Synaps, nummer 80 maart 2013

Synaps is het wetenschapsmagazine van VU medisch centrum

80

maart 2013

Het brein als netwerk

Foliumzuur voor zwangeren Gezondheidsapps.

Hype of onmisbaar?

Hardlopen tegen depressie

02

03

Colofon

‘Met een combinatie van technieken kan ik mij een beeld van het netwerk van het brein vormen’, vertelt neurowetenschapper Menno Schoonheim.

Synaps is het medischwetenschappelijke tijdschrift van VU medisch centrum. Het verschijnt vijf keer per jaar in een oplage van 10.000 exemplaren.

08 Nierfalen en hart- en vaatziekte

04

‘Waarschijnlijk moeten we eerder therapeutisch ingrijpen op de calciumfosfaathuishouding dan we dachten’, aldus nefroloog Piet Ter Wee.

Redactie Caroline Arps (eindredacteur), Maartje van Boekel, Edith Krab, Marcel Licher, Jan Spee, Petra ter Veer

10 Portret

Tekst Rob Buiter, Sanne Hijlkema, Barbara van Male, Marianne Meijerink, Wilma Mik

Hoogleraar gynaecologie Hans Brölmann over de impact van zogenaamde ‘vrouwenkwaaltjes’.

13 Gezondheidsapps Onmisbaar of slechts een hype? Drie reacties in Uitgelicht.

14 De meest effectieve dosis foliumzuur Er zijn sterke aanwijzingen dat het slikken van een hogere dosis foliumzuur dan nu gebruikelijk, het ongeboren kind beschermt tegen aangeboren hartafwijkingen. Een onderzoek onder zwangeren.

18 Neuropeptiden Eiwitachtige moleculen die onze hersencellen afgeven, zijn belangrijk voor het functioneren van ons centraal zenuwstelsel. Hoe werkt die afgifte?

10

20 Antidepressiva of hardlopen?

Een vergelijkend onderzoek naar de werking hiervan tegen depressie en angst.

23 Neuropsychiatrie Psychiaters en neurologen stellen sámen de juiste diagnose.

EN VERDER: 03 Eureka!

Josien van den Noort over meetsystemen bij bewegingsstoornissen 07 Kort en column 16 Kort en agenda 19 Samenwerking

16

Erfelijke borstkanker in kaart gebracht

22 Kort GGZ inGeest 24 Toen & Nu

Doorsnede

Opmerkelijk

20

Beeld Mark van den Brink, DigiDaan, GGZ inGeest, Aad Goudappel, Gerard van Hees, Maartje Kunen, Harry Meijer, Museum Boerhaave, Nationale Beeldbank, VUmc. Coverfoto: Harry Meijer Verder werkten mee Jeroen Geurts, Ine Hendriks, Sjaak Nouwt en Evert Verhagen Vormgeving Studio Corina van Riel, Amsterdam

mensen en wat hebben ze onderzocht? Josien van den Noort onderzocht wat ambulante bewegingsregistratiesystemen voor artsen én fysiotherapeuten, en hun patiënten, kunnen betekenen.

‘ Hiermee kunnen artsen hun beslissingen op feiten baseren’

<tekst Rob Buiter foto Mark van den Brink>

W

Wat is een ‘ambulant bewegings-

artrose kun je met een krachtschoen en

registratiesysteem’?

IMMS de krachten op een knie bepalen, en

‘Tot voor kort kon je bewegingen alleen

zien of deze mensen misschien verkeerd zijn

maar nauwkeurig analyseren met bijvoor-

gaan lopen door de pijn. Dit soort instrumen-

beeld camera’s, sensoren, of krachtplaten

ten helpen behandelaars om hun beslissingen

onder de voet van een patiënt in een

op feiten te baseren.’

geavanceerd bewegingslaboratorium, zoals die op onze afdeling revalidatiegeneeskunde. Sinds kort zijn er ook compactere systemen beschikbaar voor bijvoorbeeld een grotere fysiotherapiepraktijk, of een regionaal

Druk Deltahage, Den Haag

ziekenhuis. Maar die waren nog nooit goed

Redactieadres dienst communicatie VU medisch centrum Postbus 7057, 1007 MB Amsterdam Tel: (020) 444 3444 Fax (020) 444 3450 E-mail: synaps@VUmc.nl

twee van die systemen in de praktijk

klinisch getest. Ik heb voor mijn onderzoek

‘ Met een krachtschoen kun je de krachten op een knie meten’

getoetst bij mensen met artrose en bij kin-

Wat was jouw ‘Eureka!-moment’

deren met spastische stoornissen.’

in je onderzoek?

‘Na een presentatie van onze resultaten op

Wat voor systemen waren dat?

een internationaal congres voor bewegings-

‘De eerste was een zogenoemd inertiaal en

analyse bij kinderen en volwassenen, kreeg ik

Adreswijzigingen communicatie@VUmc.nl

magnetisch meetsysteem, een IMMS. Dat

meteen een ‘best paper award’. Het bleek dat

werkt met sensoren ter grootte van een

onderzoekers en behandelaars die met spas-

Een selectie van de artikelen uit Synaps staat ook op: www.VUmc.nl/synaps

luciferdoosje. Daarmee kun je heel nauw-

tische kinderen werken al heel lang zaten te

keurig de beweging en de oriëntatie van

wachten op een goede, objectieve methode

lichaamsdelen bepalen. De tweede is een

om de mate van spasticiteit te bepalen. Een

VU medisch centrum en GGZ inGeest zijn partners.

VU medisch centrum maakt deel uit van de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU): www.nfu.nl

krachtschoen, met twee sensoren onder de

later paper over de krachtschoen was een

© VU medisch centrum. issn: 1381-0812. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

hiel en de voorvoet. Daarmee meet je bij-

stuk technischer. Misschien wat te technisch

voorbeeld de krachten onder een voet tij-

voor clinici. Dat kostte dan ook aanmerkelijk

dens het lopen.’

meer moeite om het geplaatst te krijgen.’

Wat moet een arts of fysiotherapeut

Sowieso bijzonder om als ‘Twentse tech-

met die kennis?

neut’ in de kliniek terecht te komen …

‘Bij kinderen met spasticiteit kun je meten

‘Ja, maar dat was wel precies wat ik altijd

bij welke hoek van een been een spier tij-

wilde. Ik ben ooit biomedische technologie

dens een snelle rek blokkeert. Dat is een

gaan studeren om klinisch relevant onder-

Onderzoekers van de afdeling cardiologie van VUmc hebben

maat voor de spasticiteit, die je kunt gebrui-

zoek te kunnen doen. Ik hoop dat nog lang te

een doorbraak bereikt met een nieuwe strategie voor patiënten

ken om de ernst van een aandoening te

blijven doen. Voorlopig ben ik wel even zoet

met hartfalen, die behandeld worden met een pacemaker.

bepalen of om het eventuele succes van een

met een onderzoek met de IMMS bij patiën-

behandeling te evalueren. Bij mensen met

ten met schouderklachten.’

Lees meer op pagina

17

EUREKA!

04 De hersenen als netwerk

Jaarlijks promoveren ruim honderd wetenschappers bij VUmc. Wie zijn deze

Josien van den Noort Almelo, 1983 Opleiding: Biomedische Technologie, Universiteit Twente Naam:

Geboren:

Paspoort

inhoud

Synaps 80, maart 2013, achtTiende jaargang

Promotieonderzoek:

Ambulatory movement analysis systems in clinical motor function assessment Datum promotie:

27 oktober 2011 Promotor: prof. dr. G.J. Lankhorst Copromotor:

prof. dr.ir. J. Harlaar Ambitie: ‘Ik geniet van het klinisch onderzoek en weet dat er, zeker op het gebied van artrose, de komende jaren nog veel te doen is.’

22 Synaps

Nummer 80

maart 2013

Synaps

04

05

MS-hersenonderzoek

De wetenschap zoekt al jaren naar een objectieve maat om de ernst van hersenziekten als multiple sclerose beter te kunnen vaststellen. Promovendus Menno Schoonheim probeerde het door in het ingewikkelde netwerk van de miljarden hersencellen te duiken.

knooppunten in miljarden hersencellen

D

De monteurs van het telefoniebedrijf dwingen al een hoop respect af als zij in hun tentje, boven de kuil in de stoep, grote bossen met minuscule draadjes aan elkaar moeten verbinden. Hoe moet dat dan wel zijn voor een hersenonderzoeker die neurale netwerken bestudeert? ‘De eerlijkheid gebied te zeggen dat ik niet als een telefoonmonteur individuele draadjes bestudeer. Je zou wel kunnen zeggen dat ik in de telefooncentrale kijk. Ik moet het concreet doen met de beelden van scanners, en vervolgens met een hoop wiskunde’, lacht neurowetenschapper Menno Schoonheim. Deze zomer hoopt Schoonheim te promoveren op zijn onderzoek aan de netwerken in het brein van patiënten met multiple sclerose.

Computerwetenschap ‘Het probleem voor artsen en onderzoekers is dat er tot nu toe geen hele goede objectieve maat bestaat voor de ernst van MS, en dan met name bij cognitieve stoornissen’, zegt Schoonheim. ‘Je kunt een MRI-beeld van het brein van een MS-patiënt maken, maar de hoeveelheid of de ernst van de laesies die je dan ziet kun je niet één op één vertalen naar de klinische symptomen. Er wordt dus al heel lang gezocht naar alternatieven. Uit andere onderzoeksvelden kwamen steeds betere verhalen over het zogenoemde netwerkonderzoek. In eerste instantie ging dat over de meest letSynaps

Nummer 80

<tekst Rob Buiter foto Harr y Meijer>

terlijke netwerken, bijvoorbeeld in de computerwetenschap. Maar gaandeweg is die vorm van onderzoek ook overgenomen door biologen; eerst in de gezonde mens, later ook bij diverse ziektebeelden als Alzheimer, Parkinson en ook diabetes. Want ook bij diabetes kunnen de hersenen zijn aangedaan, vooral bij patiënten die ook al andere complicaties van de ziekte hebben, zoals vaatproblemen elders in het lichaam.

