (w sprawach obiektowych rejestruje si´ tylko te osoby, co do których obowiàzek taki istnieje w myÊl ogólnych przepisów o rejestracji). 3. Zaniechanie lub przekszta∏cenie spraw operacyjnych. Osoby, w stosunku do których zarzuty b´dàce przedmiotem sprawy nie znalaz∏y potwierdzenia, winny byç bezzw∏ocznie wycofane z ewidencji operacyjnej. Szczegó∏owe zasady i tryb post´powania w zwiàzku z rejestracjà normujà odr´bne przepisy. Zatwierdzone do u˝ytku s∏u˝bowego przez Kolegium Ministerstwa Spraw Wewn´trznych.

120

TAJNE SPEC[JALNEGO] ZNACZENIA MINISTERSTWO SPRAW WEWN¢TRZNYCH

ZARZÑDZENIE nr 006/70 MINISTRA SPRAW WEWN¢TRZNYCH z dnia 1 lutego 1970 r. w sprawie pracy operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa resortu spraw wewn´trznych W celu dostosowania zasad i form pracy operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa resortu spraw wewn´trznych do jej aktualnych zadaƒ zarzàdza si´, co nast´puje: § 1. 1. Wprowadza si´ do u˝ytku s∏u˝bowego instrukcj´ o pracy operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa resortu spraw wewn´trznych, zwanà dalej instrukcjà, stanowiàcà za∏àcznik do niniejszego zarzàdzenia. 2. Zadania i formy pracy Departamentu I oraz zasady, zakres i tryb wspó∏dzia∏ania z tym Departamentem jednostek organizacyjnych resortu spraw wewn´trznych okreÊlajà odr´bne przepisy. § 2. Za prawid∏owà realizacj´ ustalonych w instrukcji zadaƒ i zasad pracy operacyjnej odpowiedzialni sà dyrektorzy w∏aÊciwych departamentów (równorz´dni) MSW, komendanci wojewódzcy i powiatowi (równorz´dni) MO oraz ich zast´pcy ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. § 3. Dyrektorzy departamentów: II, III i IV, ka˝dy w swoim zakresie dzia∏ania, okreÊlà: 1) kategorie osób, na które powinny byç prowadzone kwestionariusze ewidencyjne, 2) obiekty i zagadnienia, na które powinny byç prowadzone sprawy obiektowe. § 4. Dyrektor Biura,,C” wprowadzi wzory druków dostosowane do form pracy operacyjnej ustalonych w instrukcji. § 5. Dyrektor Departamentu Szkolenia i Wydawnictw: 1) uwzgl´dni w programach nauczania w szko∏ach i oÊrodkach szkolenia i doskonalenia zawodowego funkcjonariuszy S∏u˝by Bezpieczeƒstwa i funkcjonariuszy S∏u˝by Milicji problematyk´ zasad i form pracy operacyjnej ustalonych w instrukcji, 2) zorganizuje w terminie do dnia 31 grudnia 1970 r., w ramach doskonalenia zawodowego, przeszkolenie z zakresu problematyki instrukcji funkcjonariuszy S∏u˝by Bezpieczeƒstwa i S∏u˝by Milicji wykonujàcych prac´ operacyjnà. § 6. 1. Tracà moc: – Instrukcja nr 001/59 z dnia 25 lutego 1959 r. o zasadach organizacji pracy Referatów do spraw bezpieczeƒstwa KPMO, 121

– Zarzàdzenie nr 0121/60 MSW z dnia 2 lipca 1960 r. w sprawie nowych przepisów o podstawowych Êrodkach i formach pracy operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, – Zarzàdzenie nr 076/62 MSW z dnia 14 kwietnia 1962 r. w sprawie upowa˝nienia funkcjonariuszy operacyjnych S∏u˝by Bezpieczeƒstwa do wykonywania niektórych czynnoÊci dochodzeniowych. 2. Do czasu wydania przepisów wykonawczych, o których mowa w § 3, utrzymuje si´ moc przepisów dotychczasowych, o ile nie sà sprzeczne z postanowieniami Instrukcji. § 7. Zarzàdzenie wchodzi w ˝ycie z dniem podpisania z mocà obowiàzujàcà od dnia 15 lutego. MINISTER K[azimierz] Âwita∏a

122

Za∏àcznik do Zarzàdzenia nr 006/70 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 1 lutego 1970 r. TAJNE SPEC[JALNEGO] ZNACZENIA

INSTRUKCJA o pracy operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa resortu spraw wewn´trznych Instrukcja o pracy operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa wydana w 1960 roku odpowiada∏a ówczesnym warunkom pracy operacyjnej. Od tego czasu nastàpi∏y jednak istotne zmiany w dzia∏alnoÊci antykomunistycznych oÊrodków dywersji i szpiegostwa. Dywersja polityczna, ideologiczna, psychologiczna i ekonomiczna sta∏a si´ g∏ównym instrumentem walki z krajami socjalistycznymi. W okresie tym dokona∏y si´ istotne przemiany w ˝yciu naszego narodu. W wyniku realizacji wytyczonego przez Parti´ programu budownictwa socjalistycznego wzmocni∏y si´ polityczne, ideologiczne i ekonomiczne podstawy socjalizmu w naszym kraju. Pog∏´bi∏a si´ jednoÊç polityczna spo∏eczeƒstwa, ugruntowa∏a si´ ÊwiadomoÊç socjalistyczna, wzros∏a kierownicza rola Partii. W nast´pstwie tego dokona∏y si´ tak˝e pozytywne przemiany w postawach by∏ych cz∏onków wrogich ugrupowaƒ. Zaw´˝ona zosta∏a baza spo∏eczno-polityczna i ograniczona mo˝liwoÊç oddzia∏ywania zagranicznych oÊrodków wywiadowczo-dywersyjnych i elementów wrogich w kraju. DoÊwiadczenie budownictwa socjalistycznego i komunistycznego wskazuje, ˝e nawet po likwidacji antagonistycznych przeciwieƒstw klasowych pozostajà wrogie grupy i osoby wyst´pujàce przeciwko systemowi socjalistycznemu bàdê podatne na oddzia∏ywanie wrogich oÊrodków dywersji i szpiegostwa, albowiem dopóki b´dzie istnia∏ imperializm – nie zaprzestanie on inspirowania i organizowania antykomunistycznej dzia∏alnoÊci. Polska ze wzgl´du na swà rol´ we wspólnocie paƒstw socjalistycznych i po∏o˝enie geograficzne jest nadal sta∏ym obiektem zainteresowaƒ, ataku i dywersji ze strony oÊrodków imperialistycznych dzia∏ajàcych g∏ównie z terenu Europy Zachodniej, a zw∏aszcza z NRF. W ostatnich latach nastàpi∏a rozbudowa oÊrodków dywersji i szpiegostwa, wzrasta liczba specjalistów zajmujàcych si´ zwalczaniem komunizmu, roÊnie iloÊç wrogich publikacji. Wzros∏o nasilenie dywersji radiowej, a w najbli˝szych latach nale˝y spodziewaç si´ oddzia∏ywania dywersyjnej propagandy drogà telewizyjnà. Ostatnio oÊrodki dywersji zosta∏y zasilone nowymi kadrami spoÊród osób, które emigrowa∏y z kraju i powodowane nienawiÊcià do PRL wykorzystujà do wrogich celów posiadany zasób informacji. Rozszerza si´ ruch osobowy z krajami kapitalistycznymi, w których rozbudowywane sà specjalne systemy pracy nad przyje˝d˝ajàcymi do tych krajów, jak i wyje˝d˝ajàcymi z krajów kapitalistycznych do krajów socjalistycznych. Wzros∏a liczba ró˝nych najemnych poÊredników i ankieterów prowadzàcych indagacj´ wywiadowczà i wywierajàcych ró˝ne formy nacisku na naszych obywateli. Nasila si´ penetracyjno-dywersyjna dzia∏alnoÊç koncernów i firm kapitalistycznych majàca na celu utrudnianie i hamowanie rozwoju gospodarki narodowej krajów socjalistycznych. Socjalizm jako system spo∏eczny sprawdzi∏ si´ w praktyce jako system najlepszy i zdoby∏ sobie du˝y autorytet wÊród mas pracujàcych ca∏ego Êwiata. W zwiàzku z tym oÊrodki dywersji i si∏y wewn´trznej kontrrewolucji nie atakujà socjalizmu wprost, lecz w sposób zamaskowany, i pod pozorem jego „ulepszania” stosujà ró˝ne metody i Êrodki dzia∏ania zmierzajàce do „zmi´kczania” i wewn´trznej „erozji” socjalizmu. W ostatnich latach g∏ównym narz´dziem dzia∏alnoÊci dywersyjnej imperializmu jest rewizjonizm, syjonizm i trockizm – dzia∏ajàce we wzajemnym politycznym i organizacyjnym powiàzaniu. Prawid∏owoÊcià wspó∏czesnej walki z dywersjà jest to, ˝e ka˝da z wrogo dzia∏ajàcych grup czy osób nawiàzuje kontakty z oÊrodkami antykomunistycznymi w krajach kapitalistycznych. OÊrodki dywersji inspirujà wrogà dzia∏alnoÊç w kraju, wspierajà jà finansowo i technicznie. Pierwszoplanowym zadaniem S∏u˝by Bezpieczeƒstwa jest ujawnianie tych powiàzaƒ. Proces budowy socjalizmu w naszym kraju odbywa si´ w warunkach istnienia stosunkowo silnej struktury kleru katolickiego. Proces przeobra˝eƒ socjalistycznych spowodowa∏ równie˝ wÊród kleru pozytywnà 123

polaryzacj´, wzros∏a liczba ksi´˝y uznajàcych nieodwracalnoÊç zmian socjalistycznych w strukturze spo∏ecznej naszego kraju. Niemniej wi´ksza cz´Êç hierarchii koÊcielnej stoi na pozycjach antykomunistycznych. Rozpoznanie zamiarów hierarchii koÊcielnej i postawy kleru jest istotnym problemem pracy S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. Stwierdzono, ˝e oÊrodki dywersji i szpiegostwa oraz wrogie elementy w kraju szczególnie aktywizujà si´ w okresie kryzysów mi´dzynarodowych oraz trudnoÊci wewn´trznych w krajach socjalistycznych. Zw∏aszcza w takich sytuacjach oÊrodki dywersji i szpiegostwa b´dà poszukiwaç ludzi politycznie podatnych i sk∏onnych do podj´cia wrogiej dzia∏alnoÊci. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa winna ujawniaç nie tylko konkretne fakty wrogiej dzia∏alnoÊci, ale równie˝ dostrzegaç ujemne zjawiska spo∏eczne (jak np. przyczyny powodujàce destrukcyjne zachowanie si´ poszczególnych grup i Êrodowisk spo∏ecznych); winna przewidywaç mo˝liwoÊç wystàpienia prób naruszenia porzàdku i bezpieczeƒstwa i byç stale przygotowanà do sprawnego reagowania. Resort spraw wewn´trznych i jego organy bezpieczeƒstwa powo∏any do ochrony ustroju, interesów politycznych i gospodarczych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przed wrogà dzia∏alnoÊcià prowadzi dzia∏ania w tym zakresie w oparciu o wytyczne Partii, dyrektywy Rzàdu, przepisy prawa, we wspó∏dzia∏aniu z w∏aÊciwymi organami paƒstwowymi, a w szczególnoÊci z organami Ministerstwa Obrony Narodowej, Ministerstwa SprawiedliwoÊci, Prokuratury Generalnej i Najwy˝szej Izby Kontroli. Wytyczony przez Parti´ program rozwoju kraju stawia przed organami bezpieczeƒstwa resortu spraw wewn´trznych coraz powa˝niejsze zadania. Wynika z nich potrzeba zwi´kszenia ofensywnoÊci w rozpoznawaniu oÊrodków dywersji i szpiegostwa, ich metod, zamiarów, dzia∏aƒ i powiàzaƒ – w celu skutecznego zapobiegania i ograniczania wrogiej dzia∏alnoÊci w kraju. Organy bezpieczeƒstwa resortu spraw wewn´trznych, realizujàc swe zadania, winny przyczyniaç si´ do umacniania ludowej praworzàdnoÊci, dyscypliny spo∏ecznej i paƒstwowej oraz do ochrony tajemnicy paƒstwowej, osiàgni´ç nauki, techniki i ekonomiki, a o ujawnionych faktach wrogiej dzia∏alnoÊci i wynikach swej pracy informowaç instancje partyjne oraz zainteresowane organy administracji paƒstwowej i gospodarczej. Wraz ze wzrostem socjalistycznej ÊwiadomoÊci spo∏eczeƒstwa wzrós∏ autorytet organów w∏adzy ludowej i administracji paƒstwowej, a w tym i organów bezpieczeƒstwa i milicji. Wzros∏o zaufanie spo∏eczne do S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, czego wyrazem sà coraz cz´Êciej samorzutnie zg∏aszane przez obywateli informacje o wrogiej dzia∏alnoÊci oraz aktywne anga˝owanie si´ obywateli do prac spo∏ecznych na rzecz bezpieczeƒstwa i porzàdku w kraju. Podstawowym warunkiem skutecznej pracy resortu spraw wewn´trznych i jego organów bezpieczeƒstwa jest zaufanie spo∏eczeƒstwa i wspó∏dzia∏anie z nim w zakresie zapobiegania i zwalczania wrogiej dzia∏alnoÊci. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa, korzystajàc w swej pracy z pomocy obywateli PRL, którzy w poczuciu obowiàzku spo∏ecznego wyra˝ajà ch´ç informowania jej o dostrze˝onych szkodliwych faktach i zjawiskach, powinna dà˝yç do wyzwalania tych inicjatyw. Ârodki i metody pracy S∏u˝by Bezpieczeƒstwa winny byç stale doskonalone i wzbogacane najnowszymi osiàgni´ciami nauki i techniki.

ROZDZIA¸ I ZADANIA S¸U˚BY BEZPIECZE¡STWA Zadaniem S∏u˝by Bezpieczeƒstwa jest zapobieganie wrogiej dzia∏alnoÊci, aktywne i systematyczne rozpoznawanie wrogo dzia∏ajàcych osób, grup i oÊrodków oraz wykrywanie sprawców przest´pstw antypaƒstwowych. § 1. Zapobieganie G∏ówny wysi∏ek w dzia∏aniu S∏u˝by Bezpieczeƒstwa winien byç skierowany na zapobieganie wrogiej dzia∏alnoÊci. Rozró˝nia si´ zapobieganie szczególne i ogólne. Zapobieganie szczególne ma na celu niedopuszczenie do pope∏nienia przest´pstwa, natomiast ogólne zmierza do zapobie˝enia sytuacjom sprzyjajàcym podejmowaniu wrogiej dzia∏alnoÊci. W zapobieganiu szczególnym i ogólnym S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa stosuje metody i Êrodki dzia∏ania w∏aÊciwe w danej sytuacji, a przede wszystkim rozmowy wyjaÊniajàce i ostrzegawcze lub te˝ przewidziane przepisami prawa zakazy i nakazy oraz Êrodki przymusu. Wa˝nym 124

czynnikiem zapobiegania ogólnego oraz umacniania poczucia porzàdku, praworzàdnoÊci i dyscypliny spo∏ecznej jest wykrycie i ukaranie sprawcy przest´pstwa. § 2. Rozpoznanie 1. Rozpoznanie s∏u˝y zapobieganiu wrogiej dzia∏alnoÊci i polega na zdobywaniu informacji o zamiarach, planach, metodach i formach wrogiej dzia∏alnoÊci. 2. Rozpoznanie obejmuje w szczególnoÊci ujawnianie osób i grup inspirujàcych i przygotowujàcych warunki do podj´cia wrogiej dzia∏alnoÊci lub zaanga˝owanych w jej prowadzenie oraz ustalanie wrogich oÊrodków zagranicznych, ich programu dzia∏ania, struktury, sk∏adu osobowego i powiàzaƒ z innymi oÊrodkami, kontaktów i dróg ∏àcznoÊci z osobami w kraju, stosowanych Êrodków technicznych i propagandowych. 3. Za organizacj´ i koordynacj´ dzia∏alnoÊci rozpoznawczej w kraju odpowiedzialne sà w∏aÊciwe departamenty – ka˝dy w zakresie swego dzia∏ania. Za rozpoznanie wrogich oÊrodków w krajach kapitalistycznych odpowiedzialny jest Departament I. 4. O wynikach rozpoznania S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa informuje odpowiednie instancje partyjne oraz zainteresowane organy w∏adzy i administracji paƒstwowej i gospodarczej. § 3. Wykrywanie 1. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa jest odpowiedzialna za aktywne wykrywanie przest´pstw przeciwko paƒstwu i bezpieczeƒstwu publicznemu okreÊlonych w Kodeksie Karnym i innych przepisach prawa. Ka˝de przest´pstwo antypaƒstwowe winno byç wykryte i udokumentowane, a jego sprawca pociàgni´ty do odpowiedzialnoÊci karnej. W celu wykrycia sprawców przest´pstw stosuje si´ ustalone w niniejszej instrukcji metody i Êrodki pracy operacyjnej oraz czynnoÊci przewidziane w Kodeksie Post´powania Karnego. Stopieƒ wykrywalnoÊci sprawców przest´pstw jest jednym z podstawowych kryteriów oceny wyników pracy S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 2. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa mo˝e prowadziç sprawy dotyczàce przest´pstw kryminalnych i gospodarczych bàdê w∏àczaç si´ do spraw prowadzonych przez jednostki S∏u˝by Milicji, je˝eli przemawiajà za tym szczególne wzgl´dy polityczne lub operacyjne. § 4. Dzia∏ania na wypadek powa˝nego zagro˝enia porzàdku i bezpieczeƒstwa publicznego S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa, uwzgl´dniajàc mo˝liwoÊç powa˝nego naruszenia porzàdku i bezpieczeƒstwa publicznego w kraju, powinna wspólnie ze S∏u˝bà Milicji zapobiegaç warunkom sprzyjajàcym powstaniu takiej sytuacji. S∏u˝by te winny stale doskonaliç system pracy przewidziany do dzia∏aƒ w warunkach powa˝nego naruszenia porzàdku i bezpieczeƒstwa, jak równie˝ na wypadek zagro˝enia zewn´trznego. Zadania i organizacj´ dzia∏aƒ poszczególnych s∏u˝b w tych warunkach regulujà odr´bne przepisy. § 5. Wspó∏dzia∏anie S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, S∏u˝by Milicji i innych organów resortu spraw wewn´trznych 1. Warunkiem efektywnego i skutecznego realizowania zadaƒ S∏u˝by Bezpieczeƒstwa jest koordynacja i wspó∏dzia∏anie wszystkich organów resortu w zakresie ochrony porzàdku i bezpieczeƒstwa publicznego. 2. Komendant G∏ówny Milicji Obywatelskiej, Dyrektor Departamentu Spo∏eczno-Administracyjnego, Szef G∏ównego Inspektoratu Ochrony Przemys∏u oraz komendanci wojewódzcy i powiatowi (równorz´dni) MO stawiajà podleg∏ym lub nadzorowanym jednostkom okreÊlone konkretne zadania zwiàzane z realizacjà kierunków pracy S∏u˝by Bezpieczeƒstwa i systematycznie sprawdzajà ich realizacj´. 3. S∏u˝ba Milicji obowiàzana jest do udzielania niezb´dnej pomocy i dalszego pog∏´biania oraz zacieÊniania wspó∏dzia∏ania ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa w realizacji stojàcych przed nià zadaƒ. S∏u˝ba Milicji winna w szczególnoÊci przekazywaç terminowo i w odpowiedniej formie informacje interesujàce S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa. Szczególnie uwzgl´dniaç nale˝y realizacj´ zadaƒ S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w tych komendach (miejskich, dzielnicowych i posterunkach) MO, w których nie ma referatów do spraw bezpieczeƒstwa. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa winna przekazywaç S∏u˝bie Milicji Obywatelskiej informacje wchodzàce w zakres jej dzia∏alnoÊci. 125

4. Funkcjonariusze S∏u˝by Milicji i innych organów, o których mowa w ust. 2, winni byç systematycznie szkoleni i instruowani w zakresie problematyki pracy S∏u˝by Bezpieczeƒstwa.

