OAOE238-001.pdf

Onderzoeksrapport Onderzoeksbalans archeologie in Vlaanderen Versie 1, 11/12/2008: Romeinse tijd

Agentschap Onroerend Erfgoed

COLOFON TITEL Onderzoeksbalans archeologie in Vlaanderen Versie 1, 11/12/2008: Romeinse tijd REEKS Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend Erfgoed nr. 238 AUTEURS Alain Vanderhoeven, Marleen Martens & An Lentacker JAAR VAN UITGAVE 2022 Een uitgave van agentschap Onroerend Erfgoed Wetenschappelijke instelling van de Vlaamse Overheid, Beleidsdomein Omgeving Published by the Flanders Heritage Agency Scientific Institution of the Flemish Government, policy area Environment VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Peter De Wilde OMSLAGILLUSTRATIE Een nis van een keldermuur van een 2de-3de-eeuwse stadswoning, opgegraven in 1998 aan het Vrijthof te Tongeren.

Copyright Onroerend Erfgoed agentschap Onroerend Erfgoed Havenlaan 88 bus 5 1000 Brussel T +32 2 553 16 50 info@onroerenderfgoed.be www.onroerenderfgoed.be Dit werk is beschikbaar onder de Modellicentie Gratis Hergebruik v1.0.

This work is licensed under the Free Open Data Licence v.1.0.

Dit werk is beschikbaar onder een Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationaal-licentie. Bezoek http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ om een kopie te zien van de licentie.

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License. To view a copy of this license, visit http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/. https://doi.org/10.55465/ESRQ8007 ISSN 1371-4678 D/2022/3241/291 ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 2 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

EDITORIAAL In 2008 lanceerde het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE) – één van de voorlopers van het huidige agentschap Onroerend Erfgoed - een ‘Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed’ voor archeologisch, landschappelijk en bouwkundig erfgoed. Deze onderzoeksbalans werd gerealiseerd in overleg en nauwe samenwerking met specialisten uit de onroerenderfgoedsector en nam de vorm aan van een website. Dit instrument is in zeer beperkte mate actueel gehouden, waardoor het momenteel slechts bruikbaar is als vertrekpunt voor onderzoek tot 2007/2008. Er is zeker wat archeologie betreft nood aan een geactualiseerde versie. Sinds 2008 is de webtechnologie geëvolueerd en wordt de software van de onderzoeksbalans niet meer ondersteund waardoor we ons genoodzaakt zien deze van het web te halen ten laatste tegen eind 2020. Om de stand van zaken anno 2008 niet te laten verloren gaan, zal het agentschap de hoofdstukken van de onderzoeksbalanswebsite omvormen tot digitale rapporten die het agentschap zal ontsluiten op de OAR. Onderstaande chronologische en thematische hoofdstukken zullen apart ontsloten worden via de OAR. 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Paleolithicum Mesolithicum Neolithicum - Vroege landbouwers Bronstijd/IJzertijd Romeinse tijd Vroege en Volle Middeleeuwen Late Middeleeuwen en Moderne Tijden Maritieme archeologie Natuurwetenschappelijk Onderzoek Dateringsonderzoek Conservatie Methoden en Technieken

Deze rapporten zijn inhoudelijk identieke versies van de hoofdstukken zoals ze ontsloten waren op de website van de Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed.

Momenteel worden voor de discipline archeologie voorbereidingen getroffen richting een zogenaamde ‘Onderzoeksbalans 2.0’. We integreren die in de inventaris onroerend erfgoed. Daar is een module voorzien voor thematische teksten.

Parallel met de Onderzoeksbalans ontwikkelde het VIOE ook de Bibliografie Onroerend Erfgoed: een online zoekmachine met bibliografische referenties over Onroerend Erfgoed in Vlaanderen. Die bibliografie is van onschatbare waarde voor het onderzoek naar Onroerend Erfgoed in Vlaanderen.

We zorgen er voor dat ook deze bibliografie niet verloren gaat. Ze zal voor eind 2020 beschikbaar gesteld worden via een andere toepassing.

Brussel, 24/05/2019

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

ONDERZOEKSBALANS ARCHEOLOGIE IN VLAANDEREN, VERSIE 1, 11/12/2008: ROMEINSE TIJD //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

ALAIN VANDERHOEVEN, MARLEEN MARTENS & AN LENTACKER (RED.)

INHOUD 1 2 3 4 5 6

INLEIDING..................................................................................................................... 7 EVALUATIE VAN HET GEKEND ERFGOED ..................................................................... 8 STAND VAN ZAKEN VAN DE ONTSLUITING VAN HET ONDERZOEK ............................. 9 CHRONOLOGIE ........................................................................................................... 11 ARCHEODISTRICTEN ................................................................................................... 13 BRONNEN ................................................................................................................... 14

6.1

LITERAIRE BRONNEN .............................................................................................................. 14

6.1.1 6.1.2 6.1.3 6.1.4

GEOGRAFISCHE EN ETNOGRAFISCHE TEKSTEN EN UITWEIDINGEN.......................................................................... 14 HISTORISCHE TEKSTEN ................................................................................................................................ 16 VARIA ...................................................................................................................................................... 18 BIBLIOGRAFISCHE ORIËNTERING .................................................................................................................... 19

6.2 6.3 6.4

EPIGRAFISCHE BRONNEN ....................................................................................................... 20 NUMISMATISCHE BRONNEN.................................................................................................. 22 ARCHEOLOGISCHE BRONNEN ................................................................................................ 24

6.4.1 6.4.2 6.4.3 6.4.4 6.4.5 6.4.6 6.4.7 6.4.8 6.4.9 6.4.10 6.4.11 6.4.12 6.4.13 6.4.14 6.4.15 6.4.16

WEGENNET .............................................................................................................................................. 24 MILITAIRE NEDERZETTINGEN ........................................................................................................................ 27 STEDEN.................................................................................................................................................... 36 VICI......................................................................................................................................................... 51 VILLAE ..................................................................................................................................................... 57 DE LANDELIJKE NEDERZETTINGEN IN INHEEMSE TRADITIE .................................................................................... 65 BEGRAVING .............................................................................................................................................. 84 STEENBOUW ........................................................................................................................................... 106 HOUTBOUW ........................................................................................................................................... 107 SCULPTUUR ............................................................................................................................................ 116 MUURSCHILDERINGEN, MOZAÏEKEN EN OPUS SECTILE ...................................................................................... 117 VOORWERPEN IN AARDEWERK .................................................................................................................... 121 GLAS ..................................................................................................................................................... 132 METAAL................................................................................................................................................. 135 VOORWERPEN IN STEEN ............................................................................................................................ 140 ORGANISCH MATERIAAL ............................................................................................................................ 142

7

ASPECTEN VAN DE SAMENLEVING .......................................................................... 144

7.1

POLITIEK-INSTITUTIONEEL ................................................................................................... 144

7.1.1 7.1.2

GEBEURTENISSEN..................................................................................................................................... 144 INSTELLINGEN ......................................................................................................................................... 146

7.2

SOCIAAL-ECONOMISCH........................................................................................................ 148

7.2.1 7.2.2 7.2.3

LANDBOUW ............................................................................................................................................ 148 AMBACHTELIJKE ACTIVITEITEN .................................................................................................................... 149 HANDEL ................................................................................................................................................. 161

7.3

RELIGIE ................................................................................................................................. 164

8

ROMANISATIE .......................................................................................................... 172

8.1 8.2

INLEIDING ............................................................................................................................. 172 EEN BONDIGE HISTORIOGRAFIE VAN HET ROMANISATIEPARADIGMA............................... 173

8.2.1

‘NOS ANCÊTRES LES GAULOIS’. HET ONTSTAAN VAN EEN NORMATIEF EN KOLONIAAL GEÏNSPIREERD ROMANISATIECONCEPT ............................................................................................................................................................ 173 ‘BECOMING ROMAN’ (WOOLF 1997). ROMANISATIE IN EEN NIEUW PERSPECTIEF ................................................ 174 THE ‘DEATH’ OF ROMANISATION................................................................................................................. 175

8.2.2 8.2.3

8.3 8.4

DE CONTINENTALE ONDERZOEKSLIJN ................................................................................. 176 ‘UNE CHASSÉ-CROISÉ CULTUREL ENTRE ROME ET LA GAULE’ (DE LAET 1984). HET ROMANISATIEDISCOURS IN VLAANDEREN SINDS 1960....................................................... 177

9

BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................... 179

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 6 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

1

INLEIDING

A. VANDERHOEVEN Hieronder volgt een eerste aanzet van een onderzoeksbalans voor de archeologie van de Romeinse periode in Vlaanderen. We baseren ons daarvoor op de publicaties die per provincie sinds het verschijnen van hun respectievelijke oudheidkundige repertoria zijn uitgegeven. Daardoor is de periode waarvan we het overzicht houden wel ongelijkmatig over de provincies verdeeld. Het repertorium van Oost-Vlaanderen verscheen immers al in 1962 1, de repertoria van Brabant en WestVlaanderen verschenen in 1963 2, het deel van Antwerpen werd in 1965 gepubliceerd 3, de delen van Limburg en Tongeren in respectievelijk 1968 en 1975 4. Daarom probeert deze balans ook aan te sluiten bij de meest recente status quaestionis voor onze streken, in 1975 opgenomen in de reeks ‘Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt’ 5. Globaal maken we de stand van zaken op van het onderzoek van de voorbije 30 à 40 jaar.

Deze balans bestaat uit drie onderdelen. In een eerste onderdeel worden achtereenvolgens algemene inleidingen geschreven over de chronologische en ruimtelijke afbakeningen en indelingen, over het aantal bekende vindplaatsen en over het aantal gepubliceerde vindplaatsen en onderzoeken. Voor het aantal bekende vindplaatsen baseren we ons op de CAI. Dat betekent geenszins dat deze aantallen ons iets kunnen bijbrengen over de stand van het onderzoek. De CAI is immers gebaseerd op literatuurstudie en vondstmeldingen. Maar een zeer klein aantal van de aldus opgenomen vindplaatsen is ook volledig opgegraven volgens de criteria die modern onderzoek vereisen. Nog minder van dergelijke opgravingen zijn via een volledig opgravingsverslag kenbaar. Voor het aantal gepubliceerde vindplaatsen en onderzoeken gaan we uit van het hierboven beschreven bibliografisch overzicht dat aansluit op de oudheidkundige repertoria en de status quaestionis in ‘Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt’. In een tweede onderdeel wordt per bronnencategorie ingeschat wat aan gegevens beschikbaar is. Daarbij is ook enige aandacht besteed aan de niet-archeologische bronnen (literaire, epigrafische en numismatische). De archeologische bronnen worden onderverdeeld in sporen enerzijds en vondsten anderzijds. In een derde onderdeel overlopen we de stand van onze kennis met betrekking tot de diverse aspecten van de provinciaal-Romeinse samenleving, zoals die a.h.v. de bronnen bestudeerd kunnen worden. De opsplitsing in zoveel deelaspecten is om praktische redenen gebeurd. In principe kan men op die manier redelijk snel het overzicht van de stand van zaken van één of ander specialisme krijgen. Enige overlapping van de diverse hoofstukken is daardoor onvermijdelijk. Dat geeft al aan dat onderzoek van samenlevingen in het verleden vanuit een holistisch perspectief moet gebeuren, met oog voor samenhang en wisselwerking tussen de verschillende soorten menselijke activiteiten.

Voor een goed begrip van wat hierna volgt, moeten we tot slot de lezer ervoor waarschuwen dat de bibliografie en de teksten in een te korte tijd zijn samengesteld om volledig te kunnen zijn. Vele onderdelen zijn daardoor in feite een werkdocument, een onvoltooide kladversie. Het is onze bedoeling in de komende jaren dit euvel te verhelpen door zowel de bibliografie als de hoofdstukken aan een systematische revisie te onderwerpen.

Bauwens-Lesenne 1962.

Desittere 1963; Bauwens-Lesenne 1963.

3 Bauwens-Lesenne 1965.

4 Bauwens-Lesenne 1968; Lesenne 1975.

5 Raepsaet-Charlier & Raepsaet 1975.

1 2

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 7 van 275

2

EVALUATIE VAN HET GEKEND ERFGOED

A. VANDERHOEVEN De databank van de CAI bevat, na uitzuivering van de meervoudige invoer van dezelfde items, 2982 meldingen die op de Romeinse tijd betrekking hebben. 858 daarvan kunnen aan een vindplaats gerelateerd worden. Per periode en per archeoregio uitgesplitst ziet het overzicht er als volgt uit: Vroeg-Romeins Midden-Romeins Laat-Romeins Totaal

D/P 4 67 11 82

Z 23 119 23 165

K 18 86 15 119

ZL 121 278 63 462

M 9 15 6 30

Totaal 175 565 118 858

Tabel 1: Aantal vindplaatsen in de CAI uit de Romeinse tijd, uitgesplitst per periode en per archeoregio (D/P = duinen en polders; Z = zandstreek; K = Kempen; ZL = zandleemstreek; M = Maasvallei).

Doordat in de meeste gevallen de vroeg-, midden- en laat-Romeinse sites elkaar overlappen of geheel samenvallen, moeten deze cijfers naar alle waarschijnlijkheid tot een derde herleid worden. Dat brengt ons op 250 à 300 bekende vindplaatsen uit de Romeinse tijd in Vlaanderen. Dit kan maar een miniem gedeelte van het totale aantal sites zijn. Bovendien is ‘bekend’ een relatief begrip. Het geeft alleen maar aan dat we van het bestaan van de vindplaats weet hebben. Voor vele sites zal dat ook altijd zo blijven. Vele zijn immers aan het licht gekomen en in kronieken opgenomen naar aanleiding van hun ongedocumenteerde vernieling. Maar een fractie is daadwerkelijk opgegraven, vrijwel alle zijn onvolledig onderzocht. Pas na een grondige doorlichting en uitzuivering van de databank van de CAI zal het mogelijk zijn een meer gedetailleerde stand van het opgravingswerk naar Romeins Vlaanderen op te maken.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 8 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

3

STAND VAN ZAKEN VAN DE ONTSLUITING VAN HET ONDERZOEK

A. VANDERHOEVEN Bedreigde archeologische vindplaatsen zijn pas gered wanneer hun opgraving niet alleen uitgevoerd maar ook gepubliceerd is. In alle andere gevallen moeten zij als bron voor kennis van en inzicht in het verleden als verloren beschouwd worden. Om enigszins te kunnen vaststellen in welke mate het veldwerk naar Romeinse vindplaatsen van de voorbije decennia in Vlaanderen voor het verwerven van kennis en inzicht gebruikt kan worden, hebben we de literatuur in 6 basiscategorieën ingedeeld: 1.

Vondstmeldingen: in de regel gaat het om meldingen van zowel toevalsvondsten als opgravingen, hoofdzakelijk in archeologische kronieken, maar ook in andere vormen van publicaties;

2.

Interimverslagen: deze publicaties bieden een eerste overzicht van wat opgravingscampagnes aan nieuwe gegevens hebben opgeleverd;

3.

Basisrapporten: dit is een relatief nieuw begrip. Het betreft systematische beschrijvingen en vondstlijsten van preventieve opgravingen die volgens de principes van het Verdrag van Malta georganiseerd en gefinancierd zijn;

4.

Eindverslagen: dit zijn de opgravingsverslagen in oude stijl, die zich in principe niet tot een beschrijving van de resultaten van het terreinwerk beperken, maar ze ook in een breder onderzoekskader trachten te plaatsen;

5.

Studies: in deze categorie zitten diverse soorten publicaties als licentiaatsverhandelingen en proefschriften, syntheseoverzichten van vondstcategorieën, perioden en regio’s en materiaalstudies. Vaak gaat het om buitenlandse literatuur;

6.

Vulgariserende literatuur: tentoonstellingscatalogi, brochures, overzichten, voor een breed publiek geschreven en gebaseerd op bestaande kennis. Ook hier is een belangrijk gedeelte buitenlandse literatuur.