Structuur van de hersenen Waar de telefoonmonteur draadje voor draadje door zijn hand laat gaan, moet Schoonheim het als MS-onderzoeker dus doen met beelden uit diverse scanners.

‘Met een functionele MRI, of een magneto-encephalogram (MEG) kan ik bijvoorbeeld de hersengebieden in beeld brengen die voor mij als MS-onderzoeker interessant zijn. Een fMRI brengt letterlijk de activiteit van de hersengebieden in kaart. Als ik zie dat twee hersengebieden ook steeds hetzelfde activatiepatroon laten zien, mag ik er vanuit gaan dat er tussen die twee gecommuniceerd wordt, oftewel dat er sprake is van connectiviteit. Ik kijk ook naar de structuur van de hersenen. Met zogenoemde diffusie-gewogen scans kijk ik naar het bewegen van water. In de hersenen beweegt vocht vooral langs de axonen, de uitlopers van de zenuwcellen. Op plaatsen waar ik op mijn scans een heel sterke diffusie van water meet, zullen dus meer

verbindingen in mijn netwerk dezelfde kant op lopen. Op die manier kan ik met een combinatie van technieken, stapje voor stapje, met beelden en wiskundige berekeningen, een beeld vormen van het netwerk, en ook van de activiteiten door de verschillende lijntjes en knooppunten.’

Slechter geheugen Voor zijn onderzoek legde Schoonheim meer dan 200 MS-patiënten in de scanners en ook 50 gezonde vrijwilligers.

‘Met de fMRI zagen we een verlaagde connectiviteit tussen specifieke hersengebieden bij patiënten met een slechter geheugen. Met de MEG-scanner bij een andere groep patiënten zagen wij juist meer connectiviteit wanneer het geheugen slechter bleek te zijn. Deze discrepantie is nog enigszins een mysterie, maar opvallend is wel dat tot nu toe alle netwerkveranderingen samenhangen met een slechtere cognitie. We zijn, kortom, nog aan het pionieren bij het in kaart brengen van de netwerken in MS. Daarom werken wij nu aan de analyses van herhaalde metingen met zowel fMRI als MEG bij precies dezelfde patiënten.’

‘ In de hersenen beweegt vocht vooral langs de axonen, de uitlopers van de zenuwcellen’

Naast de verrassende tegenstrijdigheden die de onderzoekers soms zagen, zijn er ook andere spannende aanwijzingen gevonden over de problemen in het neurale netwerk. Schoonheim: ‘Een  maart 2013

Synaps

07

Door nieuwsgierigheid gedreven

onderverdeeld in verschillende hersengebieden, zoals bijvoorbeeld in de figuur weergegeven in verschillende kleuren bij fMRI (rechtsbo-

Het lijkt erop dat de Nederlandse overheid

nieuwsgierigheid gedreven onderzoek. Denk

denkt dat oplossingen voor problemen waar

aan een van de grondleggers van de atoom-

Deze sensoren zijn ook weer onder te verdelen in links en rechts

onze maatschappij nu mee kampt, á la

fysica, de Deen Niels Bohr (1885 – 1962).

frontaal (LF, RF), centraal (LC, RC), parietaal LP, RP), occipitaal (LO, RO)

minute te leveren moeten zijn door de

Toen hij in het eerste kwart van de vorige

wetenschap. Door het topsectorenbeleid

eeuw onderzoek deed naar de structuur van

– waarin vooral geld is voor toegepast

atomen en de straling die ze uitzenden, had

tionele connectiviteit (synchronisatie) tussen deze signalen van ver-

onderzoek en dicht bij de markt staande

hij vast geen therapie voor mensen met

schillende hersengebieden berekend. In de figuur helemaal rechts is

innovaties – wordt wetenschap ingezet als

kanker als doel voor ogen. Terwijl zijn

een soort innovatiemachine, die direct

onderzoek wel degelijk aan de wieg heeft

Hersengebied

gekoppeld hoort te zijn aan financieel nut.

gestaan van de nucleaire geneeskunde.

Connectie

Dat is kortetermijndenken. Natuurlijk, een

Het is uiterst waarschijnlijk dat ombuiging

(groot) deel van het wetenschappelijk onder-

van geld vanuit vele alfa, bèta en gamma-

zoek moet mijns inziens uiteindelijk praktisch

onderzoeksgebieden richting de topsecto-

toepasbaar zijn, in ieder geval uitgaan van

ren op lange termijn juist leidt tot een verla-

is hersenonderzoeker aan VU medisch centrum

een wens tot een oplossing voor een pran-

ging van de Nederlandse innovatiekracht. Ik

en directeur van stichting Brein in Beeld

gend probleem. In de geneeskunde betekent

pleit dan ook voor meer durf van de over-

(breininbeeld.org). In Synaps geeft hij commentaar

dat vaak: de oorzaak van een bepaalde ziekte

heid in het stimuleren van een meer volledi-

op (hersen)onderzoek en de vragen die daaruit

vinden, zodat deze voorkomen of genezen

ge wetenschap. Dus inclusief ongebonden,

voortkomen.

kan worden. Maar de écht grote innovaties

nieuwsgierigheidsgedreven onderzoek.

ven), en bij MEG in individuele MEG-sensoren (stippen rechtsonder).

Het functionele signaal per hersengebied wordt gemeten en de func-

fMRI

een schematische weergave van het netwerk te zien: een graaf. De punten (nodes) in het netwerk geven de hersengebieden weer en de lijnen tussen de punten geven de connectiviteit tussen de hersengebieden aan. Op deze graaf kunnen complexe netwerkanalyses wor-

MEG

den uitgevoerd: de zogenoemde ‘graaf analyses’.

Krimp bij mannenhersenen Een van de eerste ontdekkingen was een duidelijk verschil tussen mannen en vrouwen bij MS. ‘Mannen doen het over het algemeen slechter gedurende de eerste jaren van de MS. Wij zagen dat die mannen ook sterkere veranderingen in hun netwerk hadden en ook meer atrofie, dus ‘krimp’ van bepaalde hersengebieden. We willen nu nog verder onderzoeken waar dat door komt. Is het zo dat mannen sowieso een andere ‘layout’ van hun netwerk hebben, wat ze kwetsbaarder maakt? Of is het misschien een hormonaal fenomeen, en verdwijnen de sexe-verschillen na de menopauze?

Uit proefdieronderzoek weten we bijvoorbeeld dat oestrogenen beschermend kunnen werken bij hersenschade.’

ken en structuren die hij vooral moet zien te destilleren uit pagina’s vol wiskundige berekeningen. ‘Het helpt wat dat betreft dat ik de scans voor een groot deel zelf heb mogen helpen maken. Ik heb de patiënten gezien waar het om draait.

Want je hebt gelijk: van sec de wiskundige formules word je niet heel opgewonden.

Van de schijnbare tegenstrijdigheden in het onderzoek wel. Dat ik uit de ene scanner een afname zie in het fysieke netwerk, en uit de andere scanner juist een toenemende activiteit, dat motiveert alleen maar meer om door te zoeken.’

Dat een neuroloog in de spreekkamer, laat staan een huisarts nog niet meteen staat te juichen bij zijn werk, ook daar kan Schoonheim zich alles bij voorstellen. ‘We zijn echt nog aan het pionieren, we moeten ons instrumentarium nog ontwikkelen. Het is dus voorlopig nog niet zo dat een neuroloog een aantal

Jeroen Geurts

scans kan maken van een patiënt en dan op basis van het netwerk kan concluderen wat de prognose is of wat de beste therapie zal zijn. Maar ik ben ervan overtuigd dat het denken in netwerken de komende jaren een enorm verschil gaat maken in de diverse disciplines van het hersenonderzoek. Het wordt een instrument voor wetenschappelijk onderzoek, maar uiteindelijk ook voor de evaluatie van mogelijke therapie en hopelijk ook van diagnostiek in de spreekkamer.’

Om zijn enthousiasme kracht bij te zetten presenteerde Schoonheim op de wetenschapsdag van VUmc, op 8 maart 2013 zijn netwerkonderzoek aan collegawetenschappers. Na zijn promotie mag hij het onderzoek als post-doc voortzetten om ook de netwerkafwijkingen met andere ziektebeelden zoals Alzheimer en Parkinson te vergelijken. 

komen vaak voort uit ongebonden, door <foto Mark van den Brink>

Kort Eten om niet te vergeten

Paaseitjes zoeken

Drie studenten

zwanger te worden. In dit openhartige dag-

van de Universiteit

boek staat met veel humor het IVF-traject

van Tilburg verza-

beschreven dat startte op eerste paasdag

melden informatie

2008, vandaar de titel van het boek.

nieuws

en temporaal (LT, RT).

belangrijk aanknopingspunt is de thalamus, een dieper gelegen structuur in de grijze stof van de hersenen. Dat is een belangrijke ‘hub’, een soort knoop- en verdeelpunt in een netwerk, zoals bijvoorbeeld Schiphol dat is in het vliegverkeer. Uit ons onderzoek blijkt dat aantasting van de thalamus desastreus is voor het ziekteverloop, en dan wederom met name voor cognitie. Vanuit het netwerkidee kan ik mij daar ook wel wat bij voorstellen: als je zo’n groot verkeersknooppunt ernstig ontregelt, loopt ook het hele verkeer in de wijde omgeving vast.’

Synaps

Functionele netwerkanalyse met graaftheorie

Anne Tel beschrijft in haar boek ‘Paaseitjes zoeken in het AMC’ haar lange traject om

< f o t o Gerard van Hees>

MS-hersenonderzoek

Een functioneel netwerk van de hersenen is te meten met zowel functionele MRI (fMRI) als MEG. Daartoe wordt het brein vaak eerst

over eten en dementie. Ze kwamen onder

Uiteindelijk wordt ze zwanger via de IVF-

andere terecht bij Philip Scheltens, hoogle-

afdeling van VUmc en bevalt ze op 21 juni

VUmc Kinderstad 5 jaar!

raar cognitieve neurologie en directeur van

2011 van haar dochter Felicia.