ROZDZIA¸ II PODSTAWOWE ZASADY PRACY OPERACYJNEJ I JEJ ORGANIZACJA § 6. Zasady pracy operacyjnej Organy resortu spraw wewn´trznych realizujà zadania wynikajàce z dyrektyw partii i rzàdu zgodnie z obowiàzujàcymi przepisami prawa, kierujàc si´ zasadami: – praworzàdnoÊci i ochrony autorytetu w∏adzy ludowej, – obiektywnoÊci, tj. uwzgl´dniania przy analizie i ocenie ka˝dej informacji dotyczàcej osoby, faktu lub zjawiska zarówno danych potwierdzajàcych, jak te˝ negujàcych jej prawdziwoÊç, – efektywnoÊci i skutecznoÊci, tj. osiàgania zak∏adanych celów w planowanym zakresie, przy racjonalnym zastosowaniu Êrodków i metod, – tajnoÊci, tj. zachowania w tajemnicy zainteresowaƒ i czynnoÊci operacyjnych przed nieuprawnionymi osobami. § 7. Programowanie i planowanie pracy operacyjnej 1. Praca operacyjna winna byç programowana i planowana. Programowanie polega na wytyczaniu ogólnych kierunków przysz∏ych dzia∏aƒ jednostki oraz na optymalnym dostosowywaniu Êrodków przewidzianych dla ich realizacji. Za programowanie dzia∏aƒ odpowiedzialny jest kierownik jednostki. Programowanie pracy operacyjnej winno wynikaç z wytycznych Kierownictwa MSW oraz z oceny stanu porzàdku i bezpieczeƒstwa publicznego. Ocena stanu bezpieczeƒstwa winna uwzgl´dniaç: – wyst´powanie na danym terenie grup i osób b´dàcych przedmiotem szczególnego zainteresowania wrogich oÊrodków, – przejawy wrogiej dzia∏alnoÊci (nasilenie, formy, miejsca, w których wystàpi∏y), – stopieƒ aktywnoÊci przeciwników politycznych pozostajàcych w zainteresowaniu operacyjnym, – stopieƒ zagro˝enia danego terenu penetracjà wywiadowczà, – przejawy dzia∏alnoÊci reakcyjnej cz´Êci kleru katolickiego i innych wyznaƒ, – wyst´powanie na danym terenie negatywnych tendencji i zjawisk mogàcych zak∏óciç porzàdek i bezpieczeƒstwo publiczne, – stopieƒ zagro˝enia wa˝nych obiektów znajdujàcych si´ na danym terenie, – stopieƒ nasilenia przest´pczoÊci kryminalnej. Ocen´ stanu bezpieczeƒstwa w skali kraju w uk∏adzie pionowym opracowujà dyrektorzy departamentów operacyjnych MSW, ka˝dy w zakresie swego dzia∏ania, i przedstawiajà do akceptacji w∏aÊciwemu cz∏onkowi kierownictwa MSW. W KWMO (równorz´dnych) ocen´ stanu bezpieczeƒstwa opracowujà naczelnicy w∏aÊciwych wydzia∏ów i przedstawiajà do akceptacji I zast´pcy komendanta wojewódzkiego (równorz´dnego) MO do spraw S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. Ocen´ stanu bezpieczeƒstwa na terenie województwa opracowuje zast´pca komendanta wojewódzkiego (równorz´dnego) MO ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w porozumieniu z komendantem wojewódzkim (równorz´dnym) MO, a na terenie powiatu zast´pca komendanta powiatowego MO do spraw S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w porozumieniu z komendantem powiatowym (równorz´dnym) MO. 2. Na podstawie opracowanych programów dzia∏aƒ sporzàdza si´ plany pracy precyzujàce przedsi´wzi´cia operacyjne i ustalajàce wykorzystanie w tym celu odpowiednich si∏ i Êrodków. Plany pracy operacyjnej powinny okreÊlaç: cel, sposób jego osiàgni´cia, si∏y i Êrodki przewidywane do u˝ycia, terminy rozwiàzywania d∏ugofalowych i bie˝àcych problemów pracy operacyjnej oraz kontrol´ wykonania tych planów. 3. Ustala si´ nast´pujàce rodzaje planów pracy operacyjnej: – okresowe plany problemowe, ustalajàce podstawowe kierunki dzia∏aƒ operacyjnych w uk∏adzie terytorialnym lub pionowym; opracowujà je departamenty MSW, komendy wojewódzkie i powiatowe (równorz´dne) MO oraz wydzia∏y w departamentach i KWMO (równorz´dnych); 126

– plany wykonawcze, precyzujàce cel, sposób i terminy realizacji konkretnych przedsi´wzi´ç operacyjnych; sporzàdza si´ je w szczególnoÊci dla dzia∏aƒ operacyjnych w ramach prowadzonych spraw. 4. Plany, w miar´ rozwoju sytuacji operacyjnej, zmiany warunków dzia∏ania, nale˝y systematycznie aktualizowaç i korygowaç. 5. Okresowe plany problemowe i plany wykonawcze zatwierdzajà w∏aÊciwi prze∏o˝eni. § 8. Zasady podejmowania decyzji 1. EfektywnoÊç i skutecznoÊç pracy operacyjnej zale˝y od prawid∏owych decyzji kierowników wszystkich szczebli organizacyjnych. Decyzja winna byç politycznie s∏uszna, operacyjnie celowa i racjonalna oraz ÊciÊle okreÊlajàca zastosowanie niezb´dnych si∏ i Êrodków. Ka˝dy prze∏o˝ony, podejmujàc decyzj´, winien przewidywaç jej skutki, liczyç si´ z jej organizacyjnymi i spo∏ecznymi nast´pstwami oraz kosztami. 2. Decyzje w zakresie dzia∏aƒ operacyjnych winny byç wyra˝ane na piÊmie. 3. W organizacyjnym systemie pracy operacyjnej obowiàzuje zasada jednoosobowej odpowiedzialnoÊci. § 9. Dobór, wychowanie i szkolenie kadr S∏u˝by Bezpieczeƒstwa 1. Zmieniajàce si´ warunki pracy S∏u˝by Bezpieczeƒstwa wymagajà sta∏ej troski o dobór, wychowanie i szkolenie kadr. 2. Do pracy operacyjnej w S∏u˝bie Bezpieczeƒstwa winni byç przyjmowani przede wszystkim wyró˝niajàcy si´ funkcjonariusze MO i pracownicy innych organów resortu spraw wewn´trznych przydatni do tej pracy. 3. Wychowanie i szkolenie jako proces ciàg∏y winno trwaç przez ca∏y okres pracy w S∏u˝bie Bezpieczeƒstwa. Wychowanie funkcjonariuszy S∏u˝by Bezpieczeƒstwa nale˝y do podstawowych obowiàzków prze∏o˝onych i powinno byç prowadzone przy wspó∏udziale organizacji partyjnych. Wychowanie kadr ma na celu kszta∏towanie socjalistycznych postaw ideowych, rozwijanie uczuç patriotycznych i internacjonalistycznych, umacnianie poczucia obowiàzku, ofiarnoÊci i dyscypliny s∏u˝bowej – zgodnie z ideowo-politycznymi za∏o˝eniami Partii. Szczególne znaczenie w procesie wychowania ma osobisty przyk∏ad prze∏o˝onych. 4. Warunkiem podnoszenia efektywnoÊci pracy operacyjnej jest sta∏e doskonalenie umiej´tnoÊci zawodowych, pog∏´bianie wiedzy o przeciwniku oraz upowszechnianie skutecznych metod pracy.

ROZDZIA¸ III TAJNI WSPÓ¸PRACOWNICY I INNE èRÓD¸A INFORMACJI W zwalczaniu wrogiej dzia∏alnoÊci podstawowe znaczenie ma zapewnienie dop∏ywu informacji z interesujàcych S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa dziedzin. Szczególnà rol´ w tym zakresie spe∏niajà tajni wspó∏pracownicy. W∏aÊciwy dobór tajnych wspó∏pracowników i ich prawid∏owe rozmieszczenie oraz odpowiednio zorganizowana praca z tajnymi wspó∏pracownikami zapewnia ofensywnoÊç dzia∏aƒ operacyjnych. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa obok tajnych wspó∏pracowników korzysta równie˝ z pomocy obywateli udzielajàcych informacji o dostrze˝onych szkodliwych spo∏ecznie faktach i zjawiskach, z pomocy organów administracji, a tak˝e bieg∏ych i specjalistów. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa korzysta ponadto z takich êróde∏ dop∏ywu informacji, jak: Êrodki techniki operacyjnej, obserwacja, przeszukanie pomieszczeƒ, materia∏y archiwalne, kartoteki. § 10. Tajni wspó∏pracownicy i ogólne zasady ich pozyskiwania 1. Tajni wspó∏pracownicy – to osoby celowo pozyskane do wspó∏pracy ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa i wykonujàcy zadania w zakresie zapobiegania, rozpoznania i wykrywania wrogiej dzia∏alnoÊci. 2. Ka˝de pozyskanie tajnego wspó∏pracownika powinno byç poprzedzone analizà istniejàcych potrzeb oraz mo˝liwoÊci kandydata w zakresie wykonywania aktualnych lub perspektywicznych zadaƒ. 3. Podstawà pozyskania tajnego wspó∏pracownika do wspó∏pracy mo˝e byç: – materia∏ kompromitujàcy, je˝eli mo˝na domniemywaç, ˝e obawa przed jego wykorzystaniem sk∏oni kandydata do wyra˝enia zgody na wspó∏prac´, 127

– w wyjàtkowych wypadkach – posiadane dowody przest´pczej dzia∏alnoÊci, – dà˝enie do uzyskania korzyÊci osobistych. W szczególnych i operacyjnie niezb´dnych przypadkach mogà byç stwarzane warunki umo˝liwiajàce pozyskanie tajnego wspó∏pracownika. 4. Przy zapobieganiu i wykrywaniu wrogiej dzia∏alnoÊci mogà byç pozyskiwane do wspó∏pracy osoby, które wyra˝à na to zgod´, kierujàc si´ poczuciem obywatelskiej wspó∏odpowiedzialnoÊci za bezpieczeƒstwo i porzàdek publiczny. Pozyskanie takiej osoby w charakterze tajnego wspó∏pracownika wymaga gruntownego rozwa˝enia i uzasadnienia wa˝nymi potrzebami operacyjnymi. 5. Dobór kandydata na tajnego wspó∏pracownika i jego pozyskanie wymaga akceptacji: w Ministerstwie i KWMO – naczelnika wydzia∏u, a w KPMO – zast´pcy komendanta powiatowego MO ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. Dyrektorzy departamentów MSW i I zast´pcy komendantów wojewódzkich MO ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa mogà zastrzec sobie prawo osobistego zatwierdzania pozyskaƒ dokonywanych przez podleg∏e im jednostki. 6. W przypadkach wykorzystywania dowodów przest´pczej dzia∏alnoÊci lub materia∏ów kompromitujàcych decyzje podejmujà dyrektorzy departamentów MSW lub I zast´pcy komendantów wojewódzkich MO ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. Podsekretarze Stanu w MSW mogà zastrzec sobie obowiàzek uprzedniego uzgodnienia decyzji wykorzystania dowodów przest´pczej dzia∏alnoÊci. 7. Pozyskanie obywatela innego paƒstwa wymaga zgody w∏aÊciwego dyrektora departamentu MSW. 8. Nie wolno pozyskiwaç do wspó∏pracy cz∏onków PZPR. W wyjàtkowych, uzasadnionych operacyjnie przypadkach pozyskanie tajnego wspó∏pracownika b´dàcego cz∏onkiem Partii mo˝e nastàpiç wy∏àcznie za zgodà I Sekretarza KW PZPR lub kierownika w∏aÊciwego wydzia∏u KC PZPR. § 11. Przygotowanie pozyskania tajnego wspó∏pracownika 1. W procesie doboru kandydatów na tajnych wspó∏pracowników nale˝y uwzgl´dniaç: – aktualne i perspektywiczne mo˝liwoÊci informowania o osobach i problemach lub realizacji innych zadaƒ operacyjnych w grupach Êrodowiskowych albo w obiektach b´dàcych przedmiotem zainteresowania operacyjnego S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, – odpowiednie, w stosunku do osób interesujàcych S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa, walory osobiste (poziom intelektualny, zainteresowania, upodobania itp.), – predyspozycje psychiczne, a w szczególnoÊci ∏atwoÊç nawiàzywania kontaktów, umiej´tnoÊç zachowania si´ w sytuacjach trudnych, zdolnoÊç szybkiego podejmowania decyzji. 2. Proces doboru kandydata na tajnego wspó∏pracownika obejmuje czynnoÊci zwiàzane z jego opracowaniem, tj. zebraniem o nim informacji pozwalajàcych na okreÊlenie jego przydatnoÊci do zadaƒ dla niego przewidzianych i ustalenie podstaw pozyskania go do wspó∏pracy. 3. Kandydata opracowuje si´ przy pomocy odpowiednich Êrodków pracy operacyjnej. Je˝eli wyniki opracowania uzasadniajà podj´cie decyzji zezwalajàcej na pozyskanie kandydata – nale˝y: – w oparciu o analiz´ i ocen´ zebranych informacji okreÊliç podstaw´ i taktyk´ pozyskania oraz treÊç i sposób przeprowadzenia rozmowy z kandydatem, – przygotowaç odpowiednie warunki spotkania, stosowne do pozycji zawodowej i spo∏ecznej kandydata, oraz zapewniç tajnoÊç spotkania, – ustaliç sposób sprowadzenia kandydata na miejsce spotkania, – ustaliç sposób post´powania w przypadku nieudanego pozyskania. § 12. Pozyskanie tajnego wspó∏pracownika 1. Pozyskanie tajnego wspó∏pracownika mo˝e byç aktem jednorazowym lub procesem stopniowego anga˝owania go do wspó∏pracy. Proces ten polega na kszta∏towaniu pozytywnego stosunku kandydata do wykonywania zleconych mu zadaƒ. O rzeczywistym pozyskaniu do wspó∏pracy stanowi otrzymanie wartoÊciowych informacji w trakcie pozyskiwania lub wykonanie zleconego zadania. 2. Pozyskanie do wspó∏pracy jest wa˝nym elementem pracy operacyjnej i wymaga gruntownego przygotowania si´ funkcjonariusza do jego realizacji. Taktyka pozyskania powinna byç elastyczna, uwzgl´dniaç cechy osobowe pozyskiwanego i przyj´tà podstaw´ pozyskania. W trakcie pozyskiwania dà˝yç nale˝y do wytworzenia takiej sytuacji, w której pozyskiwany wyrazi gotowoÊç udzielania pomocy S∏u˝bie Bezpie128

czeƒstwa. Pozyskujàc kandydata na podstawie materia∏ów kompromitujàcych lub dowodów przest´pczej dzia∏alnoÊci, nale˝y je wykorzystywaç tylko w zakresie niezb´dnym do sk∏onienia kandydata do wspó∏pracy i w taki sposób, aby nie spowodowaç ujawnienia êród∏a informacji. 3. Je˝eli w toku rozmowy stwierdzi si´ mo˝liwoÊç pozyskania kandydata, nale˝y dà˝yç, aby kandydat sam zaproponowa∏ gotowoÊç udzielania pomocy. JeÊli takiej gotowoÊci nie wyra˝a, nale˝y przedstawiç mu propozycj´ wspó∏pracy. W wypadku wahaƒ i obiekcji kandydata, których nie uda∏o si´ przezwyci´˝yç, a nie odmawia on kategorycznie zgody na wspó∏prac´, nale˝y dà˝yç do zapewnienia dalszych z nim spotkaƒ. Je˝eli faktyczny cel pozyskania budzi∏by obiekcje u kandydata, mo˝na zastosowaç pozyskanie kandydata pozornie dla innego celu ni˝ zamierzony. Zadania, zgodne z w∏aÊciwym celem pozyskania, nale˝y zlecaç po stwierdzeniu gotowoÊci wspó∏pracy dla celu za∏o˝onego. 4. Spotkanie, na którym uzyskano zgod´ kandydata na wspó∏prac´, powinno byç zakoƒczone przyj´ciem informacji z zakresu zadaƒ, dla realizacji których zosta∏ on pozyskany, oraz zobowiàzania o zachowaniu w tajemnicy faktu wspó∏pracy. W zale˝noÊci od potrzeby i zgody pozyskiwanego nale˝y przyjàç zobowiàzanie o wspó∏pracy i ustaliç jego pseudonim. Ponadto nale˝y pouczyç pozyskanego o obowiàzkach i metodach dzia∏ania, a w szczególnoÊci o: – zasadach post´powania przy wykonywaniu zleconych do wykonania zadaƒ, – obowiàzku prawdomównoÊci i obiektywnego informowania, – zasadach i sposobie przekazywania informacji, – zasadach i formach utrzymywania ∏àcznoÊci (system spotkaƒ planowych, rezerwowych oraz obustronny sposób porozumienia si´ w przypadku nag∏ej potrzeby). Zakres zleconych zadaƒ winien byç odpowiednio dostosowany do treÊci informacji, jakie przekaza∏ pozyskiwany, i uzale˝niony od stopnia zaufania, jakim mo˝na darzyç pozyskanego. 5. Proces przygotowania i sposób pozyskania tajnego wspó∏pracownika winien byç przeprowadzony ze szczególnà starannoÊcià i zapewniç jego powodzenie. W razie odmowy wspó∏pracy nale˝y pobraç od kandydata zobowiàzanie o zachowaniu w tajemnicy faktu i treÊci rozmowy oraz dokonaç analizy przyczyn odmowy i ewentualnych b∏´dów pope∏nionych w przygotowaniu i przeprowadzeniu pozyskania. 6. W przypadku odmowy wspó∏pracy ze strony kandydata pozyskiwanego w oparciu o dowody przest´pczej dzia∏alnoÊci nale˝y wystàpiç z wnioskiem do organu Êledczego o wszcz´cie post´powania przygotowawczego. § 13. Podstawowe zasady pracy z tajnym wspó∏pracownikiem 1. Prawid∏owe wykonywanie zadaƒ przez tajnego wspó∏pracownika oraz uzyskiwanie wartoÊciowych informacji uzale˝nione jest w du˝ym stopniu od poziomu politycznego, zawodowego i zdolnoÊci organizatorskich funkcjonariusza pracujàcego z tajnym wspó∏pracownikiem. Funkcjonariusz ten winien posiadaç odpowiednie predyspozycje osobiste, budziç zaufanie u tajnego wspó∏pracownika i wp∏ywaç korzystnie na jego wspó∏prac´. 2. Zapewnienie efektywnej wspó∏pracy z tajnym wspó∏pracownikiem uwarunkowane jest: – sta∏ym rozwijaniem jego mo˝liwoÊci w wykonywaniu zadaƒ oraz pobudzaniem zainteresowania wykonywanymi zadaniami, – systematycznym doskonaleniem jego umiej´tnoÊci niezb´dnych do prawid∏owego wykonywania zadaƒ, – prawid∏owym kszta∏towaniem cech jego charakteru, a w szczególnoÊci prawdomównoÊci i obiektywizmu. 3. Spe∏nienie warunków, o których mowa w ust. 2, wymaga: – osobistej odpowiedzialnoÊci funkcjonariusza za wyniki pracy tajnego wspó∏pracownika, – systematycznego szkolenia tajnego wspó∏pracownika, – planowoÊci, systematycznoÊci i konkretnoÊci w pracy, – zabezpieczenia tajnoÊci wspó∏pracy, – sta∏ej kontroli pracy tajnego wspó∏pracownika. 4. Funkcjonariusz kierujàcy pracà tajnego wspó∏pracownika powinien: – znaç zagadnienia b´dàce przedmiotem wspó∏pracy oraz przejawiaç inicjatyw´ i pomys∏owoÊç w pracy z tajnym wspó∏pracownikiem, – przestrzegaç zasad etyczno-moralnych w post´powaniu z tajnym wspó∏pracownikiem, przejawiajàcych si´ w poszanowaniu jego godnoÊci osobistej, uczuç narodowych, religijnych itp., 129