Om na te gaan hoe de publicaties op het gebied van de provinciaal-Romeinse archeologie van de voorbije decennia over deze categorieën verdeeld zijn, hebben we de literatuur in een eerste fase per provincie bekeken. In principe is immers de literatuur ingezameld die verschenen is sinds de publicatie van het oudheidkundig repertorium van de respectievelijke provincies. Dat betekent echter dat over ongelijkmatige perioden literatuur is ingezameld, vanaf 1962 voor Oost-Vlaanderen, 1963 voor WestVlaanderen en Brabant, 1965 voor Antwerpen en 1968 voor Limburg (1975 voor Tongeren). De verdeling van de diverse soorten publicaties vormt in procenten uitgedrukt in alle provincies merkwaardige overeenkomsten. De verschijningsdatum van de oudheidkundige repertoria heeft blijkbaar geen invloed op de uitkomst. Het is bijgevolg verantwoord de resultaten van alle provincies op te tellen. Het eindresultaat mag representatief beschouwd worden voor geheel Vlaanderen.

Limburg Vondstmeldingen Interimverslagen Basisrapporten Eindverslagen Studies Vulgarisatie Totaal

N 298 25 8 48 152 83 614

% 49 4 1 8 25 13 100

Antwerpen N 142 41 14 82 13 292

% 49 14 0 5 28 4 100

Brabant N 157 25 15 63 6 266

% 59 9 0 6 24 2 100

WestVlaanderen N % 265 45 50 8 1 + 30 5 237 40 13 2 596 100

OostVlaanderen N % 327 43 110 15 2 + 41 6 243 32 31 4 754 100

Totaal N 1189 251 11 148 777 146 2522

% 47 10 + 6 31 6 100

Tabel 2: stand van zaken van de ontsluiting van het onderzoek per type van publicatie en per provincie.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 9 van 275

Het geeft een goede eerste indruk van de staat van ontsluiting waarin het opgegraven gedeelte van het bodemarchief zich bevindt. Het is zonder meer duidelijk dat het opgravingswerk van de voorbije decennia, dat toch al beperkt in omvang was, bijna nooit het stadium van de eindpublicatie (categorie 3 en 4) bereikt heeft. Aangezien het grootste gedeelte van de studies (categorie 5) en van de voor het grote publiek bestemde werken (categorie 6) zich op deze gebrekkige staat van publicatie baseert, valt te vrezen dat het beeld van Vlaanderen in de Romeinse tijd dramatisch tekort schiet, niet alleen t.o.v. de antieke realiteit, maar ook in vergelijking met andere regio’s binnen het Romeinse Rijk, waar de voorbije decennia grootschaliger opgravingswerk werd verricht en de resultaten uitvoeriger bewerkt en gepubliceerd werden. Dit eenvoudige cijferwerk, waartoe we ons op dit ogenblik beperken, toont duidelijk de marginale of gemarginaliseerde positie van het archeologisch onderzoek en de archeologische monumentenzorg op het gebied van de Romeinse periode uit de voorbije halve eeuw in Vlaanderen aan.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 10 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

4

CHRONOLOGIE

A. VANDERHOEVEN Met de Romeinse periode doen we voor het eerst intrede in een historisch gedocumenteerde fase uit de geschiedenis van onze gewesten. Dit heeft bijzondere gevolgen voor de wijze waarop de provinciaal-Romeinse archeologie haar chronologisch kader vormgeeft 6. Aan de ene kant wordt met relatieve chronologieën gewerkt, gebaseerd op stratigrafie van sporen, typologie van vondsten en seriatie. Aan de andere kant streeft men ernaar de archeologische verschijnselen absoluut te dateren, door ze in kalenderjaren uit te drukken, met behulp van hetzij historisch, hetzij natuurwetenschappelijk gedateerde vindplaatsen.

Tijdsaanduidingen binnen de Romeinse periode worden op verschillende manieren uitgedrukt: 1.

in kalenderjaren, waarvan men vaak noodgedwongen de resolutie verkleint door toevoegingen als ca.;

2.

in regeerperioden van keizers, waarbij men er vaak stilzwijgend in berust dat men de beginen eindjaren niet als absoluut moet beschouwen. Zo moet een Augusteïsche datering niet letterlijk als de periode vanaf 27 v.Chr. tot 14 n.Chr. geïnterpreteerd worden;

3.

in (delen van) eeuwen, in uitgeschreven vorm (bv. eerste helft van de 2de eeuw of derde kwart van de 1ste eeuw) of met een symbool (bv. IIA of Ic).

4.

in perioden: vroeg-Romeins en laat-Romeins of vroege keizertijd, midden keizertijd en late keizertijd. Over de afbakening van deze perioden heerst geen eensgezindheid. Een systeem dat de begrippen vroeg en laat hanteert zou de Romeinse tijd in twee gelijke perioden moeten verdelen, een systeem dat vroeg, midden en laat gebruikt hoort deze periode in drie gelijke delen te verdelen. Met vroeg bedoelt men soms de 1ste eeuw, soms alleen de eerste driekwart van die eeuw (de zgn. preflavische tijd), met midden de 2de en 3de eeuw en met laat de 4de eeuw en het begin van de 5de eeuw. Voor het kustgebied wordt de breuk tussen het vroege of hoge keizerrijk en het late keizerrijk door Thoen rond 270 n.Chr. gesitueerd, het einde van de burgerlijke aanwezigheid in de kustvlakte 7.

Waar de Romeinse periode met de voorafgaande en eropvolgende perioden aansluit, ondervindt men hinder van het verschil in zgn. resolutie van dateringen. Bij gebrek aan voldoende historisch of natuurwetenschappelijke dateringen in kalenderjaren ervaart men de ontwikkelingen in de late ijzertijd of in de Frankische periode als trager dan in de Romeinse tijd. Er is dan sprake van maatschappelijke ontwikkelingen die in perioden van enkele decennia, van kwart- of zelfs van halve eeuwen moeten worden uitgedrukt, terwijl de dateringen waarmee men de Romeinse periode laat beginnen (58/51 v.Chr.) of laat eindigen (bv. 406 n.Chr.) door het gebruik van kalenderjaren de indruk wekken dat het om éénmalige gebeurtenissen gaat. Dit geeft aan deze zogenaamde overgangsperioden ongewild een apart karakter, waardoor men meer oog heeft voor discontinuïteit dan voor continuïteit. Eén van de verdiensten van het archeologisch onderzoek van de voorbije decennia is nu juist dat men traditionele, op typochronologie gebaseerde indelingen in perioden doorbroken heeft 8. Zo ontdekte men dat heel wat maatschappelijke ontwikkelingen in onze streken al voor de Romeinse tijd ingezet waren of erna voortduurden 9.

Datering van Romeinse sites in Vlaanderen gebeurt hoofdzakelijk aan de hand van aardewerk. Binnen deze vondstcategorie neemt terra sigillata een bevoorrechte positie in. Dit kan de verkeerde indruk wekken als zou dit materiaal, waar in de loop der jaren veel studiewerk aan is verricht, een zekere basis Lucas 2005, 95-113.

Thoen 1987b, 58.

8 Derks 1998, 2-9.

9 Roymans 1996a.

6 7

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 11 van 275

voor dateringen garanderen. Discussie in de recente literatuur maakt evenwel duidelijk dat zelfs voor de versierde vormen nog ruimte voor interpretatie bestaat 10. Sporen aan de hand van terra sigillata dateren berust op het opbouwen van een relatieve chronologie van de site enerzijds en het verbinden daarvan met historisch, numismatisch of natuurwetenschappelijk gedateerde vindplaatsen en hun vondsten anderzijds. Het systeem van zgn. typesites en hun dateringen wordt echter voortdurend bijgesteld 11. Recente overzichten van gedateerde vindplaatsen van terra sigillata vindt men onder meer bij Ettlinger et al. 12, Polak 13 en Willis 14. Meestal gaat het om legerplaatsen met een in de tijd afgebakende bezetting. Voor een overzicht van onafhankelijk op munten gebaseerde dateringen van de legerplaatsen van de Obergermanisch-Rätische Limes, zie Kortüm 15. SFECAG. Actes du congrès de Langres (2007) is gewijd aan de methodologische aspecten van het dateren van en met aardewerk.

Van groot belang voor de chronologie van de Vlaamse sites zijn de pogingen die sinds de jaren 1990 aan de UCL worden ondernomen om de chronologische waarde van aardewerktypes en aardewerkensembles te vergroten. Dat gebeurt aan de hand van vondstcontexten van de vici van Braives en Liberchies en van andere vindplaatsen. Enerzijds worden voor deze sites aardewerkhorizonten gedefinieerd, anderzijds probeert men de typochronologieën van het gewoon aardewerk, naar analogie met de terra sigillata, te verfijnen 16. Een beperkt aantal contexten van Vlaamse sites is op vergelijkbare wijze aangepakt 17. Ook voor het glas is voor onze streken recent aan het concept van horizonten gewerkt 18. Voor het Menapisch en Nervisch gebied is vanuit numismatisch oogpunt uitvoerig op de datering van de in beide civitates gelegen vindplaatsen ingegaan door van Heesch19.

Enkele decennia geleden had men grote verwachtingen van nauwkeurig stratigrafisch opgegraven complexe nederzettingen, met name steden 20. Inmiddels is gebleken dat grote hoeveelheden materiaal zich in éénmalig of veelvuldig verplaatste contexten bevinden en bijgevolg minder tot typochronolgische verfijning kunnen bijdragen. Dat maakt de waarde van de naar verhouding eerder schaarse gesloten vondstensembles des te groter, al kunnen zelfs dergelijke contexten geheel bestaan uit materiaal dat ouder is dan de periode waarin het stratigrafisch is aangetroffen 21.

Om het dateringsschema van de Romeinse periode te verbeteren is men in de eerste plaats aangewezen op de verdere ontwikkeling van de door de UCL voor onze streken begonnen methode en de toepassing ervan op het gehele Vlaamse grondgebied. Dit betekent dat men meer gesloten vondstensembles zal moeten uitwerken en publiceren en vondsthorizonten zal moeten definiëren.

Zowel graf- als nederzettingsensembles horen daarbij betrokken te worden. Op beide types van vindplaatsen circuleren immers tot op zeker hoogte verschillend samengestelde materiële culturen.

Voorts is nood aan een numismatische studie van de civitas Tungrorum vanuit chronologisch standpunt, als aanvulling van het werk dat voor de civitates van de Menapii en Nervii is geleverd. Op het gebied van de natuurwetenschappelijke methoden heeft de Romeinse periode waarschijnlijk het meest baat bij een uitbreiding van dendrochonologisch en paleomagnetisch onderzoek.

zie bv. Pferdehirt 1986 en Eschbaumer & Faber 1988.

Schallmayer 1987.

12 Ettlinger et al. 1990.

13 Polak 2000, 407-414.

14 Willis 2005.

15 Kortüm 1998.

16 Deru 1996; Deru & Vilvorder 1997; Vilvorder 2001. Zie ook Hanut 2001; Hanut & Henrotay 2006, Hanut et al. 2000.

17 De Mulder et al. 2001a; Thoen & Hanut 2001a; Martens et al. 2002a.

18 Hanut 2006a.

19 Van Heesch 1998.

20 Zie bv. Brulet 1992a-b en Deru 1996, 163.

21 Zie bv. Düerkop 2003.

10 11

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 12 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

5

ARCHEODISTRICTEN

A. VANDERHOEVEN Zoals voor de andere perioden is het Vlaamse grondgebied ook voor de Romeinse tijd in 5 archeodistricten ingedeeld. Deze indeling is op bodemkunde en landschap gebaseerd. De landschappelijke situatie verschilt in principe niet met die van de voorgaande, prehistorische perioden, zij het dan dat aan het begin van de Romeinse tijd de oorspronkelijke natuurlandschappen in vele opzichten al in cultuurlandschappen waren omgezet. Dat proces voltrok zich niet alleen sociaal en economisch, doordat de omgeving in toenemende mate voor permanente menselijke bewoning en menselijke consumptie werd ingericht, maar ook cultureel en ideologisch, doordat aan het landschap meer en meer geschiedenis is gegeven, in de vorm van markeringen, cultusplaatsen en andere kunstmatige inrichtingen.

Het heeft geen zin hier de natuurlijke eigenschappen van de omgeving in de diverse archeodistricten nogmaals uiteen te zetten. Het volstaat te verwijzen naar de hoofdstukken die de prehistorische perioden behandelen22. Voor de Romeinse tijd komt daar als nieuwigheid bij dat de gebieden deel uitmaakten van drie verschillende civitates of bestuursindelingen: de civitas Menapiorum, de civitas Nerviorum en de civitas Tungrorum. Nog steeds worden de nederzettingsstructuren en de patronen waarin zij in het landschap verspreid liggen, op de eerste plaats door de landschappelijke omstandigheden bepaald. Maar daarnaast heeft de invloed van een staatsbestuur ook gevolgen voor de wijze waarop het landschap wordt ingericht. Administratieve grenzen bepalen tot waar bepaalde invloeden kunnen en mogen uitgaan. Grondbezit is aan individuele personen gebonden en niet aan gemeenschappen. Bepaalde ingrepen in het landschap worden door buiten dat landschap gelegen factoren bepaald. Te denken valt aan de aanleg van sommige wegen, de inplanting van sommige centrale plaatsen, de wijze waarop land wordt ingedeeld.

De wisselwerkingen tussen de natuurlijke en (pre)historische geaardheid van regio’s en de externe, Romeinse invloeden en de uitkomsten die zij voor gevolg hebben, zijn pas recent onder de aandacht gekomen. Het heeft onze voorstelling van het romaniseringsproces nu al grondig beïnvloed. Waar vroeger de uitkomst, of tenminste toch de beoogde uitkomst van dat proces als een min of meer uniform geheel werd beschouwd, spreekt men nu van verschillende provinciaal-Romeinse culturen 23.

Globalisering, lokalisering en glokalisering maken sinds enkele jaren ook deel uit van de woordenschat van de provinciaal-Romeinse archeologen. De Vlaamse archeoregio’s in de discussies daarover laten opnemen zal één van de uitdagingen van het archeologisch onderzoek en de archeologische monumentenzorg in onze streken zijn.

22 23

Annaert et al. 2008; De Bie et al. 2008; Van Gils et al. 2010; Van Montfort et al. 2011.

Woolf 1998; Roymans 1996a.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 13 van 275

6

BRONNEN

6.1 LITERAIRE BRONNEN R. NOUWEN Ieder historisch onderzoek wordt in belangrijke mate bepaald door de beschikbaarheid en de kwaliteit van geschreven bronnen. Voor een belangrijk deel van het geschiedkundig onderzoek bieden teksten het raam waarbinnen het historisch verloop zich ontwikkelt. Ook voor de Romeinse geschiedenis is de literaire overlevering, en in het bijzonder de antieke historiografie, van wezenlijk belang 24. Maar die teksten stellen ons voor heel wat problemen. Op het vlak van de geografische en etnografische beschrijving van onze contreien zijn slechts een relatief beperkt aantal auteurs uit de antieke oudheid actief geweest. Bovendien hadden zij hun kennis vaak niet uit de eerste hand, waardoor wij met deze bronnen erg omzichtig moeten omgaan. Op het vlak van de geschiedschrijving zien wij een vergelijkbare situatie. Voor de vroegste geschiedenis van de Lage Landen zijn de literaire bronnen erg fragmentarisch. Zij bieden globaal genomen wat summiere aanwijzingen, losse flarden uit een groter geheel. De beperkte literaire overlevering laat dus geen consistente reconstructie van het historisch gebeuren toe. Dat betekent dat zelfs de geringste verwijzing in een of andere tekst van belang kan zijn.

Bovendien hadden deze auteurs een totaal andere visie op geschiedschrijving dan wij.