Prins Maurits en Prinses Marilène van

het Alzheimercentrum VUmc. Zeker is dat

Het boek is te koop in de boekhandel en

Oranje-Nassau van Vollenhoven waren afge-

veel kauwen goed is voor het brein, terwijl

via de site van Anne Tel (www.annetel.nl).

lopen februari aanwezig bij de viering van

ouderen vaak gepureerd voedsel krijgen.

Sinds een paar maanden is het ook als

het vijfjarig bestaan van VUmc Kinderstad.

Ook blijken 'ouderwetse' gerechten door

E-book beschikbaar.

Zo’n 8.500 kinderen bezoeken jaarlijks deze

Het oppervlakkige netwerk van de Alzheimerpatiënt

dementerenden beter als voedsel te wor-

ISBN

bijzondere speelplek waar ze hun ziekte

den herkend dan 'nieuwigheden' als cour-

9789090268996/

even kunnen vergeten. Broertjes en zusjes

gettes. Het boek bevat informatie over

DRM ISBN

zijn ook welkom. Zo is er een Ajax Spelers-

Behalve bij multiple sclerose, is ook het netwerk in het brein van patiënten

dementie en eten, maar ook recepten van

9789081959629

home, een radiostudio 538 waar kinderen

met de ziekte van Alzheimer onderwerp van onderzoek. Onlangs promo-

de kok Geert Ameel, gespecialiseerd in

zelf DJ kunnen zijn en een minivliegtuig met

veerde arts-onderzoeker Willem de Haan, met lof, op zijn metingen aan die

koken voor ouderen.

een cockpit. Kinderen kunnen internetten,

netwerken. De Haan: ‘Waar Menno Schoonheim vooral diepe knooppunten

Eten om niet te vergeten: Lekker koken

er is een theater en een speel- en bouwhoek.

in de netwerken vond, zijn bij Alzheimerpatiënten vooral de oppervlakkige

voor (dementerende) ouderen.

Voor ouders is er een ruimte waar ze terecht

structuren kwetsbaar. Ik heb gezien dat de plaatsen waar bij deze mensen

ISBN: 9789021552729, €14,95 bij de

kunnen voor een krantje en een kop koffie.

de karakteristieke eiwit-plaques in het brein neerslaan, ook de plaatsen zijn

boekhandel. De opbrengst gaat deels

Spreekkamer

waar de kwetsbare knooppunten in het netwerk zitten. Bij deze patiënten

naar onderzoek door het Alzheimer-

Té kort door de bocht voor u?

Schoonheim vertelt met een opvallend en aanstekelijk enthousiasme over de netwer-

willen we in de toekomst verder onderzoeken waarom de activiteit in die

centrum VUmc. www.alzheimercentrum.nl

Meer informatie over deze onderwerpen: www.VUmc.nl/synaps/meerinfo

Nummer 80

COLUMN

06

knooppunten verandert wanneer er meer schade aan het brein te zien is.’

maart 2013

Synaps

8

9

jaren de relatie tussen nierziekte en hart- en vaatziekten. De Nierstichting kende 1,5 miljoen euro toe. ‘De kans om aan hart- en vaatziekte te overlijden is voor een nierpatiënt veel groter dan de kans om aan de dialyse te moeten.’

In hart en nieren <tekst Sanne Hijlkema illustratie VUmc>

V

Vorig jaar ging het Nigram-consortium officieel van start: NIer-Gerichte Research: van Arterie naar Mens.

Nigram staat ook voor de eerste letter van de steden waarin de samenwerkende universiteiten zijn gevestigd. Onder die noemer zoekt VUmc met de academische ziekenhuizen in Groningen en Nijmegen een betere behandeling voor nierpatiënten. Vier jaar lang voeren ze zes onderzoeksprojecten uit met reageerbuizen, proefdieren en patiënten.

Klassieke risicofactoren Ongeveer 1 op de 20 Nederlanders heeft een verminderde nierfunctie. Zij hebben een grotere kans om te overlijden aan

hart- en vaatziekten dan andere mensen.

Dat komt niet alleen doordat ze vaker bijvoorbeeld een hoge bloeddruk, een hoog cholesterol of suikerziekte hebben.

‘Die klassieke risicofactoren verklaren het verhoogde risico op hart- en vaatziekten van nierpatiënten maar voor de helft’, vertelt consortiumcoördinator Piet Ter Wee, afdelinghoofd nefrologie.

‘We vermoeden dat een verstoring in de calciumfosfaathuishouding die andere helft deels verklaart. We moeten waarschijnlijk eerder in het ziekteproces al therapeutisch ingrijpen op die huishouding, eerder dan we ons tot nu toe gerealiseerd hebben.’

Drie belangrijke hormonen Als het fosfaatgehalte in het bloed licht stijgt, gaat het botweefsel meer

Standaardbehandeling ‘De kans dat nierpatiënten doodgaan aan hart- en vaatziekten is vele malen groter dan de kans dat ze ooit het eindstadium van nierfalen bereiken en op een dialyseafdeling komen’, vult nefroloog en mede-onderzoeker Marc Vervloet aan. ‘Ook mensen met een mild verstoorde nierfunctie hebben al een verhoogd risico op hart- en vaatziekten.’

Nierpatiënten krijgen voor hun cardiovasculaire risicofactoren de standaardbehandeling met bijvoorbeeld bloeddrukverlagers, een zoutarm dieet en/of cholesterolverlagers. Ter Wee: ‘Maatregelen die ingrijpen op calcium of fosfaat nemen we pas als de bloedwaarden stijgen. Het fosfaatgehalte stijgt pas in een laat stadium, bij een nierfunctie van bijvoorbeeld minder dan dertig procent.’

De regulatie van calcium en fosfaat in het lichaam raakt steeds verder verstoord gedurende het nierziekteproces.

Door allerlei moleculaire regelmechanismen blijven de bloedspiegels van deze stoffen echter nog lange tijd normaal.

De drie hormonen FGF23, klotho en vitamine D spelen daarbij een belangrijke rol (zie kader). Ter Wee: ‘De niveaus van die hormonen veranderen al vroeg en dat zou schadelijk kunnen zijn voor nieren, hart en vaten. We gaan onderzoeken of we dat kunnen corrigeren.’

FGF23 aanmaken. FGF23 stimuleert de nier om fosfaat uit te scheiden en heeft het hormoon klotho nodig om aan zijn receptor in de nier te kunnen

Pilotstudies

binden. Hoe slechter de nierfunctie, hoe meer FGF23 nodig is om het fosfaat

Een van de projecten die vanuit het VUmc-onderzoeksinstituut ICaR-VU plaatsvinden binnen het consortium bestaat uit twee patiëntonderzoeken. De ene pilot neemt onder de loep of bestaande medicatie het klotho-hormoon kan beïnvloeden. De ander bestu-

op peil te houden. In de nieren remt FGF23 ook de omzetting van vitamine D naar zijn actieve vorm. En omdat vitamine D nodig is voor een goede opname van calcium en fosfaat in de darmen, zal zowel het fosfaat- als het calciumgehalte dalen. Een lage calciumspiegel verhoogt op zijn beurt de productie van het bijschildklierhormoon PTH, dat ervoor zorgt dat het lichaam calcium vrijmaakt uit het bot. Botontkalking ligt op de loer.

Synaps

nefrologie

nefrologie

Onder leiding van VUmc onderzoekt een consortium van drie UMC’s de komende

Nummer 80

deert het effect van dieetmaatregelen en fosfaatbinders op FGF23. Deze medicatie bindt fosfaat in ingenomen voeding en voorkomt de opname ervan vanuit de darmen. Ter Wee: ‘We onderzoeken of het mogelijk en nuttig is om al met fosfaatbinders te behandelen wanneer het fosfaat in het bloed nog normaal is maar de regelende hormonen al gestegen.’ De pilotstudies moeten de basis vormen voor een veel grotere klinische studie.

‘ Ongeveer 1 op de 20 Nederlanders heeft een verminderde nierfunctie’ Het tweede VUmc-project zal onder meer onderzoeken of receptoren voor de hormonen FGF23 en klotho op de vaatwand van nierpatiënten voorkomen, en wat de effecten van die hormonen op de vaatwand zijn. Ter Wee: ‘Normaalgesproken komen die receptoren daar niet voor, terwijl wel het sterke vermoeden bestaat dat zowel FGF23 als ook klotho invloed hebben op de vaat-

wand en het hart. Inmiddels maakt ons onderzoek het waarschijnlijk dat er geen lokale productie van deze stoffen is, maar dat de in het bloed aanwezige hormonen verantwoordelijk zijn voor de effecten op hart en bloedvaten.’

Overzicht van de NIGRAM-studies De gebogen grijze pijl loopt van de tubuluscel (DCT) in de nier (onderzoeken die vooral plaatsvinden in Nijmegen), via hart en bloedvaten (onderzoek in Groningen en VUmc) naar de mens (onderzoek in Groningen en VUmc). De distale tubulus-

Grootschaliger

cel (‘DCT’ in de figuur) is de belangrijke

Nierstichting Nederland stimuleert sinds 2009 de samenhang in het nieronderzoek door voornamelijk nog consortia waarin meerdere organisaties samenwerken te financieren. Dat paste goed bij de ambities van het VUmc-team, vertelt Vervloet: ‘We vonden ons onderzoek naar vitamine D en de relatie daarvan met hart- en vaatziekten zo veelbelovend, dat we het grootschaliger wilden aanpakken.’

De keuze voor samenwerking met juist Groningen en Nijmegen was alles behalve willekeurig. Ter Wee: ‘Groningen doet veel onderzoek naar vitamine D, Nijmegen naar klotho. Met het geld van de Nierstichting kunnen we onze expertises bundelen.’ En dat is hard nodig.

