s i e r De Geb
oor teg
ron
Herse
d
nkro
nkels
Voge lval le
i
Pube
rpla
za
e j n a v
leven
2
Je leven is net een reis.
6
Blik op
je brein
Die begint al voordat je geboren wordt, in de buik van je moeder. Daar wordt alles zo goed mogelijk voorbereid en ingepakt zodat je een goede start hebt. Zodra je geboren wordt, reis je langs verschillende stations: van baby naar peuter, van kind naar puber, en van puber uiteindelijk naar volwassene. Onderweg kom je heel veel soorten mensen tegen. Je maakt allemaal bijzondere dingen mee en je komt in allerlei verschillende omgevingen terecht. Al die indrukken hebben een invloed op hoe jij leeft en opgroeit. Benieuwd hoe dat zit? Ga dan met ons mee op de reis van je leven!
4
In de buik
8
10
Baby in 3D
Dit is DNA Chan tal 'De afgelopen 10 jaar hebben onderzoekers in heel Nederland samen kinderontwikkeling onderzocht. Dit tijdschrift gaat over de reis die de wetenschappers samen hebben gemaakt op zoek naar antwoorden, maar ook over de reis van jouw leven: van vóór de geboorte tot nu. Veel plezier!'
3
14
Zingende zebravinken
12
& brabbelende baby’s
18
In de
MRI-scanner
Hersenen
op film
23
20
Hoe was het?
Dubbel zien
24
Best Friends Forever
26
ine
Altijd onl
28
Help, ik ga puberen
32
Vier
vragen
4
INLEIDING
In de buik
nt zo snel Wist je dat je op geen enkel ander mome t waar! groeit als in de buik van je moeder? Ech als eien Als je na je geboorte net zo hardezou gro er wegen ervoor, dan zou je nog voor je 18 al me bber. dan ’s werelds allerhoogste wolkenkra Als je er goed over nadenkt, is dat eigenlijk niet zo raar. In negen maanden tijd groei je van een heel klein klompje cellen tot een compleet mensje. Omdat de hersenen zo ingewikkeld zijn, beginnen die al vroeg met groeien. Dat start in de derde week van de zwangerschap. Heel lang zijn de hersenen een soort gladde buis, die steeds iets groter wordt. In de laatste drie maanden groeien ze het meest. Dan verandert die gladde buis in een soort walnoot, met allemaal plooien en groeven. Ook worden alle hersendelen netjes met elkaar verbonden.
Dat weten we uit bijzondere hersenplaatjes. Moeders gingen met hun baby in hun buik in een MRIscanner. Dat is een grote machine die foto’s maakt van de binnenkant van je lichaam (misschien heb je er zelf ook al eens ingelegen). Zo ook van de hersenen van een baby in de buik. Dat kan zelfs in 3D!
Yllza
‘Hi, ik ben ! Ik vind vooral de periode net voor en net na de bevalling heel interessant. Dit is het moment dat de hersenen van de baby het meest groeien. Als de ouders vaak ruzie maken tijdens de zwangerschap kan dat een invloed hebben op de hersengroei van de baby. De hersenen zien er dan net iets anders uit, waardoor ze ook een beetje anders werken. Als het kind wat ouder is, kan het daardoor gedragsproblemen krijgen. Misschien vinden ze het moeilijk om om te gaan met hun emoties, en schreeuwen of huilen ze veel. Of misschien vinden ze het lastig om te leren op school.’
5
... t da
, ker do n b uik r e de og e et s h y's in met h i ab ijk ek u rl ken. B muzi u t l me rui . Na aai en en aar ka s e v l n alv roe beh en, p v oora s e or k, all et s te h muzie n. h enen e is ll naar ig va biljo ? Deze a k l i e t an aag bu a by ap w rus s v de r r sch an een b d kan e g n In r er i ook g en ze v oe wa d d e z er senen pen of g n maa teren r wor a s d e h eren lo eel v lui n. Daa te d legd in s t an l e a t la n aang e later k draagt. to n e h er in n word e r dat je je je g e dat e hoe j ing e rv oo Wis t verbind or g en e len ook n a z e her s nding en l. Ze bep i b r hoo e v p sc o n lere t zi jn dat boren bent, kan he Als je te vroeg ge hool kan het mer groeien. Op sc je hersenen langza , je te co ncentreren dan lastig zi jn om n. ke ma te iend en te leren of om vr
e j t
s i W
Baby's in de buik bewegen veel meer dan pasgeboren baby's. Ze rekken, strekken en schoppen. Dat is best moeilijk voor onderzoekers. Om een scherp hersenplaatje te krijgen, moet de baby namelijk wel goed stilligg en.
MYTHE OF FEIT:
Onze hersenen bestaan uit drie delen Onze hersenen bestaan uit verschillende delen. Veel mensen noemen dit het reptielenbrein, zoogdierenbrein en mensenbrein. Maar klopt dit eigenlijk wel?
reptielen Het zoog brein zorgt ervoor dierenbrein Het
dat we ademhalen, dat ons hart klopt en dat we vluchten als er gevaar is. Het vormt zich het eerst.
stuurt je gedrag aan. Het zorgt er ook voor dat je emoties voelt en dat je je dingen kunt herinneren.
Als laatste vormt het
mensenbrein zich. Hierdoor kunnen we zo goed nadenken, dingen leren en onze emoties beheersen.
Het klopt dat we verschillende delen in de hersenen hebben die verschillende dingen kunnen. Maar al die hersendelen zijn allemaal met elkaar verbonden en werken heel goed met elkaar samen. Onze hersenen zijn ook niet beter dan die van andere dieren, ze zijn gewoon een beetje anders!
6
BLIK OP JE BREIN Je hersenen zijn het meest ingewikkelde orgaan van je hele lijf. Ze helpen je lezen, leren, vrienden maken en dansen op je lievelingsmuziek, maar zorgen er ook voor dat je ademhaalt en dat je hart klopt. Hoe doen ze dat toch? Laten we een kijkje nemen in ons bijzondere brein.
Beschermend bot
Je hersenen zitten veilig opgeborgen achter je schedel. Dat is maar goed ook, want ze zijn heel zacht. Het brein bestaat voor meer dan de helft (60 procent) uit vet.
Feitje
LEGOBLOKJE
1 EN 1,5 KILOGRAM. JE HERSENEN WEGEN TUSSEN DE LK! DAT IS EVENVEEL ALS EEN PAK ME
Dit gekke ding is de bouwsteen van je brein: een zenuwcel. We hebben er maar liefst 80 tot 100 miljard! Superveel dus. Zenuwcellen kunnen informatie ontvangen en doorgeven. Dat gaat de hele dag – en nacht! – door. Zo weet het brein precies wat er in je lijf gebeurt.
SLIMME WALNOOT
Je hersenen lijken op een grote walnoot: ze hebben allerlei plooien en groeven. Dat is een slim trucje van de evolutie: hierdoor past er veel meer informatie in je hoofd. Denk maar aan een bladzijde van een boek. Als je dat verfrommelt, is het een stuk kleiner dan de gladde versie. Toch staat er nog precies hetzelfde op! Slim hè?
Wist je dat...