Geschiedschrijving, bij voorkeur van de eigen tijd, was een vorm van literatuur, waarbij verhaal en dramatische opbouw even belangrijk waren als historische correctheid. Een juiste chronologie, bronnenverwijzingen, volledigheid van de feiten of een gefundeerde bewijsvoering waren van ondergeschikt belang. Toch neemt dit niet weg dat de literaire bronnen van onschatbare waarde zijn.

Indien zij niet steeds het historisch kader leveren waarbinnen de archeologische vondsten kunnen worden gesitueerd, dan helpen zij toch vaak deze correct te interpreteren en zo tot een consistent verhaal te komen.

In de volgende pagina’s zullen wij aandacht schenken aan de antieke literaire bronnen in zover zij betrekking hebben op de Lage Landen in de context van het Romeinse Rijk. Dat betekent dat wij een overzicht zullen bieden van de belangrijkste auteurs enerzijds en de toegang tot hun geschriften anderzijds. Dat overzicht blijft echter maar een beknopte introductie die een kritische benadering van de verschillende auteurs en hun historische methode uiteraard onmogelijk maakt.

6.1.1 Geografische en etnografische teksten en uitweidingen De Griekse historicus Herodotus (ca. 484 - ca. 425 v.Chr.) spreekt als eerste van Keltoi en duidt daarmee de bewoners ten noorden van de Alpen aan (Herodotus, Historiae, II, 33 & IV, 49). Eén van de vroegste geschriften over Gallië is waarschijnlijk het reisverslag Ta peri tou okeanou van Pytheas van Massilia (4de eeuw v.C.) geweest (Pytheas, FgrHist, 11a.). Deze ontdekkingsreiziger is langs de volledige kust van Europa van Spanje tot Germanië gevaren en heeft de streken en volkeren in zijn reisverslag beschreven. Zijn werk bleef echter alleen dankzij andere auteurs zoals Polybius en Plinius bewaard.

Jammer genoeg ging ook de volledige Geographika van Eratosthenes (ca. 276 - ca. 194 v.Chr.), die ook de etnografie en de geografie van West- en Noord-Europa behandelde, verloren. De term Galli of Galliërs, gebruikt door de Romeinen, slaat meer specifiek op de Keltische bevolking in Noord-Italië en het latere Romeinse Gallië tot aan de huidige Frans-Belgische grens. De Germanen werden voor het eerst vermeld door Posidonius van Apamaea (ca. 135 - ca. 50 v.Chr.), van wie het oeuvre fragmentarisch bewaard bleef (Posidonius, FgrHist, 87, F22). Hij was een vooraanstaand etnograaf en beschreef de Galliërs in belangrijke mate op grond van persoonlijke ervaringen, opgedaan tijdens zijn reizen die hem tenminste tot in Gallia Narbonensis brachten. De Germanen verschijnen als een groep 24

Petit 1969, 72; Bengtson 1975, 64.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 14 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

stammen op de rechteroever van de Rijn tussen de Main en de Lippe. Posidonius brengt hen onder bij de Kelten.

Waar de grens liep tussen het Keltische en het Germaanse gebied is niet duidelijk. De Rijn vormde volgens de antieke auteurs de grens tussen de Kelten en de Germanen, maar nergens treedt ze op als een scheidslijn in de materiële nalatenschap tussen de twee culturen. De Lage Landen en de hoger gelegen Rijnstreek vormden zo tijdens de 1ste eeuw v.Chr. een overgangszone tussen het Keltische en het Germaanse kerngebied. Eén van de voornaamste bronnen voor de studie van de Keltische en Germaanse samenlevingen zijn de Commentarii de bello Gallico van C. Iulius Caesar (100 - 44 v.Chr.).

In boek I biedt Caesar bij wijze van inleiding een beknopte geografische beschrijving van Gallië. De auteur stelt aan de lezer het oorlogstoneel voor. In boek IV weidt Caesar uit over de zeden en gewoonten van de Suebi, een Germaans volk dat zijn woonplaats aan de overzijde van de Rijn had. De levenswijze van de Germanen plaatst hij in boek VI tegenover die van de Galliërs. Deze confrontatie vormt een belangwekkende volkskundige uitweiding, die aantoont dat Caesar een expert in Gallische aangelegenheden was geworden. Boek V tenslotte bevat een korte excursie over de geografie en de etnografie van dat voor de Romeinen onbekende eiland Britannia.

De geografie van Gallië en de stammen worden verder uitvoerig beschreven door Strabo van Amasea (65 v.Chr. - 20 n.Chr.) in boek vier van zijn monumentale Geographika. Daarnaast bevat dit werk talrijke uitweidingen over de geschiedenis, de zeden en de gewoonten van de volkeren in de beschreven streken, waardoor wij beschikken over een van de meest systematische uiteenzettingen over de wereld van de Galliërs. Omstreeks dezelfde periode schreef M. Vipsanius Agrippa (62 - 12 v.Chr.), vriend en trouw medewerker van keizer Augustus, zijn Commentarii waarin hij bijzonder veel geografische informatie had verwerkt (Plinius, Naturalis historia, 3, 17). Deze informatie lag ten grondslag aan een kaart die op de achterwand van de Porticus Vipsania werd aangebracht. Zowel de Commentarii als de kaart gingen verloren. Vergeten we zeker niet Diodorus Siculus (1ste eeuw v.Chr.).

Hij schreef ten tijde van Caesar en Augustus een omvangrijke Bibliothèkè historikè, een universele wereldgeschiedenis die eindigde met de Gallische oorlogen van Caesar. Hij bracht daarin veel informatie over de Keltische stammen in Gallië en Brittannië samen. Slechts fragmenten zijn tot ons gekomen. Strabo en Diodorus consulteerden zeker uitvoerig de Griek Timagenes (1ste eeuw v.Chr.), die auteur was van een ‘Geschiedenis van Gallië’ (Strabo, Geogr., 4, 1, 13; Timagenes, FgrHist, 88, F11).

Zowat 150 jaar na Caesar schreef P. Cornelius Tacitus (ca. 55/56 - ca. 125? n.Chr.) De origine et situ Germanorum ook wel kortweg Germania genoemd. Dit traktaat maakt deel uit van een erg oude etnografische traditie en is bovendien het enig volledig bewaard gebleven opstel over één welbepaald volk. Deze historicus en volkskundige had de excursie van Caesar gelezen (Tacitus, Germania, 28, 1).

Bij Tacitus waren de Germanen echter niet langer wilde barbaren, wel een voorbeeld voor de decadente Romeinen. Ab urbe condita van Titus Livius (59 v.Chr. - 17 n.Chr.) is voor de geschiedenis van de Gallische volkeren een belangrijke bron. De bewaarde passages hebben vooral betrekking op de Galliërs in Noord-Italië en de Alpenvolkeren. Mogelijk belangrijke teksten van Livius met betrekking tot onze contreien (Livius, Epitomè, 104-108), waarvan slechts enkele kleine passages bewaard bleven, gingen verloren net zoals teksten van Appianus, G. Plinius Secundus minor en Aufidius Bassus.

Pomponius Mela (1ste eeuw n.Chr.) was een Romeins aardrijkskundige die vooral werkte tijdens de regering van keizer Claudius. In het derde boek van De Choreographia komt Gallië en aansluitend de volkeren van Noord-Europa aan bod.

De geografische beschrijving van de nieuwe Gallische provincies na de organisatie van keizer Augustus vinden wij terug in de Naturalis historia van C. Plinius Secundus maior (23 - 79 n.Chr.). Deze wetenschapper vermeldt ook talrijke wetenswaardigheden. Zij zijn echter verspreid in zijn werk en weinig systematisch. De Commentarii van Agrippa waren voor hem een belangrijke bron (Plinius, Naturalis historia, 3, 16-17). Claudius Ptolemaeus (ca. 100 - 174 n.Chr.) schreef een omvangrijk aardrijkskundig handboek dat Cosmographia wordt genoemd. Deze auteur verzamelde zijn gegevens tijdens de eerste helft van de 2de eeuw n.Chr. Zijn werk bestond onder meer uit tabellen van steden, rivieren en streken, waarachter hij de lengtegraad en de breedtegraad liet volgen. Tijdens de laat///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 15 van 275

Romeinse tijd is vooral Ammianus Marcellinus (ca. 330 - ca. 390 n.Chr.) te vermelden. Deze historicus laste in zijn verhaal talrijke geografische en etnografische uitweidingen in. Zo vinden wij in boek XV een vrij omvangrijke excursie terug over het ontstaan en de geografie van Gallië en het karakter van haar inwoners (Ammianus Marcellinus, 15, 9-12). Hiervoor baseerde hij zich onder meer op de Gallische geschiedenis van Timagenes (Ammianus Marcellinus, 15, 9, 2; Timagenes, FgrHist, 88, F2).

6.1.2 Historische teksten De Griekse geschiedschrijver Polybius (ca. 201- ca 120 v.Chr.) die de geschiedenis van de mediterrane wereld beschreef van 264 tot 146, wijdde boek XXII van zijn Historiae aan Gallië. Hiervan bleven slechts enkele flarden bewaard. Hij was een belangrijke bron voor Livius.

In de geschiedenis van de Lage Landen vormen de Gallische oorlogen een voornaam keerpunt. De belangrijkste bron voor deze oorlogen zijn de Commentarii de bello Gallico van C. Iulius Caesar. Ze zijn een feitenverslag en ogen zeer objectief zoals het voor ambtelijke rapporten betaamt. De lezer mag echter niet vergeten dat deze commentarii door de proconsul en veldheer zelf werden opgesteld in een politiek bijzonder moeilijke periode en dat zij bijgevolg met zeer veel kritische zin moeten worden gelezen. Slechts de eerste zeven boeken van dit verslag zijn van de hand van Caesar zelf. Het achtste boek werd geredigeerd door zijn naaste medewerker en trouwe secondant Aulus Hirtius (1ste eeuw v.Chr.), maar haalt duidelijk niet het niveau van diens grote voorbeeld. De commentarii van Caesar, geschreven kort na de gebeurtenissen, vormen weliswaar de bekendste, maar beslist niet de enige historische bron voor de Gallische oorlogen. De geschriften van contemporaine historici zijn grotendeels verloren gegaan. Dat is jammer omdat onder hen zich fervente tegenstanders van Caesar bevonden. Te vermelden zijn onder meer G. Asinius Pollio (76 v.Chr. - 5 n.Chr.) en Q. Aelius Tubero (ca.

74 v.Chr. - ?). Ze bleven bekend via latere auteurs die hen hebben geconsulteerd. Ze zouden zeker toegelaten hebben het beeld van Caesar op een meer genuanceerde wijze te schetsen. Voor de eerste reflecties van historici moeten wij wachten tot Titus Livius (59 v.Chr. - 17 n.Chr.). Zijn beschrijving van de Gallische oorlogen in de boeken CIV-CVIII van Ab urbe condita bleef echter niet bewaard en is ons slechts bekend via de periochae, een soort samenvattingen en uittreksels voor praktisch gebruik. Hierin vindt de lezer slechts beknopte vermeldingen van de gebeurtenissen. Uit deze periochae blijkt ook dat de auteur klaarblijkelijk vrij veel aandacht heeft geschonken aan de Augusteïsche politiek in Gallië en Germanië. De boeken V en XXI bevatten het meeste informatie over de Kelten in het algemeen. Veel duidelijker is de houding van Livius ten aanzien van de buren van Rome. Hieruit spreekt een duidelijke Romeinse superioriteit ten aanzien van andere volkeren. In dat opzicht is Livius exemplarisch voor andere auteurs.

Een vrij belangrijk geschrift zijn de Res gestae van keizer Augustus (63 v.Chr. - 14 n.Chr.). In zijn biografie van Augustus signaleert Suetonius dat de princeps bij zijn dood op 19 augustus 14 n. Chr. een testament naliet, dat hij, samen met nog drie verzegelde boekrollen, aan de Vestaalse Maagden had toevertrouwd (Suetonius, Augustus, 101). Ook Tacitus en Dio Cassius verwijzen daarnaar (Tacitus, Annales, 1, 11, 4; Dio Cassius, 56, 33). Deze documenten werden in de senaat geopend en voorgelezen.

In dit document verwees de keizer zelf verscheidene malen naar de rol die hij in de organisatie van Gallië heeft gespeeld. En hoewel de auteur voortdurend zijn machtspositie wilde verantwoorden en de vermelde feiten op het eerste gezicht niet spectaculair zijn, is de tekst absoluut onvervangbaar voor een goed begrip van de ontwikkelingen in onze regio omstreeks de erawisseling.

C. Velleius Paterculus (20 of 19 v.Chr. - na 31 n.Chr.) bekleedde onder Tiberius hoge militaire commando’s in Germanië en Pannonië. Dit schept zekere verwachtingen. Als bron voor de Gallische oorlogen is zijn Historia Romana, de geschiedenis van Rome, echter nauwelijks waardevol. Maar eigenlijk was dit conflict in zijn historisch verhaal ook niet zo belangrijk. Hij schonk erg veel aandacht aan de contemporaine geschiedenis. Dat betekent dat hij vanaf de regering van Augustus als bron voor geschiedenis van de Lage Landen veel belangrijker is. Hij was daarbij een groot bewonderaar van Tiberius. De lofprijzingen van Velleius Paterculus moeten met de nodige kritische zin worden gelezen. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 16 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

Maar tegelijk maken die lofprijzingen zijn werk interessant, omdat hierdoor een tegengewicht ontstaat voor het negatieve beeld van Tiberius dat wij bij Tacitus terugvinden.

Bij C. Suetonius Tranquillus (ca. 77 - 140 n.Chr.?) vinden wij enkele malen relevante informatie terug.

Maar dat betekent nog niet dat hij een echt belangrijke bron is. Men zou kunnen verwachten dat deze eerste, ons bekende biograaf van Caesar de oorlogsgebeurtenissen in Gallië uitvoeriger zou hebben behandeld. En onder meer in de levensbeschrijvingen van Augustus en Tiberius zou deze historicus een interessante bron voor de verschillende gebeurtenissen in onze contreien kunnen zijn. Niets is minder waar! De Gallische oorlogen beslaan nauwelijks een paragraaf en ook in de andere biografieën is de aangereikte informatie te sporadisch. In feite had deze historicus weinig oog voor belangrijke fasen in een mensenleven en een politieke loopbaan en ging zijn aandacht vooral uit naar faits divers.

De levensbeschrijvingen van de Griek Plutarchus (ca. 46 - na 120 n.Chr.) zijn qua diepgang in vergelijking met Suetonius een ware verademing. Hoewel zijn hoofdbekommernis lag in de karaktertekening van zijn personnages, was hij steeds ernstig in het zoeken naar de waarheid. In dat licht is hij een relatief belangrijke informatiebron voor de Gallische oorlogen. Maar een echt onafhankelijke positie ten overstaan van Caesar nam hij jammer genoeg niet in. Voorts biedt hij in de levensbeschrijvingen van Galba en Otho ook nog informatie omtrent de gebeurtenissen in Gallië, onder meer tijdens de regering van Nero en de nadagen ervan.

P. Cornelius Tacitus (ca. 55/56 - ca. 125 n.Chr.?) is ondanks zijn fundamenteel pessimisme als historicus onvervangbaar. In de Annales behandelde hij de Romeinse geschiedenis van de dood van Augustus tot aan de dood van Nero. Deze auteur beschouwde de confrontatie tussen de Germanen en Rome als een belangrijk verschijnsel en het is bijgevolg niet te verwonderen dat hij ruimere aandacht heeft geschonken aan de Romeinse Germaniëpolitiek. In de Historiae beschreef hij het driekeizersjaar (69 n.Chr.) en de regeringen van de Flavische keizers. Hiervan bleven slechts de eerste vier boeken en een gedeelte van het vijfde boek bewaard. Dat betekent wel dat wij hier over een belangrijke bron beschikken voor de gebeurtenissen in Gallië tijdens het driekeizersjaar en de daaropvolgende Batavenrevolte onder leiding van Civilis (70 n.Chr.). In verscheidene passages maakt Tacitus kritische aantekeningen bij het Romeinse imperialisme (Tacitus, Agricola, 30, 4).