‘Dit zijn patiënten met zeer complexe aandoeningen.’ 

bron van de productie van klotho, een eiwit dat invloed heeft op vitamine D en calcium-fosfaatregulatie. Dat gebeurt deels via FGF23, het fosfaat-regulerende hormoon. Een laag gehalte van klotho en hoge waarden van FGF23, zoals zichtbaar op de grijze gebogen pijl en optredend bij chronische nierschade, hebben ongunstige invloed op hart en bloedvaten. In gezamenlijk onderzoek worden structurele en functionele afwijkingen aan het cardiovasculaire systeem onderzocht.

Tenslotte wordt in observationeel onderzoek en middels interventies gericht op vooral FGF23 en klotho bestudeerd of veranderingen die daarin optreden een gunstig effect kunnen hebben op het verslechteren van de nierfunctie, het onstaan van cardiovasculaire complicaties en de overlevingskansen voor mensen met chronische nierschade.

Meer informatie over dit onderzoek is te vinden op www.nigram.eu

maart 2013

Synaps

10

11

‘ G oedaardige gynaecologische klachten worden nu écht gezien’

gynaecologie

gynaecologie

Hans Brölmann, hoogleraar gynaecologie

Vrouwenkwaaltjes, worden ze geringschattend genoemd in de volksmond.

Maar gynaecologische klachten kunnen de kwaliteit van leven enorm ondergraven, zegt Hans Brölmann, hoogleraar gynaecologie aan VUmc. ‘Ze zijn verantwoordelijk voor een groot deel van het ziekteverzuim van vrouwen. De maatschappelijke impact is een tijdlang onderschat. Door de toename van het aantal vrouwen dat werkt in de hogere regionen van de arbeidsmarkt, winnen gynaecologische klachten aan prestige.’

I

< t e k s t W i l m a M i k f o t o's H a r r y M e i j e r e n V U m c >

In 2002 kwam Brölmann naar VUmc als hoogleraar gynaecologie, in het bijzonder de endoscopische chirurgie. Al vroeg in zijn loopbaan zag hij de grote mogelijkheden van endoscopische chirurgie. Aanvankelijk werd begin jaren zeventig de laparoscopie ingezet om in de buik te kijken en voor kleine ingrepen zoals sterilisatie. Het duurde nog tot eind jaren tachtig voordat de techniek werd toegepast bij grote operaties zoals het herstellen van verzakkingen en het verwijderen van eierstokken of baarmoeder. Oudere gynaecologen beginnen vaak niet meer aan deze nieuwe techniek, onder jongeren is het enthousiasme inmiddels groot.

maakt veel minder grote sneden. Ook komt darmuitval veel minder vaak voor.’ Waar nu nog veel te winnen valt, is de postoperatieve periode. Want wat blijkt? Vrouwen bij wie de baarmoeder is verwijderd, blijven allemaal zes weken thuis, of ze nu op de oude of nieuwe manier zijn geopereerd. ‘Dat is natuurlijk niet de bedoeling, want dat is meestal namelijk helemaal niet nodig’, meent Brölmann. Vandaar dat er twee onderzoeksprojecten zijn opgezet, samen met het EMGO + -instituut en met subsidie van ZonMW. Een eerste resultaat is een interactieve website, die momenteel voor studiedoeleinden wordt gebruikt

en nog niet openbaar is. Hierop kunnen vrouwen checken wat ze in de weken na de operatie wel en niet mogen doen. Uit ons onderzoek, inmiddels gepubliceerd in het British Journal of Obstetrics and Gynaecology blijkt dat vrouwen die begeleid worden door middel van een interactieve website eerder opknappen na een operatie dan vrouwen die op de nu gebruikelijke manier worden geïnformeerd.

Baarmoeder sparen ‘Haal de baarmoeder er maar uit.’ Dat was de eerste reflex van gynaecologen in de jaren tachtig bij alle problemen van 

Zes weken thuis Een laparoscopische operatie neemt meer tijd in beslag dan de conventionele ingreep, maar de grote winst zit hem in het snelle herstel van patiënten. ‘Je Synaps

Nummer 80

‘ Gynaecologie kent een enorme range aan emoties: van diep verdriet tot grote vreugde’ maart 2013

Synaps

13 die vrouwen hadden met menstruatie of met pijn die gerelateerd was aan de baarmoeder. En die ingreep gebeurde ongeveer 25.000 keer per jaar. Nu is het beleid veel meer gericht op het sparen van de baarmoeder, zeker als het gaat om goedaardige myomen. Het aantal verwijderingen is inmiddels gezakt tot 12.000 en daar heeft de website www.myoom.nl ongetwijfeld aan bijgedragen. Vrouwen die het advies hebben gekregen voor zo’n verwijdering, kunnen via deze website een second opinion aanvragen bij een van de deelnemende Amsterdamse ziekenhuizen in dit project: naast initiafnemer VUmc zijn dat AMC, OLVG en SLA.

Motivatie Brölmann is actief in de beroepsvereniging NVOG en past president van de European Society van Gynaecological Endoscopy. Hij leidde vele gynaecologen op en telkens herkende hij in hun motivatie voor het vak zijn eigen motivatie.

‘Het kent een enorme range aan emoties: van diep verdriet tot grote vreugde.

De breedte van het beroep: OK, poli, afdelingswerk, onderzoek, met tegelijkertijd de mogelijkheid om je verder te verdiepen in oncologie, verloskunde, fertiliteit.’ De afdeling ontwik-

kelt zich inmiddels tot expertisecentrum voor benigne gynaecologische aandoeningen. Een nieuw aandachtsgebied dat zich richt op goedaardige gynaecologische klachten, van eenvoudig (het voorschrijven van de pil) tot hoogcomplex (endoscopische chirurgie). Brölmann: ‘Nu kunnen we ook deze zorg, die daarvoor onder algemene gynaecologie viel en waar niemand zich verantwoordelijk voor voelde, de aandacht geven die het verdient. Dat betekent ontwikkelen, innoveren en toetsen.’ 

Het aantal gezondheidsapps en medische apps groeit gestaag. Zowel artsen als patiënten maken er veelvuldig gebruik van. Drie reacties op de stelling:

Gezondheidsapps: onmisbaar of een hype?

Reageren?

Mail naar synaps@VUmc.nl

uitgelicht

gynaecologie

12

Dr. Evert Verhagen, onderzoeker EMGO+ en ontwikkelaar van de ‘Versterk je enkel’-app.

‘Gezondheidsapps gaan zeker een belangrijke bijdrage leveren aan de gezondheidszorg. De crux van de stelling zit hem echter in de breedte van de definitie ‘gezondheidsapps’. Er vindt een wildgroei aan verschillende apps plaats. Er zijn bijvoorbeeld apps die informatie voor de

Myomen

patiënt bevatten, apps die ambulant monitoren en apps die een gezonde

De schatting is dat 60% van alle vrouwen tussen de 45 jaar en 50 jaar een myoom heeft. Ze veroorzaken niet altijd klachten en dan kunnen ze gewoon blijven zitten. Maar als er sprake is van

leefstijl stimuleren. Met name de laatste categorie wordt naar mijn mening erg gehyped terwijl de effectiviteit discutabel is.

Gedragsverandering vang je niet zomaar even in een app. Echter, voor apps die op interactieve wijze informatie voor de patiënt bevatten of ambulant kunnen monitoren – zelfs een combinatie van beiden is mogelijk – is zeker een toekomst. Helemaal met oog op de efficiëntieslag die de zorg moet maken.’

‘ Het aantal baarmoeder-

mr.dr. Sjaak Nouwt, adviseur gezondheidsrecht KNMG

verwijderingen is

‘‘Gezondheidsapps’ of ‘medische apps’ zijn dan misschien nog niet

inmiddels gezakt tot

onmisbaar, maar dat zal niet lang meer duren. In 2011 waren er al zo’n

12.000 per jaar’

Zakkaartjes en Farmacotherapeutisch Kompas, gebruiken artsen het

20.000 medische apps. Apps met naslagwerken, zoals Medische meest. Maar nieuwe juridische risico’s liggen op de loer. Dat geldt vooral voor apps die adviezen verstrekken. Wat als bijvoorbeeld de Instant

Synaps

Nummer 80

maar hij de volgende dag overlijdt aan een hartstilstand? Is de arts dan

Bij een Vizablate-behandeling wordt een echoscopische probe

aansprakelijk? Of de maker van de app misschien? Er moet een keur-

in de baarmoeder gebracht. Op geleide hiervan wordt een naald

merk voor medische apps komen. De KNMG is hier mee bezig.’

in het midden van het myoom gebracht. Daar klappen als een paraplu vier naaldjes uit die hitte afgeven door middel van biedt uitkomst voor behandeling van myomen die niet ver-

Ine Hendriks, verpleegkundige en gebruiker van verschillende apps

wijderd kunnen worden met laparoscopie of hysteroscopie.

‘Voor mij geldt: gezondheidsapps zijn geen hype meer, maar een aanvul-

Baarmoederverwijdering was dan de enige optie. Brölmann: ‘We

ling om het streven naar een gezonde leefwijze te ondersteunen. Ik heb

vermoeden dat de Vizablate-techniek een hoge vlucht zal nemen

astma, diabetes type 2 en een verhoogde bloeddruk en gebruik meerde-

onder vrouwen die nog kinderen willen krijgen.’ De behande-

re apps: longpas, koolhydraatmeter, pillboxie, diverse apps met

ling vindt plaats in het kader van wetenschappelijk onderzoek

Pilatesoefeningen, Farmaceutisch Kompas, WebMD, EHBO, nHG standaar-

waaraan drie klinieken in Nederland, een in Engeland en een in

den. Sommige daarvan zijn alleen informatief, andere zijn interactief.