Sommig e uitloper s va n een zenuwcel zi jn lang er dan een meter – helemaal van je hoof d tot je voet!
7
GROTE INVLOED
Dit zijn je grote hersenen. Die bestaan uit verschillende onderdelen. Aan de voorkant van je voorhoofd zit de frontale schors. Hiermee denk je en maak je keuzes. Hij zorgt er ook voor dat je geen gekke dingen doet. Bij de meeste mensen zit taal links en bovenop in het midden verwerk je alle informatie die binnenkomt: wat je hoort, ruikt en voelt.
Wi d st
ki n
je . t.. da
st
wassenen? dan v ol ebben d er s – en ben en h ing an je ou je slimmer. d i nd et er rb n be ve nell ok ee o s en je d u s m ke ie
je
er en Hi m er eer do or he r le s er
PLAKJE BREIN?
Als je plakjes van de hersenen bekijkt, zie je twee lagen: grijze stof en witte stof. De grijze stof zit aan de buitenkant. De witte stof zijn de verbindingen tussen hersengebieden. Die verbindingen worden beschermd door een glad wit laagje. Daardoor gaat de informatie súpersnel van cel naar cel: met wel 360 kilometer per uur. Dat is even snel als Max Verstappen!
KLEIN VAN STUK
Onder de grote hersenen zitten nog twee stukjes brein: de kleine hersenen of het cerebellum. De kleine hersenen zijn even groot als je vuist en acht keer zo klein als je grote hersenen. Toch zitten hier meer dan de helft van alle zenuwcellen! De kleine hersenen gebruik je als je iets wilt pakken of ergens heen wilt lopen.
OEROUD
Dit lange deel is de hersenstam, het oudste deel van je brein. Hier komt alle informatie uit je lichaam je hersenen binnen en andersom. Het is de automatische piloot van je lijf. De hersenstam zorgt ervoor dat je blijft ademen, dat je hart blijft kloppen en dat je ’s avonds lekker in slaap valt.
Dit
Sonja
is S
on
ja!
‘Hoi, ik ben ! Ik bekijk hoe de hersenen van een baby zich voor de geboorte ontwikkelen. Dat doe ik met een 3D-echo, zoals je hierboven kan zien. Hiermee kijken we niet langer naar een plat plaatje van de hersenen, maar kunnen we alles in 3D zien. Cool, hè? Met slimme computers kunnen we daarna bijvoorbeeld berekenen hoe groot een hersengebiedje is. Vroeger moesten we dat met de hand doen, maar nu gaat het helemaal automatisch. Als de kinderen geboren zijn, komen ze nog een paar keer terug naar het lab. Zo kunnen we goed onderzoeken hoe de kinderen opgroeien.’
Tekening: Norbert Vermeer
Baby in 3D
8
9
woordzoeker Vind de woorden en streep ze af. De letters die je overhoudt, vormen de oplossing.
B
C
M
U
Z
I
E
K
L
Z
O
E
S
C
H
E
D
E
L
T
O
R
E
B
I
E
I
N
O
U
S
E
E
R
A
T
C
O
W
S
L
B
M
M
P
D
N
H
Y
C
BABY
A
E
R
E
O
L
M
B
O
H
BOOS
C
L
R
E
A
T
A
U
C
O
CEREBELLUM
H
L
E
W
I
B
I
L
T
R
E
U
Z
W
A
N
G
E
R
S
GEBOORTE
N
M
G
E
B
O
O
R
T
E
MRI
BADMUTS BREIN ECHO EMOTIE LACHEN MUZIEK REPTIEL SCHEDEL SCHORS
Oplossing
WALNOOT ZWANGER
10
Dit is
Jij lijkt vast een beetje op je ou ders: misschien heb je dezelfde kleur haar of dezel fde vorm neus. Dat heeft alles te maken me t erfelijkheid.
Erfelijke eigenschappen, bijvoorbeeld de kleur van de ogen of van het haar, liggen vast in het DNA. Voor iedere eigenschap bestaat er een klein stukje DNA. Die stukjes krijg je van je ouders. Je ontstaat namelijk uit een eicel en een zaadcel. In de eicel zit de helft van het DNA van je moeder. In de zaadcel zit de helft van het DNA van je vader. Als de eicel en zaadcel samensmelten, komen ook hun stukjes DNA bij elkaar. Die mix is speciaal voor jou gemaakt en bepaalt voor een groot deel hoe jij eruitziet en hoe je je gedraagt.
t... Wist je da ft zo'n twee
Elke cel in je lijf hee en meter aan DNA. Alle cellen sam d jar bevatten meer dan 100 mil kilometer DNA! Dat zijn ong eveer 150 duizend tripjes naar de maan en terug. Dat pas t toch nooit in je lichaam? Toch wel, want het DNA zit opg evouwen en opg erold in chromosomen. Dat scheelt veel plek.
Wist je dat..
.
Fiona
‘Hei! Ik ben . Ik woon nu in Finland (hei is Fins voor hallo), maar daarvoor werkte ik in Amsterdam. Daar verzamelde ik in tweelingen DNA uit wangslijm vliescellen. Als je met een wattenstaafje langs de binnenkant van je wang wrijft, komen er ook cellen mee. Geen zorgen, dat doet geen pijn. Uit dit DNA halen wij heel wat informatie! Zo heb ik bijvoorbeeld onderzocht of agressief gedrag, zoals slaan, schoppen of schelden, voorspelt kan worden door te kijken naar het DNA.’
De mees te mensen hebben 23 paar chromosomen. De ene helft komt van je moed er en de andere he lft van je vader. He t 23ste paar is bi jzonder: dat bepaalt of je ee n jo ng en (XY) of een meisje (XX) wordt. Het word t daarom het geslachtschrom osoom genoemd.
11
Wist je dat...
Als je jouw DNA vergelijkt met dat van een willekeurig persoon die je niet kent en die geen familie is, dan is jullie DNA alsnog voor 99,6% hetzelfde. Helemaal bijzonder: 98,5% van je DNA is ook hetzelfde als dat van een chimpansee, en 60% komt overeen met dat van een banaan!
DNA staat voor desoxyribonucleïnezuur. Het zijn twee lange slierten die om elkaar heen gewikkeld zitten in een dubbele spiraal. Als je inzoomt op een stukje van deze slierten, zie je de nucleotiden. Dat zijn de bouwstenen van het DNA. Ze worden met vier verschillende letters aangegeven: A, G, T en C. Eigenlijk is je DNA dus een superlange lettercode. In totaal heb je zo’n 6 miljard van die letters in je lijf. Dat is een 6 met wel negen nullen! Wetenschappers weten van veel stukjes al waarvoor ze precies zijn, maar nog lang niet van alle stukjes. Daarom doen ze veel onderzoek naar DNA.
dat... Wist je twe eling bent,
Als je een eeneiig e dan kom je uit dezelfde eicel en zaadcel. Je hebt dus precies ook hetzelfde DNA. Daarom is het gen elin zo moeilij k om eeneiig e twe ze zijn uit elkaar te houden. Toch Dat ek. vaak niet helemaal identi dingen komt omdat ze niet dezelfde meemaken, of omdat ze and ere vriendjes hebben.