In de Geschiedenis van Rome van L. Annaeus Florus (2de eeuw n.Chr.), in feite een Epitome de Tito Livio, vinden wij slechts een kort hoofdstuk over de campangnes van Caesar. Ook de Augusteïsche oorlogen in Germanië zijn slechts beknopt weergegeven. Maar gezien het feit dat wij hier eerder met een compendium te maken hebben, is dit niet verwonderlijk. In de oudheid heeft dit werk wel veel invloed gehad.

De Griekse historicus Appianus van Alexandrië (ca. 95 - ca. 170 n.Chr.) schreef een uitvoerige geschiedenis van Rome (Romaika). Boek IV is gewijd aan de conflicten van Rome met de Galliërs. De tekst bleef echter zeer fragmentarisch bewaard. Een interessante bron voor de geschiedenis van de Lage Landen is de omvangrijke maar fragmetarisch bewaarde Romeinse geschiedenis (Romaikè historia) van Dio Cassius (ca. 155 - 235 n.Chr.). De auteur gaat door voor een integer onderzoeker en consulteerde de historische geschriften van onder meer Caesar, Livius en Plutarchus. Hij voegt daaraan echter weinig nieuws toe en ook zijn historische methode is weinig diepgaand. Dat neemt niet weg dat hij belangrijke en relevante informatie levert en voor de reconstructie van het historisch verloop vooral voor de periode vanaf de Gallische oorlogen tot de 1ste helft van de 1ste eeuw n.Chr. van grote waarde is. Bij de Griekse historicus Herodianus (ca. 180 - ca. 250 n.Chr.) vinden wij hier en daar een echo van de gebeurtenissen in de Gallische en Germaanse provincies die indirect van belang zijn voor de Lage Landen.

De historische bronnen uit het Dominaat zijn erg problematisch. Zij zijn vaak weinig helder en betrouwbaar. Tegen het einde van de 4de eeuw schreef de stafofficier en historicus Ammianus Marcellinus (ca. 330 - ca. 390 n.Chr.) een geschiedenis van het Romeinse Rijk, de ‘Rerum Gestarum’, van Nerva tot de dood van keizer Valens in 378. Van dit laatste grote monument van de antieke historiografie is slechts een klein gedeelte overgeleverd. Ammianus Marcellinus schreef voornamelijk ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 17 van 275

een politieke en militaire geschiedenis. De Lage Landen krijgen daarin slechts een beperkte aandacht, onder meer wanneer de auteur handelt over de Germaanse invallen en de maatregelen van de Romeinse overheid hierin. Voor de vroegste geschiedenis van Gallië deed de historicus onder meer een beroep op Timagenes, Cicero en Sallustius.

De Historia Augusta (4de eeuw n.Chr.) bestaat uit een verzameling van dertig biografieën van Romeinse keizers en usurpatoren vanaf Hadrianus tot Numerianus (117 - 284) en bestrijkt zo nagenoeg de volledige 2de en 3de eeuw. De traditie schrijft deze biografieën toe aan zes verschillende auteurs.

Verspreid over de verschillende levensbeschrijvingen vindt de lezer geregeld informatie over de geschiedenis van de Gallische en Germaanse provincies. Gelet op de problematiek van de betrouwbaarheid van de Historia Augusta moet men hier erg omzichtig mee omgaan.

Hetzelfde kan gezegd worden van de Panegyrici Latini. Deze naam is gegeven aan een verzameling van twaalf lofredes op Romeinse keizers van het einde van de 3de en van de 4de eeuw. De auteurs, vaak onbekend gebleven, waren voornamelijk van Gallische origine. Als historische bron moeten de panegyrici met de grootste omzichtigheid worden benaderd. Deze redevoeringen bieden immers een mooie doorsnede van propaganda ten gunste van de keizer. Anderzijds laten ze toch toe een zeker beeld te schetsen van de maatregelen die de keizers namen naar aanleiding van de Germaanse invallen van de 3de eeuw in onze contreien, die er voor hadden gezorgd dat in grote delen van Gallië landbouwwinningen verwoest waren en akkers braak waren komen te liggen.

6.1.3 Varia In de marge van de historische teksten moeten wij nog even verwijzen naar het Edictum de pretiis rerum venalium van Diocletianus (301 n.Chr.) en de Notitia Dignitatum (ca. 400 - 430 n.Chr.). Beide teksten zijn een soort van bestuurlijke documenten. Keizer Domitianus vaardigde het zogenaamde prijsedict uit met de bedoeling de snel stijgende inflatie te bestrijden. Hierin zijn zowel de maximumprijzen van producten als van lonen opgenomen. Hoewel dit edict weinig resultaat had, heeft het hier door de vermelding van een aantal producten die geproduceerd werden in de Lage Landen zoals de Menapische hammen, toch een zeker belang. De Notitia Dignitatum is een officieel register van de burgerlijke en militaire ambten en standplaatsen en informeert ons vrij uitvoerig over de bestuurlijke en militaire organisatie van de regio waaronder de Lage Landen vielen omstreeks 400 n.Chr. Hierin schuilt het belang van deze tekst. De Notitia Dignitatum schenkt immers een gedetailleerd beeld van de opdeling van het Romeinse Rijk in praefecturen, diocesen en provincies, van de standplaatsen van de legereenheden en van de bestuurlijke centra.

Belangrijk voor de geschiedenis van het Romeinse Rijk en van de Gallische en Germaanse provincies in het bijzonder is de confrontatie tussen heidendom en christendom. Hiervan vindt men ook reflecties terug in de historiografie die echter weinig systematisch zijn. Enkele voorbeelden kunnen dit illustreren. Sulpicius Severus (ca. 363 - tussen 420 en 425 n.Chr.) vermeldt in zijn Chronicon dat het christendom zich slechts laat en langzaam in Gallië verspreidde. Volgens de bisschop van Lyon Irenaeus (ca. 115 - ca. 202 n.Chr.) in Adversus haereses zouden er op het einde van de 2de eeuw in Germanië christelijke gemeenschappen geweest zijn. De vroegchristelijke schrijver L. Caecilius Firmianus Lactantius (ca. 250 - 320 n.Chr.) verwijst in De mortibus persecutorum naar de vervolging van christenen in Gallië. Uit de brieven van Paulinus van Nola (ca. 354 - 431 n.Chr.) weten wij dat Victricius, de bisschop van Rouen (ca. 330 - ca. 407), tijdens het 3de kwart van de 4de eeuw bij de Nervii en de Morini aan actieve missionering deed. Het zijn slechts enkele voorbeelden die evenwel aantonen dat dit facet van de antieke ‘geschiedschrijving’ niet mag worden verwaarloosd.

Naast de geografische, etnografische en historische traktaten, treft men ook geregeld verwijzingen in literaire teksten aan die relevant zijn voor de geschiedenis van onze contreien tijdens de Romeinse tijd.

Enkele sprekende voorbeelden kunnen hier volstaan. Een goed begrip van de Gallische oorlogen in het kader van de Romeinse politiek is niet mogelijk zonder de brieven en redevoeringen van M. Tullius Cicero (106 - 43 v.Chr.), afwisselend politiek tegenstander en bondgenoot van Caesar. Hij liet een //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 18 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

indrukwekkende correspondentie na waarin niet enkel de politieke situatie te Rome uitvoerig wordt becommentarieerd. In de briefwisseling met zijn broer Quintus en met Caesar zelf zijn ook de Gallische oorlogen aanwezig. Vergeten wij zeker niet de politiek erg belangrijke redevoering De provinciis consularibus, waardoor Cicero erin slaagde het gouverneurschap van Gallië voor Caesar te vrijwaren.

De te jong gestorven dichter G. Valerius Catullus (ca. 84 - 54 v.Chr.) van zijn kant formuleerde in enkele carmina bijtende kritiek op Caesar en op sommige van zijn getrouwen.

In relatie tot de Augusteïsche politiek in onze contreien moeten wij ook rekening houden met de literaire werken van onder meer Albius Tibullus (ca. 50 - 19 v.Chr.), Q. Horatius Flaccus (65 - 8 v.Chr.) en P. Vergilius Maro (70 - 19 v.Chr.), waarin geregeld verwijzingen hiernaar voorkomen. Zij illustreren niet enkel de imperiale politiek van het Augusteïsche bewind, maar refereren geregeld ook op een directe wijze aan de gebeurtenissen in onze regio. Hoewel onze contreien wat lijken te verdwijnen uit de literatuur van de eeuwen die volgen, duiken hier en daar toch interessante feiten op. Zo spreekt de dichter M. Valerius Martialis (ca. 40 - ca. 102 n.Chr.) bijvoorbeeld van Menapische hammen en vette ganzen van de Morini waarmee hij de economische relatie tussen de Vlaamse kunst en Rome gedeeltelijk gestalte geeft (Martialis, 13, 54, 2).

Veel later tenslotte, omstreeks 371, schreef Ausonius (ca. 310 - ca. 395), gevierd leraar en dichter, zijn Mosella, zijn lied van de Moezel. Het werkje is een doorvoelde lofzang van de Moezel, die schitterende rivier die zo veel goeds schenkt. Dit neemt echter niet weg dat nog recente gebeurtenissen in de tekst opduiken. Onder meer verwijst de dichter naar militaire acties, diplomatieke initiatieven en maatregelen voor het beveiligen en versterken van de Rijngrens. Zij hebben misschien niet direct belang, maar zij helpen niettemin het algemene klimaat in de Lage Landen te schetsen.

6.1.4 Bibliografische oriëntering De literatuur omtrent de antieke geschiedschrijving, ook in relatie tot onze gewesten, is onuitputtelijk.

Een overzicht van de verschillende studies zou vele tientallen pagina’s bevatten en valt buiten dit bestek. Voor een introductie verwijzen wij onder meer naar P. Petit (1969), S. Usher (1969), H. Bengtson (1975), C.W. Fornara (1983), A. Momigliano (1990) en R. Mellor (1999).

Een toegankelijk overzicht van de antieke literatuur en geschiedschrijving vindt de lezer bij G.J.M. Bartelink (1978), P. Gerbrandy (2007). Voor een bespreking van de auteurs die de Kelten en de Germanen behandelden, verwijzen wij specifiek naar G. Dobesch (1991).

De meeste teksten werden uitgegeven in de Bibliotheca Teubneriana en de Bibliotheca Oxoniensis. In de edities van de Loeb Classical Library en de Collection Budé vindt de lezer een Engelse, respectievelijk Franse vertaling. Van verscheidene geschriften bestaan uitstekende Nederlandse vertalingen. Deze kan de lezer terugvinden via P. De Rynck en A. Welkenhuysen (1992).

Tenslotte zijn er verscheidene interessante websites waarop de lezer de teksten zowel in de oorspronkelijke taal als in vertaling kan terugvinden. Wij vermelden hier onder meer Lacus Curtius (http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/home.html), Library of Ancient Texts Online (http://sites.google.com/site/ancienttexts/Home), The Perseus Digital Library (http://www.perseus.tufts.edu/hopper/) en The Latin Library (http://www.thelatinlibrary.com/). De teksten van Lacus Curtius stammen voornamelijk uit de Loeb-edities.

Volgende bronnenpublicaties verzamelen de belangrijkste teksten: E. Cougny (1878/1892), A. Riese (1892), A.W. Byvanck (1931/1935/1947), H. Klingelhöfer (1955), V. Ehrenberg en A.H.M. Jones (1970), P.M. Duval (1971), L. Lerat (1977), K. Chisholm en J. Ferguson (1981), C. Goudineau (1990, studie met talrijke teksten in Franse vertaling), L.K. Poppi (1991) en J. Sabben-Clare (1995).

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 19 van 275

6.2 EPIGRAFISCHE BRONNEN R. NOUWEN De epigrafische bronnen of opschriften zijn de teksten die in een welbepaalde periode op duurzame materialen werden aangebracht, zoals steen, brons, keramiek, enz. De epigrafie als wetenschappelijke discipline publiceert en bestudeert deze teksten. In de antieke oudheid waren opschriften op steen of brons een belangrijke vorm van publicatie. Dit heeft tot gevolg dat in vergelijking met andere historische perioden er een zeer groot aantal opschriften bewaard bleef. Dit aantal groeit via het archeologische onderzoek nog voortdurend aan. Daarom is het bijhouden van de epigrafische vondsten een belangrijke opdracht. 25 De epigrafische teksten vormen ook voor het historisch onderzoek van België een belangrijke bron. Het betreft enerzijds de opschriften die binnen het grondgebied van België zelf werden gevonden, anderzijds de opschriften die overal op het grondgebied van het voormalige Imperium Romanum werden gevonden, en die op de geschiedenis van Romeins België betrekking hebben. Deze epigrafische bronnen zijn onmisbaar voor de politieke, militaire, economische, sociale, godsdienstige en culturele geschiedenis van de Lage Landen. Het is zeker niet overdreven te stellen dat keizer Augustus de grondlegger was van de Romeinse epigrafische cultuur en dit op het niveau van het hele Romeinse rijk 26. Hij was de eerste staatsman die inscripties aanwendde voor het uitdragen van een boodschap, voor het voeren van een doelgerichte communicatie. Het medium groeide bovendien uit tot een uitstekend communicatiemiddel. Vijf eeuwen keizerrijk leverden circa driehonderduizend inscripties op tegen slechts drieduizend voor de republiek. De regering van Augustus vormde het keerpunt.

De inhoud van deze teksten is zeer divers: wetteksten, grafschriften, ereopschriften, wijdingen, diplomata militaria, mijlpalen, enz. De relatie met de Lage Landen en specifiek Vlaanderen ligt niet steeds voor de hand en is vaak van indirecte aard. Een goed voorbeeld van een dergelijke epigrafisch overgeleverde tekst zijn de Res Gestae Divi Augusti die via drie inscripties bewaard bleef. 27 De tekst is niet alleen een van de belangrijkste politieke documenten uit de Romeinse geschiedenis. Bovendien laat deze toe de politiek van keizer Augustus ten aanzien van Gallië en specifiek ten aanzien van onze gewesten te evalueren. Naast dergelijke bijzondere opschriften is er een hele reeks andere inscripties te vermelden die vooral binnen het archeologische onderzoek een belangrijke rol spelen. Het gaat hier specifiek om instrumenti domestici, stempels op vaatwerk en dakpannen, graffiti en aanverwante op talloze objecten enz. 28 De basis voor de studie van de epigrafische bronnen wordt gevormd door de de grote corpora. Een gedetailleerde bibliografie hiervan vindt de lezer in enkele bijzondere inleidingen. 29 Een eerste inleiding, specifiek met betrekking tot de Belgische opschriften, vindt de lezer bij van de Weerd. 30 Deze corpora zijn doorgaans geografisch georganiseerd. Voor de Latijnse epigrafie is het CIL: Corpus Inscriptionum Latinarum onontbeerlijk. 31 De publicatie van dit monumentale werk startte onder leiding van Mommsen in 1863. Het bevat 16 delen, waarvan sommige onderverdeeld zijn in meerdere fascikels. De opschriften met betrekking tot Gallia Belgica vindt de lezer in deel XIII, tussen 1899 en 1943 samengesteld door Hirschfeld, Zangmeister et al. 32 Een oriënterende aanvullende bibliografie wordt aangeboden door de website van Bibliotheca Classica Selecta.33 Een belangrijke aanvulling op 25 Zie hierover o.m. Sandys 1927; Cagnat 1914; Petit 1969; Meyer 1973; Bengtson 1975; Lassère 2007. Zie ook als eerste inleiding http://en.wikipedia.org/wiki/Epigraphy met een interessante reeks externe links.

26 Hierover in het bijzonder Alföldy 1991.

27 Zie bv. Gagé 1950. Vertaling Gay 1998.

28 Zie bv. CIL, XIII: Inscriptiones instrumentum domestici.

29 Cagnat 1914; Sandys 1927; Petit 1969; Meyer 1973; Bengtson 1975; Lassère 2007.

30 van de Weerd 1944, 132-156.