– uk∏adaç prawid∏owo stosunki wspó∏pracy, zachowywaç autorytet w∏asny i S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, nie dopuszczaç do spoufalenia si´ tajnego wspó∏pracownika. 5. Podstawowà formà kontaktu funkcjonariusza z tajnym wspó∏pracownikiem sà bezpoÊrednie spotkania majàce g∏ównie na celu przekazywanie mu zadaƒ i egzekwowanie ich wykonania. 6. Tajny wspó∏pracownik sk∏ada informacje z wykonanych zadaƒ na piÊmie. W wyjàtkowych wypadkach informacja mo˝e byç przyj´ta ustnie, a nast´pnie opracowana przez funkcjonariusza w formie notatki. W dogodnych i uzasadnionych przypadkach informacje ustne mogà byç utrwalane przy pomocy Êrodków techniki operacyjnej. 7. Funkcjonariusz w trakcie przyjmowania informacji od tajnego wspó∏pracownika powinien wyjaÊniç wszystkie okolicznoÊci dotyczàce podanych w niej faktów, zdarzeƒ lub zjawisk. Informacja powinna byç Êcis∏a, wiarygodna, u˝yteczna i przekazana we w∏aÊciwym czasie, a zawarte w niej fakty i okolicznoÊci winny umo˝liwiaç sprawdzenie jej wiarygodnoÊci. Odczucia osobiste tajnego wspó∏pracownika, jego oceny lub przypuszczenia nale˝y przyjmowaç jako uzupe∏nienie do informacji. Przyj´tà informacj´ funkcjonariusz uzupe∏nia w∏asnymi uwagami i spostrze˝eniami, sprawdza zawarte w niej fakty i okolicznoÊci, a nast´pnie okreÊla sposób jej wykorzystania. 8. Mo˝liwoÊci wspó∏pracy tajnego wspó∏pracownika nale˝y systematycznie analizowaç oraz stosowaç przedsi´wzićia zmierzajàce do zwi´kszenia ich zakresu. W konkretnych przypadkach stwarzaç mo˝na sytuacje umo˝liwiajàce wykonanie zleconych mu zadaƒ. 9. Szkolenie tajnego wspó∏pracownika powinno odbywaç si´ w trakcie zlecania mu zadaƒ oraz omawiania wyników ich wykonania. W koniecznych przypadkach nale˝y organizowaç specjalne przeszkolenie. Celem szkolenia jest przekazanie tajnemu wspó∏pracownikowi podstawowych wiadomoÊci dotyczàcych wrogiej dzia∏alnoÊci, jej rozpoznawania i ujawniania, kszta∏towania u niego niezb´dnych umiej´tnoÊci oraz nawyków post´powania zapewniajàcych przestrzeganie zasad tajemnicy. 10. Wychowanie tajnego wspó∏pracownika ma na celu ukszta∏towanie w∏aÊciwego stosunku do wspó∏pracy ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa i powinno mieç charakter ciàg∏y. W procesie wychowania nale˝y: – wyjaÊniaç sens polityczny i na tym tle potrzeb´ wykonywania zadaƒ, pomagaç mu w przezwyci´˝aniu ewentualnych oporów psychicznych w zakresie wspó∏pracy, – odpowiednio nagradzaç osiàgnićia, sumiennoÊç i inicjatyw´ (nagroda pieni´˝na lub rzeczowa, pomoc w trudnoÊciach ˝yciowych), majàc jednak na uwadze, aby nagrody nie sta∏y si´ czynnikiem sk∏aniajàcym do nierzeczowego lub nieobiektywnego informowania, – obiektywnie oceniaç wyniki pracy tajnego wspó∏pracownika. 11. Zabezpieczenie przez funkcjonariusza tajnoÊci wspó∏pracy tajnego wspó∏pracownika wymaga: – uwzgl´dniania realnych mo˝liwoÊci tajnego wspó∏pracownika przy zlecaniu mu zadaƒ i okreÊlaniu sposobu ich wykonania, – odpowiedniego wyboru czasu i miejsca spotkaƒ, – sprawdzania wiarygodnoÊci otrzymywanych informacji w sposób wykluczajàcy ujawnienie tajnego wspó∏pracownika, – wykorzystywania otrzymywanych informacji w sposób zapewniajàcy zachowanie w tajemnicy jej êród∏a, – ograniczenia do niezb´dnego minimum kr´gu funkcjonariuszy znajàcych osobiÊcie tajnego wspó∏pracownika lub jego dane personalne, tj. do prze∏o˝onych funkcjonariusza kierujàcego jego pracà oraz osób posiadajàcych specjalne upowa˝nienie. 12. Przekazanie tajnego wspó∏pracownika do dalszej wspó∏pracy innemu funkcjonariuszowi mo˝e nastàpiç tylko w uzasadnionym przypadku, za zgodà w∏aÊciwego prze∏o˝onego. 13. Tajnemu wspó∏pracownikowi nale˝y zwracaç ponoszone przez niego koszty z tytu∏u realizacji zlecanych mu zadaƒ. § 14. Zlecanie zadaƒ 1. Zadanie dla tajnego wspó∏pracownika powinno wynikaç z oceny sytuacji operacyjnej. Winno byç celowe, konkretne, precyzyjne i wykonalne oraz okreÊlaç sposób realizacji zadania i taktyk´ post´powania, zmierzajàcà do rozszerzenia mo˝liwoÊci operacyjnych tajnego wspó∏pracownika. Zadanie powinno byç sformu∏owane na piÊmie i zatwierdzone przez prze∏o˝onego, a jego przyjćie do wiadomoÊci i wykonania – potwierdzone podpisem (pseudonimem) tajnego wspó∏pracownika. 130

2. Przy formu∏owaniu zadania, a w szczególnoÊci sposobu jego wykonania, nale˝y braç pod uwag´ ewentualne propozycje tajnego wspó∏pracownika. 3. Zadania zlecane tajnemu wspó∏pracownikowi nie mogà wp∏ywaç na aktywizacj´ wrogiej dzia∏alnoÊci. Nie wolno mu braç udzia∏u w czynach stanowiàcych przest´pstwa, chyba ˝e jego udzia∏ w nich jest uzasadniony wa˝nymi zadaniami w zakresie ochrony bezpieczeƒstwa publicznego i zosta∏ mu zlecony przez funkcjonariusza – za uprzednià zgodà dyrektora departamentu MSW lub I zast´pcy komendanta wojewódzkiego MO do spraw S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. Tajny wspó∏pracownik powinien uprzedzaç ka˝dorazowo o planowaniu dokonania aktu przest´pczego, a w przypadku braku mo˝liwoÊci nawiàzania we w∏aÊciwym czasie kontaktu z funkcjonariuszem powinien do∏o˝yç staraƒ, aby nie dopuÊciç do jego zrealizowania. 4. Obowiàzkiem funkcjonariusza kierujàcego pracà tajnego wspó∏pracownika jest przygotowanie zawczasu takiego sposobu wy∏àczenia go z dzia∏aƒ operacyjnych, który zagwarantuje zachowanie w tajemnicy fakt jego wspó∏pracy ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa oraz zapewni ochron´ przed ewentualnà odpowiedzialnoÊcià karnà. 5. Przes∏uchanie tajnego wspó∏pracownika w charakterze Êwiadka w sprawie, w której by∏ wykorzystywany, dopuszczalne jest tylko w wyjàtkowych wypadkach, gdy ma ono na celu zatajenie jego wspó∏pracy albo gdy jest konieczne z uwagi na szczególnà wartoÊç dowodowà jego zeznaƒ. Decyzje w tym zakresie podejmuje dyrektor departamentu lub I zast´pca komendanta wojewódzkiego MO ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 6. Wys∏anie tajnego wspó∏pracownika za granic´ w celu wykonania okreÊlonych zadaƒ mo˝e nastàpiç wy∏àcznie za zgodà dyrektora w∏aÊciwego departamentu. Uzgodnienia z dyrektorem Departamentu I wymaga: – wyjazd tajnego wspó∏pracownika za granic´ na pobyt sta∏y, – koniecznoÊç skontaktowania si´ za granicà z tajnym wspó∏pracownikiem wyje˝d˝ajàcym na pobyt czasowy, – wykonanie zadaƒ za granicà, które dotyczà obiektów, zagadnieƒ bàdê osób mogàcych byç w zainteresowaniu Departamentu I. § 15. ¸àcznoÊç z tajnym wspó∏pracownikiem 1. Spotkania z tajnym wspó∏pracownikiem powinny si´ odbywaç w zasadzie w odpowiednio przygotowanym dla tych celów lokalu kontaktowym lub mieszkaniu konspiracyjnym. Spotkania mogà si´ odbywaç tak˝e w innych miejscach, zapewniajàcych zachowanie w tajemnicy faktu wspó∏pracy. Warunki i czas spotkania powinny byç w zasadzie ustalone w porozumieniu z tajnym wspó∏pracownikiem, aby w miar´ mo˝liwoÊci nie naruszaç jego normalnego trybu pracy i ˝ycia. 2. W warunkach, gdy spotkanie osobiste nie jest mo˝liwe, ∏àcznoÊç z tajnym wspó∏pracownikiem mo˝na organizowaç przy pomocy skrzynek kontaktowych, poczty i telefonu, a w niektórych przypadkach, po uprzednim uzyskaniu zgody prze∏o˝onego, za poÊrednictwem osoby trzeciej. 3. Niezale˝nie od spotkania planowego, nale˝y ka˝dorazowo, w porozumieniu z tajnym wspó∏pracownikiem, ustaliç miejsce i czas spotkaƒ rezerwowych. Ponadto nale˝y zapewniç mo˝liwoÊç natychmiastowego skontaktowania si´ tajnego wspó∏pracownika we wszystkich przypadkach uzyskania przez niego informacji sygnalizujàcych o zamiarze dokonania aktu terroru, dywersji, sabota˝u, szpiegostwa lub innych szczególnie niebezpiecznych wrogich aktów. § 16. Kontrola pracy tajnego wspó∏pracownika 1. Kontrola pracy tajnego wspó∏pracownika powinna byç prowadzona przez ca∏y okres wspó∏pracy. Celem kontroli jest sprawdzanie szczeroÊci tajnego wspó∏pracownika wobec S∏u˝by Bezpieczeƒstwa i obiektywnoÊci w informowaniu, przestrzegania przez niego tajemnicy oraz umiej´tnoÊci post´powania w toku realizacji zadaƒ. Kontrola ponadto ma na celu sprawdzenie, czy tajny wspó∏pracownik nie uleg∏ demoralizacji lub nie podjà∏ przest´pczej dzia∏alnoÊci. 2. Kontrola pracy tajnego wspó∏pracownika powinna obejmowaç: – sprawdzanie post´powania i zachowania si´ tajnego wspó∏pracownika (poprzez innych tajnych wspó∏pracowników lub przy pomocy innych Êrodków pracy operacyjnej), 131

– systematycznà analiz´ otrzymywanych informacji i konfrontowanie ich z innymi ju˝ posiadanymi na ten temat informacjami, – wyjaÊnianie okolicznoÊci, w których tajny wspó∏pracownik uzyska∏ informacje, konfrontowanie tych okolicznoÊci z realnymi mo˝liwoÊciami tajnego wspó∏pracownika, – zlecanie zadaƒ kontrolnych. 3. Prze∏o˝eni winni analizowaç i oceniaç prac´ funkcjonariuszy z tajnymi wspó∏pracownikami, przeprowadzaç spotkania kontrolne oraz udzielaç rad i wskazówek. § 17. Zawieszenie i rozwiàzanie wspó∏pracy z tajnym wspó∏pracownikiem 1. W okreÊlonych przypadkach wspó∏praca z tajnym wspó∏pracownikiem mo˝e byç czasowo zawieszona. 2. Zawieszenie wspó∏pracy polega na czasowym zaniechaniu utrzymywania ∏àcznoÊci. Fakt ten winien byç odnotowany w teczce personalnej tajnego wspó∏pracownika. 3. Zawieszenie wspó∏pracy z tajnym wspó∏pracownikiem mo˝e nastàpiç w przypadku: – je˝eli tajny wspó∏pracownik wykona∏ zadanie, dla którego by∏ pozyskany i nie ma aktualnie dalszych mo˝liwoÊci jego wykorzystania, a jego walory pozwalajà zak∏adaç ewentualne wykorzystanie go w przysz∏oÊci, – zaistnienia warunków wykluczajàcych czasowo mo˝liwoÊç wykorzystania tajnego wspó∏pracownika (np. osoba podejrzana wyjecha∏a do innej miejscowoÊci, powsta∏a uzasadniona obawa zdekonspirowania tajnego wspó∏pracownika, itp.). 4. Decyzja o zawieszeniu wspó∏pracy powinna byç podana do wiadomoÊci tajnemu wspó∏pracownikowi. JednoczeÊnie nale˝y ustaliç sposób ponownego skontaktowania si´, gdy zajdzie taka potrzeba lub gdy ustanà przyczyny, dla których zawieszono wspó∏prac´. 5. Wspó∏prac´ z tajnym wspó∏pracownikiem rozwiàzuje si´, gdy niemo˝liwe lub niecelowe jest dalsze jego wykorzystywanie, np. w wypadku: – negatywnego stosunku do dalszej wspó∏pracy, którego nie da∏o si´ przezwyci´˝yç, – ujawnienia wspó∏pracy wobec osób niepowo∏anych, – dezinformacji lub prowokacji, – deformacji psychicznej – stwierdzenia braku mo˝liwoÊci wykorzystania w dzia∏aniach operacyjnych. 6. Rozwiàzanie wspó∏pracy z tajnym wspó∏pracownikiem, który nale˝ycie wywiàzywa∏ si´ z zadaƒ i wykazywa∏ w∏aÊciwy stosunek do wspó∏pracy, powinno nastàpiç w takiej formie, aby nadal pozosta∏ on ˝yczliwym dla S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. Na proÊb´ tajnego wspó∏pracownika zobowiàzanie o wspó∏pracy mo˝e byç zniszczone w jego obecnoÊci. 7. Tajnym wspó∏pracownikom, którzy ofiarnie i efektywnie wspó∏pracowali ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa, nale˝y udzieliç w razie potrzeby odpowiedniej pomocy i interesowaç si´ ich dalszymi losami. 8. W przypadku rozwiàzania wspó∏pracy z tajnym wspó∏pracownikiem z powodu prowokacyjnego post´powania lub dezinformowania S∏u˝by Bezpieczeƒstwa albo pope∏nienia przest´pstwa w czasie wspó∏pracy nale˝y, w porozumieniu z jednostkà Êledczà, wyciàgnàç odpowiednie wnioski – do wszcz´cia post´powania karnego w∏àcznie. W tych przypadkach mo˝na równie˝ wykorzystaç dowody przest´pczej dzia∏alnoÊci, je˝eli na ich podstawie by∏ on pozyskany do wspó∏pracy. 9. W razie stwierdzenia, ˝e tajny wspó∏pracownik dezinformowa∏ S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa lub okaza∏ si´ prowokatorem, nale˝y wycofaç z ewidencji osoby zarejestrowane na podstawie jego informacji. § 18. Lokale kontaktowe 1. Lokale kontaktowe organizuje si´ w zasadzie w mieszkaniach prywatnych – za zgodà w∏aÊciciela lub osoby, która prawnie dysponuje mieszkaniem. W zale˝noÊci od miejscowych warunków lokale kontaktowe mogà byç równie˝ organizowane w pomieszczeniach ró˝nych instytucji, z wyjàtkiem pomieszczeƒ instancji partyjnych, prezydiów rad narodowych oraz organizacji spo∏eczno-politycznych. 2. Decyzj´ o zorganizowaniu lokalu kontaktowego i zaprzestaniu korzystania z niego podejmujà: w Ministerstwie i KWMO – naczelnicy wydzia∏ów, a w KPMO – zast´pcy komendantów MO ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 132

3. Dokonujàc wyboru pomieszczenia dla zorganizowania w nim lokalu kontaktowego, nale˝y zwracaç uwag´, aby zarówno pomieszczenie, jak i jego w∏aÊciciel (dysponent) odpowiada∏ warunkom niezb´dnym do zachowania w tajemnicy faktu korzystania z lokalu, a w szczególnoÊci aby: – w∏aÊciciel (dysponent) mieszkania i cz∏onkowie jego rodziny byli ludêmi dyskretnymi, o w∏aÊciwej postawie moralno-politycznej, – sàsiedzi w∏aÊciciela mieszkania nie stanowili przedmiotu zainteresowania operacyjnego, – mieszkanie, drogi do niego, wejÊcie i wyjÊcie oraz po∏o˝enie domu stwarza∏y dogodne warunki do zachowania w tajemnicy wykorzystania lokalu w celach operacyjnych. 4. Rozmowy z w∏aÊcicielem (dysponentem) mieszkania, zmierzajàce do uzyskania jego zgody na korzystanie z lokalu, mogà byç prowadzone dopiero po dokonaniu ustaleƒ, o których mowa w ust. 3. 5. O rzeczywistym przeznaczeniu lokalu kontaktowego nie nale˝y informowaç w∏aÊciciela (dysponenta) lokalu ani cz∏onków jego rodziny. 6. Spotkania w lokalu powinny byç tak planowane i organizowane, aby zapewniç tajnoÊç lokalu i nieujawnienie przyjmowanych w nim tajnych wspó∏pracowników. W jednym lokalu nie nale˝y wyznaczaç spotkaƒ tajnym wspó∏pracownikom znajàcym si´ osobiÊcie. OdpowiedzialnoÊç za prawid∏owe wykorzystanie lokalu i zapewnienie niezb´dnych warunków dla zachowania tajemnicy ponoszà korzystajàcy z niego funkcjonariusze. 7. Lokal kontaktowy powinien byç okresowo kontrolowany w drodze zastosowania odpowiednich czynnoÊci operacyjnych w celu wyjaÊnienia, czy nie zosta∏o ujawnione jego przeznaczenie bàdê te˝ czy nie istnieje takie niebezpieczeƒstwo. 8. W przypadku uzyskania informacji, ˝e wykorzystanie lokalu wzbudza zainteresowanie wÊród otoczenia, wzgl´dnie gdy przyjmowany w tym lokalu tajny wspó∏pracownik okaza∏ si´ dwulicowym, korzystanie z lokalu nale˝y zawiesiç a˝ do wyjaÊnienia tej okolicznoÊci. Po stwierdzeniu, ˝e nastàpi∏o lub grozi ujawnienie przeznaczenia lokalu, nale˝y ca∏kowicie lub okresowo zrezygnowaç z jego wykorzystywania. 9. W zasadzie ka˝dy lokal kontaktowy zorganizowany w mieszkaniu prywatnym powinien byç op∏acany, zgodnie z porozumieniem. Od zasady op∏acania lokalu kontaktowego mo˝na odstàpiç tylko w tych przypadkach, je˝eli w∏aÊciciel lokalu odmówi pobierania op∏at. 10. Dla celów operacyjnych mogà byç organizowane równie˝ lokale konspiracyjne. Zasady organizowania tych lokali regulujà odr´bne przepisy. § 19. Inne osobowe êród∏a informacji 1. Niezb´dnym warunkiem realizacji zadaƒ stojàcych przed S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa jest utrzymywanie przez funkcjonariuszy szerokich kontaktów na p∏aszczyênie s∏u˝bowej z pracownikami organów administracji paƒstwowej i gospodarczej ró˝nych szczebli, a tak˝e kontaktów operacyjnych z obywatelami, którzy wyra˝ajà ch´ç i majà mo˝liwoÊci informowania S∏u˝by Bezpieczeƒstwa o dostrzeganych wrogich i szkodliwych spo∏ecznie faktach i zjawiskach. 2. Kontakty s∏u˝bowe z pracownikami zak∏adów pracy, urz´dów i innych instytucji, majàce na celu wspó∏dzia∏anie na okreÊlonych odcinkach w zakresie ochrony porzàdku i bezpieczeƒstwa publicznego, powinny byç utrzymywane na odpowiednich szczeblach s∏u˝bowych. Kontakty te winny polegaç na przeprowadzaniu rozmów dotyczàcych zjawisk interesujàcych S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa, wyjaÊnianiu problemów zwiàzanych z ochronà porzàdku i bezpieczeƒstwa publicznego i wyczulaniu rozmówców na przejawy szkodliwej dzia∏alnoÊci oraz przyjmowaniu od nich interesujàcych S∏u˝b´ informacji ustnych lub pisemnych. Z informacji ustnych sporzàdza si´ notatki s∏u˝bowe. 3. Kontakty operacyjne z obywatelami nawiàzuje si´ w celu organizowania dop∏ywu wst´pnych informacji interesujàcych S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa w tych wszystkich przypadkach, gdy nie zachodzi potrzeba anga˝owania tajnych wspó∏pracowników. Kontakty operacyjne mogà byç równie˝ wykorzystywane do sprawdzania wst´pnych informacji otrzymywanych z innych êróde∏. Funkcjonariusz utrzymujàcy kontakty operacyjne z obywatelami, o których mowa wy˝ej, prowadzi teczki, które powinny zawieraç: – pisemne informacje oraz notatki s∏u˝bowe z otrzymanych ustnych informacji i z przeprowadzonych rozmów, – rozliczenia z ewentualnych kosztów zwiàzanych z utrzymywaniem kontaktu. 133

4. Osoby, o których mowa w ust. 3, mogà byç pozyskiwane w charakterze tajnych wspó∏pracowników tylko w przypadku wa˝nej potrzeby operacyjnej. § 20. Konsultanci 1. Dla zbadania niektórych problemów wy∏aniajàcych si´ w toku pracy operacyjnej, których poznanie (zbadanie) wymaga wiedzy fachowej, specjalnego przygotowania naukowego, mo˝na anga˝owaç w charakterze konsultantów osoby posiadajàce odpowiednie kwalifikacje naukowe lub zawodowe. 2. Decyzje w sprawie zaanga˝owania konsultanta podejmujà dyrektorzy departamentów lub I zast´pcy komendantów wojewódzkich MO do spraw S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 3. Wniosek o zaanga˝owanie konsultanta powinien zawieraç: jego dane personalne, wykszta∏cenie, zawód wykonywany, stopieƒ zaufania, jakie materia∏y zostanà udost´pnione do konsultacji, kto b´dzie wspó∏pracowa∏ z konsultantem i tryb udzielania ewentualnych dalszych informacji potrzebnych dla wydania opinii, form´ i wysokoÊç wynagrodzenia zgodnie z zawartà umowà. 4. Od konsultanta pobiera si´ oÊwiadczenie o zachowaniu w tajemnicy danych i faktów, z którymi zostanie zapoznany. § 21. Rzeczowe êród∏a informacji S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa wykorzystuje rzeczowe êród∏a informacji, a w szczególnoÊci dokumenty i przedmioty: 1) zwiàzane z dzia∏alnoÊcià b´dàcà przedmiotem zainteresowania S∏u˝by Bezpieczeƒstwa (np. materia∏y szpiegowskie, ulotki, anonimy), 2) Êwiadczàce o zwiàzku osób podejrzanych z faktami b´dàcymi przedmiotem zainteresowania operacyjnego (np. odciski linii papilarnych, przybory do szyfrowania, tajnopisy itp.), 3) uzyskane w wyniku obserwacji, przeszukania, przeglàdu korespondencji (PP, PT, PDF), nas∏uchu radiowego (RKW), 4) stanowiàce dokumentacj´ pracy jednostek resortu spraw wewn´trznych (S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, S∏u˝by Milicji, Departamentu Spo∏eczno-Administracyjnego) oraz innych urz´dów, instytucji paƒstwowych i organizacji spo∏ecznych. ROZDZIA¸ IV METODY I FORMY PRACY OPERACYJNEJ § 22. Metody pracy operacyjnej 1. Praca operacyjna jest procesem aktywnego i selektywnego ujawniania i rozpracowywania osób, faktów oraz zagadnieƒ w celu zapobiegania, rozpoznania i wykrywania wrogiej dzia∏alnoÊci. Pracà operacyjnà obejmuje si´: – osoby, organizacje i placówki znane z wrogiego nastawienia wobec Polski i jej ustroju; – wa˝ne obiekty wymagajàce ochrony przed penetracjà wywiadowczà lub innà wrogà dzia∏alnoÊcià; – negatywne tendencje i zjawiska stwarzajàce niebezpieczeƒstwo podjćia wrogiej dzia∏alnoÊci. 2. W pracy operacyjnej stosuje si´ przede wszystkim: – analiz´ operacyjnà, – sprawdzenie operacyjne, – inwigilacj´ operacyjnà, – kombinacj´ operacyjnà, – rozpracowanie operacyjne. Analiza operacyjna polega na badaniu danych zawartych w uzyskiwanych informacjach (doniesienia, komunikaty z obserwacji i pods∏uchu, kontrola korespondencji) i wyodr´bnianiu z nich tych faktów, okolicznoÊci oraz zachodzàcych mi´dzy nimi zwiàzków, które pozwalajà na odtworzenie obrazu dzia∏ania osoby rozpracowywanej lub przebiegu wrogiego zdarzenia czy zjawiska oraz wykrycie tendencji rozwojowych i wyciàgnićie wniosków, umo˝liwiajàcych podjćie dalszych czynnoÊci operacyjnych. Analiz´ operacyjnà stosuje si´ w celu: 134