Marthe
‘Hoi, mijn naam is ! Ik woon in Groningen met mijn kat Finn. Ik onderzoek de invloed van jouw DNA op je gewicht. Wist je bijvoorbeeld dat je DNA voor een deel bepaalt wat jij lekker vindt om te eten? Sommige kinderen eten het liefst de hele tijd frietjes of pizza, maar andere kinderen hebben juist veel liever een appel of een boterham. Toch is niet alleen het DNA belangrijk. Ook de omgeving waarin je opgroeit speelt een rol, zoals de plek waar je woont, het eten dat je thuis krijgt of welk werk je ouders hebben. Interessant, hè?’
12
HERSENEN OP FILM Dit is een EEG-mutsje. Hiermee kunnen onderzoekers een hersenfilmpje maken. Zo’n filmpje heet met een moeilijk woord elektroencefalogram. Vandaar de naam EEG. Een hersenfilmpje vertelt wetenschappers heel veel over hoe de hersenen precies werken.
En wat
Wat een gekk doen al die draa e badmuts! djes da ar?
De draadjes zijn een soort microfoontjes die je in de badmuts prikt. Daar voel je niks van. Die microfoontjes luisteren naar hoe verschillende delen van je hersenen met elkaar praten. Dat doen de hersendelen eigenlijk de hele tijd: als je iets ziet, als je iets hoort, als je iets denkt… Zelfs als je slaapt, praten ze met elkaar! Dat doen ze alleen niet met geluid, maar met kleine elektrische stroompjes.
Op de computer kan de onderzoeker het hersen filmpje zien. Dat ziet er zo uit.
13
Pasg eboren ba by 's al heel graag naar gezichten ki jken ? Emoties herkennen vind en ze dan alleen nog last ig.
o nd d e m o n d ral die r 40 g ezichtsspieren hee ft? Voo en
Wist je dat...
Om te weten hoe onze hersenen leren om emoties te herkennen, gebruikt Carlijn het hersenfilmpje. De baby’s krijgen een EEG-mutsje op en kijken op een computerscherm naar verschillende gezichtsuitdrukkingen. Het hersenfilmpje vertelt Carlijn precies hoe de hersenen reageren op gezichtsuitdrukkingen. Dat gaat meestal heel goed, alleen soms vallen de baby’s midden in het onderzoek in slaap…
de
Carlijn kijkt vooral naar de hersenen van de baby’s. Dit slimme orgaan koppelt de gezichtsuitdrukking aan de juiste emotie. Zo weet je meteen dat een lach bij ‘blij’ hoort en een frons bij ‘boos’. Pasgeboren baby’s moeten dit nog leren. Gelukkig leren ze supersnel. Dat komt omdat hun hersenen nog volop aan het groeien zijn.
og en e br t uik
j bi es. oti em
Carlijn
l g
Er is een klein gebi n op gezichten. Niet allee speciaal reag eert op zichten ook ding en die op ge mensengezichten, maar en een ' een huis met 'ogen' li jken. Bi jv oorbeeld Kan jij t grappige la mpen. mo nd' of een auto me nken? nog meer ding en bede
word en vee
at... dat Wist jedeje indde hersenen
WIL JE ZELF TESTEN HOE GOED JIJ EMOTIES KUNT HERKENNEN? DAT KAN IN HET UNIVERSITEITSMUSEUM IN UTRECHT! CARLIJN HEEFT DAAR EEN MINI-ONDERZOEK OPGEZET. MEER INFORMATIE OVER HET MUSEUM VIND JE HIER:
me n
w el
Een grote glimlach op je gezicht als je blij bent. Een diepe frons in je voorhoofd als je boos bent. Gezichtsuitdrukkingen vertellen veel over hoe mensen zich voelen. De meeste mensen zijn best goed in het herkennen van emoties, maar sommigen vinden dat lastig. Hoe komt het dat mensen hierin van elkaar verschillen? En hoe weten we eigenlijk welke gezichtsuitdrukking bij welke emotie hoort?
Een
s
EMOTIES OP EEN EEG
Wist je dat...
‘Hallo, ik ben ! In Utrecht doe ik onderzoek naar emoties. Dat doe ik niet bij volwassenen, maar bij baby’s! Dat vind ik heel leuk, want er valt nog ongelofelijk veel te ontdekken over hoe baby’s opgroeien. Wist je dat sommige baby’s die meedoen aan mijn onderzoek soms nog maar 4 maanden oud zijn?’
14
zingende zebravinken ’s y b a b e d n e l e b b a & br t praten, ie n g o n n e n Baby’s kun heel wat h c o t n e k a maar ze m bbelen. a r b t e e h t a D geluid!
De meeste baby’s brabbelen als ze tussen de zeven en twaalf maanden oud zijn. Het lijkt wel alsof ze een eigen taaltje hebben. Door te brabbelen oefenen baby’s met praten. Ze leren hoe ze hun stem gebruiken en hoe ze klanken moeten maken met hun mond. In het begin snap je helemaal niks van al dat gebrabbel, maar na een tijdje herken je wat ze proberen te zeggen. En voor je het weet, hoor je het allereerste woordje.
Dit is Sita.
Ze is wetenschapper in Utrecht en weet heel veel over brabbelende baby’s. Ze wil er graag achter komen waarom sommige kinderen meer moeite hebben met praten dan andere kinderen.
15
Wetenschapper Sita denkt dat het verschil in hoe goed kinderen praten al ontstaat in de brabbelfase. Zo beginnen sommige baby’s wat later met brabbelen dan anderen. Bijvoorbeeld als er altijd veel lawaai thuis is. Of als de ouders niet zoveel tegen de baby praten. Die kinderen vinden praten en lezen dan vaak lastiger als ze wat ouder zijn.
W
is t
je dat... Ook d
ove ba by’s beg inn en t me a br bb
? en el
Sita onderzoekt niet alleen baby’s, maar ook vogels! Zebravinken, om precies te zijn. Dat zijn grijze vogeltjes met rode wangen en een rode snavel. Het zijn zangvogels. En net als baby’s leren zij te zingen door eerst te brabbelen! Eerst luisteren ze wat andere vogels doen en daarna oefenen ze zelf. Ze gaan dingen uitproberen: wat kan ik eigenlijk allemaal met die snavel?
dat... Wist je zeb ravinken
Alleen mannelijke kunnen zingen?
Wist
Vogels zijn makkelijker om te onderzoeken dan baby’s. Ze groeien sneller en je kunt ze elke dag bekijken. Sita maakt filmpjes van de zingende vogeltjes. Die vergelijkt ze met filmpjes van brabbelende baby’s. Zo onderzoekt ze waar problemen met praten vandaan komen.
je da t...
Je om e and ere en O uit te spreke spiere n n r g ebrui kt dan o nd je mo nd v oor e Probee en A? r maar een s!
16
CODEKRAKER
Charles Darwin
Charles Darwin was een Engelse natuuronderzoeker. Als kind verzamelde hij al graag dingen uit de natuur. Vogels en insecten vond hij ook interessant. Na een studie aan de universiteit, stapte hij toen hij 22 jaar was aan boord van een zeilschip, de Beagle. Daarmee reisde hij uiteindelijk bijna vijf jaar lang de wereld rond. Onderweg hield hij goed bij welke planten en dieren hij allemaal tegenkwam. Ook stuurde hij planten, opgezette dieren en fossielen terug naar zijn universiteit. Die kon hij later dan nog eens goed bekijken.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Wist j e dat...