31 Zie als inleiding http://en.wikipedia.org/wiki/Corpus_Inscriptionum_Latinarum. De website van het CIL is http://cil.bbaw.de/cil_en/index_en.html 32 Hirschfeld, Zangmeister et al. 1899/1943.

33 http://bcs.fltr.ucl.ac.be/EpiD2.html

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 20 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

CIL XIII biedt Schillinger-Häfele. 34 Daarnaast is voor de historicus en de archeoloog voor een eerste onderzoek het repertorium Inscriptiones Latinae Selectae belangrijk. 35 Dat bevat circa tienduizend opschriften met zorgvuldige commentaar. In een wetenschappelijke discipline zoals de epigrafie groeit het materiaal dagelijks aan. Het is daarom belangrijk dat de onderzoeker op de hoogte blijft van nieuwe vondsten en opschriftenverzamelingen. Het geëigende middel bij uitstek voor de Latijnse epigrafie is L’Année Épigraphique 36 dat jaarlijks verschijnt. Bovendien vindt de historicus in tal van tijdschriften publicaties van nieuwe opschriften. Toonaangevend is Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik. 37 Een eerste gids hiervoor is L’Année Philologique 38 die een zeer bruikbare rubriek epigrafie bevat. Tenslotte kan de onderzoeker een beroep doen op epigrafische databanken. Zo bevat de Epigraphische Datenbank Heidelberg een groot aantal opschriften die in België werden gevonden. 39 De eerste opschriftenverzameling in relatie tot de vondsten in België werd in 1890 samengesteld door Schuermans. 40 Voordien stelde deze auteur reeds een eerste systematisch overzicht samen van het epigrafisch materiaal betreffende de Tungri. 41 Schuermans beperkte zich daarbij tot een weergave van de opschriften en een korte commentaar. Een uitgebreide commentaar bij de inscripties kan de onderzoeker ook vinden bij Waltzing. 42 In dit kader kan tenslotte ook Riese worden vermeld, die talrijke opschriften uit België in zijn repertorium opneemt. 43 Ondertussen zijn deze publicaties compleet achterhaald en vooral nuttig in functie van wetenschappelijke volledigheid. Nog altijd erg nuttig is de bronnenverzameling van Byvanck. 44 Naast de literaire bronnen bevat dit werk ook een enorme hoeveelheid van epigrafische teksten met betrekking tot de Lage Landen. Hierdoor is dit repertorium nog steeds van grote waarde voor het historisch onderzoek.

Pas in 1985 werden de inscripties van België op een systematische wijze verzameld en becommentarieerd door Deman en Raepsaet-Charlier. 45 In 2002 volgde een heruitgave, waarbij de data tot 1984 werden geactualiseerd. 46 Hieraan werden vijfentwintig nieuwe opschriften toegevoegd, waarvan enkele van groot belang voor de geschiedenis van België tijdens de Romeinse periode. Voor de epigrafie in België is dit een standaardwerk. De opschriften met betrekking tot de civitates van de Tungri, de Nervii en de Menapii die buiten het grondgebied van het huidige België werden gevonden, werden wel buiten beschouwing gelaten. Zij bleven verspreid over de verschillende delen van het Corpus Inscriptionum Latinarum en een belangrijk aantal separate studies. Een systematische verzameling van de opschriften met betrekking tot de Tungri geeft Nouwen. 47 Voor de Nervii en de Menapii dient dit nog te gebeuren. Sedert het verschijnen van Deman & Raepsaet-Charlier 2002 kwamen in België slechts weinig opschriften nog aan het licht. In Namen moet het funeraire opschrift van Brarurco, zoon van Hunatto, worden vermeld. 48 In Tienen werd tijdens het archeologisch onderzoek een wijopschrift op een bronzen plaatje ter ere van de god Mithras terug gevonden. 49

Schillinger-Häfele 1977.

Dessau 1892/1916.

36 http://www.anneeepigraphique.msh-paris.fr 37 http://www.uni-koeln.de/phil-fak/ifa/zpe 38 http://www.annee-philologique.com/aph/ 39 http://www.uni-heidelberg.de/institute/sonst/adw/edh/index.html 40 Schuermans 1890.

41 Schuermans 1870, 1872, 1878.

42 Waltzing 1902/1922.

43 Riese 1914.

44 Byvanck 1931/1935/1947.

45 Deman & Raepsaet-Charlier 1985.

46 Deman & Raepsaet-Charlier 2002.

47 Nouwen 1993a.

48 Raepsaet-Charlier 2006a, 13.

49 Martens 2004a, 38; 2006, 100-101; 2007a, 42.

34 35

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 21 van 275

6.3 NUMISMATISCHE BRONNEN J. VAN HEESCH De munt wordt in Gallië geïntroduceerd door de Keltische volkeren in de eerste helft van de 3de eeuw v.Chr. 50 In hoeverre de munteconomie al ontwikkeld was bij de verovering van onze gewesten door Julius Caesar, is nog steeds een onopgelost probleem 51. Naast gouden munten worden in Vlaanderen zoals elders in België ook Keltische zilver-, potin- (een koper-tinlegering) en bronsmunten teruggevonden die vermoedelijk werden uitgegeven tussen 50 v.Chr. en de regering van keizer Augustus (27 v.Chr. - 14 n.Chr.). De Menapiërs hadden geen eigen muntslag. De Nerviërs vervaardigden naast goudmunten ook potin- en bronsmunten met op de voorzijde een motief dat op een tak (de zgn. ‘au rameau’-munten) gelijkt. Van de Tungri kennen we een zeer merkwaardige reeks kleine zilvermunten met het opschrift Annaroveci (persoonsnaam); zij dateren mogelijk nog uit de tijd van keizer Augustus of net ervoor. De Tungri liggen mogelijk ook aan de basis van de eerste Avauciamuntreeks, die wordt gekenmerkt door het opschrift Avaucia (vermoedelijk een persoonsnaam). Deze bronsmunten werden massaal nagebootst in militaire milieus en we vinden ze dan ook met honderden terug in militaire en burgerlijke nederzettingen tot ver over de Rijn52.

Met de definitieve reorganisatie van het Romeinse rijk door keizer Augustus, het systematiseren van de civitasstructuur alsook door de grote militaire aanwezigheid langsheen en over de Rijn, wordt ons gebied opgenomen in de Romeinse geldeconomie en worden Romeinse munten in steeds grotere aantallen aangetroffen in de nederzettingen.

Het Romeinse muntsysteem omvat in de eerste eeuwen o.a. de volgende denominaties: de gouden aureus, de zilveren denarius, de geelkoperen sestertius, de geelkoperen dupondius en de koperen as.

In muntschatten worden voornamelijk de kostbaarste denominaties, zoals aurei en denarii, teruggevonden; in opgravingen treffen we voornamelijk het minder waardevolle bronsgeld aan.

Op monetair vlak kunnen we de Romeinse tijd in drie periodes onderverdelen: (1) De vroeg-Romeinse tijd (Caesar/Augustus - Nero): gekenmerkt door het naast elkaar voorkomen van lokale (Keltische) en Romeinse munten. De munten worden voornamelijk teruggevonden in de grotere vici en Tongeren; (2) De midden-Romeinse tijd (Flaviërs - ca. 250 n.Chr.): gekenmerkt door een enorme toename van het muntverkeer en het definitief verdwijnen van de lokale munten uit de circulatie. Rond 240 wordt de zilveren denarius vervangen door een dubbele denarius of antoninianus (eerder ingevoerd in 215, maar zonder succes). Het aantal vindplaatsen met muntvondsten neemt spectaculair toe en munten in rurale nederzettingen vormen geen uitzondering; (3) De laat-Romeinse tijd (ca. 250 - 5de eeuw): gekenmerkt door een enorme toename van de vondstaantallen, te verklaren door het voortschrijdende fiduciaire karakter van de munten en de geldontwaarding die daarop volgde. Daarnaast zien we ook een geleidelijke decentralisering van de Romeinse muntslag met de opening van een muntatelier in Keulen (in 257 n.Chr.) en later in Trier, dat munt blijft slaan tot ca. 425 n.Chr. 53 Naast officieel rijksgeld circuleren tussen 270 en 400 ook enorme hoeveelheden lokaal vervaardigde nabootsingen van het Romeinse geld 54. Zij getuigen soms van een gebrekkige bevoorrading, maar reflecteren eveneens de geweldige uitbreiding van de geldeconomie in onze gewesten.

Het gebruik van kleingeld is voornamelijk een fenomeen van stedelijke (Tongeren) en secundaire nederzettingen, o.a. gekenmerkt door een gespecialiseerde beroepsstructuur. Het is dan ook niet Sills 2003; Scheers 1977.

Van Heesch 2006.

52 Van den Berg 2001; Scheers 1996.

53 Kent 1994.

54 Lallemand 1980; van Heesch 1988.

50 51

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 22 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

verwonderlijk dat de meeste Keltische en Romeinse munten hieruit afkomstig zijn en maar in geringe mate uit landelijke nederzettingen komen. Munten worden ook in grote aantallen in heiligdommen aangetroffen. Dat is enerzijds te verklaren door de handelsactiviteiten (markten?) die ongetwijfeld in deze centrale plaatsen werden gehouden, maar ook doordat munten werden onttrokken aan de circulatie door ze als votiefobject te offeren.

Tussen 1960 en 1987 werden haast alle munten die in Belgische opgravingen gevonden werden ter identificatie toevertrouwd aan het Penningkabinet van de Koninklijke Bibliotheek van België (KBR), waar Jacqueline Lallemand en Marcel Thirion een vondsteninventaris aanlegden van Keltische, Romeinse en Merovingische munten 55. Dit project werd ook na de federalisering van België verdergezet door J. Lallemand en later door Johan van Heesch (eveneens Penningkabinet van de KBR).

De vondsten werden allemaal opgenomen in het register, dat zich nog steeds in de KBR bevindt en waarin ongeveer 100.000 munten uit Wallonië en Vlaanderen staan beschreven. In 1987 werd begonnen met de opname van de vondsten in een databank, die op dit ogenblik ongeveer 22.000 muntbeschrijvingen bevat. Door de voortschrijdende verzelfstandiging van de gemeenschappen en de gewesten, het gebrek aan mankracht in het Penningkabinet en de enorme toename van het aantal vondsten door het toenemend gebruik van de metaaldetector is de verdere uitbouw van deze inventaris bedreigd en een samenwerkingsakkoord tussen de verschillende deelgebieden en de federale instelling dringt zich op.

Tot de belangrijkste materiaalpublicaties die Vlaanderen omvatten, behoort het werk van Simone Scheers, dat de Keltische munten uit onze gewesten recenseert 56, het boek van Marcel Thirion dat alle in België gevonden muntschatten beschrijft 57, en het werk van Johan van Heesch dat een inventaris bevat van zowel muntschatten als individuele munten, gevonden in West- en Oost-Vlaanderen, delen van Brabant, Henegouwen en Antwerpen 58. Een volledige lijst van alle goudmunten is te vinden bij Callu & Loriot 59 en Lafaurie & Pilet-Lemière 60. Voor de 4de eeuw is de studie van Wigg belangrijk 61. Hij geeft een schematisch overzicht van alle belangrijke sites en hun muntvondsten en omvat ook België.

Voor de interpretatie van de muntvondsten zelf kunnen we best verwijzen naar de publicaties van o.a.

J. Lallemand 62, S. Scheers 63, J. van Heesch 64, F. Kemmers 65 en J.-M. Doyen66, wiens studie over de muntcirculatie in Reims ook zeer belangrijk is voor onze regio.

De meeste muntvondsten uit Vlaamse bodem werden nog niet gepubliceerd en duizenden munten wachten op restauratie en beschrijving in de depots van de opgravingsdienst en in de musea. Met het oog op de toekomst zouden enerzijds de nog niet gereinigde en niet geïdentificeerde muntvondsten moeten verwerkt en gepubliceerd worden (online of in boekvorm). Daarnaast zou het wenselijk zijn meer systematisch onderzoek te doen naar de circulatieduur van de munten. Voor dat laatste zijn gedetailleerde contextpublicaties een conditio sine qua non. Ook het toenemende vondstmateriaal dat door vrijetijdsarcheologen wordt bovengehaald, zou moeten geregistreerd en verwerkt worden door beroepsarcheologen/-numismaten. Andere onderzoekstopics die nog onvoldoende onderzocht werden, zijn de muntcirculatie buiten de secundaire nederzettingen, de muntcirculatie in de overgangsperiodes zoals die tussen 270 en 320 n.Chr. en in de 5de eeuw. Een verder geïnstitutionaliseerde samenwerking met de federale instellingen, zoals de Koninklijke Bibliotheek van Van Heesch 1997.

Scheers 1977.

57 Thirion 1967.

58 Van Heesch 1997.

59 Callu & Loriot 1990.

60 Lafaurie & Pilet-Lemière 2003.

61 Wigg 1991.

62 Lallemand 1979, 1990, 1991.

63 Scheers 1996.

64 Van Heesch 1998, 2004, 2005.

65 Kemmers 2006.

66 Doyen 2008.

55 56

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 23 van 275

België, waar het Penningkabinet is ondergebracht en waar één van de meest complete numismatische bibliotheken ter wereld aanwezig is, dringt zich op.

6.4 ARCHEOLOGISCHE BRONNEN 6.4.1 Wegennet A. VANDERHOEVEN EN S. VANHOUTTE In dit hoofdstuk komen op de eerste plaats de materiële, door vooronderzoek van luchtfoto’s en kaarten, terreinprospectie en opgraving aan het licht gebrachte resten van Romeinse wegen in Vlaanderen aan bod. Voor de vrij schaarse, geschreven bronnen uit de oudheid die met het wegennet verband houden, verwijzen we naar de hoofdstukken 6.1 en 6.2. Uitgangspunt voor de studie van de Romeinse wegen in Vlaanderen zijn nog steeds de syntheses die Mertens, nu inmiddels een halve eeuw geleden, aan dit thema gewijd heeft 67. Van ervoor dateert het voor die tijd vooruitstrevende in 1882 gepubliceerde basiswerk van V. Gauchez, dat een uitvoerig gedetailleerde stand bracht van de kennis van de 19de eeuw over het Romeinse wegennet in Noord-Gallië 68. Omstreeks het midden van de vorige eeuw, m.n. in de naoorlogse jaren, heeft Mertens echter het overzicht van de Romeinse hoofdwegen in België ingrijpend geactualiseerd, niet alleen aan de hand van kaarten en luchtfoto’s, maar ook in combinatie met de resultaten van op talrijke plekken door hem aangelegde nieuwe proefsleuven.

Sindsdien heeft nog maar één onderzoek van regionale omvang naar het Romeinse wegennet in Vlaanderen plaatsgevonden. Het betrof een door het FWO gefinancierd onderzoeksproject van de UGent naar het landgebruik in de civitas Menapiorum, waarin het wegennet een centrale plaats innam 69. Voor het eerst bleef de aandacht niet tot hoofdwegen beperkt, maar stond ook het netwerk van secundaire verbindingen en zijn articulatie met het nederzettingspatroon en de landindeling in de belangstelling. Naast een globale studie van de civitas en een intensiever onderzoek van het noordelijke deel ervan werden drie microregio’s stelselmatig onderzocht, waarbij naast de klassieke methoden, de studie van kaarten en luchtfoto’s, de terreinprospecties en proefsleuven, ook GIS-toepassingen werden aangewend.

De drie microregio’s waren de omgeving van Kruishoutem-Nokere, van Merendree en van Sint-Gillis-Waas70.

