Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.
Inhoud
Een onver wachte driehoeks verhouding
K r ist ien Hem merecht s 13
Waar het woord woont
Begenad igde lezeressen 23
Intieme momenten Betoverde lezeressen 33
Residenties van het genoegen
Zel f bew uste lezeressen
Uren van gelu k zaligheid
Fijngevoel ige lezeressen 53
De zoektocht naar zich zelf
Gepa ssioneerde lezeressen 61
Kor t ontsnappen
Een za me lezeressen 85
Een geschiedeni s van het lezen in de k un st
van de 13e tot de 21e eeu w
111
Bibl iog ra f ie, fotovera nt woord i ng
135
Index
136
Intieme momenten
Betoverde lezeressen
Vóór de 16e eeuw was er in de Eu ropese sa men lev ing nauwel ijk s plaat s voor int im iteit . Bij de daa r na la ngzaa m op ga ng komende ont w i k keling va n de int ieme levenssfeer speelde lezen een g rote rol. De in st i lte lezende v rouw slu it een verbond met het boek dat zich ont t rek t aa n de cont role door haa r d irecte omgev ing en door de maatschappij. Ze verover t zich een v r ijplaat s waa r toe a l leen zijzelf toega ng heef t en bezorg t zich een ona f ha n kel ijk gevoel va n eigenwaa rde. Ze ont w i k kelt bovend ien een eigen wereldbeeld, dat niet per se met dat va n de t rad it ie of dat va n de ma n moet overeenstem men.
Rem
bra
ndt van Rijn
Rembra ndt was zijn leven la ng gefascineerd door het fenomeen
va n de ouderdom. A l in zijn jonge ja ren sch i lderde h ij oude
ma n nen en v rouwen d ie getekend wa ren door de sporen va n het leven en va n toenemende z wa k te. A nder s da n de gebr u i kel ijke t itel doet ver moeden (Rembrandts moeder) is het model zeker n iet zijn eigen moeder. Ja n L ievens (1607–1674), een t ijdgenoot va n Rembra ndt, gebr u i k te voor zijn sch i lder ij va n een oude lezende
v rouw het zel fde model, maa r zet te haa r een k n ijpbr i l op de neus.
Passend bij de gewoonten va n de t ijd lezen beide v rouwen in de Bijbel. Rembra ndt hu lde het l ichaa m va n zijn oude v rouw in een weelder ig gewaad.
Alleen de hand en het gegroefde gezicht zijn te zien. Het imposante Oude Testament lijkt van binnenuit op te lichten. De rimpelige hand van de vrouw die aandachtig het geschrevene bestudeert, ligt plat op de opengeslagen bladzijde: op die manier volgen oudere, wat moeizaam ziende mensen de regel die ze lezen. Dit gebaar wijst echter ook op de intieme relatie die de vrouw met de tekst heeft. Anders dan wat wij meestal denken, hadden ouderdom en oude mensen in de oudheid geen speciale waardigheid. Ouderen hadden hun functie vervuld als ze in de staat actief waren geweest en voor nakomelingen hadden gezorgd. Het schilderij van Rembrandt daarentegen legt een direct verband tussen de plicht en waardigheid van de ouderdom en de aan het geschreven woord ontleende autoriteit, die we bij veel hoogbejaarde profetessen en profeten terugvinden. Niets kan minder overbodig zijn dan de deemoedige studie van de Bijbel. Gezien zij geen andere verplichtingen hebben, ligt juist daarin de waardigheid van de ouderen.
De autoriteit van het boek en de innerlijke concentratie van de vrouw vormen elkaars tegenhanger. Dit veronderstelt dat ze vrij zijn van tot dan toe vervulde rollen en verplichtingen.
Rembra ndt Ha r mensz va n R ijn (160 6 –1669)
Oude lezende vrou w, 163 1, R ijk smu seu m, A msterda m
Residenties van het genoegen
Zel f bew uste lezeressen
Het is zeker overd reven te stel len dat men zich in de 18e eeuw voor na mel ijk ver maa k t en gea museerd heef t . Maa r in de t ijd va n het rococo en de verlicht ing dacht men wel g raag aa n ver maa k . De t ijden waa r in de lezer zich geconcent reerd over z wa re folia nten boog, wa ren voorbij.