– oceny stanu bezpieczeƒstwa i porzàdku publicznego i wytyczenia g∏ównych kierunków pracy jednostki, – oceny sytuacji w interesujàcych S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa Êrodowiskach, obiektach i dziedzinach oraz okreÊlenia zadaƒ operacyjnych i sposobów ich realizacji, – opracowania planów, zastosowania kombinacji operacyjnej, wprowadzenia do sprawy lub wyprowadzenia ze sprawy tajnego wspó∏pracownika, przeprowadzenia tajnego przeszukania pomieszczeƒ, itp. Sprawdzenie operacyjne ma na celu potwierdzenie prawdziwoÊci uzyskanych informacji o osobach i faktach pozostajàcych w zainteresowaniu S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. Sprawdzenie operacyjne dokonywane jest przy pomocy niezb´dnych Êrodków pracy operacyjnej. Ka˝dorazowo przed podjćiem czynnoÊci sprawdzeniowych nale˝y ustaliç we w∏aÊciwych ogniwach S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, czy sà w posiadaniu informacji o danej osobie lub fakcie. Inwigilacja operacyjna polega na okresowym kontrolowaniu zachowania si´ i dzia∏alnoÊci osób, w stosunku do których istnieje domniemanie, ˝e w okreÊlonych warunkach lub sytuacji mogà podjàç wrogie dzia∏ania. Kombinacja operacyjna stanowi zespó∏ planowych przedsi´wzi´ç wzajemnie ze sobà powiàzanych i podporzàdkowanych jednolitej koncepcji dla osiàgnićia za∏o˝onego celu, np. wprowadzenia do sprawy tajnego wspó∏pracownika, uzyskania dowodu przest´pnej dzia∏alnoÊci, zatrzymania osoby podejrzanej. Rozpracowanie operacyjne stanowi zespó∏ czynnoÊci operacyjnych i techniczno-operacyjnych, podejmowanych w stosunku do osoby (grupy osób) podejrzanej o przygotowywanie lub prowadzenie wrogiej dzia∏alnoÊci. Celem rozpracowania jest: wszechstronne rozpoznanie form, metod i zakresu wrogiej dzia∏alnoÊci, przeciwdzia∏anie organizacyjnej dzia∏alnoÊci rozpracowywanej osoby oraz zebranie dowodów, ustalenie okolicznoÊci i pociàgnićie sprawcy (sprawców) do odpowiedzialnoÊci karnej. Rozpracowanie operacyjne z uwagi na jego rol´ i miejsce w pracy operacyjnej powinno byç dzia∏aniem aktywnym, tajnym, planowym i skoordynowanym, prowadzonym przez doÊwiadczonego pracownika operacyjnego pod nadzorem prze∏o˝onego. 3. W pracy operacyjnej nale˝y wykorzystywaç: – tajnych wspó∏pracowników, – technik´ operacyjnà (pods∏uch telefoniczny, pokojowy oraz podglàd i dokumentacj´ fotograficznà), – kontrol´ korespondencji, – obserwacj´ zewn´trznà, – wywiad (bezpoÊredni i poÊredni) oraz – inne niezb´dne si∏y i Êrodki. 4. Podstawowà rol´ w pracy operacyjnej spe∏nia celowe i planowe wykorzystanie tajnych wspó∏pracowników. Dobra praca z tajnymi wspó∏pracownikami i prawid∏owo stosowane kombinacje operacyjne powinny w istotny sposób aktywizowaç dzia∏ania operacyjne. 5. Technik´ w pracy operacyjnej nale˝y stosowaç równolegle z innymi Êrodkami i metodami. Szczegó∏owe zasady stosowania techniki operacyjnej okreÊlajà odr´bne przepisy. 6. Decyzj´ o wyborze najskuteczniejszej taktyki dzia∏ania, metod i Êrodków pracy operacyjnej, dostosowanych do konkretnych warunków i sytuacji, podejmuje w∏aÊciwy prze∏o˝ony. § 23. Rodzaje spraw operacyjnych 1. Zasadniczymi rodzajami spraw sà: – sprawa operacyjnego sprawdzenia, – sprawa operacyjnego rozpracowania, – sprawa obiektowa, – kwestionariusz ewidencyjny. 2. Spraw´ operacyjnego sprawdzenia wszczyna si´, gdy: – uzyskana informacja o przygotowaniach lub prowadzeniu wrogiej dzia∏alnoÊci przez danà osob´ (grup´ osób) wymaga potwierdzenia, – ujawnione przest´pstwo lub wyst´pujàce zjawisko wymaga ustalenia, czy jest nast´pstwem wrogiego dzia∏ania. Spraw´ operacyjnego sprawdzenia nale˝y, stosownie do potrzeb, prowadziç przy wykorzystaniu posiadanych tajnych wspó∏pracowników i innych êróde∏ informacji, Êrodków techniki operacyjnej, wywiadów, konsultacji, opinii rzeczoznawców itp. 135

Pozyskiwanie do tej sprawy tajnych wspó∏pracowników, wykorzystanie tajnej obserwacji i przeszukania oraz pods∏uchu mo˝e mieç miejsce tylko w wyjàtkowych przypadkach. W toku sprawdzenia nale˝y dà˝yç do wszechstronnego wyjaÊnienia faktów wynikajàcych z informacji. W przypadku potwierdzenia zawartych w informacji danych o przygotowaniach lub prowadzeniu wrogiej dzia∏alnoÊci albo ustalenia, ˝e ujawnione przest´pstwo jest wynikiem wrogiego dzia∏ania, nale˝y wszczàç spraw´ operacyjnego rozpracowania. Je˝eli natomiast informacja nie potwierdzi si´, spraw´ operacyjnego sprawdzenia nale˝y zakoƒczyç i materia∏y przekazaç do archiwum. 3. Spraw´ operacyjnego rozpracowania wszczyna si´, gdy: 1) dana osoba (grupa osób) przygotowuje lub prowadzi wrogà dzia∏alnoÊç i zachodzi potrzeba rozpoznania form, metod, kierunku i zakresu dzia∏alnoÊci przest´pczej oraz uzyskania dowodów tej dzia∏alnoÊci; 2) dokonano czynu przest´pnego z pobudek wrogich, którego sprawcy nie sà znani, i zachodzi potrzeba wszechstronnego wyjaÊnienia okolicznoÊci zaistnienia tego faktu oraz ustalenia sprawców. Sprawa operacyjnego rozpracowania mo˝e byç prowadzona niezale˝nie od post´powania przygotowawczego. W sprawie operacyjnego rozpracowania stosuje si´ wszystkie niezb´dne dla uzyskania za∏o˝onego celu metody i Êrodki pracy operacyjnej, a w szczególnoÊci wykorzystuje si´ posiadanych ju˝ lub pozyskiwanych do danej sprawy tajnych wspó∏pracowników. 4. Spraw´ obiektowà zak∏ada si´ i prowadzi na: 1) dzia∏ajàce przeciwko PRL za granicà wrogie instytucje i organizacje, np. oÊrodki wywiadowcze, oÊrodki dywersji ideologiczno-politycznej, syjonistycznej, aktywne oÊrodki nowej emigracji, instytuty naukowo-badawcze zajmujàce si´ problematykà krajów socjalistycznych, organizacje rewizjonistyczne w NRF, placówki paƒstw kapitalistycznych w Polsce (ambasady, konsulaty, biura podró˝y), w celu: – rozpoznania przeciwnika, jego planów, zamierzeƒ i dzia∏aƒ, – stworzenia warunków dla podejmowania odpowiednich przeciwdzia∏aƒ operacyjnych, zmierzajàcych do zapobiegania i parali˝owania wrogich poczynaƒ przeciwnika, – dokumentowania dzia∏aƒ przeciwnika i czynnoÊci w∏asnych; 2) niektóre instytucje KoÊcio∏a katolickiego i zwiàzków wyznaniowych (kurie, prowincje zakonne, parafie, zbory, gminy); elementy nacjonalistyczne spoÊród mniejszoÊci narodowoÊciowych; inne grupy osób, usi∏ujàce wykorzystaç przynale˝noÊç do legalnych organizacji i stowarzyszeƒ dla prowadzenia wrogiej dzia∏alnoÊci, w celu: – rozpoznawania ca∏okszta∏tu ich dzia∏alnoÊci i ujawniania osób prowadzàcych wrogà dzia∏alnoÊç, – organizowania dzia∏aƒ zapobiegawczych zmierzajàcych do neutralizowania elementów wrogich i inicjowania pozytywnych przemian w ich otoczeniu; 3) instytucje i zak∏ady nara˝one na penetracj´ wywiadowczà albo wymagajàce z innych wzgl´dów ochrony operacyjnej przed wrogà dzia∏alnoÊcià, np. niektóre instytuty naukowe, wy˝sze uczelnie, zak∏ady specjalne i kluczowe, biura podró˝y itp., w celu: – stworzenia warunków zapewniajàcych dop∏yw informacji o powstawaniu i rozwoju sytuacji, które mogà przynieÊç istotnà szkod´ interesom politycznym lub spo∏eczno-gospodarczym PRL i wymagajà podj´cia przez organa administracyjne i instancje partyjne odpowiedniego przeciwdzia∏ania, – zapewnienia dop∏ywu informacji o stanie zabezpieczenia tajemnicy paƒstwowej, o podejrzanych kontaktach osób zatrudnionych w danych obiektach z obywatelami paƒstw kapitalistycznych lub innymi osobami podejrzanymi o prowadzenie wrogiej dzia∏alnoÊci. Spraw´ obiektowà zak∏ada si´ równie˝ dla udokumentowania dzia∏aƒ operacyjnych dotyczàcych kontroli operacyjnej nad: – imprezami i akcjami organizowanymi przez KoÊció∏ katolicki lub inne zwiàzki wyznaniowe, – zjazdami, kongresami i sympozjami z udzia∏em obywateli z paƒstw kapitalistycznych, – imprezami organizowanymi przez inne zwiàzki i stowarzyszenia. W sprawach obiektowych stosuje si´ metody i Êrodki pracy operacyjnej odpowiednie do konkretnych potrzeb. W stosunku do osób (grupy osób), które przygotowujà lub prowadzà wrogà dzia∏alnoÊç, nale˝y wszczynaç spraw´ operacyjnego sprawdzenia bàdê operacyjnego rozpracowania. Spraw´ obiektowà mo˝na równie˝ za∏o˝yç dla dokumentowania dzia∏aƒ operacyjnych, majàcych na celu zabezpieczenie akcji politycznej lub imprezy organizowanej przez w∏adze paƒstwowe. 5. Kwestionariusz ewidencyjny jest formà dokumentacji operacyjnej inwigilowanych osób, które: 1) by∏y w przesz∏oÊci karane za wrogà dzia∏alnoÊç, 136

2) by∏y podejrzane o organizowanie wrogich manifestacji, wystàpieƒ, podsycanie nastrojów niezadowolenia, prowadzenie wrogiej propagandy, 3) swoim zachowaniem i postawà nasuwajà uzasadnione podejrzenie, ˝e mogà podjàç wrogà dzia∏alnoÊç w chwili powstania sprzyjajàcych ku temu warunków, 4) zajmowa∏y eksponowane stanowiska w instytucjach i organizacjach prowadzàcych lub inspirujàcych dzia∏alnoÊç przeciwko PRL albo innym krajom socjalistycznym. Inwigilowanie tej kategorii osób mo˝e byç prowadzone permanentnie lub okresowo w zale˝noÊci od postawy i zachowania si´ inwigilowanego i ma na celu niedopuszczenie do podjćia wrogiej dzia∏alnoÊci. W toku inwigilacji stosuje si´ odpowiednie do potrzeb metody i Êrodki pracy operacyjnej. 6. Decyzj´ o wszczćiu lub zakoƒczeniu (zaniechaniu) sprawy operacyjnego rozpracowania i sprawy obiektowej podejmuje: dyrektor departamentu lub zast´pca komendanta wojewódzkiego MO ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, a sprawy operacyjnego sprawdzenia i kwestionariusza ewidencyjnego – naczelnik wydzia∏u w departamencie lub w KWMO albo zast´pca komendanta powiatowego MO ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. W przypadku zatwierdzania wniosku o za∏o˝enie sprawy operacyjnej na cz∏onka partii lub osob´ zajmujàcà stanowisko pozostajàce w nomenklaturze instancji partyjnej nale˝y poinformowaç o tym I Sekretarza Komitetu Wojewódzkiego lub kierownika w∏aÊciwego wydzia∏u Komitetu Centralnego PZPR. 7. W razie potrzeby przejćia przez S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa sprawy wszcz´tej przez S∏u˝b´ Milicji lub w∏àczenia si´ do sprawy prowadzonej przez t´ S∏u˝b´ – decyzj´ w tym zakresie podejmujà dyrektorzy zainteresowanego departamentu i biura KGMO lub komendanci i I zast´pcy komendantów wojewódzkich albo powiatowych do spraw S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 8. Uzyskiwane w toku pracy operacyjnej materia∏y dotyczàce przest´pstw kryminalnych S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa przekazuje w∏aÊciwym jednostkom S∏u˝by Milicji. § 24. Udzia∏ jednostki Êledczej w dzia∏aniach operacyjnych 1. Je˝eli w toku prowadzenia sprawy operacyjnej powstanie mo˝liwoÊç uzyskania materia∏ów dowodowych, mogàcych stanowiç podstaw´ do wszczćia post´powania przygotowawczego, nale˝y czynnoÊci zwiàzane z ich zabezpieczeniem wykonywaç w porozumieniu z jednostkà Êledczà. Legalizowanie czynnoÊci operacyjnych, majàcych na celu uzyskanie dowodów przest´pczej dzia∏alnoÊci, winno byç prowadzone w taki sposób, aby umo˝liwia∏o ewentualne wykorzystanie tych dowodów w post´powaniu przygotowawczym. Proces dokumentowania wrogiej dzia∏alnoÊci powinien byç nacechowany obiektywizmem i zmierzaç do ustalenia prawdy materialnej. 2. Wszczćie post´powania przygotowawczego w rezultacie prowadzenia sprawy operacyjnego rozpracowania powinno byç poprzedzone opracowaniem przez jednostk´ operacyjnà, wspólnie z jednostkà Êledczà, relacji zawierajàcej: • streszczenie materia∏ów uzyskanych w toku prowadzenia sprawy i ich ocen´, • kwalifikacj´ prawnà czynu przest´pnego, • wskazanie osoby (osób) podejrzanej o dokonanie danego czynu, • wskazanie na sposób uzyskania dowodów (przes∏uchania Êwiadków, przeszukanie mieszkania itp.), • sposób wykorzystania materia∏ów operacyjnych i zabezpieczenia przed ujawnieniem na rozprawie tajnych wspó∏pracowników oraz metod i Êrodków dzia∏ania operacyjnego. 3. Je˝eli w trakcie opracowania relacji, o której mowa w ust. 2, jednostka Êledcza stwierdzi brak dostatecznych podstaw do wszczćia post´powania przygotowawczego, powinna okreÊliç, jakie dodatkowe czynnoÊci nale˝y wykonaç w celu uzyskania materia∏ów niezb´dnych do wszczćia takiego post´powania. 4. Udzia∏ jednostki Êledczej w dzia∏aniach operacyjnych jest niezb´dny w przypadkach ich prowadzenia równolegle z post´powaniem przygotowawczym oraz w uzasadnionych okolicznoÊciach tak˝e po jego zakoƒczeniu. 5. W przypadku ujawnienia przest´pstwa o charakterze antypaƒstwowym (aktu dywersji, terroru, rozrzucenia ulotek, kradzie˝y dokumentów tajnych, fotografowania wa˝nych obiektów), jednostka operacyjna niezw∏ocznie zawiadamia o tym wydzia∏ Êledczy komendy wojewódzkiej MO. Je˝eli natychmiastowe podjćie czynnoÊci dochodzeniowo-Êledczych przez inspektora Êledczego nie jest mo˝liwe lub utrudnione (np. z powodu znacznej odleg∏oÊci, trudnoÊci komunikacyjnych itp.), a zachodzi obawa utraty lub zniekszta∏cenia Êladów i dowodów przest´pstwa – jednostka operacyjna winna dokonaç, w niezb´dnym zakre137

sie, czynnoÊci dochodzeniowo-Êledczych przewidzianych w art. 267 kpk w celu zabezpieczenia tych Êladów i dowodów przest´pstwa, stosujàc si´ do ewentualnie otrzymanych z wydzia∏u Êledczego instrukcji. W miar´ potrzeby czynnoÊci tych nale˝y dokonaç przy udziale technika kryminalistycznego MO. § 25. Kontrola prowadzenia spraw operacyjnych 1. W celu zapewnienia prawid∏owego post´powania w sprawach operacyjnych – wydzia∏y departamentów MSW i komend wojewódzkich MO, ka˝dy w zakresie swego dzia∏ania, zobowiàzane sà do kontroli i pomocy w prowadzeniu spraw przez jednostki terenowe ni˝szego szczebla. 2. Decyzj´ o obj´ciu kontrolà okreÊlonej sprawy operacyjnej podejmuje w Ministerstwie i KWMO – naczelnik wydzia∏u. 3. Szczególny obowiàzek kontroli i pomocy dotyczy spraw skomplikowanych lub obejmujàcych swym zasi´giem kilka jednostek terenowych. 4. Kontrola i pomoc powinna si´ wyra˝aç w analizie i ocenie sposobu prowadzenia sprawy, realizacji poszczególnych czynnoÊci operacyjnych, uzyskiwanych informacji, pracy tajnych wspó∏pracowników oraz udziale w opracowywaniu planów wykonawczych i koordynacji dzia∏aƒ operacyjnych dokonywanych przez kilka jednostek. 5. Jednostka prowadzàca kontrolowanà spraw´ zobowiàzana jest konsultowaç z wydzia∏em kontrolujàcym podejmowane dzia∏ania. Wydzia∏ kontrolujàcy prowadzenie sprawy operacyjnej zobowiàzany jest prowadziç teczk´ kontrolnà danej sprawy.