Voor twee subregio’s van dezelfde civitas was voordien al een samenvattend beeld van de bekende en vermoede wegen geschetst: het kustgebied 71 en de regio tussen de Schelde en de Leie 72. In de civitas Nerviorum kreeg het wegennet in de regio tussen de Schelde en de Dender met de omgeving van de vicus van Velzeke bijzondere aandacht 73. L. Van Durme en M. Rogge (1996) onderzochten daarbij ook de rol van het wegennet voor de romanisering en germanisering van onze gewesten. In de civitas Tungrorum is het sinds het werk van Mertens in de jaren 1950 en 1960 van de vorige eeuw bij incidentele waarnemingen gebleven, al verdient één studie naar de Romeinse weg in de Belgisch Limburgse Maasvallei hier onder de

Mertens 1955, 1957; Mertens & Despy-Meyer 1968.

Gauchez 1882.

69 Vermeulen et al. 1997, 1998b; Vermeulen 2004.

70 Vermeulen 2001a; Vermeulen & Hageman 2001; Wiedemann et al. 2001.

71 Thoen 1978a, 72-77; Dewilde 2000; Thoen & Vanhoutte 2004.

72 Vermeulen 1992a, 155-163.

73 Rogge 1971. Zie ook Van Durme & Rogge 1996.

67 68

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 24 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

aandacht gebracht te worden, met name voor de gedetailleerde herevaluatie van de oude literatuur over deze weg en de ermee verbonden nederzettingen 74.

In de loop der jaren zijn naar aanleiding van het nederzettingsonderzoek in enkele vici en inheems-Romeinse landelijke nederzettingen min of meer lange trajecten van wegen vlakdekkend opgegraven. Vermeldenswaard zijn de wegen in de vici van Asse 75, Grobbendonk 76, Kontich 77 en Tienen 78 in de civitas Tungrorum en in de vicus van Velzeke 79 in de civitas Nerviorum. De wellicht beroemdste Romeinse weg van ons land, de heirbaan van Boulogne naar Keulen, op de waterscheiding tussen Schelde- en Maasbekken gelegen, werd recent éénmaal op het zuidwestgrafveld van Tongeren 80 en éénmaal tussen Tongeren en Maastricht 81 aangesneden. De verbindingsweg tussen Tongeren en Tienen werd ter hoogte van de vermoedelijke kruising met het Tongerse aquaduct tijdens de aanleg van een gasleiding doorsneden 82. Dezelfde gasleiding doorsneed ook een tot nu toe onbekende verbinding tussen de vici van Elewijt en Kester in de civitas Nerviorum 83.

Diverticula die inheems-Romeinse landelijke nederzettingen aandoen zijn over lange afstand in kaart gebracht in Sint-Gillis-Waas in de civitas Menapiorum 84 en in Veldwezelt in de civitas Tungrorum 85. De jongste tijd is ook in toenemende mate aandacht geschonken aan het tot nu toe nog maar nauwelijks gekende fenomeen van holle wegen in de Romeinse tijd, naar aanleiding van diverse ontdekkingen, m.n. te ’s Gravenvoeren 86, Tienen 87, Roksem 88, Val Meer 89 en Velzeke 90. Recent werd tijdens proefsleuvenonderzoek in Wervik een ingegraven weg ontdekt 91.

De voorbije jaren is door het toenemende onderzoek van landelijke nederzettingen duidelijk geworden dat de Romeinse periode in Vlaanderen een spectaculaire stijging van de mobiliteit heeft gekend. Door de grotere omvang van de vlakgravingen werden wegtracés ook gemakkelijker teruggevonden en herkend. Immers, de aanleg is vaak niet gekenmerkt door een klassiek wegpakket van natuursteen. In de zandstreek bv., een gebied vrij arm aan natuurlijke gesteenten, werden de wegen maar sporadisch met steenpuin of steengruis verhard. Vooral in de nabijheid van de nederzettingen gebeurde dit, waar de wegbermen met zoden, afval en organisch materiaal werden verstevigd. Uit de al onderzochte wegtracés blijkt dat de traditionele grachten langs weerszijden van het wegtracé dikwijls alleen maar in de nabijheid van een woonkern werden aangelegd. In vele gevallen resten van het wegtracé zelfs

Aerts 2003.

Magerman et al. 2008a.

76 De Boe 1984a.

77 Verbeeck & Lauwers 1986, 1987, 139-140, fig. 2 en 4:1.

78 Vanderhoeven & Vynckier 1996a, 1997; Martens & Vanderhoeven 1999, 11 en fig. p. 12.

79 Braeckman et al. 1997a, 33; Deschieter & De Mulder 2005.

80 Vynckier & Vanderhoeven 1999.

81 Pauwels 2005.

82 Wouters et al. 2002; In ’t Ven et al. 2005j.

83 In ’t Ven et al. 2005e.

84 Vermeulen et al. 1998b.

85 Pauwels & Vynckier 2005.

86 Creemers & Masson-Loodts 1998, 1999, 2005.

87 Martens & Vanderhoeven 1999, 13 en fig. p. 12.

88 Hollevoet 2001.

89 Groenendijk & Meijs 2002.

90 De Mulder & Deschieter 2001, 158.

91 Verbrugge & De Langhe 2008.

74 75

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 25 van 275

alleen nog maar enkele karrensporen. Op vrijwel elke opgraving van enige omvang verschijnen tertiaire verkeerswegen en karrensporen zoals bv. te Zerkegem 92 en Roksem 93.

Belangrijk is nog te vermelden dat met grote omzichtigheid moet omgesprongen worden met het ‘heirweg’-toponiem 94. H. Thoen 95 maakte dit al duidelijk voor de Antwerpse Heirweg. Vele heirwegen blijken in de eerste plaats typische middeleeuwse wegen te zijn, waarvan bepaalde stukken kunnen teruggaan op oudere wegtracés, zoals het tracé van de Steenstraat tussen Aartrijke en Brugge, maar ook richting Izenberge en Hondschoote 96.

Naar aanleiding van tentoonstellingen of themanummers in tijdschriften werden overzichten van delen of het geheel van het Romeinse wegennet in Vlaanderen gepubliceerd. Dat gebeurde éénmaal voor de weg van Boulogne naar Keulen 97 en diverse malen voor het wegennet in het algemeen 98. In het themanummer Meulemeester 2004, dat samengesteld werd naar aanleiding van een tijdelijke tentoonstelling in Oudenburg rond het wegennet, wordt niet alleen het wegennet in Vlaanderen algemeen behandeld 99 maar wordt ook dieper ingegaan op dat van de kustvlakte en de rand van de Zandstreek 100. In deze bijdrage wordt een overzicht gegeven van de historiek van het onderzoek en wordt ingezoomd op de drie Romeinse wegen die het gebied doorkruisen, Zandstraat, Steenstraat en Zeeweg, en de rol van het castellum van Oudenburg in dit netwerk. Verder werd éénmaal een kort overzicht gegeven van de wegen die door West-Vlaanderen liepen 101.

Uit het bovenstaande blijkt dat er met betrekking tot het Romeinse wegennet in Vlaanderen nog heel wat werk te verzetten blijft. Wanneer in de toekomst delen van dit net bij preventief onderzoek aangesneden dreigen te worden, zal aandacht moeten besteed worden aan: 1.

de keuze van inplanting van de wegen (hun ligging ten opzichte van de plaatselijke topografie in de Romeinse tijd, de wijze waarop beek- en rivierdalen overschreden worden, enz.);

2.

de technische uitvoering van het uitzetten van het wegtracé (zijn er sporen van stichtingsrituelen? Van waaruit was het terrein te overzien? Zijn er sporen die op het uitzetten van het wegtracé wijzen? Enz.);

3.

de technische uitvoering van de aanleg van het wegtracé (al dan niet vooraf ontzoden van het terrein, drainagegreppels, opbouw van het wegdek, sporen van houten bekistingen of vlechtwerk, van uitgegraven tracés, van gemetselde keermuurtjes, m.n. aan de rand van het wegdek, bemonstering, identificatie en herkomstbepaling van de gebruikte bouwmaterialen, enz.);

4.

sporen van aan het wegennet gerelateerde infrastructuur (waterleidingen en portieken in of nabij nederzettingen, articulatie met perceleringen in de landelijke omgeving, overbruggingen van beken en rivieren, enz.);

5.

sporen van gebruik en slijtage (rituele deposities op bijzondere plekken, karrensporen en hun onderlinge afstand, door mens en natuur veroorzaakte erosieprocessen, holle wegen, enz.);

De Cock et al. 1987.

De Meulemeester & Dewilde 1987, 227.

94 Thoen & Vanhoutte 2004.

95 Thoen 1993.

96 Dewilde 2000; Roumegoux & Termote 1993.

97 Stuart & De Grooth 1987.

98 Meulemeester 2004; Rogge 2001, 2004; Rogge & Sas 2006.

99 Rogge 2004.

100 Thoen & Vanhoutte 2004.

101 Van Doorselaer & De Cock 2005, 54-58.

92 93

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 26 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

6.

sporen van onderhoud en herstel (ophogingen, verplaatsingen van tracés en drainagegreppels, enz.);

7.

datering van aanleg, gebruiksfasen en verlaten van de wegen (oudere sporen en vondsten onder het oudste wegdek, contemporaine vondsten op de wegdekken, jongere sporen en vondsten op het jongste wegdek, enz.);

8.

aanwijzingen voor hergebruik en/of ontmanteling in de post-Romeinse periode, verlatingsrituelen.

Voorts is het duidelijk dat we een gedetailleerde studie van het primaire en secundaire wegennet in zijn relatie tot de landindeling en het nederzettingspatroon, naar het voorbeeld van het voor een deel van de civitas Menapiorum verzette werk en gebruik makend van moderne GIS-systemen, ontberen.

6.4.2 Militaire nederzettingen W. DHAEZE, A. VANDERHOEVEN EN S. VANHOUTTE Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de bibliografische kennis van militaire nederzettingen in Vlaanderen. Behalve de sites die door archeologisch onderzoek met zekerheid als militair zijn te bestempelen, worden ook enkele vindplaatsen besproken die mogelijkerwijs een militair karakter hadden. De sites zijn opgedeeld per periode (vroeg-Romeins, midden-Romeins en laat-Romeins). Ook hun geopolitiek en/of militair-historisch kader komen aan bod.

Theoretisch loopt de Romeinse tijd vanaf de veroveringen van Gallië door Caesar (58 - 51 v.Chr.) tot de val van Rome in 476 n.Chr. Archeologisch kan de Romeinse militaire aanwezigheid in onze streken echter maar aangetoond worden vanaf ca. 15 v.Chr. in het kader van het Germaans offensief van keizer Augustus. Aan het begin van de 5de eeuw liep de Gallo-Romeinse periode hier al ten einde met de terugtrekking van de Romeinse troepen uit Noord-Gallië.

DE VROEG-ROMEINSE PERIODE (CA. 50 V.CHR. - 70 N.CHR.) Uit de tijd van de Gallische oorlogen werden in Vlaanderen tot nog toe geen overblijfselen aangetroffen. Recent publiceerde Rombaut een voorstel tot identificatie van een aantal locaties uit Caesars’ De Bello Gallico in ons land 102. Hij doet dat aan de hand van historisch-geografische informatie, toponymische gegevens en vergelijkingen van Caesars teksten met de lokale topografie van zijn identificaties.

De oudste sporen van militaire bedrijvigheid uit de oudheid in Vlaanderen situeren zich mogelijk op het plateau van Caster te Kanne. Daar werden in de jaren 1970 door middel van de aanleg van een groot aantal zoeksleuven de gracht- en walsystemen van een versterking in kaart gebracht 103. Uit de profielen van de grachten bleken tenminste twee bouwfasen herkenbaar. De schaarste aan mobiele vondsten bemoeilijkt jammer genoeg de datering van dit complex. Nabij één van de poortgebouwen kon een reeks verkoolde balken voor dendrochronologisch onderzoek bemonsterd worden.

De aanvankelijke datering van deze balken in 57 v.Chr., mede een argument om de site met het door Caesar beschreven Atuatuca van de Eburonen te identificeren104, moest later bijgesteld worden tot 31 v.Chr. 105 Deze bijstelling gaf vervolgens weer aanleiding om de versterking met de opstand van de Treveri in 30/29 v.Chr. in verband te brengen, zonder daarom de mogelijkheid uit te sluiten dat de nederzetting ook het Atuatuca van de Eburonen zou geweest zijn. Zoals gezegd vertoont het profiel

Rombaut 2006.

Claassen 1973a; Roosens 1973, 1975a-b, 1976a.

104 Mertens 1977a; Wankenne 1977.

105 Hollstein 1976, 1979, 1980.

102 103

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 27 van 275

van de grachten immers twee aanlegfasen. Geen van beide grachten kan evenwel aan de dendrochronologische dateringen van het wallichaam en poortgebouw gekoppeld worden 106.

Voor de Augusteïsche periode beschikken we over meer vindplaatsen 107. Hun militaire aard blijft echter ter discussie staan. Hierbij kan onder andere verwezen worden naar de publicaties van Wightman en Mertens die de militaire oorsprong van verschillende Romeinse sites in het vroege Romeinse Gallië onderzochten 108. De belangrijkste vindplaats is ongetwijfeld Tongeren. Het blijft evenwel een onuitgemaakte zaak of deze nederzetting als een legerplaats uit de tijd van de verplaatsing van de Romeinse troepen van het Gallische binnenland naar de Rijn omstreeks 15 v.Chr., als een bevoorradingskamp uit de tijd van de Overrijnse campagnes vanaf 12 v.Chr. tot 16 n.Chr. of als civitashoofdplaats van de Tungri omstreeks 10 v.Chr. werd aangelegd. De eerste twee visies stonden in de jaren 1960 tot 1980 centraal 109, de laatste visie wordt ingegeven door het recentere stadsonderzoek 110. Uit dezelfde tijd dateert het vermoedelijke legerkamp van Velzeke, dat evenwel maar in zeer beperkte mate onderzocht kon worden. De drie brede spitsgrachten die in 1976 werden ontdekt, lijnen mogelijk een kamp af met de vorm van een onregelmatige rechthoek 111. Een gelijkaardig tijdelijk kampement werd vermoedelijk aangesneden in Kooigem (gem. Kortrijk en Zwevegem). Hier werd op de site Kooigem-Bos, een strategische plaats op een hoogte, in 1982 112 en in 1990 113 de mogelijke verdedigingsstructuur met spitsgracht en aarden wal van een vroeg-Romeinse legerplaats ontdekt, die uit de Augusteïsche periode lijkt te dateren 114. Twee vindplaatsen, met een hardnekkige traditie van het vermoeden van een vroeg-Romeinse legerplaats zijn verder Asse 115 en Elewijt 116. Voor de site van Wange vermoeden de opgravers eveneens een vroeg-Romeinse militaire aanwezigheid 117. In Wervik werd recentelijk tijdens proefsleuvenonderzoek een spitsgracht aangetroffen die mogelijk hoort bij een vroeg-Romeins militair kamp 118. Kester, een toponiem dat verwijst naar castrum, wordt soms als de mogelijke locatie van een vroeg-Romeinse versterking gepresenteerd119.

De regering van Tiberius (14 - 37) lijkt in de noord-Gallische en neder-Rijnse regio op militair gebied een eerder kalme periode geweest te zijn. Daarin komt verandering met Calligula (37 - 41) en vooral Claudius (41 - 54) 120. Uit hun regeringsjaren dateert een versnelde uitbouw van de Rijnlimes en de organisatie van expedities naar Britannia. Tot nu toe zijn in Vlaanderen geen sporen aangetroffen die met deze verhoogde militaire activiteiten in verband zijn te brengen. De Batavenopstand, de gewelddadige gebeurtenis die in onze streken de vroeg-Romeinse tijd afsluit, heeft wel sporen nagelaten in de vorm van een brandlaag in Tongeren 121.

DE MIDDEN-ROMEINSE PERIODE (CA. 70 - 275) Voor de periode van ca. 70 tot ca. 170 n.Chr. is er op het grondgebied van het huidige Vlaanderen geen enkele nederzetting bekend die met zekerheid als militair kan gekarakteriseerd worden. Het is een Vanvinckenroye 1992, 1994, 1995, 2001.