Boeken lagen voor t aa n licht in de ha nd, en de lect uu r va n poëzie en roma ns was een nieuwe vor m va n t ijdverd r ijf. Lezen verd reef niet a l leen de ver veling, het was ook een belev ing va n de ind iv iduele v r ijheid.
F rançoi s Boucher
Mark iezin de Pompadou r, de ma ît resse va n Lodew ijk X V d ie het vol k zo haat te om haa r verk w istende levensst ijl, was zel f a f komst ig u it de bu rger ij. Va na f haa r v ierent w int igste d r u k te deze bu itenechtel ijke dochter va n een Pa r ijse koopma n haa r stempel op de smaa k va n het Fra nse hof. Toen ze in 1756 tot hofda me va n de kon ing in werd benoemd, bestelde ze bij Fra nçois Boucher, de toekomst ige‚ ‘eer ste sch i lder va n de kon ing ’, haa r of f iciële por t ret .
In dit schilderij is niets aan het toeval overgelaten. Zelfs de overal verspreide bladmuziek, etsen en schrijfattributen moeten getuigen van nonchalance, die naast luxe en smaak het derde onmisbare criterium voor de inrichting van een boudoir was. Geen wonder dat het door tijdgenoten als een ‘residentie van de wellust’ werd gezien. Het hoofdpersonage leunt in groot hoftoilet op een canapé, die voor een muurhoge spiegel staat. Daarin zien we een rijk versierd boekenrek, waarvan de banden het wapen van hun bezitster dragen.
Alles op dit schilderij is intiem en geënsceneerd. Lang voor het ontstaan van de massamedia toont het ons een wereld waarin verlangens en passie worden tentoongespreid. In het rijk van het genot wordt de regie hier nog gevoerd door het boek. De markiezin kijkt net op van haar lectuur; met de wijsvinger van haar rechterhand houdt ze het boek waarin ze zojuist las, opengeslagen. Haar rechterarm en de vouw van het boek bevinden zich precies op de beelddiagonaal, die van linksboven naar rechtsonder leidt, naar de plaats waar andere boeken verspreid op de grond liggen. Als ook dit boek uit haar handen glijdt, is de plaats op haar schoot vrij. Misschien voor het hondje dat aan haar voeten zit en zich samen met het hoofd van de markiezin op de andere beelddiagonaal bevindt? Maar dit alleen tot de koning komt. Het is op hem dat ze wacht –deze mooie vrouw, die altijd wist wanneer het juiste moment was aangebroken.
Fra nçois Boucher (1703–1770)
Madame de Pompadour, 1756, A lte P i na kot hek, Mü nchen
De zoek tocht na ar zich zelf
Gepassioneerde lezeressen
Gepassioneerde lezeressen en lezers bez w ijken heel gema k kel ijk en a l te g raag voor de verleid ing om lezen en leven met el k aa r te ident if iceren. Flauber t laat zijn
a r me Mada me Bova r y daa raa n zelfs te g ronde gaa n. Zij is niet a l leen het slachtof fer va n va lse, k it scher ige boeken,
maa r ook va n een zelf m isleid ing waa rdoor ze boeken met een ora kel gel ijk stelt – a lsof de waa rheid een door a nderen bereid gerecht is, dat we maa r u it de k ast moeten nemen om het da n op te eten. Lezen is een init iat ie in het leven en een st imu la ns, maa r w ie het lezen met het leven ver w isselt, ont neemt de literat uu r haa r helende k racht en maa k t een passie tot een bron va n verd r iet .
Édouard Manet
Deoor spron kel ijke t itel va n d it sch i lder ij, La lect ure, k a n zowel ver w ijzen naa r het in st i lte lezen a ls naa r het ha rdop voorlezen, dat in de loop va n de eeuw steeds meer aa n bela ng verloor. Ma net heef t aa n het por t ret dat h ij in 1865 va n zijn v rouw Su za n ne sch i lderde pas ja ren later de f ig uu r va n hu n ver moedel ijk gemeenschappel ijke zoon Léon Koel in-Leen hof f toegevoegd. Daa r voor moest h ij de homogeen w it acht ige achterg rond deels openbreken. De stem va n de zoon d ie aa n zijn moeder voorleest, komt en igszins u it de cou l issen. Verder is er t ussen beiden op het doek geen en kele relat ie.