Na bijna vier jaar varen kwam Darwin aan op de Galápagoseilanden. Dat is een groep van 128 eilanden in de buurt van Zuid-Amerika. Hij bleef er vijf weken. In die tijd zag hij daar allemaal vinken. Hij nam 31 van deze bruine en grijze vogeltjes mee naar huis. Ze hielpen hem bij het bedenken van zijn evolutietheorie over het ontstaan van soorten. Hoewel de vinken veel op elkaar leken, hadden ze op elk eiland een andere snavel. Dit kwam doordat…
-
-
-
-
-
-
-
-
.
Naast de beroemde vinken, nam Darwi n ook een jonge galapagosreuzen-schildpad mee naar huis: Harriet. Ze werd uiteindelijk meer dan 170 jaar oud!
-
-
-
-
Ontcijfer de bo odschap met de volgen de sleutel:
a b c d e f g h i j k l m n o p r s t u v w x y z
17
Doolhof
Waar komen de beelden d ie je ogen zien in de hersenen terecht? Volg snel het doolhof en ko m erachter!
Idem. Met kader van kind die in een MRI heeft gezeten en vertelt hoe hij het vond.
Roy
‘Hoi, ik ben ! Ik onderzoek met een eye tracker. Dat is een soort bril die al je oogbewegingen volgt. Zo weet ik waar mensen naar kijken als ze met andere mensen praten. Cool hè?’
18
In de MRI-scanner Wetenschappers w illen graag weten ho e de hersenen er prec ies uitzien. Vroeger kon dit niet, omdat de oude technieken niet door de harde sc hedel heen konden kijken. Je kan ook ni et zomaar iemands schedel openmaken , een kijkje nemen en hem daarna wee r dichtmaken.
De oplossing is de MRI-scanner. Deze grote machine heeft de vorm van een donut en kan dwars door de schedel heen kijken. Zo kunnen wetenschappers heel precies zien hoe levende hersenen eruitzien. In zwart-wit, dat wel.
jaar Tweeho nd erd . . . t a d re e Wist j wetenschappers een heel ande n
n keke g ebruikte oeken. Ze be z r e d g eled en n o e t n e n se le vend e her hoofd. manier om n d eukjes o p iemands e s e j t l e b b o b alle bbeltje hten dat een bo c a d Ze g ebied dat het her sen e d n e k bete er heel goed werkt, MRI is een afkorting van de Engelse woorden Magnetic daaro nd af dat g Resonance Imaging. Misschien herken je het woord n a a e j d euk jl een magnetic wel, dat betekent ‘magnetisch’. En dat is ook t i h c w e r l s e t juis t r e d n precies wat een MRI-scanner is: een hele grote magneet. o r e t! eel maal nie e l e Of eigenlijk: de buitenste ring van de donut is een hele het d h t p o l da t k . Maar grote magneet, maar in de binnenste ring zitten meerdere t k r e w
kleine magneten. Als de scanner foto’s maakt van je hersenen, verschuiven die kleine magneten steeds een beetje. Daarom maakt de machine een enorme herrie! De magneten zorgen ervoor dat minideeltjes in je hersenen heel even gaan bewegen. Dit geeft kleine signaaltjes af die de MRI-scanner meet. Daar voel je zelf helemaal niks van. De MRI-scanner zit aangesloten aan een slimme computer en die zet alle signaaltjes om in mooie plaatjes.
19
Elizabeth
‘Hoi, mijn naam is . Ik bekijk foto’s en filmpjes van de hersenen van kinderen en tieners. Hiermee kan ik bijvoorbeeld zien hoe groot of klein iemands hersenen zijn. Of hoe actief de hersenen zijn tijdens een bepaalde opdracht. Ik vind het vooral superinteressant om te kijken hoe hersenen zich aanpassen aan de omgeving waarin iemand opgroeit. Zo kan gepest worden of hele fijne vrienden hebben de bouw en de activiteit van de hersenen veranderen. Ik wil heel graag weten hoe dat precies werkt.’
MEER WETEN OVER MRI?
BEKIJK DAN HIER DEZE VIDEO VAN TOPDOKS!
r moet je goed s tilligg en. d In een MRI-scanne a . t . . e j t s i W ind eren eer s t oe fenen in een wazig e beeld en. Daarom mog en k
jg je And er s kri
oe fen scanner. Zo kun nen ze ook g eli j k wenne n aan d e smalle t unnel en het lawaai.
Als je in de MRI-scanner ligt, kun je gewoon lezen, een filmpje kijke n of een spelletje spelen op een scherm – als je maar goed stilli gt. Zo kunnen wetenschappers zien welke hersengebieden in actie komen terwijl iemand leest of een opdracht uitvoert.
Wist je dat...
De magneten in de MRI-scanner zijn heel sterk. Daarom mag je geen metalen dingen bij je hebben. Dus geen telefoon, geen sleutels en geen oorbellen.
Maar wetenschappers willen niet alleen weten hoe je hersenen eruitzien, ze willen ook weten hoe ze werken. Dat kunnen ze bekijken met een techniek die functionele MRI (fMRI) heet. De Japanse onderzoeker Seiji Ogawa bedacht deze techniek zo’n dertig jaar geleden. Met een fMRI meet je welke delen van de hersenen meer zuurstof gebruiken. De hersenen hebben meer zuurstof nodig als ze in actie komen. Een fMRI-scan, of een hersenfilmpje, laat dus zien welke hersengebieden actief zijn.
je dat... Wist hebben ooit her senfil mpjes
Ond erzoeker s al m. Dat d ed en g emaakt van een dod e z ze om een nieuwe MRI-scanner te tes ten. Ze lieten d e zal m zelfs plaatjes zien, zoals bi j een echt o n d erzoek. Nadat d e slimme computer alle maal berekening en had g edaan om een mooi her senfil mpje te maken, zag en d e weten schap per s dat sommig e her seng ebiedje s actie f waren! Nee, d e zal m w as niet tot le ven g ekomen. Het k wa m door d e berekening en die d e computer g ebruikte. Dit laat zien dat het superbela ngri j k is dat o nd erzoeker s goe d weten wat ze precies meten.
20
n e i z l e Dub b TWEE-EIIGE TW
EELING
Eeneiige tweelingen hebben hetzelfde DNA, omdat ze uit één bevrucht eitje ontstaan. Ze zijn dus een soort kopie van elkaar. Daarom zijn ze zo lastig uit elkaar te houden. Eeneiige tweelingen zijn altijd twee jongens of twee meisjes. Twee-eiige tweelingen delen ongeveer 50% van hun DNA– net als andere broers en zussen. Ze kunnen bestaan uit twee meisjes, twee jongens of een jongen en een meisje.
EENEIIGE TWEELING
Susanne
‘Hallo, mijn naam is ! Ik wil graag weten waarom jonge tweelingen zo op elkaar lijken. Is dat omdat ze hetzelfde DNA hebben, of omdat ze in hetzelfde huis wonen? En hoe komt het dat tweelingen toch ook van elkaar verschillen? Voor mijn onderzoek is het heel belangrijk om te weten of een tweeling eeneiig of twee-eiig is. Maar dat is nog best lastig om te zien. Zelfs de ouders of de dokters weten het niet altijd!’