Schönberger 1985; Wells 1972.

108 Wightman 1977; Mertens 1983a.

109 Mertens 1983c, 1984, 1985; Nouwen 1997a; Thoen 1991a; Vanvinckenroye 1985, 1992a, 1994a.

110 Vanderhoeven 1996, 2001, 2007; Vanderhoeven & Vanderhoeven 2004; Vanderhoeven et al. 1993a.

111 Meulemeester 2008; Rogge 1980; Rogge et al. 1990, 1996, 2004.

112 Rogge 1982a.

113 Van Doorselaer 1992.

114 Termote 1992a.

115 Graff & Lenoir 1980; Mertens 1983a; Schönberger 1985; Vanderhoeven 1968.

116 Mertens 1983a-b; Schönberger 1985; Vanderhoeven 1968.

117 Opsteyn & Lodewijckx 1998, 2000.

118 Verbrugge & De Langhe 2008.

119 Roobaert 2003.

120 De Laet 1966a.

121 Nouwen 1997a; Vanvinckenroye 1985; Vanderhoeven 2007.

106 107

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 28 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

periode van rust en economische bloei. Vanaf het einde van de regering van keizer Marcus Aurelius (161 - 180) komt hierin echter verandering. Het Romeinse Rijk wordt op diverse fronten aangevallen en ook Gallia Belgica blijft hiervan niet gespaard.

Het castellum van Maldegem-Vake getuigt van deze onrustige periode. Dit kamp werd door luchtfotografie ontdekt en van 1984 tot 1992 door de Universiteit van Gent opgegraven, waarbij ongeveer een derde van het kampareaal werd onderzocht. Het kamp had een vierkant grondplan met zijdes van 157,5 m. Zowel het verdedigingssysteem als de binnenbebouwing volgde de traditionele kamparchitectuur. Het verdedigingssysteem bestond uit een dubbele spitsgracht, een aarden wal met palissade en vier toegangspoorten. In het binnengedeelte werden drie barakken, tien waterputten, enkele werkplaatsen en een latrina onderzocht 122. Door gedetailleerde studie van de grondplannen was het mogelijk om nog enkele bijkomende gebouwen te onderscheiden, met name twee barakken en enkele centraal gelegen gebouwen123. De munten plaatsen het kamp aan het begin van de jaren ’70 van de 2de eeuw n.Chr. Dendrochronologisch onderzoek bevestigt deze datering 124.

Archeologische en bodemkundige gegevens tonen aan dat het kamp maar kortstondig was bewoond, hooguit enkele seizoenen 125. In het kamp was een gemengde eenheid gelegerd waarvan de aard en de herkomst nog stof voor debat vormen 126. Volgens Thoen betrof het een Tongerse eenheid 127.

Richtinggevend in deze hypothese zijn de aangetroffen rolkeien die verzameld werden in een oud Maasterras tussen Maastricht en Luik 128. Op basis van een historische bron kan het kamp gelinkt worden met de invallen van de Chauken in de jaren 172-174 n.Chr. Het kamp kan beschouwd worden als interventiekamp tegen deze invallen 129. Thoen 1991a geeft daarbij een overzicht van de algemene militaire situatie in westelijk België op dat moment. In discussies over het castellum van MaldegemVake wordt dikwijls verwezen naar Aardenburg (Nl.) waar rond 175-180 n.Chr. een versterking in steen met een rechthoekig grondplan van 150 op 240 m werd opgericht. Daar werden de restanten van een verdedigingsmuur met ronde torens, een poortgebouw met eveneens ronde torens, een stafgebouw, barakken en bestrating opgegraven130. Het castellum van Aardenburg maakte deel uit van een vroege vorm van kustverdediging, waar vermoedelijk pas ca. 200 Oudenburg in werd betrokken. Ook enkele vlootbases van de classis Germanica, gelegen aan de Zeeuwse en Zuid-Hollandse kust, maakten deel uit van deze kustverdediging 131.

Sinds het onderzoek van J. Mertens is gebleken dat er vanaf de midden-Romeinse periode een castellum in Oudenburg was ingeplant. Oudenburg kende een zeer strategische ligging. In de Romeinse periode bevond deze plaats zich aan de rand van de kustvlakte, een wadgebied met slikken en schorren. De oostwest gerichte landtong waarop Oudenburg ontstond, een zijtak van de dekzandrug Gistel-Brugge-Maldegem-Stekene, was een ideale uitkijkpost over de kustvlakte. Hier vonden de Romeinen bovendien een goede ondergrond om op te bouwen en zoet water was ruim voorhanden.

Er was verder een directe toegang tot de zee via één van de getijdengeulen die de kustvlakte doorsneden 132. De voordelen vanuit geologisch standpunt voor de oprichting van een fort op deze plaats werden opgemerkt door Mostaert 133. Ook de aansluiting tot het Romeinse wegennet was belangrijk. De Zeeweg, die Oudenburg via Aartrijke verbond met Bavai, en de Zandstraat die via Brugge

Thoen 1991b.

Dhaeze in voorbereiding.

124 Dhaeze in voorbereiding.

125 Thoen & Langohr 1996.

126 Dhaeze in voorbereiding.

127 Thoen 1999a; Trimpe Burger 1992.

128 Dhaeze & De Paepe 2004; Fobe & De Geyter 1986.

129 Thoen 1991b.

130 Trimpe Burger 1973, 1992.

131 Dhaeze in druk; Hessing 1997.

132 Mostaert 2000.

133 Mostaert 2007.

122 123

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 29 van 275

naar Aardenburg leidde, komen hier samen 134. Al in de loop van de tweede helft van de 1ste eeuw n.Chr. ontstond hier een Romeinse handelsnederzetting die in de loop van de 2de eeuw uitgroeide tot een bloeiende agglomeratie en waarschijnlijk het grootste deel van de zandige opduiking inpalmde 135.

De legereenheid die zich hier later kwam vestigen, kon dus profiteren van een al aanwezige economische activiteit en bood op zijn beurt bescherming aan de nederzetting. In de loop van het derde kwart van de 3de eeuw werd deze burgerlijke nederzetting verlaten en werd de vestiging in Oudenburg puur militair 136.

Het archeologisch onderzoek in Oudenburg startte in 1956. Op basis van toponymische, topografische en historische bronnen was al langer door onderzoekers gesuggereerd dat hier de resten moesten te vinden zijn van een Romeins fort 137. Een belangrijke informatiebron is het 11de-eeuwse traktaat van een geestelijke uit de Sint-Pietersabdij van Oudenburg 138. Het was Mertens die de aanwezigheid van het Romeins castellum in het stadscentrum door middel van sleuvenonderzoek aantoonde. In 19561957 en 1960 vonden deze eerste opgravingscampagnes plaats. Hij lokaliseerde de contouren van het stenen fort en onderzocht de noordoostelijke hoektoren en de noordelijke toren van de westelijke toegangspoort 139. Aanvullend onderzoek ter hoogte van het castellum vond plaats in 1970 met een paar dwarssleuven op de westrand van het kamp. Pas tijdens de campagnes van 1976 en 1977 werd onderzoek uitgevoerd naar de binnenbebouwing van het castellum op een terrein dat door zijn voormalige functie als gemeentelijk kerkhof een deels verstoord bodemarchief opleverde 140. Deze campagnes intra muros werden niet in detail gepubliceerd, maar bleven beperkt tot korte besprekingen en overzichtsartikels 141.

De verschillende opgravingen deden Mertens besluiten tot een erg langdurige militaire bezetting van eind 2de tot begin 5de eeuw n.Chr. 142 Hij besloot tot een drieledige fortchronologie met twee houten en aarden forten en één stenen castellum. Pas in 2001 konden opnieuw opgravingen plaatsvinden op het fortgebied. Dit vlakdekkend onderzoek ter hoogte van de zuidwestelijke hoek van het castellum toonde een veel complexere occupatiegeschiedenis van het fort aan en leverde een verfijnde chronologie op van de occupatie van het castellum. Het post-excavation-onderzoek van deze site is nog volop aan de gang 143. Er kon een opeenvolging vastgesteld worden van vijf fortperiodes die gedateerd worden tussen ca. 200 n.Chr. en het begin van de 5de eeuw. Verschillende argumenten pleiten voor een opeenvolging van drie houten en aarden forten en twee stenen castella. Het archeologisch onderzoek liet toe inzicht te krijgen in de ruimtelijke organisatie van de zuidwestelijke zone van het fort, die in elke fortperiode evenwel een andere functionele invulling kreeg. Doorheen haar occupatiegeschiedenis werd de zuidwestzone immers voor verschillende doeleinden gebruikt. De ruimtelijke organisatie onderging daarbij radicale wijzigingen, wat er ook op wijst dat er vermoedelijk geen continuïteit was in de occupatie. Contubernia, een valetudinarium, vrijstaande wooneenheden, fabricae, een badgebouw en dieren op stal bezetten achtereenvolgens dit terrein. De eerste drie, houten fasen zijn in de midden-Romeinse periode te situeren. Het eerste stenen fort is vermoedelijk al in de overgangsperiode met de laat-Romeinse tijd te plaatsen.

Gezien de gunstige ligging van Brugge t.o.v. het Romeinse land- en waterwegennet werd in het verleden enkele malen gestipuleerd dat ook hier op één of meerdere momenten militaire bezetting is Thoen & Vanhoutte 2004.

Creus 1975; Hollevoet 1985, 1987a.

136 Hollevoet 1987a.

137 Bauwens-Lesenne 1963; Mertens 1958a.

138 Meijns 1994.

139 Mertens 1958a, 1962, 1963a, 1977c.

140 Mertens 1976a, 1977c-d, 1978a, 1980a, 1987a-b, 2006. Voor een overzicht en de lokalisatie van de sleuven van Jozef Mertens: zie Vanhoutte 2007a.

141 Mertens 1976a, 1977c, 1978a, 2006.

142 Mertens 1978a, 1980a, 1987a-b.

143 Vanhoutte 2006b-c, 2007a-b-c, 2008, in druk.

134 135

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 30 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

geweest 144. Brugge is net als Oudenburg en Aardenburg van groot geostrategisch belang: opgericht op een pleistocene opduiking aan de rand van de kustvlakte en door twee geulen met de zee verbonden.

Brugge lag halverwege de Zandstraat die Aardenburg met Oudenburg verbond. De aanwezigheid van een haven (Fort Lapin) wijst op het belang van deze plek als handelsnederzetting. De eerste door Thoen geformuleerde werkhypothese is dat het oorspronkelijke middeleeuwse castrum van Brugge (dat een vierkant grondplan zou hebben gehad) teruggaat op een Romeinse versterking 145. Onderzoek van De Meulemeester en Matthys toonde aan dat dit castrum het resultaat was van een zuiver middeleeuws proces en geen vierkante vorm had146. Thoen en Ryckaert ontwikkelden 10 jaar later een nieuwe werkhypothese waarbij het vierkant omgeven door de Kraanrei, Spiegelrei, Groene Rei en Sint-Annarei een reflectie zou kunnen zijn van een Romeinse versterking 147. Tot op heden werd noch binnen in dit vierkant noch op andere plaatsen in Brugge enige structuur gevonden die wijst op de aanwezigheid van een castellum.

E. Cools vermoedt dat er tijdens de hoge keizertijd ook op de oude duinengordel op Belgisch grondgebied militaire versterkingen waren opgericht 148. Deze zouden ter hoogte van de kreekmondingen ingeplant zijn geweest. Dat dit een valabele stelling is, blijkt uit het feit dat er op meerdere plaatsen in de oude duinen van Zeeland en Zuid-Holland vlootbasissen waren opgericht.

Doordat deze duinen in Vlaanderen grotendeels zijn weggespoeld, is dit echter moeilijk te verifiëren.

Tot nu toe werden echter geen vondsten aangetroffen op het strand of in de netten van vissers die zouden wijzen op de aanwezigheid van militaire installaties in de oude duinen.

Op het einde van de 2de eeuw en tijdens de 3de eeuw was er op de Schelde en haar zijrivieren vermoedelijk een detachement van de classis Germanica actief. De aanwijzingen zijn summier, maar toch niet onbelangrijk: zowel in Rumst als in Rijmenam werden dakpanfragmenten met CGPF-stempel gevonden 149. In Rumst-Molenveld, op dezelfde plaats waar in 1873 de dakpanstempel was gevonden, werden tijdens opgravingen in de tweede helft van de jaren tachtig sporen van het verdedigingssysteem van een vermoedelijk castellum aangetroffen 150. Het verdedigingssysteem bestond uit een dubbele rij paalkuilen die geïnterpreteerd werden als de resten van een hout-aardewal met een dubbele houten beschoeiing, en twee verdedigingsgrachten. Dit castellum wordt op basis van het vondstenmateriaal gesitueerd in de tweede helft van de 2de eeuw - begin 3de eeuw. Of hier een hulptroep dan wel een vlooteenheid gelegerd was, is moeilijk te zeggen.

In het kader van de discussie over de Romeinse vloot in onze gewesten, moet ook Antwerpen vermeld worden. Sporen van een Romeinse versterking werden er tot op heden niet gevonden, maar een soldatenfibula en twee dakpannen met het opschrift ‘PRIMCORS’, aangetroffen op de site AntwerpenStadsparking 151, zijn vondsten die in de militaire sfeer kunnen liggen 152.

In 261 en in 268, wanneer ons gebied deel uitmaakte van het Gallische Keizerrijk dat zich had afgescheiden van het Romeinse Rijk (van 260 tot 274 n.Chr.), werd het noorden van Gallië opnieuw geteisterd door Frankische piraten. Deze rooftochten waren zo ingrijpend dat heel wat bewoners wegtrokken uit het kustgebied. Tijdens deze periode werd opnieuw een vorm van kustverdediging opgezet, waarbij een aantal plaatsen langs de Vlaamse en Zuid-Nederlandse kust was betrokken: Oudenburg, Aardenburg, Domburg en Schouwen 153. Zowel in Oudenburg 154 als in Aardenburg wijzen Thoen 1978a; Thoen & Ryckaert 1988.

Thoen 1978a.

146 De Meulemeester & Matthys 1980.

147 Thoen & Ryckaert 1988.

148 Cools 1985, 1987.

149 Lauwers 1973a; Van Dessel 1877.

150 Scheltjens 2007; Sevenants 1991.

151 De Poorter & Claeys 1989; Oost 1976a-b, 1987.

152 Herremans 2005.

153 Dhaeze in druk en in voorbereiding.

154 Vanhoutte in druk; Vanhoutte et al. in druk.

144 145

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 31 van 275

de munten en het aardewerk er op dat de kampen toen een belangrijke fase doormaakten. Het castellum van Oudenburg werd in deze periode in de latere 3de eeuw versteend 155.

Volgens Rogge zouden de Gallische keizers ook langs de weg Kortrijk-Velzeke-Tienen-Tongeren versterkte baanposten en burgi hebben laten oprichten met als doel de vruchtbare leemstreek te vrijwaren van aanvallen 156. Tijdens de opgraving van de Gallo-Romeinse villa van Velzeke-Steenbeke kwam de noordelijke hoek van een versterking, bestaande uit twee evenwijdige grachten en een aarden wal met palissade, aan het licht. Het verdedigingssysteem vertoont veel gelijkenissen met sommige burgi aan de weg Bavay-Keulen. De archaeologica lieten toe de versterking in het derde kwart van de 3de eeuw te dateren 157. Een gelijkaardige versterking uit dezelfde periode werd ontdekt in de zuidoostelijke sector van de vicus Velzeke. Er werden sporen van een dubbele gracht, een aarden wal met palissade aan de buitenzijde en de fundering van een steenbouw opgegraven 158. In Overhespen werd in de onmiddellijke nabijheid van de weg Tienen-Tongeren een deel van een defensief grachtensysteem aangesneden. Hoewel goed dateerbare vondsten ontbreken, plaatst Lodewijckx deze versterking in de 3de eeuw 159.