Mexico meedoen. Doel: de veiligheid en werkzaamheid van deze

Bij deze laatste moet de gebruiker een dagboek bijhouden met daarin

techniek toetsen.

o.a. de uitgevoerde activiteiten, de gebruikte medicatie, het gebruikte

radiogolven, waardoor het myoom verschrompelt. De techniek

<illustratie Aad Gou dapp el>

menstruatieproblemen – veel bloedverlies of tussentijdse bloedingen, buikpijn gerelateerd aan de menstruatiecyclus, verminderde vruchtbaarheid, of heel grote myomen, moet er worden ingegrepen. Er zijn verschillende technieken voorhanden. Welke techniek wordt toegepast, hangt af van de plek waar het myoom zit. Laparoscopie wordt vaak toegepast, en sinds kort is ook embolisatie in VUmc beschikbaar. Deze radiologische interventietechniek heeft een succespercentage van 75%. En voor myomen op zeer lastige plekken is in VUmc afgelopen jaar de eerste patiënt in Europa behandeld met de Vizablate (zie kader). Brölmann ziet voor de toekomst nog verdere verfijningsmogelijkheden in het toepassen van imaging technieken, met als doel: zo min mogelijk nevenschade.

ECG app zegt dat er niets aan de hand is met het hart van de patiënt,

Onderzoek naar Vizablate

aantal koolhydraten, etc. Helaas vergt dit veel discipline en geeft het de gebruiker niet meer controle en inzicht in zijn of haar aandoening.

‡

Daarvoor bieden deze interactieve apps te weinig relevante informatie of reageren zij bij een minimale afwijking met de opdracht de gegevens met een arts te bespreken. Positief: de gebruiker heeft altijd een historisch overzicht bij de controle door de specialist.’

maart 2013

Synaps

15

Publieke gezondheidszorg

Omvangrijke studie onder zwangere vrouwen

Meer foliumzuur, meer bescherming?

‘Een omvangrijke studie, met een team van tien onderzoekers, zo’n 90 apothekers in Groningen, Friesland en Drenthe en het streven om in ongeveer zes jaar 5.000 vrouwen te bereiken.’ Hoogleraar Martina Cornel, projectleider van de studie FoliumzuurExtra, wil weten of een hogere dosis foliumzuur beter werkt tegen aangeboren afwijkingen en

Actieve apothekers

zwangerschapscomplicaties.

W

<tekst Barbara van Male foto Nationale Beeldbank>

‘We weten al heel lang dat foliumzuur, vitamine B11, de gezondheid van ongeboren baby’s beschermt. Wanneer vrouwen dat voor en tijdens de zwangerschap slikken, biedt dat 50 tot 70 procent bescherming tegen een open ruggetje van hun kind. Inmiddels zijn er sterke aanwijzingen dat een hogere dosis ook aangeboren hartafwijkingen kan voorkomen. Dat willen we nu grootschalig onderzoeken.’ Martina Cornel is hoogleraar Community Genetics & Public Health Genomics aan VUmc en werkzaam bij het EMGO + Instituut, ook de opdrachtgever van de studie. In dat instituut werken onderzoekers van drie faculteiten – VUmc, Psychologie &

Pedagogiek en Gezondheidswetenschappen – samen op het gebied van gezondheid en zorg.

FoliumzuurExtra is een initiatief van VUmc en de Rijksuniversiteit Groningen en de deelnemende vrouwen worden gezocht in Groningen, Friesland en Drenthe. Juist daar omdat Eurocat, een Europees samenwerkingsverband dat aangeboren aandoeningen registreert, in noord-Nederland zit. ‘Hun database over noord-Nederland is een nauwkeurige, betrouwbare bron over aangeboren aandoeningen en zeer bruikbaar voor wetenschappelijk onderzoek.’

‘De centrale vraag in het FoliumzuurExtra onderzoek is: welke dosis werkt

Advies van de Gezondheidsraad Foliumzuur aan bepaalde levensmiddelen toevoegen, dat advies gaf de Gezondheidsraad in 2008. Om op deze manier alle zwangeren en vrouwen die zwanger willen worden, te bereiken. ‘Dat heeft de minister destijds niet overgenomen’, zegt Martin den Heijer, internist-endocrinoloog bij VUmc en een van de opstellers van het advies. ‘Gezien de huidige stand van zaken klopt dat wel. Foliumzuur beschermt inderdaad tegen open ruggetjes, maar er zijn nog te weinig bewijzen dat het ook andere aangeboren afwijkingen kan voorkomen. En belangrijker nog: in voeding komt het ook terecht bij ouderen, kinderen en anderen voor wie het niet bedoeld is, zonder dat je weet wat het effect bij hen is.’

Synaps

mogelijk ongunstige effecten wanneer vrouwen foliumzuur slikken. Ook daarvoor is uiteraard vervolgonderzoek nodig. Eerdere zorgen over miskramen en tweelingen bleken in grote buitenlandse studies niet bevestigd te worden.

Momenteel is de vraag of astma vaker voorkomt bij foliumzuurgebruik.

Nederlands onderzoek liet gelukkig geen verhoogd risico zien. Er zijn volgens ons hele sterke aanwijzingen voor gunstige effecten van hogere doseringen, die wegen zwaarder dan de vrees voor onbekende neveneffecten. Op de website www.foliumzuurextra.nl/onderzoek staan samenvattingen van wetenschappelijk onderzoek over foliumzuur.’

Nummer 80

optimaal?’ In de studie krijgen alle deelnemende vrouwen foliumzuur aangeboden, dus er is geen controlegroep van vrouwen die geen foliumzuur nemen.

Cornel: ‘Vanwege de beschermende werking van foliumzuur vind ik het gewoonweg ontoelaatbaar om vrouwen hiervan uit te sluiten. In de studie worden een lage en hoge dosis foliumzuur vergeleken in een randomized controlled trial, dat is statistisch het meest betrouwbaar.’

De studie vergelijkt de volgende doseringen: minimaal vier maanden 0,4 of 4 mg te beginnen voor de zwangerschap, en vervolgens twee trimesters 0,2 of 0,8 mg.

De huidige, gebruikelijke dosering in het verloop van de zwangerschap zijn 0,4 mg en 0,2 mg. De hogere doses, 4 mg en 0,8 mg, zijn gekozen om een duidelijk verschil te kunnen meten. De 4 mg is gebaseerd op de dosering voor bloedarmoedebehandeling en op de dosis die vrouwen slikken als ze eerder een kind met een open ruggetje hebben gekregen.

‘Het argument voor de hogere doses zijn de aanwijzingen dat meer foliumzuur meer gevallen van een open rug of open schedel en aangeboren hartafwijkingen kan voorkomen. Internationale wetenschappelijke studies laten duidelijk zien dat hogere concentraties een positieve werking hebben. In de loop van de tijd zijn er wel eens zorgen geweest over

‘ De centrale vraag in het FoliumzuurExtra onderzoek is: welke dosis werkt optimaal?’

Consultatiebureaus, apothekers, huisartsen, sociale media, een sticker op de anticonceptiepil, …. er zijn verschillende wegen om vrouwen te bereiken. ‘Want deelname, of insluiting in wetenschappelijke termen, gaat niet vanzelf. En cijfers uit andere onderzoeken wijzen uit dat maar de helft van de zwangeren en degenen die zwanger willen worden, foliumzuur slikt. Dus het bewustzijn is nog niet groot genoeg.’ In de studie FoliumzuurExtra hebben apothekers in het noorden een actieve rol. Zij sturen een deel van hun klanten, vrouwen van 25 tot 35 jaar, een uitnodiging om zich aan te melden voor het onderzoek en voor foliumzuurtabletten. Cornel en haar team bedenken ook andere strategieën om een grote doelgroep te bereiken. ‘Want het is de vraag of een gezonde vrouw wel bij de apotheek komt. Mijn jongere collega’s buigen zich over het gebruik van Facebook en Twitter. Ook huisartsen kunnen een rol spelen en vrouwen in bepaalde leeftijdsgroepen op een consult vragen na te denken over foliumzuur. Omdat we 5.000 vrouwen willen bereiken, in een studie van zeker zes jaar, blijven we goed nadenken over een structurele langetermijnstrategie.’ 

Publieke gezondheidszorg

14

Meedoen?

Vrouwen in Groningen, Friesland of Drenthe die zwanger zijn of willen worden kunnen nog meedoen aan het onderzoek.

Huisartsen, apothekers en andere zorgverleners kunnen deze vrouwen ook op de hoogte stellen. www.foliumzuurextra.nl

maart 2013

Synaps

Té kort door de bocht voor u?

Een selectie uit cursussen, symposia, congressen, promoties en oraties.

Meer informatie over deze onderwerpen: www.VUmc.nl/synaps/meerinfo

Verdubbeling genezingskans kinderleukemie De kans op genezing voor kinderen met een

<beeld DigiDaan>

bepaald type leukemie, teruggekeerde AML, is

Synaps

Cursussen/symposia

Promoties en oraties VUmc

21 maart 2013

14 maart 2013

Nascholing Preconceptioneel

Promotie: J. Wiskerke

dragerschaponderzoek op maat

Titel: Cannabinoid and opioid modulation of

met een nieuwe behandeling in twintig jaar

Doorbraak in pacemakerbehandeling

Locatie: VU medisch centrum

impulsive behavior and drug addiction

tijd gestegen van 16% naar 36%. Dat blijkt uit

Onderzoekers van de afdeling cardiologie

Meer info: www.vumc.nl/nascholing-

Aanvang: 13.45 uur, Aula Vrije Universiteit

een onderzoek dat werd uitgevoerd in 20 lan-

VUmc hebben een doorbraak bereikt met een

huisartsen

den wereldwijd. Het onderzoek betrof ruim

nieuwe strategie voor patiënten met hartfalen

500 kinderen die behandeld waren voor acute

die behandeld worden met een pacemaker

22 maart 2013

Oratie: Prof.dr. J.J.G. Geurts

myeloide leukemie (AML), maar bij wie de

(zogeheten biventriculaire pacemaker). Bij

Nascholing CMV en slechthorendheid

Titel: Een brede blik op het brein

ziekte toch was teruggekeerd. In de jaren

deze nieuwe behandelingsmethode wordt

Locatie: NEMO Science Center,

Aanvang: 15.45 uur, Aula Vrije Universiteit

tachtig en negentig overleefde slechts 16%

gebruik gemaakt van een innovatieve hart-

Amsterdam

van deze kinderen, maar twintig jaar later is

functie analysetechniek, waarbij onder andere

Meer info: audiologie@vumc.nl

21 maart 2013

dat percentage gestegen naar 36%. 'En dat

druk en volume tegelijkertijd in de hartkamer

of (020) 444 0969

Promotie: E.A.M. Westerbeek

betekent dat er elk jaar in Europa tientallen

gemeten worden met behulp van sensoren.

kinderen meer genezen van deze ziekte',

Hiermee wordt het mogelijk de slagingskans

10 april 2013

parameters and quality of life in patients

19 maart 2013

Titel: The impact of fish oil on clinical

gie of kijkoperatie genoemd. Door het gebruik

aldus onderzoeksleider Gert-Jan Kaspers,

van deze behandeling met meer dan de helft

Symposium Fysiotherapie op weg naar

with cancer

Een kijkoperatie bij patiënten met endeldarm-

van een kijkbuis en dunne instrumenten, die

hoogleraar kinderoncologie VUmc.

te verbeteren.