ROZDZIA¸ V DOKUMENTACJA I EWIDENCJA OPERACYJNA § 26. Podstawowe zasady i formy dokumentowania 1. Wszystkie czynnoÊci i przedsi´wzi´cia operacyjne dokonywane przez organy S∏u˝by Bezpieczeƒstwa winny byç dokumentowane. Dokumentacja operacyjna winna byç prowadzona w sposób zwi´z∏y, przejrzysty i estetycznie, aby mog∏a byç pomocnà w dzia∏aniach operacyjnych, a zw∏aszcza w ich planowaniu i odtwarzaniu faktów, przebiegu zdarzeƒ i sytuacji. 2. Dokumentami operacyjnymi sà: – dokumenty pisemne (informacje, raporty, wnioski, notatki s∏u˝bowe, protoko∏y, analizy operacyjne, plany pracy, sprawozdania), – dokumenty graficzne (zdj´cia, fotokopie, filmy itp.), – dokumenty s∏uchowe (taÊmy magnetofonowe, p∏yty, zapisy na dyktafonach itp.). 3. Dokument powinien posiadaç wartoÊç operacyjnà dla danej sprawy, byç opracowany w okreÊlonej formie oraz zawieraç: numer rejestracyjny, cech´ tajnoÊci, rozdzielnik i podpis wykonawcy. 4. Dzia∏ania operacyjne winny byç dokumentowane w ramach ustalonych rodzajów spraw. 5. W pracy operacyjnej istotnà rol´ spe∏nia system uzyskiwania, opracowania i wykorzystywania informacji operacyjnych. 1) Informacjà w rozumieniu niniejszej instrukcji jest ka˝da wiadomoÊç (zbiór wiadomoÊci) o osobach, faktach i zjawiskach pozostajàcych w zainteresowaniu S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 2) Informacje u˝yteczne dla dzia∏aƒ operacyjnych winny odpowiadaç nast´pujàcym wymogom: – wiàzaç si´ z zakresem dzia∏aƒ S∏u˝by Bezpieczeƒstwa lub innych organów, z którymi S∏u˝ba wspó∏dzia∏a∏a, – obiektywnie odtwarzaç stan rzeczywisty dotyczàcy osób, faktów, zdarzeƒ: zjawisk i sytuacji, – umo˝liwiaç ich praktyczne wykorzystanie. 3) Na podstawie informacji uzyskiwanych od tajnych wspó∏pracowników, materia∏ów z pods∏uchu, przeglàdu korespondencji, notatek z obserwacji – opracowuje si´ informacje operacyjne do spraw i dla zainteresowanych danà informacjà. 4) Informacja wymaga odpowiedniego przetworzenia, tzn. wydobycia z jej treÊci tych wszystkich elementów, które stanowià wartoÊç dla rozwijania dzia∏aƒ operacyjnych. 138

5) Informacja operacyjna winna zawieraç: nazw´ jednostki, dat´, cech´ tajnoÊci, treÊç i ocen´ jej wiarygodnoÊci oraz podpis wykonawcy. 6) Je˝eli informacja nie dotyczy bezpoÊrednio przedmiotu zainteresowania danej jednostki, a posiada wartoÊç operacyjnà, nale˝y przekazaç jà w∏aÊciwej jednostce. 7) Zasady opracowywania i obiegu informacji oraz klasyfikacji spraw dla celów MOB okreÊlajà odr´bne przepisy. § 27. Podstawowe zasady ewidencji i rejestracji 1. Warunkiem sprawnego i skoordynowanego dzia∏ania jednostek operacyjnych jest w∏aÊciwie prowadzona ewidencja operacyjna. Winna ona spe∏niaç aktywnà rol´ w pracy operacyjnej. 2. Ewidencja operacyjna winna umo˝liwiaç szybkie, dok∏adne i wszechstronne opracowywanie oraz udost´pnianie materia∏ów, a w szczególnoÊci: – informacji o osobach, faktach i zdarzeniach, które stanowi∏y lub stanowià przedmiot zainteresowania jednostek operacyjnych, – analiz, zestawieƒ liczbowych i streszczeƒ materia∏ów archiwalnych. 3. W ewidencji operacyjnej rejestruje si´: 1) tajnych wspó∏pracowników, w∏aÊcicieli lokali kontaktowych, mieszkania konspiracyjne, skrzynki adresowe i martwe skrzynki, 2) kandydatów na tajnych wspó∏pracowników i w∏aÊcicieli LK, 3) sprawy operacyjne (operacyjnego sprawdzenia, operacyjnego rozpracowania, sprawy obiektowe i kwestionariusze ewidencyjne), 4) osoby obj´te operacyjnym zainteresowaniem w sprawach i kwestionariuszach wymienionych w pkt. 3. 5) teczki kontrolne spraw, 6) zasadzki i zakryte punkty obserwacyjne. 4. Ewidencj´ operacyjnà prowadzi Biuro „C” MSW i Wydzia∏y „C” KWMO. 5. Przed dokonaniem czynnoÊci operacyjnych w stosunku do okreÊlonej osoby funkcjonariusz zobowiàzany jest sprawdziç w kartotece Biura „C” MSW, czy pozostaje ona w aktualnym zainteresowaniu innej jednostki wzgl´dnie czy w takim zainteresowaniu pozostawa∏a w przesz∏oÊci. 6. Jednostki mogà otrzymywaç potrzebne im informacje z Biura „C” MSW w zakresie, w jakim istnieje obowiàzek rejestracji. Szczegó∏owe zasady i tryb prowadzenia dokumentacji, ewidencji i rejestracji okreÊlajà odr´bne przepisy. Zadania i zasady oraz metody i Êrodki pracy ustalone w niniejszej instrukcji mogà byç nale˝ycie realizowane jedynie przy pe∏nym, osobistym zaanga˝owaniu i poczuciu odpowiedzialnoÊci ka˝dego funkcjonariusza S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. Zasadniczà rol´ w pracy operacyjnej spe∏nia umiej´tnoÊç precyzyjnej oceny politycznej faktów i zjawisk wyst´pujàcych w ˝yciu spo∏ecznym i gospodarczym. Od ich prawid∏owej oceny zale˝y trafnoÊç wyboru i sprawnoÊç w operowaniu odpowiednimi Êrodkami, metodami dzia∏ania operacyjnego. Wprowadzenie w ˝ycie i stosowanie postanowieƒ niniejszej instrukcji wymaga sta∏ego podnoszenia kwalifikacji politycznych i zawodowych, rozwijania umiej´tnoÊci organizatorskich, sumiennego wykonywania zadaƒ i przestrzegania obowiàzujàcych przepisów5.

Za∏àcznik do instrukcji stanowi pomini´ty w druku spis treÊci.

139

TAJNE SPEC[JALNEGO] ZNACZENIA MINSTERSTWO SPRAW WEWN¢TRZNYCH

ZARZÑDZENIE nr 00102 MINISTRA SPRAW WEWN¢TRZNYCH z dnia 09 grudnia 1989 r. w sprawie zasad dzia∏alnoÊci operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa Na podstawie art. 3 i 4 w zwiàzku z art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 14 lipca 1963 r. o urz´dzie Ministra Spraw Wewn´trznych i zakresie dzia∏ania podleg∏ych mu organów (DzU nr 33, poz. 172 i z 1989 r. nr 34, poz. 180) zarzàdza si´, co nast´puje: § 1. 1. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa w dzia∏alnoÊci operacyjnej zajmuje si´ ochronà konstytucyjnego porzàdku prawnego Paƒstwa. 2. Do podstawowych zadaƒ operacyjnych S∏u˝by Bezpieczeƒstwa nale˝y rozpoznawanie, wykrywanie i przeciwdzia∏anie zagro˝eniom godzàcym w konstytucyjne zasady ustroju politycznego i spo∏eczno-gospodarczego, bezpieczeƒstwo organów paƒstwowych oraz podstawowe prawa i wolnoÊci obywatelskie. § 2. 1. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa w dzia∏alnoÊci operacyjnej kieruje si´ przede wszystkim zasadami: praworzàdnoÊci, tajnoÊci i obiektywizmu, 2. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa przekazuje organom paƒstwowym oraz innym instytucjom uzyskane w toku dzia∏alnoÊci operacyjnej, potwierdzone informacje o istotnym znaczeniu dla bezpieczeƒstwa paƒstwa lub funkcjonowania tych organów i instytucji. § 3. 1. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa podejmuje dzia∏ania operacyjne w szczególnoÊci w przypadku nieskutecznoÊci innych czynnoÊci jawnych. 2. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa nie mo˝e podejmowaç dzia∏aƒ operacyjnych sprzecznych z prawem i zasadami wspó∏˝ycia spo∏ecznego. § 4. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa prowadzi dzia∏alnoÊç wywiadowczà, kontrwywiadowczà oraz innà dzia∏alnoÊç operacyjnà, w szczególnoÊci majàcà na celu przeciwdzia∏anie przest´pczoÊci i innym szkodliwym zjawiskom godzàcym w suwerennoÊç i bezpieczeƒstwo Paƒstwa. § 5. 1. Dzia∏alnoÊç wywiadowczà prowadzi wy∏àcznie Departament I MSW oraz odpowiadajàce mu komórki (stanowiska) organizacyjne WUSW (SUSW), na zasadach okreÊlonych w odr´bnych przepisach. 2. Dzia∏alnoÊç kontrwywiadowczà i innà dzia∏alnoÊç operacyjnà, o której mowa w § 4, prowadzà odpowiednie jednostki organizacyjne S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. § 6. Za organizacj´ i prowadzenie dzia∏alnoÊci operacyjnej odpowiedzialni sà kierownicy jednostek organizacyjnych wszystkich szczebli, ka˝dy w zakresie swojego dzia∏ania. 140

§ 7. 1. CzynnoÊci operacyjno-techniczne w zakresie niezb´dnym w dzia∏alnoÊci operacyjnej wykonujà jednostki operacyjno-techniczne MSW i WSW (SUSW). 2. Zakres, Êrodki i zasady dzia∏ania jednostek operacyjno-technicznych okreÊlajà odr´bne przepisy. § 8. Jednostki operacyjne S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w toku realizacji zadaƒ wspó∏dzia∏ajà z jednostkami Êledczymi resortu spraw wewn´trznych. § 9. Wydatki na cele operacyjne S∏u˝by Bezpieczeƒstwa pokrywane sà z bud˝etu resortu spraw wewn´trznych (fundusz operacyjny) zgodnie z odr´bnymi przepisami. § 10. 1. Przepisy zarzàdzenia majà odpowiednie zastosowanie do dzia∏alnoÊci operacyjnej Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza. 2. Zakres dzia∏aƒ operacyjnych oraz uprawnienia prze∏o˝onych Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza sà okreÊlone odr´bnymi przepisami. § 11. Zarzàd Ochrony Funkcjonariuszy MSW i odpowiadajàce mu terenowe komórki (stanowiska) organizacyjne stosujà zarzàdzenie w zakresie okreÊlonym odr´bnymi przepisami. § 12. Kontrwywiad Wojskowej S∏u˝by Wewn´trznej Jednostek Wojskowych Ministerstwa Spraw Wewn´trznych stosuje w dzia∏alnoÊci operacyjnej zasady okreÊlone w zarzàdzeniu w zakresie uregulowanym odr´bnie. § 13. Szczegó∏owe zasady dzia∏alnoÊci operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa okreÊla instrukcja stanowiàca za∏àcznik do niniejszego zarzàdzenia. § 14. Dyrektor Departamentu Szkolenia i Wychowania MSW spowoduje do dnia 31 grudnia 1989 r. przeszkolenie funkcjonariuszy S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w zakresie niniejszego zarzàdzenia oraz Instrukcji stanowiàcej jego za∏àcznik. § 15. Traci moc zarzàdzenie nr 006/70 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 1 lutego 1970 r. w sprawie pracy operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa resortu spraw wewn´trznych. § 16. Zarzàdzenie wchodzi w ˝ycie z dniem 1 stycznia 1990 r. Minister Spraw Wewn´trznych 141

Za∏àcznik do Zarzàdzenia nr 00102 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 09 grudnia 1989 r. TAJNE SPEC[JALNEGO] ZNACZENIA

INSTRUKCJA w sprawie szczegó∏owych zasad dzia∏alnoÊci operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa ROZDZIA¸ I WYJAÂNIENIE WYRA˚E¡ § 1. 1. Jednostkami operacyjnymi S∏u˝by Bezpieczeƒstwa MSW sà: Departament I, Departament II, Departament Ochrony Konstytucyjnego Porzàdku Paƒstwa, Departament Ochrony Gospodarki, Departament Studiów i Analiz oraz odpowiadajàce im komórki organizacyjne (stanowiska) WUSW (SUSW) i RUSW (równorz´dne). 2. Jednostkami operacyjno-technicznymi MSW sà: Departament Techniki, Biura „A”, „B” i „C” oraz odpowiadajàce im komórki organizacyjne w WUSW (SUSW). 3. Departamentami (równorz´dnymi) sà jednostki organizacyjne MSW, o których mowa w ust. 1 i 2 oraz Biuro Ochrony Rzàdu MSW. 4. Dzia∏alnoÊç operacyjna S∏u˝by Bezpieczeƒstwa polega na tajnym rozpoznawaniu, wykrywaniu i przeciwdzia∏aniu zagro˝eniom bezpieczeƒstwa paƒstwa przy pomocy – przewidzianych prawem – Êrodków, metod i form, o których mowa w niniejszej instrukcji.

ROZDZIA¸ II èRÓD¸A INFORMACJI OPERACYJNEJ § 2. 1. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa w dzia∏alnoÊci operacyjnej korzysta z osobowych i rzeczowych êróde∏ informacji. 2. Tajnymi osobowymi êród∏ami informacji sà: tajny wspó∏pracownik, osoba informujàca i konsultant. 3. Rzeczowymi êród∏ami informacji sà wszelkiego rodzaju materia∏y zawierajàce interesujàce S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa wiadomoÊci. § 3. 1. Tajnym wspó∏pracownikiem jest osoba pozyskana do wspó∏pracy ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa w celu uzyskiwania w sposób tajny wa˝nych informacji dla tej s∏u˝by oraz realizacji innych zadaƒ. 2. Tajny wspó∏pracownik mo˝e z upowa˝nienia S∏u˝by Bezpieczeƒstwa kierowaç lub koordynowaç prac´ innych tajnych wspó∏pracowników. 3. Osobà informujàcà jest osoba, która doraênie, w sposób tajny pomaga S∏u˝bie Bezpieczeƒstwa, w szczególnoÊci przez udzielanie informacji interesujàcych t´ s∏u˝b´ o osobach, zdarzeniach i zjawiskach. 4. Konsultant to osoba, która ze wzgl´du na posiadanie specjalnych wiadomoÊci udziela S∏u˝bie Bezpieczeƒstwa informacji w postaci ocen i ekspertyz lub t∏umaczeƒ j´zykowych, niezb´dnych w zakresie dzia∏alnoÊci operacyjnej. 142

TYPOWANIE I OPRACOWYWANIE KANDYDATÓW NA TAJNYCH WSPÓ¸PRACOWNIKÓW § 4. 1. W typowaniu osoby na kandydata na tajnego wspó∏pracownika nale˝y braç pod uwag´ potrzeby operacyjne, predyspozycje i mo˝liwoÊci wykonywania zadaƒ operacyjnych obecnie lub w przysz∏oÊci. 2. Wytypowany kandydat jest opracowywany pod wzgl´dem okreÊlenia celowoÊci i realnoÊci pozyskania. W trakcie opracowania uwzgl´dnia si´: 1) obecne i przewidywane mo˝liwoÊci operacyjne; 2) cechy osobiste; 3) predyspozycje niezb´dne do prawid∏owego wykonywania zadaƒ operacyjnych; 4) stosunek do S∏u˝by Bezpieczeƒstwa; 5) gwarancj´ zachowania tajnoÊci wspó∏pracy. 3. Raport zawierajàcy wniosek o opracowanie kandydata zatwierdza w departamencie (równorz´dnym) i WUSW (SUSW) naczelnik wydzia∏u (komórki organizacyjnej) lub jego zast´pca, a w RUSW (równorz´dnych) szef lub jego zast´pca ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 4. Kandydata opracowuje si´ w czasie nie przekraczajàcym jednego roku. W uzasadnionych wypadkach prze∏o˝ony mo˝e przed∏u˝yç okres opracowania na czas oznaczony. 5. Pozytywne wyniki opracowania stanowià warunek przedstawienia raportu o zezwolenie na pozyskiwanie, który powinien zawieraç: 1) dane osobowe; 2) wszechstronnà charakterystyk´ kandydata; 3) cel i realne mo˝liwoÊci pozyskania; 4) motywy i taktyk´ pozyskania; 5) miejsce pozyskania i sposób przybycia kandydata na spotkanie; 6) sposób post´powania w razie niepomyÊlnej próby pozyskania; 7) wskazanie funkcjonariusza lub funkcjonariuszy S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, którzy przeprowadzà pozyskanie; 8) sposób post´powania w razie odmowy z∏o˝enia pisemnego zobowiàzania do wspó∏pracy, je˝eli istnieje taki wymóg. 6. Zgod´ na pozyskanie tajnych osobowych êróde∏ informacji z zastrze˝eniem ust, 7, 9 i 10 wyra˝a: w departamencie (równorz´dnym) i WUSW (SUSW) naczelnik wydzia∏u (komórki organizacyjnej) lub jego zast´pca, a w RUSW (równorz´dnych) szef lub jego zast´pca ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 7. Raport w sprawie zezwolenia na pozyskanie lub zmian´ kategorii osobowych êróde∏ informacji na tajnego wspó∏pracownika zatwierdza: w departamencie (równorz´dnym) dyrektor lub jego zast´pca, a w WUSW (SUSW) i RUSW (równorz´dnych) szef WUSW (SUSW) lub jego zast´pca ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 8. Je˝eli pozyskanie osoby na tajnego wspó∏pracownika mo˝e skutkowaç negatywnymi nast´pstwami prawnymi, zgoda na pozyskanie winna byç poprzedzona konsultacjà z jednostkà Êledczà. 9. Zgod´ na pozyskanie do wspó∏pracy cudzoziemca zatwierdza dyrektor w∏aÊciwego departamentu po uzgodnieniu z dyrektorem Departamentu I MSW. Pozyskiwanie cudzoziemców zatrudnionych w instytucjach rzàdowych lub organizacjach mi´dzynarodowych wymaga uprzednio uzgodnienia z Szefem S∏u˝by Wywiadu i Kontrwywiadu MSW. 10. Je˝eli istnieje du˝e prawdopodobieƒstwo, i˝ próba pozyskania tajnego wspó∏pracownika mo˝e zakoƒczyç si´ negatywnie, powodujàc szczególnie ujemne skutki dla wa˝nych interesów paƒstwa, zgod´ na pozyskanie wyra˝a Minister Spraw Wewn´trznych lub odpowiednio upowa˝niony przez niego podsekretarz stanu, szef S∏u˝by Wywiadu i Kontrwywiadu, Szef S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w MSW.

ZASADY POZYSKANIA TAJNYCH WSPÓ¸PRACOWNIKÓW § 5. 1. Pozyskanie powinno byç aktem jednorazowym. W operacyjnie uzasadnionych wypadkach pozyskanie mo˝e byç wynikiem stopniowego procesu. Nale˝y dà˝yç do sytuacji, w której kandydat w czasie pozyskania z w∏asnej woli zadeklaruje ch´ç wspó∏pracy ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa. 143

2. Pozyskanie w miar´ mo˝liwoÊci powinno zakoƒczyç si´ przyj´ciem od kandydata w∏asnor´cznie sporzàdzonego i podpisanego nazwiskiem zobowiàzania, zawierajàcego: 1) wyra˝enie zgody na wspó∏prac´ ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa; 2) potwierdzenie faktu pouczenia go o prawnym obowiàzku zachowania w tajemnicy powzi´tych w toku wspó∏pracy ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa wiadomoÊci, których ujawnienie mog∏oby naraziç na szkod´ bezpieczeƒstwo wzgl´dnie inny wa˝ny interes polityczny lub gospodarczy paƒstwa; 3) okreÊlenie pseudonimu, jakiego b´dzie u˝ywaç w trakcie wspó∏pracy; 4) ewentualne wyznaczenie zakresu wspó∏pracy. 3. Po wyra˝eniu zgody na wspó∏prac´ nale˝y z tajnym wspó∏pracownikiem omówiç: 1) koniecznoÊç zachowania w tajemnicy wspó∏pracy ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa; 2) sposób wykonywania zadaƒ; 3) zasady opracowywania informacji dotyczàcych wykonania zadaƒ oraz ich przekazywania; 4) koniecznoÊç zachowania obiektywizmu w przekazywanych informacjach; 5) system ∏àcznoÊci, w tym alarmowej; 6) w stosownej formie uprawnienia do Êwiadczeƒ odszkodowawczych, przys∏ugujàcych w razie utraty ˝ycia lub poniesienia uszczerbku na zdrowiu, albo szkody w mieniu podczas udzielania pomocy S∏u˝bie Bezpieczeƒstwa; 7) zasady i formy wynagradzania oraz rekompensowania kosztów ponoszonych w toku realizacji zadaƒ (w zale˝noÊci od potrzeb). 4. Zale˝nie od sytuacji zasadniczy cel pozyskania mo˝e nie byç ujawniony do czasu potwierdzenia wiarygodnoÊci i lojalnoÊci tajnego wspó∏pracownika. 5. Pozyskanie tajnego wspó∏pracownika zatwierdzajà prze∏o˝eni w § 4 ust. 7, 9 i 10. 6. W razie niewyra˝enia zgody na wspó∏prac´ przez kandydata na tajnego wspó∏pracownika nale˝y dà˝yç do z∏o˝enia przez niego pisemnego zobowiàzania do zachowania w tajemnicy faktu i treÊci rozmowy. 7. Dokumenty dotyczàce tajnego wspó∏pracownika gromadzi si´ odpowiednio w teczce personalnej lub teczce pracy tajnego wspó∏pracownika, które przechowuje si´ w uprawnionych jednostkach S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w warunkach zapewniajàcych ich ochron´. Sposób i miejsce przechowywania teczek personalnych i teczek pracy tajnych wspó∏pracowników okreÊlajà: w departamencie (równorz´dnym) dyrektor lub jego zast´pca, a w WUSW (SUSW) i RUSW (równorz´dnych) szef WUSW (SUSW) lub jego zast´pca ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa.