Édoua rd Ma net (183 2 –1883)
De lect uur, 1868, Mu sée d’Or say, Pa r ijs
Ja mes Jacques Tissot (1836 –19 02)
Stilte, n iet gedateerd, P r ivéver za mel i ng
V incent va n Gog h (1853–189 0)
L’Arlésienne (Madame Ginou x), 1888, Met ropol it a n Mu seu m of A r t , New York
Vincent van Gogh
InA rles bezocht Va n Gogh vaa k het Ca fé de la Ga re va n Joseph
Ginou x . Het is d iens v rouw d ie model was voor d it sch i lder ij, dat h ij in d r ie k wa r t ier ‘neerbor stelde’, zoa ls Va n Gogh aa n zijn broer Theo sch reef.
Zoals Chardin, Füger en anderen heeft Van Gogh hier niet het lezen zelf vastgelegd, maar wel het moment daarna, als de lezer zijn blik heeft losgemaakt van het boek en het gelezene in zijn gedachten laat bezinken. Anders dan bij Chardin, Füger of later ook bij Vallotton leidt Van Gogh de blik van de vrouw weg van de toeschouwer naar een onbestemde verte. De melancholische stemming wordt onderlijnd door de houding van de vrouw die haar hoofd met de arm ondersteunt. Zoals alle geestelijke activiteiten kan het leesproces niet natuurgetrouw worden weergegeven. De schilder kan ons enkel een persoon tonen, uit wiens houding en blik wij kunnen afleiden dat hij aan het lezen is. Als hij dat doet, suggereert hij in zekere zin dat het lezen een activiteit is die aan zichzelf genoeg heeft, alsof het zoeken naar waarheid al in het lezen zelf zijn doel bereikt.
Van Goghs Madame Ginoux lijkt deze gangbare opvatting te weerleggen. Deze eenvoudige, oudere, zwaarmoedige maar wijze vrouw leert ons dat het lezen van boeken op de drempel van het geestesleven ligt; het is de introductie tot dat hogere leven, maar is niet zelf het doel.
De altijd weer revelerende kracht van Van Goghs schilderijen berust grotendeels op zijn vaak verrassende kleurgebruik. Het bijna schreeuwerige geel van de achtergrond verdonkert hier de figuur van de vrouw, maar hult haar tegelijk in stralend licht. Zelf zei Van Gogh in dit verband dat hij mannen en vrouwen een ‘impressie van het eeuwige’ wilde meegeven. Wat ooit door de aureool werd gesymboliseerd, probeerde hij ‘door het stralen en vibreren van kleuren’ weer te geven.
Kor t ontsnappen
Een za me lezeressen
In de 20e eeuw werd het boek een massaproduct . Nooit tevoren wa ren er zoveel boeken tegen zo lage pr ijs te koop. In d it opzicht had deze eeuw een gouden t ijdperk va n het lezen moeten worden. De ont nuchterende vast stel ling dat boeken het steeds meer moeten a f leg gen tegen k ra nten, f i lm, rad io, telev isie, en u iteindel ijk computer en inter net, geldt echter a l leen voor ma n nen. Vrouwen lezen meer én a nders. Zij zoeken in boeken a nt woorden op de g rote levens v ragen. De g rote passie is echter vera nderd in kor te momenten va n ont snapping.
Ca rl L a rsson (1853–1919)
Karin lezend, 19 04 , Zor nsa m l i nga r na, Mora
Va n Ver meers br ief lezende meisje en Michela ngelo’s lezende Sybi l le tot Eve A r nolds beroemde foto va n
Ma r i ly n Mon roe d ie zich verd iept in Ulysses. Waa rom lezen deze v rouwen en in wel ke lect uu r zijn ze verd iept?
Wie maa k te het k u nst werk en in wel ke contex t ont stond het?
De doeken en foto’s in d it boek zijn va n oude meesters en u niversele k u nstenaa rs, va n v roege fotog ra fen en tekenaa rs va n de k la re l ijn. Een per fect cadeauboek voor v rouwen d ie va n lezen houden, en va n ma n nen d ie houden va n lezende v rouwen.
Met een inleiding van Kristien Hemmerechts, die een intrigerende driehoeksverhouding blootlegt tussen man, vrouw en boek.