21
Door eeneiige en twee-eiige tweelingen te vergelijken, kunnen wetenschappers onderzoeken of verschillen tussen mensen ontstaan door hun DNA of door de omgeving waarin ze opgroeien. Dat doen ze door te kijken waarin eeneiige tweelingen meer op elkaar lijken dan twee-eiige tweelingen. We weten bijvoorbeeld dat uiterlijk bepaald wordt door DNA, omdat eeneiige tweelingen precies op elkaar lijken. Maar hoe zit dit met gedrag, of persoonlijkheid?
Wist je dat... Elk jaar worden er in
Nederland ongeveer 3000 tweelingen geboren. Dat lijkt veel, maar het zijn er lang niet zoveel als in het Nigeriaanse dorp Igbo-Ora. Daar zijn ze kampioen in tweelingen: per 1000 geboortes is er 47 keer een tweeling! Jaarlijks houdt Igbo-Ora zelfs een tweelingenfestival om dit te vieren. Wetenschappers weten nog niet goed waarom er in Igbo-Ora zoveel tweelingen worden geboren. Ze denken dat het misschien ligt aan wat de moeders eten.
lina
‘Hoi, ik ben ! Ik wil graag weten wat er in de hersenen gebeurt als je muzikaal bent en het ritme van muziek goed kan volgen. Je bent muzikaal als je bijvoorbeeld goed een muziekinstrument kan bespelen. Dat wordt bepaald door talent (je DNA) en door hoeveel je oefent (de omgeving). We hebben eerst hersenfoto’s gemaakt in de MRI-scanner en daarna moesten de tweelingen met hun vinger meetikken op het ritme van muziek. De hersenfoto’s lieten zien dat hoe muzikaler je bent, hoe langzamer sommige hersengebiedjes groeien. We denken dat de hersenen daardoor misschien langer door kunnen leren. Die muzikaliteit kwam vooral door hoeveel uur de kinderen hadden geoefend, en niet zozeer door talent. Eeneiige tweelingen waren namelijk niet beter in het meetikken met de muziek dan twee-eiige tweelingen. Ik heb ook geleerd dat hersenen zich dus heel goed kunnen aanpassen aan de omgeving waarin je opgroeit door soms juist sneller of langzamer te groeien. Cool, hè?’
Wist je dat... Jus tin Bieber
een s t uk moe
I do n't care' van Ed Sheeran en e van ' m t i r an Shawn Mend es? et ave you' v et h h t m ' n a c n I maar een s! kke met 'If et zelf meeti is dan h r e e b o Pr r ili j ke
22
Logigram Tweelingen wonen meestal met dezelfde familie in dezelfde omgeving. Eeneiige tweelingen zien er ook nog eens bijna hetzelfde uit, maar twee-eiige tweelingen meestal niet. Weet jij hoe deze kinderen er uitzien, welke tweelinghelft bij ze hoort en in welke omgeving ze wonen?
✔
–
–
Max
–
Arif
–
Jasmijn
–
Dichtbij school Twee moeders Amerika Een boerderij Oudere broer Blond haar Bruine krullen Groene ogen Bruine ogen Zwart haar
Oplossing KIND Josh Fien Max Arif Jasmijn
TWEELINGBROER/ZUS
UITERLIJK
OMGEVING
Oudere broer
–
Een boerderij
Zwart haar
–
Amerika
Bruine ogen
–
Twee moeders
Groene ogen
–
Dichtbij school
Bruine krullen
kind
• Fien heeft blond haar en een tweelingzus. • Max’ tweelingbroer heet Daan. Ze hebben beiden heel ander haar dan hun oudere broer met stijl haar. • Jasmijn heeft dezelfde groene ogen als één van haar moeders. • De Amerikaanse Adam heeft een tweelingbroer met zwart haar. • De tweeling Arif en Noor zijn zo op school.
uiterlijk omgeving
Hints:
–
–
Josh Fien
uiterlijk omgeving Blond haar
Adam
Levi
Noor
Daan
Nina
tweeling
23
HOE WAS HET OM MEE TE DOEN? 'Ik vind het fi jn om mensen te helpen me t ding en die ik af mo et ge ven, zoals bloed, wangsli jm en haar. Best spannend!'
Nella 13 jaar
‘Door mijn deelname komen ze meer te weten over het kinderlichaam en over het groter worden, en ik wil ze daar graag bij helpen. Misschien kunnen ze dan uiteindelijk kinderen met wie het minder goed gaat helpen. En ook leuk: je krijgt een dag vrij van school.’
'Het leek me leuk om een kee r mee te doen aan ond erzoek. Ik heb vriend en die dyslexie hebben. En missch ien kan je er dan wat meer aan doen.'
Torsten 13 jaar ‘Het onderzoek met de virtual reality-bril was echt cool! Ik moest ballonnen opblazen en als je te hard blies, knalden ze kapot en kreeg je minder punten. Dus ik moest inschatten hoeveel lucht er precies in de ballon paste. Het was superleuk om te doen, omdat ik nog nooit eerder een VR-bril had gedragen.’
'Ik vind de MRI'scanner het leukst! Het is best wel interessant om foto's van je hersenen te zien. Dan weet je hoe het er van binnen allemaal uitziet.'
WAT VINDEN DE ONDERZOEKERS ER ZELF VAN? Lina
‘Ik vind het fantastisch om met kinderen te werken. Ze hebben een mooie blik op de wereld waar wij als volwassenen veel van kunnen leren. Zo stellen ze hele goeie vragen, totdat ze precies begrijpen hoe iets werkt. Ik gebruik bijvoorbeeld vaak de MRI-scanner waarmee we mooie hersenplaatjes kunnen maken. De kinderen vroegen altijd hoe elk knopje werkte en wat we allemaal in hun hersenen konden ontdekken.’
Fiona
‘Samen met mijn collega’s ben ik heel Nederland doorgereden om vragenlijsten, plas en wangslijmvlies bij tweelinggezinnen thuis op te halen. Ik wist van tevoren niet of ik bij een gezin met een eeneiige of een twee-eiige tweeling zou komen. De kinderen vonden het altijd leuk om mij te laten raden of ze nou eeneiig of twee-eiig waren, en wie dan wie was. Dat is nog best moeilijk! Ze vonden het natuurlijk het grappigst als ik het fout had. De meeste kinderen vonden het hartstikke leuk om mee te doen. Wel vonden ze het vaak gek dat ze hun plas moesten opvangen en daarna moesten invriezen, gewoon tussen het brood en de ijsjes!’
24
Best Friends Mensen met goede vriendschappen zijn gelukkiger en gezonder dan mensen zonder vrienden. Ze leven zelfs langer!