ZASADY PRACY Z TAJNYM WSPÓ¸PRACOWNIKIEM § 6. 1. Funkcjonariusz S∏u˝by Bezpieczeƒstwa jest zobowiàzany do: 1) zapewnienia tajnoÊci wspó∏pracy; 2) szkolenia tajnego wspó∏pracownika; 3) stosowania ró˝nych form kontroli zachowania tajnego wspó∏pracownika, a szczególnie sposobu wykonywania przez niego zadaƒ; 4) przestrzegania zasad etyki zawodowej przez funkcjonariusza; 5) kszta∏towania zaufania tajnego wspó∏pracownika do S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, szczególnie przez w∏asnà postaw´, kwalifikacje zawodowe oraz kultur´ osobistà funkcjonariusza. 2. We wspó∏pracy z tajnym wspó∏pracownikiem i innymi tajnymi osobowymi êród∏ami informacji nie wolno: 1) ujawniaç informacji dotyczàcych osób, zdarzeƒ i zjawisk interesujàcych S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa, chyba ˝e wynika to z potrzeb operacyjnych; 2) sugerowaç post´powania, które mog∏oby naruszaç przepisy prawa; 3) sk∏adaç niemo˝liwych do spe∏nienia obietnic; 4) nak∏aniaç do czynów sprzecznych z zasadami etyki; 5) przyjmowaç od tajnych osobowych êróde∏ informacji korzyÊci majàtkowych lub osobistych. 3. Tajny wspó∏pracownik przekazuje informacje w miar´ mo˝liwoÊci na piÊmie. Dopuszcza si´ przyjmowanie informacji w innej formie. 144

4. Przyj´tà informacj´ funkcjonariusz S∏u˝by Bezpieczeƒstwa ocenia i uzupe∏nia w∏asnymi uwagami. Odnotowuje w niej przekazane tajnemu wspó∏pracownikowi zadania oraz okreÊla przedsi´wzi´cia do realizacji wynikajàce z danej informacji, a tak˝e ewentualne propozycje co do sposobu post´powania z technicznymi noÊnikami informacji, je˝eli informacja utrwalona zosta∏a przy ich u˝yciu. 5. Do wspó∏pracy z tajnym wspó∏pracownikiem wyznacza si´ funkcjonariusza S∏u˝by Bezpieczeƒstwa odpowiedniego pod wzgl´dem poziomu inteligencji, cech osobowych (w miar´ mo˝liwoÊci w zbli˝onym wieku), przygotowania zawodowego. 6. Podstawowà formà ∏àcznoÊci funkcjonariusza S∏u˝by Bezpieczeƒstwa z tajnymi osobowymi êród∏ami informacji sà spotkania osobiste; zale˝nie od sytuacji mo˝na stosowaç inne pomocnicze formy ∏àcznoÊci. 7. Przekazanie tajnego osobowego êród∏a informacji innemu funkcjonariuszowi S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w tej samej jednostce operacyjnej mo˝e nastàpiç tylko w uzasadnionych wypadkach, po zatwierdzeniu raportu w sprawie przekazania tajnego osobowego êród∏a informacji przez prze∏o˝onych, okreÊlonych w § 4 ust. 6 i 7. 8. W razie wyjazdu tajnego wspó∏pracownika do obcego paƒstwa, w zale˝noÊci od potrzeb operacyjnych, przekazuje si´ go do dyspozycji Departamentu I MSW. 9. W sytuacjach uzasadnionych potrzebami operacyjnymi tajny wspó∏pracownik mo˝e zostaç przekazany innej jednostce operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, Milicji Obywatelskiej, Wojskowej S∏u˝bie Wewn´trznej Jednostek Wojskowych Ministerstwa Spraw Wewn´trznych, Zwiadowi Wojsk Ochrony Pogranicza, Wojskowej S∏u˝bie Wewn´trznej Ministerstwa Obrony Narodowej lub Zarzàdowi II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Decyzj´ o przekazaniu w ramach resortu spraw wewn´trznych podejmujà prze∏o˝eni, okreÊleni w § 4 ust. 6 i 7, a w pozosta∏ych wypadkach prze∏o˝eni, okreÊleni w § 4 ust. 7. 10. Jakiekolwiek odst´pstwo od przestrzegania zasady tajnoÊci pracy z tajnymi osobowymi êród∏ami informacji mo˝e nastàpiç tylko w wypadkach szczególnie uzasadnionych wa˝nymi wzgl´dami spo∏ecznymi lub operacyjnymi. Odst´pstwo takie powinno byç uzgodnione z tajnym osobowym êród∏em informacji. Decyzj´ w tej sprawie podejmujà: w departamencie (równorz´dnym) dyrektor, a w WUSW (SUSW) i RUSW (równorz´dnych) szef WUSW (SUSW) lub zast´pca szefa ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. Realizacja decyzji wymaga odnotowania odpowiednio w teczce personalnej tajnego wspó∏pracownika lub w dokumentacji dotyczàcej innego tajnego osobowego êród∏a informacji, wzgl´dnie w danej sprawie w wypadkach okreÊlonych w § 10 pkt 6.

ZLECANIE ZADA¡ TAJNYM WSPÓ¸PRACOWNIKOM § 7. 1. Zadania dla tajnego wspó∏pracownika z zakresu dzia∏ania S∏u˝by Bezpieczeƒstwa powinny byç celowe, konkretne, realne oraz uwzgl´dniaç sposoby i terminy ich wykonania. 2. Zadania realizowane w ramach kombinacji i gry operacyjnej opracowuje si´ na piÊmie, a nast´pnie zapoznaje z nimi tajnego wspó∏pracownika. 3. Zadania w ramach kombinacji operacyjnej w sprawach operacyjnego rozpracowania zatwierdza: w departamencie (równorz´dnym) dyrektor, a w WUSW (SUSW) i RUSW (równorz´dnych) szef WUSW (SUSW) lub zast´pca szefa ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. Zadania w ramach gry operacyjnej zatwierdza dyrektor w∏aÊciwego departamentu (równorz´dnego). 4. Udzia∏ tajnego wspó∏pracownika w obcym wywiadzie, w dzia∏alnoÊci oÊrodka dywersji bàdê nielegalnej organizacji mo˝e nastàpiç tylko w wypadkach realizowania okreÊlonych zadaƒ operacyjnych szczególnie wa˝nych dla interesów bezpieczeƒstwa paƒstwa. Decyzje w tym zakresie podejmuje Szef S∏u˝by Wywiadu i Kontrwywiadu MSW lub Szef S∏u˝by Bezpieczeƒstwa Ministerstwa Spraw Wewn´trznych. 5. Uzgodnienia z dyrektorem Departamentu I MSW wymagajà: 1) wyjazdy za granic´ wartoÊciowych tajnych wspó∏pracowników, którzy dysponujà mo˝liwoÊciami realizacji zadaƒ wywiadowczych; 2) kontrola i zabezpieczenie realizowanych przez tajnego wspó∏pracownika zadaƒ za granicà; 3) nawiàzywanie lub utrzymanie ∏àcznoÊci z tajnym wspó∏pracownikiem realizujàcym zadania za granicà. 145

KONTROLA TAJNEGO WSPÓ¸PRACOWNIKA § 8. 1. Przez ca∏y okres wspó∏pracy kontrolowana jest wiarygodnoÊç przekazywanych przez tajnego wspó∏pracownika informacji. 2. Kontrola, o której mowa w ust. 1, polega w szczególnoÊci na: 1) ocenie post´powania tajnego wspó∏pracownika w toku realizacji zadaƒ; 2) ocenie otrzymywanych od niego informacji; 3) porównywaniu uzyskanych przez niego informacji z informacjami uzyskanymi z innych êróde∏. 3. Ocen´ wspó∏pracy z tajnym wspó∏pracownikiem sporzàdza si´ po zakoƒczeniu sprawy, w której by∏ wykorzystywany. W wypadku zadaƒ d∏ugofalowych ocen´ sporzàdza si´ nie rzadziej ni˝ raz na dwa lata. 4. Prze∏o˝eni zobowiàzani sà do oceny przebiegu wspó∏pracy z tajnym wspó∏pracownikiem, a w uzasadnionych wypadkach przeprowadzania spotkaƒ kontrolnych. 5. Dyrektorzy departamentów (równorz´dnych) w ramach nadzoru nad komórkami organizacyjnymi WUSW (SUSW) i RUSW (równorz´dnych) majà prawo wglàdu do teczek tajnych wspó∏pracowników (personalnej i pracy) i do spotkaƒ kontrolnych. Ze spotkaƒ kontrolnych sporzàdza si´ notatk´ s∏u˝bowà z uwagami i zaleceniami. 6. Jednostka operacyjna S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, z którà czasowo wspó∏pracowa∏ tajny wspó∏pracownik, informuje pisemnie w∏aÊciwà jednostk´ operacyjnà o ocenie tej wspó∏pracy. 7. Je˝eli informacje przekazane przez tajnego wspó∏pracownika lub inne tajne osobowe êród∏o informacji stanowià jedynà podstaw´ do wszcz´cia post´powania karnego, w spotkaniu kontrolnym z tajnym wspó∏pracownikiem lub innym tajnym osobowym êród∏em informacji przed wszcz´ciem post´powania mo˝e wziàç udzia∏ upowa˝niony funkcjonariusz jednostki Êledczej, za zgodà dyrektora jednostki operacyjnej, w porozumieniu z dyrektorem jednostki Êledczej, a w WUSW (SUSW) i RUSW (równorz´dnych) za zgodà szefa WUSW (SUSW) lub jego zast´pcy ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 8. Dokumentacja z wykonania czynnoÊci, o których mowa w ust. 2–7, dotyczàca tajnego wspó∏pracownika, przechowywana jest w jego teczce personalnej.

ZAWIESZENIE I ROZWIÑZANIE WSPÓ¸PRACY Z TAJNYM WSPÓ¸PRACOWNIKIEM § 9. 1. Zawieszenie wspó∏pracy z tajnym wspó∏pracownikiem mo˝e nastàpiç w uzasadnionych sytuacjach, w szczególnoÊci je˝eli tajny wspó∏pracownik nie ma w danym czasie mo˝liwoÊci realizowania zadaƒ operacyjnych, wyra˝a ch´ç dalszej wspó∏pracy i przewiduje si´ mo˝liwoÊç jego wykorzystania w przysz∏oÊci. 2. Decyzj´ o zawieszeniu wspó∏pracy z tajnym wspó∏pracownikiem podejmujà prze∏o˝eni okreÊleni w § 4 ust. 7. Decyzj´ t´ odnotowuje si´ w teczce personalnej tajnego wspó∏pracownika. W okresie zawieszenia wspó∏pracy z tajnym wspó∏pracownikiem jego teczka personalna i teczka pracy przechowywane sà w jednostce operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 3. O zawieszeniu wspó∏pracy informuje si´ tajnego wspó∏pracownika, uzgadniajàc z nim jednoczeÊnie sposób ponownego nawiàzania ∏àcznoÊci. 4. Wspó∏prac´ z tajnym wspó∏pracownikiem rozwiàzuje si´ w razie braku mo˝liwoÊci lub celowoÊci dalszego korzystania z jego wspó∏pracy, a w szczególnoÊci: 1) utracenia mo˝liwoÊci wykonywania zadaƒ operacyjnych przez tajnego wspó∏pracownika, zw∏aszcza w razie ujawnienia jego wspó∏pracy ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa; 2) stwierdzenia faktów dezinformacji przez tajnego wspó∏pracownika; 3) z∏ego stanu zdrowia tajnego wspó∏pracownika; 4) wykorzystania przez tajnego wspó∏pracownika wspó∏pracy ze S∏u˝bà Bezpieczeƒstwa do pope∏nienia przest´pstwa; 5) odstàpienia od wspó∏pracy przez tajnego wspó∏pracownika. 5. Decyzj´ o rozwiàzaniu wspó∏pracy z tajnym wspó∏pracownikiem podejmujà prze∏o˝eni okreÊleni w § 4 ust. 7. 146

6. Tajnego wspó∏pracownika powiadamia si´ o rozwiàzaniu wspó∏pracy, pobierajàc od niego zobowiàzanie o zachowaniu tej wspó∏pracy w tajemnicy. 7. W uzasadnionych wypadkach na proÊb´ tajnego wspó∏pracownika zobowiàzanie o wspó∏pracy mo˝e zostaç zniszczone w jego obecnoÊci. Fakt ten powinien byç odnotowany w teczce personalnej tajnego wspó∏pracownika.

UPROSZCZONE ZASADY WSPÓ¸PRACY Z OSOBAMI INFORMUJÑCYMI I KONSULTANTAMI § 10. Wobec osoby informujàcej i konsultanta stosuje si´ uproszczone zasady, polegajàce na: 1) opracowywaniu kandydatów w ramach zabezpieczenia operacyjnego; 2) niepobieraniu zobowiàzania o wspó∏pracy, z pouczeniem o obowiàzku okreÊlonym w § 5 ust. 2 pkt 2. O obowiàzku tym nale˝y równie˝ poinformowaç przy rozwiàzywaniu wspó∏pracy, a tak˝e w razie odmowy wspó∏pracy; 3) okreÊlaniu zadaƒ i kierunków ich wykorzystania w planach spraw; 4) omawianiu w trakcie wspó∏pracy problemów zwiàzanych z prawid∏owym wykonywaniem zadaƒ wy∏àcznie w niezb´dnym zakresie; 5) prowadzeniu dokumentacji w ramach jednej teczki ewidencji operacyjnej; 6) w wypadkach podyktowanych wa˝nymi wzgl´dami operacyjnymi, we wspó∏pracy z osobà informujàcà i konsultantem, niezb´dnà dokumentacj´ mo˝na prowadziç w sprawie, do której sà oni wykorzystywani bez ich rejestracji w ewidencji operacyjnej. Decyzj´ w sprawie podejmuje prze∏o˝ony okreÊlony w § 4 ust. 6.

WYNAGRODZENIE TAJNYCH OSOBOWYCH èRÓDE¸ INFORMACJI § 11. 1. Wydatki poniesione przez tajne osobowe êród∏a informacji przy realizacji zleconych zadaƒ podlegajà zwrotowi z funduszu operacyjnego S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 2. Tajne osobowe êród∏a informacji mogà byç wynagradzane stosownie do wa˝noÊci wykonywanych zadaƒ, wk∏adu pracy przy ich realizacji lub wartoÊci przekazywanych informacji; wysokoÊç nagrody ustala prze∏o˝ony dysponujàcy funduszem operacyjnym. 3. W uzasadnionych wypadkach mo˝e byç wyp∏acane tajnemu wspó∏pracownikowi sta∏e wynagrodzenie. Decyzj´ w tym zakresie podejmujà: w departamencie (równorz´dnym) dyrektor, a w WUSW (SUSW) i RUSW (równorz´dnych) szef WUSW (SUSW) lub zast´pca szefa ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 4. Pokwitowania i raporty kasowe dotyczàce tajnego wspó∏pracownika przechowuje si´ w jego teczce personalnej. 5. Âwiadczenia odszkodowawcze przys∏ugujàce w razie utraty ˝ycia lub poniesienia uszczerbku na zdrowiu, albo szkody w mieniu podczas udzielania pomocy S∏u˝bie Bezpieczeƒstwa regulujà odr´bne przepisy.

OFICJALNE OSOBOWE èRÓD¸A INFORMACJI WYKORZYSTYWANE DO CELÓW OPERACYJNYCH § 12. 1. Oficjalnymi osobowymi êród∏ami informacji sà osoby, które z racji zajmowanych stanowisk, pe∏nionych funkcji lub posiadanej wiedzy mogà okresowo lub stale udzielaç informacji interesujàcych S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa. 2. W sytuacjach uzasadnionych wzgl´dami operacyjnymi rzeczywisty przedmiot zainteresowaƒ S∏u˝by Bezpieczeƒstwa powinien byç utajniony. 147

3. Informacje i materia∏y uzyskane od oficjalnych osobowych êróde∏ informacji, majàce wartoÊç operacyjnà, w∏àcza si´ do spraw ewidencji operacyjnej. 4. SpoÊród oficjalnych osobowych êróde∏ informacji mo˝na po odpowiednim sprawdzeniu typowaç kandydatów na tajne osobowe êród∏a informacji. 5. W uzasadnionych wypadkach oficjalne osobowe êród∏a informacji mo˝na za dostarczenie wartoÊciowych informacji wynagrodziç z funduszu operacyjnego wed∏ug zasad okreÊlonych w § 11. 6. Oficjalnych osobowych êróde∏ informacji nie rejestruje si´ w kartotece ewidencji operacyjnej.

ZASADY PRZYGOTOWANIA I WYKORZYSTANIA MIEJSC SPOTKA¡ ORAZ UTRZYMYWANIE ¸ÑCZNOÂCI Z TAJNYMI OSOBOWYMI èRÓD¸AMI INFORMACJI § 13. 1. W celu zapewnienia ∏àcznoÊci oraz ochrony tajnoÊci spotkaƒ i kontaktów z tajnymi osobowymi êród∏ami informacji, a szczególnie z tajnymi wspó∏pracownikami, przygotowuje i wykorzystuje przede wszystkim: 1) mieszkanie kontaktowe – MK. 2) lokale kontaktowe – LK. 3) punkty kontaktowe – PKT. 2. Mieszkania kontaktowe i lokale kontaktowe stanowià podstawowe miejsca odbywania spotkaƒ z tajnymi wspó∏pracownikami. 3. Mieszkaniem kontaktowym (MK) jest lokal mieszkalny lub inne pomieszczenie (obiekt) pozostajàcy w wy∏àcznej dyspozycji S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, którego przeznaczenie jest utajnione. MK wykorzystywane jest wy∏àcznie do celów operacyjnych. Sposób przygotowania MK jest okreÊlony odr´bnymi przepisami. 4. Lokalem kontaktowym (LK) jest mieszkanie prywatne lub inne pomieszczenie wykorzystywane w sposób utajniony i za zgodà jego posiadacza (dysponenta) do odbywania w nim spotkaƒ z tajnymi osobowymi êród∏ami informacji wzgl´dnie do innych celów operacyjnych. 5. Nie organizuje si´ LK w: 1) pomieszczeniach organów paƒstwowych, partyjnych, organizacji m∏odzie˝owych, zwiàzków zawodowych, sàdów i prokuratur; 2) pomieszczeniach zamieszka∏ych przez pos∏ów, senatorów, cz∏onków w∏adz politycznych i paƒstwowych, pracowników Najwy˝szej Izby Kontroli, s´dziów i prokuratorów. 6. Przygotowanie LK wymaga przestrzegania w szczególnoÊci nast´pujàcych zasad: 1) nieorganizowania LK w sàsiedztwie lokali zamieszka∏ych przez osoby rozpracowywane przez jednostki operacyjne S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, Wojskowà S∏u˝b´ Wewn´trznà Ministerstwa Obrony Narodowej, Zarzàd II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Wojskowà S∏u˝b´ Wewn´trznà Jednostek Wojskowych MSW i Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza; 2) zagwarantowania ochrony tajnoÊci wspó∏pracy przez posiadacza (dysponenta) lokalu i osoby z nim zamieszka∏e; 3) zapewnienia tajnoÊci spotkaƒ, zw∏aszcza przez odpowiednie usytuowanie LK, ustalenie dróg dojÊcia, wejÊcia i wyjÊcia. 7. Nale˝y unikaç organizowania LK: 1) kilku w jednym budynku; 2) w sàsiedztwie osób pozostajàcych w innym zainteresowaniu ni˝ rozpracowanie operacyjne s∏u˝b, o których mowa w ust. 6 pkt 1, je˝eli istnieje niebezpieczeƒstwo ujawnienia. 8. Opracowanie LK obejmuje: 1) zebranie informacji charakteryzujàcych posiadacza (dysponenta) lokalu, osoby w nim zamieszka∏e oraz najbli˝szych sàsiadów; 2) sprawdzenie w ewidencji operacyjnej; 3) opracowanie planu LK, szkicu sytuacyjnego budynku oraz dróg dojÊcia, wejÊcia i wyjÊcia. 9. Raport w sprawie przygotowania LK zatwierdza: w departamencie (równorz´dnym) i WUSW (SUSW) naczelnik wydzia∏u, a w RUSW (równorz´dnym) szef lub zast´pca szefa ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 10. Po zatwierdzeniu raportu w sprawie przygotowania LK funkcjonariusz S∏u˝by Bezpieczeƒstwa przeprowadza rozmow´ z jego posiadaczem (dysponentem), przedstawiajàc ofert´ wykorzystania lokalu dla po148