2020 ‘Samen excelleren’

Aanvang: 13.45 uur, Aula Vrije Universiteit

kanker is net zo veilig als de meer ingrijpende

worden ingebracht door kleine sneetjes, blijft

Op dit moment reageert slechts ongeveer

Locatie: VU medisch centrum

klassieke ‘open’ procedure. Met de laparosco-

de patiënt een grote pijnlijke operatiewond

50% van de patiënten met hartfalen gunstig

Meer info: www.vumc.nl/fysio2020

pische ingreep herstellen patiënten ook snel-

bespaard. Dit onderzoek wijst uit dat deze

op de behandeling met een pacemaker. Met

ler en hebben ze minder pijn. VUmc coördi-

manier van opereren bij endeldarmkanker

de nieuwe behandelingstrategie kan de cardi-

18 april 2013

Titel: Hematopoietic stem cell transplan-

neerde een grote klinische studie waaraan 30

even succesvol is als de klassieke 'open'

oloog een optimale prikkelplek in het hart vin-

Congres Samen Sterk!

tation in B- and T-cell lymphoma

medische centra in 8 verschillende landen in

methode van opereren. De ingreep is veilig,

den waarbij de functie van het hart een acute

Thema: gecombineerde ondersteuning

Aanvang: 11.45 uur, Aula Vrije Universiteit

Europa, Noord-Amerika en Azië deelnamen.

dat wil zeggen dat voldoende weefsel wordt

verbetering vertoont. Deze verbetering was

voor mensen met dementie en hun

De laatste jaren worden chirurgische ingre-

weggenomen, is minder pijnlijk en de patiënt

ook na 6 maanden nog aanwezig en hiermee

familie

8 april 2013

pen meer en meer laparoscopisch uitgevoerd,

geneest sneller omdat de operatie minder

is er voor het eerst aangetoond dat acute

Locatie: Singelkerk, Amsterdam

Promotie: K.M.L. Huijbregts

deze techniek wordt ook wel sleutelgatchirur-

ingrijpend is.

hartfunctie verbeteringen op basis van de

Meer info: www.vumc.nl (agenda)

nen die wel helpen, maar ook vervelende bij-

De onderzoeksgroep 'Samen leven met kan-

werken. Een internetcursus, gebaseerd op

ker' van VU en VUmc ontvangt subsidie voor twee projecten, 'Borstkankermodule voor het OncoKompas' en 'Zelfmanagement voor

ten. Het is de bedoeling dat medicijngebruik

slaapproblemen' van Pink Ribbon.

Patiënten met kanker houden na behandeling

<be eld Shu tter Sto c k>

Kijkoperatie veilig

Pink Ribbon steunt borstkankerzorg VUmc

werkingen hebben en verslavend kunnen

28 maart 2013 Promotie: O. Visser

Titel: Collaborative care for depression in pri-

mary care, and the influence of concomitant

specifieke hartfunctie analyse ook een voorspellend effect hebben op het uiteindelijke

29, 30 en 31 mei 2013

physical symptoms

behandelingsresultaat.

Cursus Kwalitatief onderzoek in de

Aanvang: 15.45 uur, Aula Vrije Universiteit

praktijk van de gezondheidszorg (K78), Amsterdam

11 april 2013

cognitieve gedragstherapie, zal worden aan-

Locatie: Amsterdam

Promotie: J.J. Beltman

gepast op de situatie van borstkankerpatiën-

Meer info: www.epidm.nl

Titel: Health professionals and maternal

hierdoor vermindert. Een belangrijke doel-

Eerste steen Onderzoeksgebouw Zuidas

6 en 7 juni 2013

district level

stelling van 'Samen leven met kanker' is om

Afgelopen januari werd de eerste steen

Symposium The Amsterdam

Aanvang: 13.45 uur, Aula Vrije Universiteit

vaak last van klachten, zowel lichamelijk en

onderzoeksresultaten direct te vertalen naar

gelegd voor het Nieuwe Onderzoekgebouw

Gender Identity Meeting

mentaal. OncoKompas is een e-health portaal

de praktijk om de zorg voor patiënten met

(werknaam O|2) naast de polikliniek van

Afscheid prof.dr. Peggy Cohen

waar patiënten hun kwaliteit van leven zelf-

kanker en hun dierbaren te verbeteren.

VUmc. In het gebouw komen diverse labora-

Locatie: VU medisch centrum

standig kunnen monitoren. OncoKompas

toria, onderwijsfuncties en kantoren. Daar

wordt nu speciaal geschikt gemaakt voor

gaan VUmc, de VU, de UvA en het AMC inten-

patiënten met borstkanker.

sief samenwerken in het thema Human

Vrouwen die behandeld zijn voor borstkanker

Health en Life Sciences (H2LS) om belangrijke

hebben meer dan gemiddeld last van slaap-

maatschappelijke vraagstukken op het gebied

problemen. Veelal krijgen ze hiervoor medicij-

van gezondheid op te lossen.

Nummer 80

17

nieuws

Een selectie uit opvallend nieuws op medischwetenschappelijk gebied

agenda <beeld Shutte rStock >

Kort

health in Malawi: mortality and morbidity at

<bee ld Mari eke Wi jntjes>

nieuws

16

Meer info: www.vumc.nl/AmsterdamGenderIdentity-Meeting

Voor meer inschrijvingen, nascholingscursussen, congressen en symposia, kijk op: www.VUmc.nl/paog Voor actuele informatie over promoties en oraties kijk op: www.VUmc.nl/onderzoek maart 2013

Synaps

19 VUmc streeft naar nauwe samenwerking met andere organisaties op lokaal,

Kleine stofjes met

grote gevolgen

regionaal, nationaal en internationaal niveau. Het Hebon-project voegt gegevens van alle umc's in Nederland samen over mensen met erfelijke borst- en eierstokkanker. Zo kan er meer worden onderzocht en de uitkomsten krijgen meer gewicht.

Neuropeptiden, eiwitachtige moleculen die onze hersencellen afgeven, zijn van invloed op het functioneren van het centraal zenuwstelsel. Zij lijken een rol te spelen bij het ontstaan van bijvoorbeeld stemmingsstoornissen en geheugenproblemen, maar ook bij diabetes en overgewicht.

Hersenonderzoeker Matthijs Verhage bestudeert deze kleine stofjes.

M

Database erfelijke borstkanker

samenwerking

hersenonderzoek

18

<tekst M a r i a n n e M e i j e r i n k b e e l d M a r g h e r i t a F a r i n a , F G A /C N C R , V U/ V U m c >

Matthijs Verhage, hoofd van de afdeling functionele genoomanalyse aan VU/ VUmc, doet al jaren onderzoek naar de manier waarop de afgifte van neuropeptiden werkt. Onlangs ontving hij een grote Europese subsidie: de European Research Council steunt het werk van hem en zijn team met een zogeheten Advanced Grant, een beurs die speciaal bedoeld is voor grensverleggend onderzoek. De subsidie bedraagt 2,5 miljoen euro en is te besteden in een periode van vijf jaar.

Kick

Groen gelabelde blaasjes, 'dense core vesicles', gevuld met neuropeptiden verplaatsen zich door rood gelabelde uitlopers van zenuwcellen in kweek.

De blauwe kleur is een maat voor de activiteit van de zenuwcellen (calcium imaging).

Synaps

Nummer 80

‘De Grant geeft ons de mogelijkheid om de komende jaren weer een heel stuk verder te komen. Op de langere termijn kan dat kennis opleveren waarmee artsen de werking van die peptiden kunnen sturen – bijvoorbeeld met geneesmiddelen of elektrische impulsen – en zo patiënten met allerlei soorten ziektebeelden helpen; van psychiatrische aandoeningen tot obesitas.’

Verhage geldt als expert op het gebied van neurobiologie en dan met name de afgifte van neurotransmitters en neuropeptiden. Neurotransmitters zijn stoffen die de communicatie tussen hersencellen verzorgen. Ze zorgen ervoor dat signalen worden doorgegeven binnen het zenuwstelsel, zodat je bijvoorbeeld gaat eten als je honger hebt. Neuropeptiden

<tekst Barbara van Male beeld S h u t t e r S t o c k >

moduleren de werking van die stoffen, waardoor ze zich anders gedragen.

‘Daardoor krijg je een verzadigingsgevoel als je genoeg gegeten hebt. Ook zijn het neuropeptiden die de ‘kick’ teweegbrengen die je kunt voelen na een flinke workout in de sportschool.’

Dr. Jan Oosterwijk,

Prof. dr. Hanne Meijers-Heijboer,

klinisch geneticus UMCG en voorzitter

hoofd afdeling klinische genetica VUmc

Hebon-stuurgroep

‘Het is tamelijk uniek dat we met alle acade-

‘Bij erfelijke borst-eierstokkanker levert het

mische centra en NKI/AvL deze samenwer-

veel meer op als we onze krachten bundelen

king zijn aangegaan. Klinische genetica is een

Fluorescerende eiwitten

dan dat ieder centrum zijn eigen ding doet,

klein en jong specialisme, we kennen elkaar

Verhage heeft ontdekt hoe de afgifte van neuropeptiden in de zenuwcellen verloopt. In de cellen zitten namelijk speciale blaasjes, dense core vesicles (DCV’s), die de stof afscheiden. De komende jaren wil hij meer zicht krijgen op de werking van die afgifte, welke genen en eiwitten daarbij betrokken zijn en hoe die processen van buitenaf kunnen worden beïnvloed. ‘Voor het zover is, is nog veel fundamenteel onderzoek nodig.