Wi st
je dat...
r e v e For
aar zo'n 9 0 uu r n m m vriend en te e o ev ho zi jn goed e n echt te n se e e j m il en De mees te 200 a m ar w s et je en! o a d m M n ng met iema d en. n, dan bre r r o e o d w do wor men n e a d s vrien uu r
‘Hallo, mijn naam
Pauline
Maria
‘Hoi, ik ben ! Ik wil graag weten hoe vriendschappen tijdens je kindertijd te maken hebben met hoe je met anderen omgaat als je volwassen bent. We denken dat hoe jij nu met je vrienden omgaat een beetje lijkt op hoe je ouders vroeger met hun vrienden omgingen. Maar we snappen nog niet helemaal waarom dat zo is. Daarom heb ik jonge kinderen vragen gesteld over hun vriendjes en vriendinnetjes met behulp van twee handpoppen. Zo kunnen we hun ervaringen vergelijken met die van hun ouders toen zij nog jong waren. Misschien komen we dan zo achter het geheim!’
is ! Ik bekijk waarom sommige kinderen angstig of somber zijn of moeite hebben zich te concentreren, terwijl andere kinderen daar helemaal geen last van hebben. Vriendschappen zijn daarin superbelangrijk! Het maakt helemaal niks uit hoeveel vrienden je hebt, als je maar iemand hebt met wie je fijn kan spelen en praten als je ergens mee zit. Wist je dat dit ook zo is voor je ouders? Ook zij voelen zich vaak beter met een paar goede vrienden om zich heen!
Wist je dat...
Het DN A van t w ee goed e vriend en
li j kt bes t veel o p elkaar – g emidd eld e venveel als tw ee verre ac h t er n ic h t e n .
e dat..e. ter Wist j ndj iendschapsba
Het langs te vr renigd e t in d e Ve wereld is g emaak e lochten d Staten. In 202 3 v en g n leerlin juffen, mees ter s e s maar ool in Texa van een basissch aar! r aan elk lie fs t 852,19 mete
25
WAT VOOR VRIEND BEN JIJ?
dierenvriend!
Je bent een Je kunt je goed vermaken met je dierlijke vriend(in). Daar heb je geen gesprek voor nodig. Huisdieren geven mensen namelijk een positief gevoel.
Kun je goed met je vriend(in) praten?
JA, HEEL GOED!
Beantwoord de vragen en je komt er vanzelf achter!
NEE, SPREKEN NIET DEZELFDE TAAL
Is hij of zij knuffelbaar?
NIET ECHT
Ben je dan bij elkaar in de buurt?
JA
NEE
Heb je contact via een app?
Luister of spreek je dan vooral?
LUISTER
JA
SPREEK
NEE, DOEN VOORAL DINGEN SAMEN
NEE
JA
digitale vriend!
Je bent een Jouw vriend(in) heb je via een app ontmoet. Je bent niet de enige; meer dan de helft van de jongeren maakt vrienden via internet.
objectenvriend!
Je bent een Een vriendschap met een gebouw of andere objecten, zoals een fiets, kan zelfs uitgroeien tot liefde. Dan ben je een objectofiel. Zo is er wel eens iemand met de Eiffeltoren getrouwd!
luisterend-oorvriend! Als je vriend(in) wat kwijt moet, Je bent een
ben jij degene die stilletjes het hele verhaal aanhoort. Minder dan een kwart van alle Nederlanders is hier goed in.
kletsvriend!
Je bent een Het liefst klets je de oren van je vriend(in)s hoofd. Probeer ook eens te kletsen met vreemden. Volgens onderzoek word je daar gelukkiger van.
gezellige vriend!
Je bent een Als jullie samen zijn, weet jij altijd wel iets leuks om te doen! Een hut bouwen, voetballen, winkelen, bij elkaar logeren of film kijken... Met jou valt er altijd iets te beleven.
penvriend!
Je bent een Via e-mail of post verstuur je jouw verhalen. Vroeger waren veel kinderen penvrienden met vriendjes of vriendinnetjes die ze op vakantie hadden ontmoet, omdat ze niet bij elkaar in de buurt woonden.
26
Altijd online Wist je dat...
YouTube staat vol met gekke film pjes en leuke liedje s. De nummer 1 vi deo is Ba by Shark Dance'. Sinds 20 16 is dit kind erli edje meer dan 12 mi ljard keer bekeken!
m, Instagra Tube, o Y at, u Snapch ok… pp, TikT WhatsA n, le il w u Als je zo ag d le e h e zou je d nen zijn. un n online k e kindere ig Somm n el nege zitten w un ag op h d l uur per ra o o !V telefoon ijken k s filmpje ube is op YouT n . Er is da populair veel te l ook hee zien…
Wist je dat..
.
De 'like' is in 2007 bedacht do or de Amerikaanse co mputerwetensch apper Justin Rosens te in. Hi j werkte toen bi j Facebo ok.
Dit is Teun.
Hij wil graag weten wat al dat gescroll en gelike met jou en met je gevoelens doet. Het online leven is vaak leuk en spannend. Je leert nieuwe mensen kennen, praat met vrienden, kijkt filmpjes, leert dansjes en speelt spelletjes. Maar door al die mooie foto’s en gezellige filmpjes ga je soms je eigen leven vergelijken met dat van iemand anders. Daardoor kan je onzeker worden. Soms worden sociale media zelfs gebruikt om online te pesten. Dat gaat van achter een scherm net wat makkelijker dan in het echt, terwijl het voor degene die gepest wordt net zo erg voelt.
27
t... a d e j t Wis iken bi jna
Wereldwi jd g ebru ia. ciale med 5 miljard men sen so eeds d e Facebook is n og s t ebsite, mees t g ebruikte w puber s maar Ned erlandse , n s tagra m g ebruiken v ooral I TikTok en Snapchat.
Sociale media zijn voor bijna iedereen verslavend. Een berichtje, like of leuke opmerking geeft je namelijk een fijn gevoel. Dat komt doordat de hersenen dan een stofje aanmaken: dopamine. Dit stofje komt ook vrij als je blij bent, als je een spelletje hebt gewonnen of als je een stukje chocola eet. Dat fijne gevoel wil je heel graag nog een keer, en nog een keer, en nog een keer... Daarom is het zo moeilijk om je telefoon weg te leggen of je computer af te sluiten. Je wilt natuurlijk ook niets belangrijks missen!
TIPS VAN TEUN: Leg je telefoon zo ve Z we r g da
t je moet opstaan om hem te pakken.
Veel kinderen vinden dat ze té veel tijd op hun telefoon kijken. Alle verschillende apps leiden hen af van de andere dingen die ze moeten doen. Zoals huiswerk maken, of de hond uitlaten. Hoe zit dat bij jou? Vind jij het ook lastig om je telefoon weg te leggen?
Zet je telefoon op sti Z op l, vlie
gtuigmodus of gewoon helemaal uit . Al die geluidjes zijn superafleidend als je je écht moet concentre ren.
Beloon jezelf op Z ee n an
dere manier! Knuffelen met je allerbeste vriend(in) , een spelletje spelen of een bakje nootjes ete n werkt ook heel goed als je je sommen af hebt.
28
HELP, IK GA PUBEREN! PUBER JIJ AL?