trzeb S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. W wypadku przyj´cia oferty zawiera si´ pisemnà umow´, okreÊlajàcà warunki i sposób korzystania z lokalu, przyjmuje si´ zobowiàzanie o zachowaniu w tajemnicy faktu Êwiadczenia us∏ug S∏u˝bie Bezpieczeƒstwa oraz okreÊla si´ sposób uzasadnienia korzystania z LK wobec otoczenia. 11. Raport w sprawie wykorzystania LK zatwierdzajà prze∏o˝eni, o których mowa w ust. 9. 12. Przy korzystaniu z MK lub LK nale˝y: 1) dbaç o w∏aÊciwy dobór i liczb´ tajnych osobowych êróde∏ informacji odbywajàcych spotkania w tym samym MK lub LK; 2) przed wprowadzeniem tajnego osobowego êród∏a informacji uzyskaç zgod´: w departamencie (równorz´dnym) i WUSW (SUSW) naczelnika wydzia∏u (komórki organizacyjnej), a w RUSW (równorz´dnych) szefa lub jego zast´pcy ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa; fakt ten odnotowuje si´ w teczce ewidencyjnej MK lub LK i personalnej tajnego wspó∏pracownika lub w dokumentacji innego tajnego osobowego êród∏a informacji; 3) ka˝dà informacj´ Êwiadczàcà o ujawnieniu MK lub LK niezw∏ocznie wyjaÊniç, a w razie jej potwierdzenia podjàç odpowiednie przeciwdzia∏ania, nie wy∏àczajàc rozwiàzania umowy z posiadaczem (dysponentem); 4) sporzàdziç nie rzadziej ni˝ raz na dwa lata ocen´ stopnia bezpieczeƒstwa korzystania z MK lub LK; 5) nie odbywaç spotkaƒ z tajnym osobowym êród∏em informacji znanym posiadaczowi (dysponentowi) lokalu. 13. Dokumenty dotyczàce MK i LK przechowuje si´ w teczce ewidencyjnej. 14. Punktem kontaktowym (PKT) jest prywatny adres lub telefon, którego posiadacz (dysponent) Êwiadomie poÊredniczy w jedno- lub dwustronnej ∏àcznoÊci S∏u˝by Bezpieczeƒstwa z tajnym osobowym êród∏em informacji. Przy opracowywaniu PKT stosuje si´ odpowiednio zasady przewidziane w § 13 ust. 9, 10 i 11. § 14. Na terenie obiektów pozaresortowych – instytucji paƒstwowych, zak∏adów pracy, szkó∏ itp. – nie mogà byç organizowane pomieszczenia do sta∏ego ich wykorzystywania przez S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa. RZECZOWE èRÓD¸A INFORMACJI § 15. 1. Rzeczowymi êród∏ami informacji, o których mowa w § 2 ust. 3, sà w szczególnoÊci: 1) materia∏y informacyjne pochodzàce ze Êrodków techniki operacyjnej; 2) kartoteki oraz zbiory archiwalne resortu spraw wewn´trznych; 3) dane z systemów informatycznych; 4) materia∏y b´dàce w dyspozycji jednostek organizacyjnych resortu spraw wewn´trznych i obrony narodowej; 5) informacje urz´dów paƒstwowych, organizacji politycznych i spo∏ecznych; 6) materia∏y stanowiàce êród∏o informacji o dzia∏alnoÊci przest´pczej; 7) wydawnictwa krajowe i zagraniczne. 2. Materia∏y mogàce stanowiç dowody przest´pstwa powinny byç odpowiednio zabezpieczone w celu ich ewentualnego wykorzystania w post´powaniu karnym. Sposób zabezpieczenia tych materia∏ów ka˝dorazowo uzgadnia si´ z jednostkà Êledczà. ROZDZIA¸ III METODY DZIA¸ALNOÂCI OPERACYJNEJ § 16. 1. W celu realizacji podstawowych zadaƒ S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa dla racjonalnego wykorzystania tajnych osobowych êróde∏ informacji, a szczególnie tajnych wspó∏pracowników, stosuje metod´ agenturalnà. Metod´ t´ stosuje si´ najcz´Êciej w powiàzaniu z innymi metodami dzia∏alnoÊci operacyjnej dla przeprowadzenia sprawnych dzia∏aƒ rozpoznawczych, wykrywczych i zapobiegawczych, a szczególnie w rozpracowywaniu osoby, grupy osób lub organizacji. 149

2. Ze wzgl´du na wykorzystywane Êrodki S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa mo˝e stosowaç ponadto metody operacyjno-techniczne. 3. Kombinacja operacyjna to manewr taktyczny stanowiàcy zespó∏ dzia∏aƒ skoordynowanych wewn´trznie i kompleksowych, dajàcych szanse sprawnego i efektywnego wykonania wa˝nych i z∏o˝onych zadaƒ S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. W wyjàtkowych wypadkach dopuszczalne jest wprowadzenie do kombinacji operacyjnej jako bezpoÊredniego wykonawcy funkcjonariusza S∏u˝by Bezpieczeƒstwa za zgodà w∏aÊciwego podsekretarza stanu w MSW. Raport w sprawie zastosowania kombinacji operacyjnej zatwierdza w sprawach operacyjnego rozpracowania w MSW dyrektor departamentu (równorz´dnego), a w WUSW (SUSW) i RUSW (równorz´dnych) szef WUSW (SUSW) lub jego zast´pca ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. W pozosta∏ych sprawach raport zatwierdzajà w MSW i WUSW (SUSW) naczelnicy wydzia∏ów, a w RUSW (równorz´dnych) szef lub jego zast´pca ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 4. Gra operacyjna to kompleksowa metoda polegajàca na oddzia∏ywaniu przez S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa na przeciwnika za pomocà pozorowanych czynnoÊci, w bezpoÊrednim z nim kontakcie i przy wykorzystaniu sprawdzonych i dyspozycyjnych tajnych wspó∏pracowników dla osiàgni´cia znaczàcej przewagi strategicznej. Istotà gry operacyjnej jest brak orientacji przeciwnika o jej prowadzeniu. Stosowana jest wy∏àcznie w ramach sprawy operacyjnego rozpracowania. Raport w sprawie zastosowania gry operacyjnej zatwierdza dyrektor w∏aÊciwego departamentu. W wypadkach szczególnego zagro˝enia dla bezpieczeƒstwa paƒstwa decyzj´ o podj´ciu gry wyprzedzajàcej zamiary przeciwnika przez wytworzenie sprzyjajàcej sytuacji operacyjnej podejmuje Minister Spraw Wewn´trznych lub upowa˝niony podsekretarz stanu albo Szef S∏u˝by Wywiadu i Kontrwywiadu lub Szef S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w MSW.

ROZDZIA¸ IV OPERACYJNE DZIA¸ANIA PROFILAKTYCZNE § 17. Operacyjne dzia∏ania profilaktyczne S∏u˝by Bezpieczeƒstwa majà na celu przeciwdzia∏anie zjawiskom, które mogà doprowadziç do powstawania czynów przest´pczych i innych dzia∏aƒ godzàcych w system demokracji parlamentarnej, interesy polityczne i gospodarcze, bezpieczeƒstwo paƒstwa lub porzàdek publiczny, a w szczególnoÊci przez: 1) odpowiednie wykorzystywanie tajnych osobowych êróde∏ informacji; 2) oficjalne osobowe êród∏a informacji; 3) rozmowy profilaktyczne; 4) ochron´ tajemnicy paƒstwowej i s∏u˝bowej; 5) informowanie organów paƒstwowych i instytucji gospodarczych o zagro˝eniach. § 18. 1. Zakres dzia∏aƒ, o których mowa w § 17, oraz przeprowadzanie okreÊlonych czynnoÊci, powinno wynikaç z oceny stanu bezpieczeƒstwa paƒstwa oraz potrzeb przeciwdzia∏ania zagro˝eniom. 2. Przedsi´wzi´cia z zakresu dzia∏aƒ profilaktycznych zawarte sà w planach dzia∏aƒ operacyjnych w ramach prowadzonych spraw, a przede wszystkim w sprawach problemowej i profilaktyki operacyjnej. § 19. SkutecznoÊç oddzia∏ywania profilaktycznego powinna byç przedmiotem okresowych analiz, a metody oddzia∏ywania zmieniane stosownie do bie˝àcej i przewidywanej sytuacji. § 20. Wspó∏dzia∏anie z organami paƒstwowymi i instytucjami gospodarczymi w ramach dzia∏aƒ profilaktycznych powinno w szczególnoÊci obejmowaç: 150

1) odpowiednie informowanie organów paƒstwowych i instytucji gospodarczych o niekorzystnych zjawiskach stwierdzonych w ramach rozpoznawania zagro˝eƒ pozostajàcych w zainteresowaniu S∏u˝by Bezpieczeƒstwa; 2) uzgadnianie dzia∏aƒ zwiàzanych z ochronà obiektów, zespo∏ów lub grup specjalistycznych przed wywiadowczà infiltracjà; 3) udzia∏ w ocenie stanu ochrony tajemnicy paƒstwowej i s∏u˝bowej; ujawnianie wyst´pujàcych w tym zakresie niedociàgni´ç oraz podejmowanie Êrodków zapobiegawczych; 4) kszta∏towanie wÊród pracowników ochranianych obiektów poczucia wspó∏odpowiedzialnoÊci za bezpieczeƒstwo paƒstwa. § 21. W ramach operacyjnych dzia∏aƒ profilaktycznych realizuje si´ czynnoÊci, które w szczególnoÊci obejmujà: 1) w dziedzinie kontrwywiadowczej: a) koordynacj´ dzia∏aƒ operacyjnych w celu zapobiegania wywiadowczej dzia∏alnoÊci prowadzonej przez pracowników przedstawicielstw dyplomatycznych, urz´dów konsularnych, innych misji z paƒstw obcych, b) podejmowanie neutralizujàcych przedsi´wzi´ç wobec osób ustalonych jako êród∏a informacji przeciwnika; 2) operacyjnà ochron´ osób w celu zapobiegania mo˝liwoÊciom nawiàzywania z nimi kontaktów przez przedstawicieli obcych s∏u˝b wywiadowczych lub oÊrodków dywersyjnych; 3) prowadzenie rozmów profilaktycznych, w uzasadnionych wypadkach, z wytypowanymi pracownikami ochranianych obiektów, je˝eli ich dzia∏alnoÊç mo˝e zagroziç bezpieczeƒstwu paƒstwa; 4) operacyjnà ochron´ szczególnie wa˝nych wizyt, w tym delegacji zagranicznych, sk∏adanych w ochranianych obiektach; 5) prowadzenie w uzasadnionych wypadkach dzia∏aƒ – przy u˝yciu przewidzianych prawem Êrodków pracy operacyjnej – wobec osób zamieszka∏ych na sta∏e za granicà, odwiedzajàcych pracowników ochranianych instytucji; 6) zapobieganie penetracji Êrodowisk polskich zamieszka∏ych za granicà przez obce wywiady, oÊrodki terrorystyczne oraz dywersji.

ROZDZIA¸ V FORMY DZIA¸ALNOÂCI OPERACYJNEJ § 22. 1. Formà dzia∏alnoÊci operacyjnej jest sprawa operacyjna, w ramach której dokumentuje si´ podejmowane czynnoÊci operacyjne. 2. Sprawy operacyjne prowadzi si´ przy wykorzystaniu niezb´dnych metod i Êrodków dzia∏alnoÊci operacyjnej. CzynnoÊci operacyjne powinny byç realizowane w taki sposób, aby nie nastàpi∏o ujawnienie zainteresowaƒ S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 3. Wprowadza si´ jako formy dzia∏alnoÊci operacyjnej nast´pujàce sprawy: 1) sprawdzenia operacyjnego; 2) operacyjnego rozpracowania; 3) profilaktyki operacyjnej; 4) problemowà. 4. Przed wykonaniem czynnoÊci operacyjnych w stosunku do jakiejkolwiek osoby zasi´ga si´ o niej informacji w ewidencji operacyjnej. JeÊli osoba ta przebywa∏a lub przebywa za granicà wzgl´dnie jest cudzoziemcem, nale˝y zasi´gnàç równie˝ informacji w kartotece Departamentu I MSW. Ka˝dà czynnoÊç wobec osoby zarejestrowanej podejmuje si´ po uzgodnieniu z kierownikiem jednostki operacyjnej, na wniosek której dokonano rejestracji. 5. Dzia∏ania operacyjne wobec pos∏ów, senatorów, Rzecznika Praw Obywatelskich, cz∏onków Rady Ministrów i innych osób korzystajàcych z immunitetów i przywilejów wyjàtkowo mogà byç podejmowane 151

w szczególnie uzasadnionych sytuacjach. Na ich podj´cie nale˝y odpowiednio uzyskaç zgod´: Marsza∏ka Sejmu, Marsza∏ka Senatu, Prezesa Rady Ministrów, I Prezesa Sàdu Najwy˝szego, Prezesa Trybuna∏u Konstytucyjnego, Prokuratora Generalnego, Prezesa Najwy˝szej Izby Kontroli. 6. CzynnoÊci majàce na celu ochron´ personelu i siedzib obcych przedstawicielstw dyplomatycznych i urz´dów konsularnych oraz innych misji zagranicznych regulujà odr´bne przepisy.

SPRAWA SPRAWDZENIA OPERACYJNEGO § 23. 1. Spraw´ sprawdzenia operacyjnego wszczyna si´, gdy zachodzi prawdopodobieƒstwo, ˝e pope∏niono przest´pstwo przeciwko interesom politycznym, gospodarczym lub bezpieczeƒstwu paƒstwa. 2. Spraw´ sprawdzenia operacyjnego mo˝na wszczàç tak˝e ze wzgl´du na wa˝ne potrzeby operacyjne. 3. CzynnoÊci podj´te w sprawie sprawdzenia operacyjnego majà na celu potwierdzenie prawdopodobieƒstwa pope∏nienia przest´pstwa przy zastosowaniu odpowiednich Êrodków i metod pracy operacyjnej. 4. W zale˝noÊci od rezultatów sprawdzenia operacyjnego wszczyna si´ spraw´ operacyjnego rozpracowania lub innà spraw´; w przeciwnym razie prowadzenia sprawy sprawdzenia operacyjnego nale˝y zaniechaç. 5. Spraw´ sprawdzenia operacyjnego prowadzi si´ nie d∏u˝ej ni˝ rok. W uzasadnionych wypadkach prze∏o˝ony mo˝e przed∏u˝yç jej prowadzenie na czas oznaczony.

OPERACYJNE ROZPRACOWANIE § 24. 1. Rozpracowanie operacyjne stanowi planowy, aktywny, skoordynowany zespó∏ dzia∏aƒ operacyjnych, operacyjno-technicznych, z udzia∏em sprawdzonych tajnych wspó∏pracowników, podejmowanych wobec osoby, grupy osób lub organizacji prowadzàcych dzia∏alnoÊç godzàcà w bezpieczeƒstwo, podstawowe interesy polityczne, gospodarcze paƒstwa albo przygotowujàcych jej podjćie. 2. Spraw´ operacyjnego rozpracowania wszczyna si´, je˝eli: 1) jest przygotowywana lub prowadzona dzia∏alnoÊç przest´pcza, o której mowa w ust. 1, i zachodzi potrzeba rozpoznania form, metod i kierunków tej dzia∏alnoÊci oraz uzyskania dowodów; 2) dokonano czynu przest´pczego, a sprawca nie jest znany, i zachodzi potrzeba wszechstronnego wyjaÊnienia okolicznoÊci sprawy oraz wykrycia sprawcy. 3. Sprawa operacyjnego rozpracowania mo˝e byç prowadzona: 1) przed wszczćiem post´powania przygotowawczego, jeÊli przest´pcza dzia∏alnoÊç nie zosta∏a dostatecznie rozpoznana i dowodowo udokumentowana; 2) jednoczeÊnie z post´powaniem przygotowawczym, gdy zachodzi koniecznoÊç przeprowadzenia dodatkowych dzia∏aƒ operacyjnych; 3) po zakoƒczeniu post´powania przygotowawczego, jeÊli nie doprowadzi∏o ono do ustalenia lub ujćia sprawcy albo nie doprowadzi∏o do zebrania dostatecznych dowodów, albo jeÊli mimo ustalenia i ujćia sprawcy zachodzi uzasadnione podejrzenie, ˝e szkodliwa dla interesów paƒstwa dzia∏alnoÊç b´dzie kontynuowana przez inne osoby. 4. W czasie prowadzenia sprawy rozpracowania operacyjnego nale˝y systematycznie wspó∏dzia∏aç z jednostkà Êledczà, w szczególnoÊci w zakresie dokumentowania dowodowego przest´pczej dzia∏alnoÊci osób obj´tych rozpracowaniem. 5. Czas prowadzenia sprawy rozpracowania operacyjnego okreÊla w departamencie (równorz´dnym) dyrektor, a w WUSW (SUSW) i RUSW (równorz´dnych) szef WUSW (SUSW) lub jego zast´pca ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 6. W wypadku wyjazdu za granic´ osoby obj´tej rozpracowaniem ewentualne dalsze dzia∏ania za granicà nale˝y uzgodniç z Departamentem I MSW. 7. Spraw´ operacyjnego rozpracowania nale˝y zakoƒczyç po osiàgnićiu celu lub stwierdzeniu okolicznoÊci wskazujàcych na niecelowoÊç dalszego jej prowadzenia. 152

SPRAWA PROFILAKTYKI OPERACYJNEJ § 25. 1. Spraw´ profilaktyki operacyjnej wszczyna si´ w stosunku do osoby, która wymaga sta∏ej lub okresowej kontroli albo ochrony w celu zapobie˝enia ewentualnym dzia∏aniom zagra˝ajàcym interesom politycznym, gospodarczym lub bezpieczeƒstwu paƒstwa. 2. Spraw´ profilaktyki operacyjnej wszczyna si´ w szczególnoÊci wobec osób: 1) co do których istnieje prawdopodobieƒstwo, ˝e mogà podjàç dzia∏alnoÊç godzàcà w konstytucyjny porzàdek paƒstwa; 2) wchodzàcych w sk∏ad personelu placówek dyplomatycznych lub innych przedstawicielstw paƒstw obcych oraz cz∏onków ich rodzin w celu ich ochrony oraz rozpoznania ewentualnych zagro˝eƒ; 3) które mogà staç si´ przedmiotem zainteresowania przeciwnika, a przede wszystkim obcych s∏u˝b specjalnych lub zorganizowanych struktur przest´pczoÊci mi´dzynarodowej. 3. Sprawa profilaktyki operacyjnej jest okresowo analizowana, nie rzadziej ni˝ raz na dwa lata, pod wzgl´dem skutecznoÊci i celowoÊci jej dalszego prowadzenia. 4. W razie stwierdzenia, ˝e operacyjnie kontrolowana osoba podejmuje sprzeczne z prawem dzia∏ania, wszczyna si´ spraw´ operacyjnego rozpracowania.

SPRAWA PROBLEMOWA § 26. 1. Sprawa problemowa jest formà dokumentacji operacyjnej ca∏okszta∏tu dzia∏aƒ w istotny sposób wp∏ywajàcych na rozpoznanie lub ochron´ przedmiotu zainteresowaƒ S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 2. Sprawà problemowà obejmuje si´ w szczególnoÊci dzia∏ania zagra˝ajàce bezpieczeƒstwu paƒstwa polskiego, a w tym dzia∏alnoÊç obcych s∏u˝b wywiadowczych, zagadnienia terroryzmu, dywersji, sabota˝u, zorganizowanych form przest´pczoÊci mi´dzynarodowej, innych dzia∏aƒ przest´pczych lub szkodliwych, godzàcych w konstytucyjny porzàdek prawny oraz podstawowe interesy polityczne i gospodarcze paƒstwa, w celu: 1) rozpoznania struktur, sk∏adów osobowych, zamierzeƒ, planów i dzia∏aƒ; 2) stworzenia warunków do podjćia przeciwdzia∏aƒ operacyjnych, zmierzajàcych do zapobiegania i neutralizowania szkodliwych poczynaƒ. 3. Spraw´ problemowà wszczyna si´ w uzasadnionych wypadkach w celu ochrony lub rozpoznania zagro˝eƒ i podjćia stosownych przeciwdzia∏aƒ, obejmujàc nià: 1) instytucj´, organizacj´ spo∏ecznà oraz majàcà istotne znaczenie dla obronnoÊci lub gospodarki paƒstwa bran˝´ lub jednostk´ organizacyjnà; 2) firm´ zagranicznà, inwestora zagranicznego, spó∏k´ o kapitale mieszanym; 3) wydarzenie, imprez´ mi´dzynarodowà, ogólnokrajowà lub lokalnà o wa˝nym znaczeniu polityczno-spo∏ecznym. 4. Spraw´ problemowà wszczyna si´ tak˝e dla ochrony organów paƒstwowych przede wszystkim przed dzia∏alnoÊcià obcych wywiadów, terrorystycznà, dywersyjnà i sabota˝owà. 5. Spraw´ problemowà wszczyna si´ ponadto wobec placówki dyplomatycznej, urz´du konsularnego, innej misji zagranicznej w celu ochrony oraz rozpoznania ewentualnych zagro˝eƒ. 6. Je˝eli przedmiot zainteresowania, obj´ty sprawà problemowà przez jednostk´ organizacyjnà S∏u˝by Bezpieczeƒstwa MSW, wymaga tak˝e podjćia go przez odpowiedni wydzia∏ (komórk´ organizacyjnà) WUSW (SUSW), RUSW (równorz´dnych) dopuszcza si´ mo˝liwoÊç wszczćia sprawy problemowej przez ten wydzia∏ (komórk´ organizacyjnà). Decyzj´ w tej sprawie podejmuje szef WUSW (SUSW) lub jego zast´pca ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, po uzgodnieniu z dyrektorem w∏aÊciwego departamentu (równorz´dnego). 7. Sprawa problemowa – w zale˝noÊci od rodzaju obj´tego nià zagadnienia – powinna zawieraç w szczególnoÊci: 1) ogólnà charakterystyk´; 2) roczne oceny stanu rozpoznania lub ochrony; 153

3) okresowe plany dzia∏aƒ operacyjnych; 4) system wspó∏dzia∏ania z innymi jednostkami organizacyjnymi resortu spraw wewn´trznych, Zwiadem Wojsk Ochrony Pogranicza, Wojskowà S∏u˝bà Wewn´trznà Jednostek Wojskowych Ministerstwa Spraw Wewn´trznych oraz Wojskowà S∏u˝bà Wewn´trznà Ministerstwa Obrony Narodowej; 5) plan operacyjnej ochrony przed ewentualnymi zagro˝eniami oraz plan z zaznaczeniem punktów newralgicznych; 6) materia∏y ze sprawdzeƒ oraz êród∏owe informacje dotyczàce osób nieobj´tych sprawami operacyjnymi; 7) wykaz pseudonimów w∏asnych tajnych osobowych êróde∏ informacji, w tym tajnych wspó∏pracowników, uwzgl´dniajàcy ich rozmieszczenie i mo˝liwoÊci operacyjne oraz system ∏àcznoÊci alarmowej; 8) wykaz MK i LK wykorzystywanych do spotkaƒ z tajnymi osobowymi êród∏ami informacji, o których mowa w pkt. 7; 9) wykaz w∏asnych spraw operacyjnych; 10) systematycznie aktualizowane wykazy: a) osób dopuszczonych do prac tajnych i tajnych specjalnego znaczenia, b) wybitnych specjalistów, c) osób b´dàcych oficjalnymi êród∏ami informacji oraz innych osób godnych zaufania; d) przedstawicieli instytucji paƒstw obcych zwiàzanych z zagadnieniem obj´tym sprawà, e) osób, które podejmowa∏y dzia∏alnoÊç godzàcà w obowiàzujàcy porzàdek prawny paƒstwa, f) osób obj´tych sprawami operacyjnymi, o których mowa w pkt. 9; 11) kopie informacji przekazywanych organom paƒstwowym i instytucjom gospodarczym. 8. Sprawa problemowa prowadzona jest przez okres niezb´dny dla efektywnego rozpoznania lub ochrony przedmiotu pozostajàcego w zainteresowaniu S∏u˝by Bezpieczeƒstwa.