Reductionistische studies op celniveau, dat is wat we doen, ook de komende jaren. We hebben een heel mooie methode ontwikkeld om te zien wat er gebeurt in die DCV’s in gekweekte zenuwellen van muizen of mensen. We doen dat door eiwitten in de cel te labelen met fluorescerende eiwitten om te kijken hoe ze zich gedragen. Zo kunnen we ook de afgifte van neuropeptiden door de DCV’s heel precies in beeld brengen.’ 

maar geen statistisch significantie haalt.

allemaal, en dat helpt. Bovendien is het ter-

Vandaar dat de afdelingen genetica in

rein heel erg breed: van fundamenteel onder-

Nederland hun gegevens over mogelijke

zoek naar het informeren van huisartsen. Er

BRCA-families geanonimiseerd samenvoegen.

is dus voor elk wat wils in deze constellatie.

We willen bijvoorbeeld verklaren waarom van

En verder is samenwerken een kwestie van

twee zussen die draagster zijn de ene op haar

geven, nemen en gunnen. Als wij samen

27ste borstkanker krijgt en de ander tot op

optrekken kunnen we aanhaken bij de abso-

zeer hoge leeftijd niet. Ook willen we meer

lute wereldtop en een prominente plek ver-

maatwerk kunnen leveren bij diagnostiek en

overen. Dat proces is al gaande en dat komt

behandeling. Daarom ontvangen alle mensen

ook doordat wij onze data zo goed op orde

in Nederland die ooit klinisch genetisch zijn

hebben. Met de ZonMW-subsidie voor het

onderzocht vanwege borst- en eierstokkanker

Hebon Resource project is een infrastructuur

– in totaal 36.000 – een uitnodiging mee te

opgezet die momenteel wordt gevuld met

doen aan een omvangrijk en langlopend

data. Wij als VUmc hebben direct baat bij de

Hebon Resource project. Veel van hen hebben

samenwerking. We hebben bijvoorbeeld met

een BRCA-mutatie, maar er kunnen ook ande-

samples die andere centra ons hebben gele-

re factoren een rol bij spelen.

verd onderzoek kunnen doen naar het effect

Omgevingsfactoren zijn één spoor van het

als dezelfde mutatie zich een tweede keer

onderzoek, het andere spoor is een zoektocht

voordoet. Dat onderzoek is inmiddels inter-

naar nog onbekende genetische factoren die

nationaal gepubliceerd. In ons eentje hadden

mede bepalen of men kanker krijgt of niet.

we dat nooit voor elkaar gekregen.’

Het derde spoor is monitoren van screening en behandeling voor deze grote patiëntengroep. Het zou onethisch zijn om niet alles uit de kast te halen.’

maart 2013

Synaps

20

Soma & Psyche

Pillen of rennen: wat werkt bij depressie en angst?

Wat maakt dat mensen met depressies en angststoornissen zich beter voelen na behandeling? Daar probeert een team van onderzoekers van GGZ InGeest en VUmc een antwoord op te geven. Ze vergelijken de werking van antidepressiva en runningtherapie met elkaar.

B

Behandeling met antidepressiva en bewegingstherapie zijn beiden effectief gebleken bij depressies en angststoornissen maar zijn weinig vergeleken in één onderzoek. Dóra Révész, een van de onderzoekers: ‘Wat maakt nu dat antidepressiva werken, of dat runningtherapie werkt? En waarom reageert de ene persoon goed op de behandeling, en heeft het bij de ander minder effect? We willen echt kijken naar de biologie achter deze interventies en naar diverse processen die een rol bij kunnen spelen. Wat zorgt voor de verhoging van het stresshormoon cortisol of voor een overactief immuunsysteem? En verandert deze fysiologische stress door behandeling van angst en depressie? Allemaal vragen waar we in deze studie – die valt onder de onderzoekslijn soma en psyche – antwoorden op zoeken, zodat we uiteindelijk gerichter kunnen adviseren en behandelen. Het zou mooi zijn als we een nieuwe evidence-based methode kunnen toevoegen aan de behandelmogelijkheden voor een grote groep patiënten.’

Synaps

Nummer 80

< t e k s t W i l m a M i k b e e l d G G Z i n G e e s t i l l u s t r a t i e Maartje Kunen>

Loten Mensen die zich bij GGZ inGeest aanmelden met een depressie of angststoornis en mee willen doen aan het MOTAR onderzoek (MOod Treatment with Antidepressants or Running) worden uitgebreid psychologisch en lichamelijk onderzocht. Via loting wordt bepaald in welke conditie ze komen. De ene groep van 120 patiënten krijgt gedurende zestien weken antidepressiva en wordt begeleid door een psychiater. De andere groep van 120 patiënten gaat gedurende eenzelfde periode drie maal per week een half uur hardlopen in het Amsterdamse Bos. Dat gebeurt in groepsverband onder begeleiding van runningtherapeuten. ‘Ons protocol met runningtherapie is relatief nieuw binnen de GGZ’, zegt Révész. ‘We werken namelijk met hartslagmeters om ook te kunnen

achterhalen hoe intensief de training moet zijn. Na een zorgvuldige en voorzichtige opbouw is het uiteindelijke doel dat de patiënten op 70 tot 85% van hun kunnen gaan lopen. Uit literatuur blijkt dat deze intensiteit effectief is voor het verminderen van de klachten.’

Na de interventies volgt opnieuw een uitgebreid onderzoek en na een jaar vullen de deelnemers nog eens een vragenlijst in. Wie na de onderzoeksperiode nog ondersteuning nodig heeft, komt uiteraard in het reguliere behandelcircuit van GGZ inGeest. MOTAR wordt momenteel ook opgestart bij Prezens Amsterdam en locatie Zuiderpoort in Haarlem.

Maatschappelijke trends Hardlopen is hot. Bij huisartsen wordt erop gehamerd terughoudend te zijn bij

Verandert fysiologische stress door behandeling van angst en depressie?

het voorschrijven van antidepressiva.

Daarnaast neemt de aandacht voor een gezonde leefstijl toe en blijkt sporten ook gezond voor je immuunsysteem. Er is een snel groeiend aantal Nederlanders dat te dik is, bovenop een gestage stijging van het aantal burgers dat kampt met depressies en angststoornissen. Zie hier de maatschappelijke tendensen die de MOTAR-studie voortstuwen. Révész: ‘Kijk naar de nieuwe NHG-richtlijnen, waar verschillende eerste-stap interventies zijn ingevoerd bij de behandeling van depressie en angst: ga eerst aan de slag met de leefstijl en zelfhulp voordat je aan psycho- of farmacotherapie begint. Dat is een subtiele verschuiving.’

Het enthousiasme binnen GGZ inGeest voor runningtherapie is groot. ‘Het zit nog niet in het reguliere aanbod, maar therapeuten bieden zich al aan om mee te doen aan deze nieuwe behandelmethode. Het is aan ons om te bewijzen in welke mate, hoe en bij wie het werkt.’ 

Cellulaire veroudering Bij mensen met een depressie of angststoornis treedt snellere celveroudering op dan bij mensen zonder deze klachten. Ze hebben kortere telomeren (de beschermkapjes van het DNA), wat betekent dat hun cellen ouder zijn dan de cellen van leeftijdsgenoten zonder stoornis.

Het MOTAR-onderzoek schenkt specifieke aandacht aan de veroudering van cellen en met name aan de vraag of dit proces reversibel is.

Verouderde cellen hangen mogelijk samen met het sneller ontstaan van lichamelijke klachten en vergroten de kans op het ontstaan van verschillende ‘ouderdomsziekten’, zoals bijvoorbeeld hart- en vaatziekten, diabetes en dementie. Risicofactoren lopen uiteen van een grote middelomvang, verhoogde bloeddruk, cholesterol of glucosewaarden, maar ook toegenomen inflammatie en oxidanten. Deze risicofactoren zetten het lichaam onder druk, en worden ook wel ‘metabole stress’ genoemd. Bij mensen met een depressie of angststoornis is er vaker sprake van metabole stress.

Leidende vragen bij dit vernieuwende onderzoek zijn: welke effecten hebben antidepressiva en runningtherapie op celveroudering en metabole stress bij mensen met depressies en angststoornissen? En draagt de even-

Het is nog mogelijk om aan de studie

tuele vermindering van hun klachten

mee te doen. Kijk voor meer informatie

bij aan de vermindering van celverou-

op www.motar.nl

dering en metabole stress?

maart 2013

Synaps

23

Kort

Een selectie uit opvallend nieuws vanuit GGZ inGeest

Eerste hulp bij psychiatrische problemen

in de naaste omgeving van de cliënt en de

Het Intensief Behandelteam Thuis (IBT),

betrokken bij de behandeling. Daklozen,

onderdeel van de Spoedeisende Psychiatrie

patiënten met primair verslavings- of (L)

Amsterdam, biedt opnamevervangende en

VG-problemen en patiënten met een (F)ACT-

opnameverkortende behandelingen. Het biedt

inschrijving komen niet in aanmerking voor

hulp aan mensen die door hun psychiatrische

behandeling bij het IBT.

Té kort door de bocht voor u?

Meer informatie over deze onderwerpen: www.VUmc.nl/synaps/meerinfo

die afwijken van de klassieke geheugenproblemen: ze worden plots bijvoorbeeld heel teruggetrokken of juist ongeremd. Vaak volgt een lange, frustre-

problemen in crisis zijn of in crisis dreigen te

rende zoektocht langs verschillende specialisten

raken en die zonder intensieve behandeling

Informatie en aanmeldingen

mogelijk opgenomen zouden moeten worden

Voor meer informatie of voor het aanmelden

in een psychiatrisch ziekenhuis. Het IBT bege-

van patiënten: T (020) 590 41 30, dagelijks van

Expres trillen en zweten

leidt ook cliënten die na een opname naar

08.30 – 22.00 uur. 's Nachts staat dit nummer

Voor wie bang is te spreken in het openbaar.

huis gaan, maar daarbij nog extra ondersteu-

doorgeschakeld naar de meldkamer van

Voor wie vreest een rood hoofd te krijgen en

ning nodig hebben. Op deze manier kunnen

Spoedeisende Psychiatrie Amsterdam.

daardoor niet serieus genomen te worden.

opnames worden verkort.