Opgroeien is niet altijd makkelijk. Zek er de puberteit niet. Te lang, te dun, nog gee n borsten (of juist wel), zweten, puistjes, okselhaar …
De puberteit begint niet bij iedereen op hetzelfde moment. En het gebeurt ook niet van de ene op de andere dag. Meestal begint je lichaam tussen je negende en je twaalfde heel langzaam met het aanmaken van stofjes. Die stofjes heten hormonen. Deze hormonen zorgen ervoor dat jij gaat veranderen. Niet alleen van buiten, maar ook van binnen. Wist jij dat je hersenen bijvoorbeeld ook veranderen? Hoe ouder je wordt, hoe sneller deze stofjes aangemaakt worden. En hoe sneller je verandert. Hoe zit dat bij jou? Zit jij al in de puberteit? Doe snel de quiz en kom erachter!
Hoe voel je je meestal? A Normaal, niks bijzonders. B Meestal wel goed, maar soms voel ik me een beetje raar. C Dat verschilt heel erg. Op het ene moment ben ik superblij, maar dan kan ik ineens wel huilen.
Heb je vaak ruzie met je ouders of broertje/zusje? A Nee, niet vaak. B Wel meer dan eerst. C Ja, best vaak. Meestal is het ook om iets heel kleins.
Andrik
s terk ent
s Wi itei
e id
t
t
‘Hoi, ik ben ! Ik wil graag weten waarom sommige jongeren al heel duidelijk weten wie ze zijn of willen worden, terwijl anderen dat soms lastig vinden. Als je in de puberteit komt, begin je anders naar jezelf te kijken. Je stelt jezelf misschien de vraag: wie ben ik eigenlijk? Het kan zijn dat je veel twijfelt: past deze school wel bij mij? Welke kleding wil ik aan? Wie vind ik leuk? Antwoorden vinden op deze vragen helpt je ontdekken wie je bent, wat je identiteit is. Het is supernormaal om daar soms onzeker over te zijn. Het helpt om hier met je ouders en met je vrienden over te praten. Zij kunnen je helpen om een beter idee te krijgen van wie je bent en wie je graag wil worden!’
en je dat.p.r.oblWeemten owpie je bent is een superkracht voomrinjdoenrgevreernd. rJioengeren met een
pu
school, en tig of boos. De he v oelen zich mees tal bben vaak mind er o m e d e rachter o be e peri te komen ie je graag wil word en. rteit is d e id eal wie je bent of w
29
Je lijf verandert zomaar vanzelf, zonder dat je daar klaar voor bent. En dan zijn er ook nog al die ingewikkelde gevoelens en gedachten... Maar geen zorgen: dat is helemaal normaal. En gelukkig zitten er ook leuke kanten aan puber zijn: je gaat nieuwe dingen uitproberen, je leert jezelf steeds beter kennen en je vrienden en vriendinnen worden steeds belangrijker in je leven. En vergeet relaties niet! Zelfs als je nog geen vriendje of vriendinnetje hebt of wilt, kan het zijn dat je ineens heel anders naar sommige mensen gaat kijken. Heel ingewikkeld soms... Maar maak je geen zorgen. Alle volwassen mensen om je heen hebben de puberteit overleefd, dus het lukt jou vast ook!
Merk je dat je lijf de laatste tijd verandert?
Wat doe je met je vrienden als je afspreekt?
A Ik ben iets langer geworden,
A Voetballen, tikkertje,
maar meer niet. B Alles verandert en groeit ineens. Is dat normaal? C Ja, wel een beetje. Veel dingen beginnen te veranderen.
Meeste A: Jij zit nog niet in de
puberteit. Misschien groei je al wel een beetje, maar van puistjes en haar op allerlei plekken heb je nog geen last! En een vriendje of vriendinnetje? Dat hoeft van jou nog niet. Iets leuks of actiefs doen met je vrienden is veel leuker.
Meeste B: O jee, jij zit op het
randje van de puberteit. De hormonen razen al flink door je lijf. Misschien krijg je al borsten of de baard in de keel, of ben je soms een beetje in de war van al die gekke gevoelens. Geen zorgen, dat is allemaal normaal!
Wist je dat...
Pubers ontd ekken graag nieuwe ding en. Zo komen ze erachter wie ze zijn. Soms nemen ze daarbij veel risico's. Dat kan best gevaarli jk zijn. Heel hard rijd en bijv oorbeeld, of van hoge ding en afspring en. Pubers doen dat niet expres. Dat komt door hun hersenen. De verschillend e hersengebied en groeien namelijk niet allemaal even snel in je puberteit.
verstoppertje… het liefst iets actiefs. B Gamen. C Meestal zitten we ergens. We lachen en praten veel. Heel veel.
Meeste C: Het is zover: jij zit in
de puberteit! Je lijf is volop aan het veranderen en ook je hersenen lijken maar niet stil te staan. Je gaat nadenken over wie je eigenlijk bent of met wie je graag samen wilt zijn. Dat is best spannend, maar ook heel leuk! Je ontdekt steeds meer dingen over jezelf. Ga vooral op onderzoek uit. En geniet ervan, want voor je het weet ben je volwassen…
MEER WETEN OVER JOUW TOEKOMST? BEKIJK HIER HOE TIES VOORSPELT HOE DE TOEKOMST VAN KINDEREN ERUITZIET!
Hoe vaak ben je verliefd geweest in je leven? A Nog nooit. Dat hoeft niet voor mij.
B Twee of drie keer. Ik denk ook steeds meer na over hoe het is om te zoenen... C Heeeeel vaak! Ik ben nu ook verliefd.
Eers t word en de gebieden actief die een rol spelen bij emoties en belo ning (je zoogdierenbrein, weet je nog?). Daardoor denk je: 'Dit is supercool, ik ga dit NU doen.' Later word en de gebieden actief die je gedrag en emoties beheersen. Ineens weet je dan: 'Misschien kan ik beter niet van dit muurtje springen.' Pas als je 25 bent, zijn je hersenen weer netjes in balans.
30
Zoek! Nu je van veel wetenschappers hebt gehoord wat zij onderzoeken, wordt het tijd om zelf op onderzoek uit te gaan! Kan jij de plaatjes hiernaast terugvinden op de zoekplaat?
31
32
XX
n e g a r v Vier
(Elle, 12 jaar) HOE BESTUREN JE HERSENEN JE LICHAAM?
Lar
a
oeker
Voor de onderz
ZIJN DE HERSENEN VAN JONGENS ANDERS DAN DIE VAN MEISJES? (Joshua, 11 jaar
)
Wat een leuke vraag! Maar ook een lastige om te beantwoor den. Onderzoekers weten het nam elijk nog niet precies. Misschien heb je wel eens gehoord dat de hersenen van jongens achterlopen op die van meisje s als ze opgroeien. Dat zou komen doo r het hormoon testosteron, waar jong ens meer van hebben dan meisje s in de puberteit. Maar dat zien we eige nlijk helemaal niet terug in onderzo eken. Wat we wel zien? Nou, gemidd eld zijn de hersenen van jongens tien procent groter dan die van meisjes. Maa r dat betekent niet meteen dat jong ens slimmer zijn dan meisjes, of bet er in sommige dingen. Wat we ook zien, is dat jongenshersenen onderlin g meer verschillen dan meisjeshersen en. Zo hebben vooral jongens hele gro te of hele kleine hersengebiedjes, terwijl die verschillen bij meisjes kleiner zijn. Maar het belangrijkste dat we gevond en hebben is dat jongenshersen en en meisjeshersenen eigenlijk bes t veel op elkaar lijken!’