ZASADY PROWADZENIA SPRAW OPERACYJNYCH § 27. 1. Decyzj´ o wszcz´ciu i zakoƒczeniu sprawy operacyjnej podejmujà: 1) dyrektor departamentu (równorz´dnego), szef WUSW (SUSW) lub zast´pca ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w odniesieniu do sprawy operacyjnego rozpracowania (z zastrze˝eniem pkt 2), oraz sprawy problemowe: 2) dyrektor w∏aÊciwego departamentu (równorz´dnego) w odniesieniu do sprawy operacyjnego rozpracowania wszcz´tej na podstawie informacji z gry operacyjnej; 3) naczelnik wydzia∏u w departamencie (równorz´dnym) i WUSW (SUSW) oraz szef RUSW (równorz´dnego) lub zast´pca szefa ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w odniesieniu do sprawy operacyjnego sprawdzenia i sprawy profilaktyki operacyjnej. 2. Dyrektorzy departamentów (równorz´dnych), ka˝dy w zakresie swojego dzia∏ania, okreÊlajà: 1) przedmioty operacyjnego zainteresowania, które winny byç obj´te sprawami problemowymi; 2) osoby, które winny byç obj´te sprawami profilaktyki operacyjnej. Dyrektorzy departamentów (równorz´dnych) zobowiàzani sà do okresowej weryfikacji, nie rzadziej ni˝ raz na trzy lata, zagadnieƒ okreÊlonych w pkt. 1 i 2. 3. CzynnoÊci w sprawach operacyjnych realizuje si´ zgodnie z zatwierdzonymi planami, zawierajàcymi: 1) analiz´ operacyjnà materia∏ów sprawy; 2) cel i g∏ówne kierunki jej prowadzenia; 3) wykorzystanie – przewidzianych prawem – Êrodków pracy operacyjnej; 4) terminy i osoby realizujàce przedsi´wzi´cia uj´te w planie. Plany przedsi´wzi´ç zatwierdzajà prze∏o˝eni, o których mowa w ust. 1. 4. W celu zapewnienia prawid∏owego prowadzenia spraw operacyjnych dyrektorzy departamentów (równorz´dnych) i szefowie WUSW (SUSW) lub ich zast´pcy ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, ka˝dy w zakresie swojego dzia∏ania, sprawujà nadzór nad prowadzeniem spraw przez terenowe jednostki operacyjne S∏u˝by Bezpieczeƒstwa i udzielajà im niezb´dnej pomocy. 5. Nadzór i pomoc, o których mowa w ust. 4, powinny si´ wyra˝aç w ocenie sposobu prowadzenia sprawy, udziale w opracowywaniu planów, koordynacji dzia∏aƒ operacyjnych, realizacji poszczególnych czyn154

noÊci operacyjnych, ukierunkowywaniu pracy tajnych wspó∏pracowników oraz innych tajnych osobowych êróde∏ informacji. 6. Decyzj´ o obj´ciu nadzorem indywidualnym (kontrolà) okreÊlonej sprawy operacyjnej przez w∏aÊciwà komórk´ organizacyjnà departamentu (równorz´dnego) lub WUSW (SUSW) podejmujà prze∏o˝eni wymienieni w ust. 4 lub upowa˝nione przez nich osoby. 7. Kierownik jednostki organizacyjnej prowadzàcej spraw´ obj´tà nadzorem indywidualnym obowiàzany jest uzgodniç podejmowane dzia∏ania z kierownikiem jednostki organizacyjnej sprawujàcej nadzór. 8. Jednostka organizacyjna nadzorujàca prowadzenie sprawy operacyjnej prowadzi teczk´ kontrolnà sprawy. 9. Kierownicy jednostek organizacyjnych, ka˝dy w zakresie swojego dzia∏ania, zobowiàzani sà do systematycznej kontroli spraw operacyjnych. Fakt przeprowadzenia kontroli odnotowuje si´ w aktach sprawy, ∏àcznie z uwagami i zaleceniami. 10. Przed zakoƒczeniem sprawy operacyjnej ustala si´, które osoby obj´te sprawà wycofuje si´ ze zbiorów ogólnoinformacyjnych.

ROZDZIA¸ VI PLANOWANIE DZIA¸ALNOÂCI OPERACYJNEJ § 28. 1. W dzia∏alnoÊci operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa sporzàdza si´: 1) plan kierunkowy; 2) plan wykonawczy. § 29. 1. Plan kierunkowy sporzàdza si´ na podstawie wytycznych kierownictwa s∏u˝bowego i oceny stanu bezpieczeƒstwa w danym zakresie dzia∏ania. 2. Plan kierunkowy sporzàdza: dyrektor departamentu (równorz´dny), szef WUSW (SUSW) i RUSW (równorz´dnych), naczelnik wydzia∏u w departamencie (równorz´dnym), naczelnik wydzia∏u w WUSW (SUSW) – ka˝dy w zakresie swojego dzia∏ania. § 30. 1. Plan kierunkowy okreÊla kierunki dzia∏aƒ operacyjnych, podstawowe zadania, si∏y i Êrodki niezb´dne do wykonania zadaƒ okreÊlonej jednostki operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. Stanowi on ramy zasadniczych dzia∏aƒ jednostki w okresie obj´tym planem. Plan kierunkowy sporzàdza si´ na okres roku kalendarzowego. W uzasadnionych wypadkach plan taki mo˝e obejmowaç kierunki na wiele lat, ze wskazaniem wykonania ich w poszczególnych latach. 2. Plan kierunkowy sk∏ada si´ z: 1) analizy sytuacji operacyjnej; 2) prognozy rozwoju sytuacji i zagro˝eƒ oraz wynikajàcych z tego wniosków; 3) celów i kierunków dzia∏aƒ bie˝àcych i perspektywicznych; 4) wskazówek w sprawie metod i Êrodków pracy operacyjnej; 5) wykazu jednostek (komórek organizacyjnych) S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, funkcjonariuszy odpowiedzialnych za realizacj´ poszczególnych kierunków dzia∏aƒ i zadaƒ; 6) terminów wykonania zadaƒ. 3. W uzasadnionych wypadkach w planie kierunkowym mogà byç zawarte bardziej szczegó∏owe dzia∏ania operacyjne. § 31 1. Plan kierunkowy realizowany jest przez plany wykonawcze sporzàdzane w sprawach operacyjnych. 155

2. Plan wykonawczy sporzàdza si´ w oparciu o analiz´ operacyjnà posiadanych informacji, okreÊlajàc cel i kierunki dzia∏ania oraz czynnoÊci, przedsi´wzi´cia operacyjne, uwzgl´dniajàc si∏y i Êrodki, terminy wykonania, funkcjonariuszy odpowiedzialnych za ich realizacj´. 3. Plan wykonawczy sporzàdza funkcjonariusz prowadzàcy danà spraw´ operacyjnà. § 32. 1. Plany: kierunkowy i wykonawczy sà zatwierdane i kontrolowane przez w∏aÊciwych prze∏o˝onych. 2. Plany S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w RUSW (równorz´dnych), dotyczàce czynnoÊci wykraczajàcych poza uprawnienia szefa RUSW lub zast´pcy szefa ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, zatwierdza i kontroluje ich wykonanie szef WUSW (SUSW) lub zast´pca ds. S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. § 33. 1. Plany: kierunkowy i wykonawczy zmienia si´ w razie zmiany oceny stanu bezpieczeƒstwa lub sytuacji operacyjnej. 2. Plany: kierunkowy i wykonawczy mogà byç zmienione wy∏àcznie na podstawie decyzji zatwierdzajàcego plan lub jego prze∏o˝onego. § 34. 1. Rezultaty dzia∏aƒ operacyjnych wynikajàce z realizacji planów stanowià podstaw´ do oceny dzia∏alnoÊci jednostki operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa i poszczególnych funkcjonariuszy. 2. Pisemne sprawozdania z wykonania rocznego planu kierunkowego kierownicy jednostek operacyjnych S∏u˝by Bezpieczeƒstwa przedk∏adajà w∏aÊciwym prze∏o˝onym w terminie do 15 stycznia roku nast´pnego. O realizacji planów wykonawczych melduje si´ na bie˝àco.

ROZDZIA¸ VII ZASADY WSPÓ¸DZIA¸ANIA WSPÓ¸DZIA¸ANIE JEDNOSTEK OPERACYJNYCH S¸U˚BY BEZPIECZE¡STWA § 35. 1. Jednostki operacyjne S∏u˝by Bezpieczeƒstwa zobowiàzane sà w szczególnoÊci do wzajemnego przekazywania sobie informacji operacyjnych, ich oceny, wspólnej realizacji zadaƒ, rozpoznawania zagro˝eƒ pozostajàcych w zainteresowaniu wspó∏pracujàcych jednostek operacyjnych S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, a tak˝e uwzgl´dniania w uzasadnionych wypadkach wzajemnych potrzeb operacyjnych w pracy z tajnymi wspó∏pracownikami. 2. W wypadku rozpracowania operacyjnego (osoby, grupy osób, problemu) przez wi´cej ni˝ jeden departament (równorz´dny) rol´ koordynatora spe∏nia departament (równorz´dny) w∏aÊciwy rzeczowo z tytu∏u sprawy lub departament (równorz´dny) wyznaczony decyzjà wy˝szego prze∏o˝onego. 3. Zasad´, o której mowa w ust. 2, stosuje si´ równie˝ odpowiednio do komórek organizacyjnych WUSW (SUSW) i RUSW (równorz´dnych).

WSPÓ¸DZIA¸ANIE JEDNOSTEK OPERACYJNYCH S¸U˚BY BEZPIECZE¡STWA I ÂLEDCZYCH § 36. Jednostki operacyjne S∏u˝by Bezpieczeƒstwa i Êledcze sà zobowiàzane do wspó∏dzia∏ania w realizacji zadaƒ s∏u˝bowych. 156

§ 37. 1. Wspó∏dzia∏anie jednostek operacyjnych S∏u˝by Bezpieczeƒstwa i Êledczych powinno trwaç od chwili stwierdzenia zagro˝enia dzia∏alnoÊcià przest´pczà, w czasie rozpracowania operacyjnego oraz ewentualnego post´powania karnego a˝ do prawomocnego jego rozstrzygnićia. 2. Wspó∏dzia∏anie jednostek operacyjnych S∏u˝by Bezpieczeƒstwa i Êledczych polega w szczególnoÊci na: 1) okresowej wspólnej ocenie rezultatów ustaleƒ operacyjnych i wnioskowaniu co do dalszego biegu sprawy oraz wzajemnym ukierunkowywaniu dalszych przedsi´wzi´ç operacyjno-Êledczych; 2) uzgadnianiu sposobu realizacji przedsi´wzi´ç operacyjnych w zakresie ujawniania i zabezpieczania dla potrzeb post´powania przygotowawczego materia∏ów mogàcych stanowiç dowody w sprawie, a przede wszystkim metod nadawania form procesowych sprawdzonym informacjom operacyjnym; 3) uzgadnianiu zadaƒ zlecanych tajnym osobowym êród∏om informacji, w tym tajnym wspó∏pracownikom, w celu zapobie˝enia ich uczestnictwu w dzia∏alnoÊci przest´pczej; 4) wymianie i weryfikacji informacji. 3. Jednostki Êledcze udzielajà pomocy w zakresie podejmowanych przez jednostki operacyjne czynnoÊci publiczno-prawnych. 4. Jednostki Êledcze zobowiàzane sà do przeprowadzania szkoleƒ w jednostkach operacyjnych S∏u˝by Bezpieczeƒstwa z wybranych zagadnieƒ prawa w zakresie niezb´dnym do prawid∏owej realizacji zadaƒ operacyjnych. 5. Szczególnie efektywnà formà wspó∏dzia∏ania jednostek operacyjnych S∏u˝by Bezpieczeƒstwa i Êledczych w trakcie post´powaƒ przygotowawczych jest tworzenie grup operacyjno-Êledczych. 6. W toku czynnoÊci procesowych oraz operacyjnych jednostki Êledcze realizujà równie˝ zadania ogólne S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w zakresie wykrywania, rozpoznawania i przeciwdzia∏ania przest´pczoÊci. 7. Jednostki operacyjne S∏u˝by Bezpieczeƒstwa i Êledcze opracowujà przed wszczćiem post´powania przygotowawczego plan dzia∏aƒ operacyjno-Êledczych, z uwzgl´dnieniem czynnoÊci zapewniajàcych nieujawnienie tajnych wspó∏pracowników i innych Êrodków pracy operacyjnej. 8. JeÊli jednostka Êledcza stwierdzi brak dostatecznych podstaw do wszczćia post´powania przygotowawczego, okreÊla dodatkowe czynnoÊci, jakie nale˝y wykonaç w celu uzupe∏nienia materia∏ów. Jednostka operacyjna S∏u˝by Bezpieczeƒstwa jest zobowiàzana do przekazania uzupe∏nionych materia∏ów do powtórnej oceny lub zawiadomienia jednostki Êledczej o odstàpieniu od sporzàdzenia wniosku o spowodowanie wszczćia post´powania przygotowawczego. 9. W razie uzyskania informacji uzasadniajàcych podejrzenie pope∏nienia przest´pstwa jednostka operacyjna S∏u˝by Bezpieczeƒstwa niezw∏ocznie zawiadamia o tym fakcie jednostk´ Êledczà. 10. JeÊli natychmiastowe podjćie czynnoÊci procesowych przez jednostk´ Êledczà nie jest mo˝liwe, a zachodzi niebudzàca wàtpliwoÊci obawa utraty lub zniekszta∏cenia Êladów i dowodów przest´pstwa, jednostka operacyjna S∏u˝by Bezpieczeƒstwa mo˝e dokonaç czynnoÊci procesowych w niezb´dnym zakresie. CzynnoÊci te powinni wykonywaç przede wszystkim funkcjonariusze S∏u˝by Bezpieczeƒstwa przeszkoleni w jednostce Êledczej. Po wykonaniu czynnoÊci wszystkie materia∏y nale˝y niezw∏ocznie przekazaç jednostce Êledczej. 11. Wspó∏dzia∏anie jednostek operacyjnych S∏u˝by Bezpieczeƒstwa z prokuraturà i sàdami odbywa si´ wy∏àcznie za poÊrednictwem jednostek Êledczych.

WSPÓ¸DZIA¸ANIE JEDNOSTEK OPERACYJNYCH S¸U˚BY BEZPIECZE¡STWA Z POZOSTA¸YMI JEDNOSTKAMI ORGANIZACYJNYMI RESORTU SPRAW WEWN¢TRZNYCH § 38. 1. Z jednostkami operacyjnymi S∏u˝by Bezpieczeƒstwa zobowiàzane sà wspó∏dzia∏aç inne jednostki organizacyjne resortu spraw wewn´trznych, w szczególnoÊci dotyczy to jednostek operacyjno-technicznych MSW oraz Milicji Obywatelskiej. 2. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa i Milicja Obywatelska przekazujà sobie nawzajem uzyskiwane w toku pracy operacyjnej materia∏y dotyczàce przest´pstw lub wykroczeƒ pozostajàcych w zainteresowaniu tych s∏u˝b. 157

3. Jednostki operacyjne S∏u˝by Bezpieczeƒstwa oraz Zarzàd Wojskowej S∏u˝by Wewn´trznej Jednostek Wojskowych MSW i Zarzàd Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza wspó∏dzia∏ajà ze sobà w ramach swoich zakresów dzia∏ania. 4. Zadania jednostek organizacyjnych resortu spraw wewn´trznych na rzecz S∏u˝by Bezpieczeƒstwa ustalajà i systematycznie kontrolujà ich wykonanie w∏aÊciwi prze∏o˝eni. 5. Akademia Spraw Wewn´trznych jest zobowiàzana do wspó∏pracy z jednostkami operacyjnymi S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w zakresie badania problematyki operacyjnej.

WSPÓ¸DZIA¸ANIE S¸U˚BY BEZPIECZE¡STWA Z W¸AÂCIWYMI S¸U˚BAMI POZARESORTOWYMI § 39. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa, realizujàc zadania w ramach swojego zakresu dzia∏ania, wspó∏dzia∏a z w∏aÊciwymi s∏u˝bami Wojska Polskiego, a zw∏aszcza z Wojskowà S∏u˝bà Wewn´trznà Ministerstwa Obrony Narodowej i Zarzàdem II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego.

WSPÓ¸DZIA¸ANIE Z ZAGRANICÑ § 40. Wspó∏dzia∏anie S∏u˝by Bezpieczeƒstwa z odpowiednimi s∏u˝bami paƒstw obcych jest regulowane odr´bnymi przepisami.

ROZDZIA¸ VIII DOKUMENTACJA I EWIDENCJA OPERACYJNA PODSTAWOWE ZASADY I FORMY DOKUMENTOWANIA § 41. 1. Dzia∏ania operacyjne prowadzone przez S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa powinny byç dokumentowane. 2. Dokumentami operacyjnymi sà w szczególnoÊci: 1) dokumenty pisemne (informacje, wydruki, raporty, wnioski, notatki s∏u˝bowe, analizy operacyjne, plany pracy, sprawozdania, meldunki itp.); 2) noÊniki informacji (taÊmy, w tym magnetowidowe, magnetofonowe, zapisy na dyktafonach, kalki maszynowe, dyskietki, dyski, p∏yty itp.); 3) dokumenty fotograficzne (zdj´cia, fotokopie, klisze, b∏ony, filmy, mikrofilmy itp.); 4) dokumenty graficzne (plany, szkice, itp.). Dokument operacyjny powinien zawieraç: dat´, numer rejestracyjny, cech´ tajnoÊci, cz´Êç opisowà oraz rozdzielnik i podpis wykonawcy. § 42. 1. W pracy operacyjnej istotnà rol´ odgrywa system uzyskiwania opracowywania i wykorzystywania informacji operacyjnych. 2. Informacjà, w rozumieniu instrukcji, jest ka˝da wiadomoÊç (zbiór wiadomoÊci) o osobach, faktach i zjawiskach pozostajàcych w zainteresowaniu S∏u˝by Bezpieczeƒstwa. 3. Informacje u˝yteczne dla dzia∏aƒ operacyjnych powinny: 1) wiàzaç si´ z zakresem dzia∏aƒ jednostki operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa lub innych jednostek organizacyjnych, z którymi jednostki operacyjne S∏u˝by Bezpieczeƒstwa wspó∏dzia∏ajà; 158

2) obiektywnie odtwarzaç stan wiedzy o osobach i ich dzia∏alnoÊci, rzeczach, faktach, zdarzeniach i sytuacjach; 3) umo˝liwiaç ich praktyczne wykorzystanie. 4. Je˝eli informacja nie dotyczy bezpoÊrednio przedmiotu zainteresowania danej jednostki operacyjnej, a ma wartoÊç operacyjnà, nale˝y przekazaç jà w∏aÊciwej jednostce6.

Za∏àcznik instrukcji stanowi pomini´ty w druku spis treÊci.

159

160