Voor wie bang is om lange stiltes te laten val-

Medewerkers van het IBT kunnen dagelijks

len en daardoor oninteressant te lijken. Voor

langskomen om bijvoorbeeld cliënten te hel-

iedereen die zich door dit soort angsten in

pen tot activiteiten te komen of medicijnen

het dagelijks leven belemmerd voelt, werkt

langs te brengen. Omdat de behandeling in de

GGZ inGeest in groepen met een exposurebe-

eigen omgeving plaatsheeft, worden mensen

handeling en dat blijkt heel effectief. Tijdens de behandeling stellen de deelnemers zich

Synaps

bloot aan dat wat ze juist door de angst ver-

Nieuwe behandelmethode misbruikslachtoffers effectief

mijden: expres trillen, zweten, rood worden,

Eén op de tien vrouwen is als kind lichamelijk

niet de enige zijn. Zij vertellen elkaar hoe de

mishandeld of seksueel misbruikt. Dit leidt

ander écht overkomt, dus niet dom of gek en

vaak tot klachten die voortduren tot in de vol-

dat stiltes goed te verdragen zijn. De groep

wassenheid. Op 28 februari promoveerden de

komt één keer per week, op donderdag van

psychiaters Ethy Dorrepaal en Kathleen

15.00 tot 17.00 uur, bij elkaar. Nieuwe deelne-

een fout maken. Deelnemers ervaren dat zij

Thomas op onderzoek naar een nieuwe

baar zijn. Vergoeding is daarvoor volgens

behandelmethode voor misbruikslachtoffers

beide promovendi even vanzelfsprekend als

met een complexe posttraumatische stress-

het gipsen van een door kindermishandeling

Meer informatie/aanmelden

stoornis. De uitkomsten zijn hoopgevend.

gebroken been. Zij zijn dan ook zeer negatief

GGZ inGeest, polikliniek angst & dwang

Dorrepaal ziet een duidelijke vermindering

over het voorstel van het College voor

Burg. Hogguerstraat 1183

van klachten, Thomaes constateert een verbe-

Zorgverzekeringen om deze vergoeding uit

1064 EK Amsterdam

terde hersenfunctie. De gevolgen van kinder-

het zorgverzekeringspakket te halen.

T (020) 788 5200

mishandeling kunnen ernstig, maar behandel-

www.ggzingeest.nl

mers kunnen tussentijds instromen.

Depressie: min x min = plus

mitter. Met positron emissie tomografie (PET), formules, leidt te weinig remming (‘min-min’)

Ursula Klumpers onderzocht de rol van de

in combinatie met magnetische resonantie

tot stimulatie (‘plus’). En bij patiënten met

neurotransmitterreceptor GABAA bij depres-

imaging (MRI) vond Klumpers bij patiënten

een depressie blijkt in de hersenen inder-

sie. Neurotransmitters zorgen voor overdracht

met een depressie een verlaagde GABAA-

daad vaak sprake van plaatselijke hyperacti-

van signalen in de hersenen. GABA (gamma-

receptorbinding. Deze wordt waarschijnlijk

viteit, vooral in gebieden die te maken heb-

aminoboterzuur) is in menselijke hersenen de

veroorzaakt door weefselverval. Hierdoor

ben met angst en stemming’, concludeert

meest voorkomende remmende neurotrans-

vindt in sommige hersengebieden te weinig

Klumpers.

Nummer 80

Een aantal patiënten van de 600 die jaarlijks het Alzheimercentrum VUmc bezoeken heeft klachten

eventuele vaste behandelaar zoveel mogelijk

remming plaats. ‘Net als in wiskundige

Dementie of een manische stoornis?

Zorgpad neuropsychiatrie

nieuws

22

naar de oorzaak. Het zorgpad neuropsychiatrie, dat GGZ inGeest en het Alzheimercentrum VUmc samen uitvoeren, biedt uitkomst.

H

<tekst M a r i a n n e M e i j e r i n k beeld S h u t t e r S t o c k >

‘Het zorgpad neuropsychiatrie is bedoeld voor patiënten met een complex geheel van psychische en cognitieve problemen’, vertelt VUmc-neuroloog Yolande Pijnenburg ‘Ze zijn meestal verwezen vanuit de GGZ omdat hun problematiek moeilijk te ontrafelen is. We werken met een multidisciplinair team, zodat we precies kunnen uitzoeken hoe het in elkaar zit. Dat is het grote voordeel van de samenwerking tussen VUmc en GGZ inGeest. Mijn collega’s en ik zoeken naar neurologische aanwijzingen voor dementie. De psychiaters richten zich op de psychische klachten en het gedrag. Daarnaast zijn er andere specialisten betrokken bij het onderzoek, zoals radiologen, psychologen en gespecialiseerde verpleegkundigen. Zo combineren we harde diagnostiek met systematische observaties van gedrag en stemming. Samen leggen we alle puzzelstukjes bij elkaar en proberen we tot een sluitende diagnose te komen. Deze aanpak is uniek in Nederland.’

Typisch voorbeeld Voor de patiënt is het prettig dat al het neurologisch onderzoek binnen een dag kan worden gedaan. De screening omvat onder meer een ECG, onderzoek van bloed en hersenvocht, een cognitieve vaardighedentest en een MRI. Ook spreekt de psycholoog apart met de partner over de situatie thuis en de veranderingen in het gedrag.

Onder de patiënten bevinden zich ook relatief jonge mensen. Yolande Pijnenburg: ‘Bij iemand van rond de zestig wordt dementie niet altijd herkend.

Neem het geval van een vrouw van 58, die maatschappelijk heel actief is en prima functioneert en dan opeens manische verschijnselen krijgt. Dat kan een eerste teken zijn van dementie, maar ook van een moeilijk te behandelen late manie.’ Het is een typisch voorbeeld waarbij de combinatie van neurologisch en psychiatrisch onderzoek zijn meerwaarde laat zien. Psychiater GGZ inGeest Max Stek: ‘Zo nodig nemen we de patiënt kort op om gedrag, stemming en dagelijks handelen van de patiënt te

verzamelen en bespreken vervolgens met de familie wat onze indrukken zijn.

Daarna sluiten we onze bevindingen kort met onze collega’s van VUmc en komen we tot een gezamenlijke conclusie.’

Verlichten Met het stellen van de diagnose is de weg geopend naar adequate hulp. Is er primair een psychiatrische oorzaak, dan kan dat een behandelplan zijn.

Dementie is niet te genezen, maar wel is het mogelijk symptomen waar patiënten en omgeving veel last van hebben, te verlichten. Voor de familie is in alle gevallen advies en ondersteuning van groot belang.  Meer informatie voor verwijzers • D iagnostische opname ouderenpsychiatrie www.ggzingeest.nl of T (020) 788 5473 • Vooronderzoek VUmc Alzheimercentrum www.alzheimercentrum.nl of T (020) 444 0742

maart 2013

Synaps

Doorsnede <tekst Medisch erfgoed, Caroline Arps en Vivi Heine>

Deze hersencoupe is gemaakt door Gerbrandus Jelgersma (1859-1942), arts en later hoogleraar psychiatrie. Hij is niet alleen bekend geworden vanwege zijn rol bij de introductie van de psychoanalyse in Nederland, maar ook door zijn wetenschappelijke werk op het gebied van de hersenanatomie.

Hij liet menselijke hersenen ongeveer zes maanden in een kleuroplossing staan, zodat de zenuwen kleurden. Vervolgens werden de hersenen in zeer dunne plakjes gesneden waardoor de zenuwbanen door de hersenen te volgen waren. Voor het snijden van de coupes gebruikte Jelgersma een speciale reuzenmicrotoom: een mechanisch mes waarmee de hersenen in z'n geheel in plakjes gesneden konden worden. De hersencoupes bewaarde hij en vormden de basis voor zijn hersenatlas: Atlas anatomicum cerebri humani. Deze atlas met ‘168 doorsneden van menschelijke hersenen’ verscheen in 1931 en werd nog tot in de jaren zestig gebruikt.

Tegenwoordig zijn er veel meer mogelijkheden om de anatomie van de hersenen in kaart te brengen. Beeldvormende technieken zoals MRI maken het mogelijk de structuur van de grijze stof en de witte stof zichtbaar te maken in de hersenen van levende mensen.

<f ot o M ark van de n Brink >

Toen & Nu

24

Dr. Vivi Heine, universitair docent VUmc: ‘Een van de neurologische aandoeningen die goed te zien zijn op een MRI-scan, is Vanishing White Matter. Bij deze vooral bij kinderen voorkomende ziekte verdwijnt de witte stof in de hersenen, wat kan leiden tot motorische problemen, spasticiteit en invaliditeit. Vaak overlijdt de patiënt op jonge leeftijd. Deze aandoening is nu nog niet te behandelen, maar in ons stamcellab wordt hard gewerkt aan een celtherapie om hersenschade te verminderen bij kinderen met Vanishing White Matter. Ik ben dan ook erg blij met de de Vidibeurs van € 800.000 die ik hiervoor heb gekregen.

Tegenwoordig kunnen we veel meer op hersencoupes zien dan Jelgersma destijds. Nu is het bijvoorbeeld mogelijk om, met behulp van antilichamen, de verschillende celtypes in de hersenen te herkennen. We kunnen zelfs het ontwikkelingsstadium zien waarin een hersencel zich bevindt. En dat is zeer waardevolle informatie bij de totstandkoming van een stamceltherapie.’

Foto Museum Boerhaave

Synaps

Nummer 80