Je hersenen kunnen je lichaam op drie verschillende manieren besturen. Bij de eerste manier denk je eerst na over wat je gaat doen, zoals je vinger opsteken. Als je denkt: ‘Ik wil nu mijn arm bewegen’, gaat er een seintje van het ene deel in je hersenen (het denkdeel) naar een ander deel (het beweegdeel). Dat beweegdeel heet de motorische schors en is verbonden met de zenuwen in je ruggenwervel. Die geven elektrische seintjes van je hersenen door aan je spieren. Zo weet je armspier: ‘Nu bewegen!’. Bij de tweede manier doe je dingen zonder er eerst over na te denken, zoals fietsen of tandenpoetsen. Als je hebt geleerd hoe je goed moet fietsen, gaat het seintje van je hersenen naar je spieren na een tijd vanzelf. Bij de derde manier hoeven de hersenen zelfs helemaal niet na te denken. Die dingen gaan automatisch en gebeuren de hele tijd. Bijvoorbeeld ademen of knipperen. Zo blijft je lichaam het goed doen.
33
WAAROM WORD IK ZO SLAP ERIG IN DE MRI-SCANNER?
(Felix, 10 jaar)
San ne
Sommige kinderen worden een beetje moe als ze in de MRI-scanner liggen. Dat klinkt misschien gek, want die grote machine maakt enorm veel lawaai. Je moet niet voor niks oordopjes én een grote koptelefoon op! Maar toch is het niet heel raar dat je slaperig wordt. Hoe dat precies komt? Nou, in de hersenen zit een lichtmeter en een war mtemeter. Zo weten je hersenen wanneer het tijd is om te slapen. Bijvoorbeeld als het donker is en lekker warm. In de MRI-scanner is het dat alle bei. Ook is het rustig in de buis en lig je stil. Daarom word je slaperig. Gelukkig val je minder snel in slaap als je je moet concentreren op een taakje of als je naar een film kijkt. En dat is dan weer goed nieu ws voor de onderzoekers!
MEER BREINGEHEIMEN LEREN? BEKIJK DAN HIER DE VIDEO VAN VIJF HERSENONDERZOEKERS!
(Carmen, 11 jaar)
WAAROM DOET MIJN VADER OF MOEDER OOK MEE MET HET ONDERZOEK?
anier ‘Wist je dat de m rs jou de ou w waarop jou heeft en ak m te en opvoed op ar met de manier wa ed? Ik zij zelf zijn opgevo t nou da e ho ek onderzo lerleukste precies zit. Het al ek is dat rzo van mijn onde ers die em eln de e sommig nnen, nu als kind zijn bego hebben. n zelf ook kindere ie dr l we s Er doen du !’ ee m s tie ra gene
Wetenschappers willen graag weten hoe je verandert terwijl je opgroeit. Jouw ouders hebben daar een grote invloed op! Je woont niet alleen met ze samen, zij leren jou ook superveel. Ze leren je praten, lezen, fietsen en bijvoorbeeld ook wat goed of slecht gedrag is. Door jou en je vader of moeder te bekijken, krijgen we een goed beeld van hoe jullie met elkaar omgaan. Dat onderzoek noemen we de ouder-kind interactie. Jullie voeren een gesprek aan de hand van opdrachten. Wij filmen dat, zodat we jullie gesprek later nog eens goed kunnen bekijken. Dat doen we seconde voor seconde, zodat we niks missen. Dat kan soms wel uren duren! Maar omdat we hier superveel uit leren, doen we dat graag.
34
OPLOSSINGEN Codekraker
Woordzoeker
pagina 16
pagina 9
… ze op elk eiland een andere snavelvorm nodig hadden om het voedsel goed te kunnen eten.
Zenuwcel
Doolhof
Logigram
pagina 17
pagina 22 Kind
Tweelingbroer/ Uiterlijk zus Josh Adam Zwart haar Fien Nina Blond haar Max Daan Bruine krullen Arif Noor Bruine ogen Jasmijn Levi Groene ogen
Zoekplaat pagina 30
Omgeving Amerika Een boerderij Oudere broer Dichtbij school Twee moeders
35
VOOR DE OUDERS Dit is een uitgave van het Consortium on Individual Development (CID). In dit consortium werken wetenschappers van zeven universiteiten en medisch centra samen aan onderzoek naar de ontwikkeling van kinderen. Die kinderontwikkeling is een ingewikkeld samenspel van genen en omgeving. De kracht van het CID is dat de verschillende onderzoeksgroepen elkaar aanvullen om deze ontwikkeling samen te ontrafelen. Zo zijn er binnen het CID meerdere langdurige studies uitgevoerd: TRAILS, NTR, Generation R, RADAR, YOUth en L-CID. In heel Nederland doen inmiddels al meer dan 186.400 kinderen en hun families mee aan een van de CID-studies. Misschien jullie ook?
Colofon
Er is ook een speciale uitgave voor volwassenen gemaakt. Hier vind je voorbeelden van CID-onderzoek en kun je lezen wat 10 jaar samenwerken heeft opgeleverd.
Eerste druk Copyright © Veen Media, Amsterdam 2023 Eindredactie Yannick Fritschy Tekstredactie en coördinatie Eline Kraaijenvanger Eindredactie namens CID Tess Beking en Marije Witsenboer
van de makers van
De reis van ons leven
Dank aan alle onderzoekers die hebben meegewerkt Andrik Becht (RADAR), Carlijn van den Boomen (YOUth), Dorret Boomsma (NTR), Susanne Bruins (NTR), Elizabeth Buimer (YOUth), Lina van Drunen (L-CID), Sanne Geeraerts (RADAR), Sita ter Haar (YOUth), Fiona Hagenbeek (NTR), Roy Hessels (YOUth), Pauline Jansen (Generation R), Chantal Kemner (YOUth), Marthe de Roo (TRAILS), Teun Siebers (Project AWeSome), Lara Wierenga (L-CID), Maria Wiertsema (TRAILS), Yllza Xerxa (Generation R), Sonja de Zwarte (YOUth) Ontwerp en opmaak Villa Grafica
dorret
‘Hallo, mijn naam is . In 1987 heb ik het Nederlands Tweelingen Register opgezet. Hierin staan gegevens van tweelingen of meerlingen - zoals drielingen en vierlingen - die mee willen doen aan onderzoek. Om de paar jaar mogen zij een vragenlijst invullen. Uit het tweelingenregister zijn al heel veel interessante dingen gekomen. Wist je bijvoorbeeld dat kinderen van oudere ouders minder gedragsproblemen hebben dan leeftijdsgenoten van jongere ouders? We denken dat dat komt omdat het leven van oudere ouders stabieler is. Ze hebben al wat meer ervaring dan jongere ouders. Hoe oud zijn jouw ouders?’
Druk Senefelder Misset Doetinchem B.V. Veen Media B.V. New Scientist Oostenburgervoorstraat 166 1018 MR Amsterdam Website New Scientist www.newscientist.nl Website CID www.individualdevelopment.nl All rights reserved. Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Tekening: Norbert Vermeer