Wellicht uit dezelfde periode dateert ook de site Aalter-Loveld die mogelijk ook militair van aard was.

De site is gelegen langs de Romeinse weg die van Aalter in de richting van het castellum van MaldegemVake en verder naar Aardenburg loopt. Ze is gelegen op een uitgesproken tertiaire opduiking die zich verheft boven het omliggende landschap. In de zomer van 2006 werden er in de opgravingssleuf uitbraaksporen en funderingsresten van de oostelijke hoek van een groot gebouw in steen aangetroffen die in de volle 3de eeuw kunnen gedateerd worden 160. Eerder waren in de onmiddellijke omgeving ook al uitbraaksleuven van stenen muren en een waterput, die deels in steen was opgebouwd, gevonden161. De waterput leverde o.a. een houten panfluit, een stemsleutel, een gouden fibula en twee zeer grote ongebruikte maalstenen op. Samen met deze uitzonderlijke vondsten tonen de steenbouw, de waterput in steen en de plek waar de site was ingeplant, in ieder geval aan dat het een site met een meer dan lokale status betreft, mogelijk (tijdelijk) met militair karakter. Op de site werd tijdens prospecties immers ook een pelta aangetroffen en tijdens de recente opgravingen een speer- of lanspunt in ijzer 162. Een laatste argument is dat de plaats tijdens de middeleeuwen het toponiem Ter Caester droeg 163.

In de militaire sfeer hoort ook de grote vierkante structuur op de site Knesselare-Kouter thuis. Deze structuur was ingeplant vlakbij de Romeinse weg van Aalter naar Aardenburg. Ze had zijdes van 35,5 m, was omgeven door een omwering in hout en had een monumentale toegangspoort in het midden van één van de zijdes. De ruimte vóór de toegangspoort werd afgeschermd door een soort clavicula.

Behalve enkele palenclusters, werden in de binnenruimte echter geen sporen aangetroffen. Twee 14Cdateringen plaatsen de site ergens tussen 225 en 325 n.Chr. De combinatie van elementen die thuishoren in de Romeinse militaire kamparchitectuur met elementen uit de inheemse architectuur maakt het tot een ongewone site waarvoor geen parallellen voorhanden zijn. De afwezigheid van spitsgrachten duidt aan dat we hier niet met een volwaardig Romeins kamp te maken hebben. De Clercq interpreteert deze site als een versterking die niet door het leger maar door een inheemse groep werd gebouwd. De Clercq laat in het midden of dit een door de overheid gesteunde militie dan wel

Vanhoutte 2007b.

Rogge 1996a.

157 Rogge 1996a.

158 Rogge 1996a.

159 Lodewijckx 1996.

160 Hoorne et al. 2007a-b.

161 Thoen & Sas 1993.

162 Hoorne et al. 2007a-b.

163 De Clercq & Van Dierendonck 2008.

155 156

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 32 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

een opstandige groep tegen het Romeinse gezag was. In het tweede geval is de associatie met de Bagaudae niet veraf 164.

DE LAAT-ROMEINSE PERIODE (CA. 275 - 400) Hoewel strikt genomen geen zuiver militaire constructie, dient aan het begin van deze paragraaf toch even ingegaan te worden op de laat-Romeinse stadsmuur van Tongeren. Dit bouwwerk maakt immers deel uit van een keten van forten en versterkte steden langs de weg van Boulogne naar Keulen. Alleen al de overeenkomsten in bouwtechniek en -stijl doen veronderstellen dat de aanleg van de versterkingen langs deze weg één groot militair bouwproject is geweest. De tracering van zowel de 2de- als 4de-eeuwse stadsmuren van Tongeren heeft vooral in de 19de en de eerste helft van de 20ste eeuw plaatsgevonden. Sindsdien is de belangstelling voor deze grootste Romeinse bouwwerken van ons land alsmaar afgenomen. De voorbije decennia kunnen met betrekking tot het onderzoek van de laat-Romeinse muur maar enkele graafwerkzaamheden vermeld worden 165. Daarnaast worden in talloze synthesewerken beschouwingen aan dit bouwwerk gewijd, zonder dat veel nieuwe informatie beschikbaar is gekomen 166.

De belangrijkste laat-Romeinse militaire site in Vlaanderen is het castellum van Oudenburg. Het fort werd vermoedelijk ingeschakeld in de Litus Saxonicum, een grootschalig verdedigingssysteem langs de Britse en Gallische kusten, gekend uit de Notitia Dignitatum. Het grondplan van het 4de-eeuwse fort, zijn topografische positie en verschillende vondsten die een nauwe link vertonen met de Zuid-Engelse forten van deze linie laten dit vermoeden 167. J. Mertens voerde verschillende argumenten aan om Oudenburg te vereenzelvigen met de Portus Epatiacus uit de Notitia Dignitatum. In het vermelde fort waren de Milites Nerviorum gelegerd 168. Door anderen wordt deze identificatie echter verworpen 169.

Hoe dan ook, het staat buiten kijf dat Oudenburg een belangrijke plaats moet hebben bekleed in het verdedigingssysteem langs de Gallische kust 170. De resultaten van het onderzoek van J. Mertens in de jaren 1950, 1960 en 1970 werden dan ook opgenomen in verschillende buitenlandse publicaties 171.

Hoogstwaarschijnlijk staat het einde van het castellum van Oudenburg in verband met de crisis die zich voordeed in Noord-Gallië in de periode 406-410.

In 1963-1964 en 1968 werden door J. Mertens zo’n 400 m ten westen van het castellum 216 graven van een militair inhumatiegrafveld (grafveld A) uit de tweede helft van de 4de eeuw en het begin van de 5de eeuw blootgelegd, waardoor we een beeld hebben van de laat-Romeinse inwoners van het fort 172. Al in 1962 waren bij een nieuwbouw enkele graven van een zuidelijker gelegen, iets ouder grafveld aangesneden (grafveld B) 173. Een gezichtsurne van Britse herkomst uit één van de graven van grafveld B werd recentelijk nog onder de loep genomen174. Beide sites brachten inwoners van de laatste fasen van het kamp aan het licht, die hier in vol ornaat begraven lagen, vergezeld van rijke grafgiften. Grafveld A werd volledig gepubliceerd door Mertens en Van Impe 175. De dierenresten gevonden in de graven werden bestudeerd door Gautier 176, de munten door Lallemand 177.

De Clercq et al. 2006a; De Clercq & Van Dierendonck 2008.

Mertens 1976b, 1977b; Vanderhoeven & Vynckier 1995a.

166 Brulet 1977, 1990a-b, 1995a; Mertens 1983c; Raepsaet-Charlier & Vanderhoeven 2004; Smeesters 1975; Vanderhoeven 2002a.

167 Hollevoet 2004; Sas 2004a.

168 Mertens & Van Impe 1971; Mertens 1962, 1977c.

169 Leman 2004; Will 1973.

170 Mertens 1977c.

171 Johnson 1976, 1983; Johnston 1977; Pearson 2002.

172 Hollevoet 1985; Mertens 1963a, 1964a, 1966a, 1968a, 1977d-e, 1987a-b; Mertens & Van Impe 1971.

173 Hollevoet 1985, 2004; Mertens 1963a, 1964a; Mertens & Van Impe 1971.

174 Hollevoet 2004.

175 Mertens & Van Impe 1971.

176 Gautier 1972.

177 Lallemand 1966.

164 165

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 33 van 275

Onder de graven werden de resten aangetroffen van een burgerlijke nederzetting uit het Hoge Keizerrijk 178. Tijdens de opgravingscampagne ter hoogte van de zuidwesthoek van het castellum die voor de laat-Romeinse periode twee stenen fortfasen aantoonde, werd ook een noodonderzoek uitgevoerd op de noordoosthoek van het castellum (2003-voorjaar 2004) ter gelegenheid van de plannen voor een nieuw huisvestingsproject 179. De laatste uitgebroken restanten van de noordoostelijke hoektoren en van de verdedigingsmuur en de rand van de binnenbebouwing werden er aangesneden. De recente opgravingscampagnes zorgden voor een nauwkeuriger situering van de verdedigingsmuur, wat resulteert in fortafmetingen van ca. 153 op 176 m of een fortoppervlakte van ca. 2,7 ha.

Vanaf het begin van de 4de eeuw werd naast de bescherming van de kust en het herstel van de Rijnlimes ook werk gemaakt van de verdediging in de diepte. Langs de belangrijkste heirbanen werden militaire posten opgericht. Dit was bijvoorbeeld het geval voor de weg Boulogne-Cassel-KortrijkVelzeke-Tongeren. In Kortrijk werd er vermoedelijk in het begin van de 4de eeuw een groot stenen castellum gebouwd180. In de Notitia Dignitatum vinden we immers de vermelding terug van een troepenafdeling Cortoriacenses. Over de vraag of we onder Cortoriacenses een te Kortrijk gevestigde legereenheid of een in het Kortrijkse geronselde groep soldaten moeten verstaan, is men het niet eens 181. Een overzicht van de laat-Romeinse vondsten die in de loop van de 20ste eeuw in Kortrijk werden aangetroffen, geeft aanwijzingen voor de lokalisatie en de datering van de laat-Romeinse bewoning182. Het 4de-eeuwse Cortoriacum kan vermoedelijk gesitueerd worden op een naar de Leie afhellend zandlemig terrein, tussen de Leie en de monding van de Groeninge- en Klakkaersbeek 183.

Despriet wijst er echter op dat het eventuele militaire karakter of het bestaan van een castellum hiermee nog niet bevestigd is 184. Op andere strategische punten langs de weg Boulogne-Tongeren werden kleine sperforten (burgi) opgericht, zoals te Velzeke, Asse, Elewijt en Overhespen185. Ooghe, Debrabandere en Despriet opperen op basis van Romeins bouwmateriaal in de funderingen van de Romaanse voorloper van de Sint-Salvatorskerk en de vondst van twee laat-Romeinse muntschatten uit de 4de eeuw de hypothese dat er ook een laat-Romeinse vesting heeft bestaan in Harelbeke. Net zoals in Kortrijk zou deze dan later zijn uitgegroeid tot een grafelijke nederzetting, maar 5 kilometer van elkaar verwijderd 186.

Behalve het wegennet werd ook het rivierennet betrokken in de verdediging in de diepte. Er zijn concrete aanwijzingen van toponymische (Casterbant, Castelbant) en archeologische aard (4deeeuwse munten en radjessigillata) om aan te nemen dat er ter hoogte van de samenvloeiing van de Leie met de Schelde te Gent een castellum was ingeplant, meer bepaald op de plaats waar de latere Sint-Baafsabdij werd gebouwd 187.

Vermelden we ten slotte nog de in 1940 opgegraven pre-Romaanse fase van de Sint-Pieterskerk te Torhout. De opgravers interpreteerden deze structuur als een Karolingische centraalbouw. Op basis van vormelijke overeenkomsten met laat-Romeinse wachttorens, gevonden aan de Engelse Kust, en op basis van enkele dakpanfragmenten herinterpreteerde Cools ze als een laat-Romeinse wachttoren 188. Tot op heden ontbreken concrete bewijzen, maar in 1991 werd in een kleine proefsleuf even buiten de kerk vastgesteld dat de substructies van de zogenaamde Karolingische centraalbouw Creus 1975; Mertens & Van Impe 1971.

Patrouille 2004.

180 Despriet 2008a; Rogge 1996b.

181 Maddens 1990; Mertens 1980a.

182 Rogge 1996a.

183 Despriet 2008a; Despriet 1991.

184 Despriet 1991.

185 Rogge 1996b.

186 Ooghe et al. 1979, 33.

187 De Laet 1969a; Verhulst 1972.

188 Cools 1986, 1988.

178 179

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 34 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

vooral Romeins materiaal bevatten, zoals mortel, beton en fragmenten van fresco’s. Dit materiaal was wellicht afkomstig van een in de buurt gelegen elitair gebouw, zoals een badgebouw, tempel of dergelijke 189. Ook in Stokkem zijn het niet meer dan vondsten die wijzen op een militaire versterking op deze plaats tijdens de laat-Romeinse periode 190.

Verschillende publicaties van de hand van Brulet geven een overzicht van de laat-Romeinse militaire situatie in onze contreien 191, waarbij de militaire stellingen van Oudenburg, Tongeren en Stokkem worden vermeld. De algemene chronologie van de versterkingen in de laat-Romeinse periode in Noord-Gallië wordt besproken door Brulet 192. Hij geeft ook een overzicht van alle laat-Romeinse sites in onze streken, zowel militair als civiel 193.

Het uiteindelijke terugtrekken van de Romeinse troepen in het begin van de 5de eeuw, dat kaderde in een algemene crisis in Noord-Gallië in de periode 406-410, betekende ineens ook het einde van de Romeinse periode in onze gewesten 194. Ook het castellum van Oudenburg werd toen verlaten 195.

Germaanse groepen waren echter al langer gevestigd in onze contreien196. Over het einde van de Romeinse periode en de overgangsperiode met de vroege Middeleeuwen zijn we archeologisch amper ingelicht.

AANDACHTSPUNTEN VOOR VERDER ONDERZOEK Over het algemeen is de militaire betekenis van onze gewesten in de Romeinse tijd slecht gekend. Voor zowat alle perioden en aspecten van dit thema manifesteert zich de behoefte aan bijkomend onderzoek.

Zo is er dringend nood aan een actiever opsporen in Vlaanderen van een ongetwijfeld aanwezige archeologische horizont uit de tijd van de Gallische oorlogen en de daarop volgende decennia. Recent grootschalig onderzoek in Noord-Frankrijk heeft aangetoond dat een nog onbekende wereld voor ontsluiting op ons wacht 197. Als startpunt valt te denken aan een grondige evaluatie van het kleine aantal in Vlaanderen gelegen hoogtenederzettingen, zoals Kanne en Asse. Ook de studie van late inheemse muntschatten en muntvondsten kan een bijdrage leveren aan een beter begrip van deze vroege periode.

Voor de Augusteïsche periode zal intensiever terreinonderzoek naar de oudste horizonten in Tongeren en andere centrale plaatsen moeten plaatsvinden. In principe zou van deze horizonten, die toch al ernstig door latere bewoningssporen zijn aangetast, niets meer ongedocumenteerd mogen verloren gaan. In afwachting van de ontdekking van bijkomende vindplaatsen zou men voor al bekende sites als Tongeren, Velzeke, Elewijt, Kooigem, Tienen en Wange een grondige evaluatie van de met de oudste sporen van deze sites geassocieerde vondsten kunnen uitvoeren.

Wat zich op militair gebied ten tijde van de uitbouw van de Rijnlimes, van de voorbereiding van de Britse expedities en van de opstand van de Bataven in onze gewesten heeft afgespeeld is volslagen onbekend. Vooruitgang moet op de eerste plaats van nieuwe ontdekkingen in het kader van systematische prospecties of van preventieve opgravingen verwacht worden. Toch staan we niet geheel met lege handen. Zo verdient het aanbeveling, naar het voorbeeld van de civitas Tungrorum 198,

Thoen 2007.

Mertens 1974a; Roosens 1969.

191 Brulet 1977, 1993, 1995b.

192 Brulet 1990a, 1993, 1995a-b.

193 Brulet 1990b.

194 Oldenstein 2006, 49; Roosens 1968a, 102; Mertens 1996a.

195 Vanhoutte et al. 2009a.

196 Roosens 1968a, 102.

197 Jacques & Prilaux 2003.

198 Nouwen 1993a.

189 190

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 35 van 275

ook een prosopografisch onderzoek uit te voeren naar de hulptroepen uit de civitas Nerviorum en de civitas Menapiorum.

De interactie tussen civiele en militaire organisatievormen in de midden keizertijd is grotendeels onontgonnen terrein. Wellicht wordt het testen van nieuwe hypotheses bemoeilijkt door een visie die militair en civiel te strikt gescheiden wil houden 199. Dat belet oog te hebben voor sporen van militaire aanwezigheid in burgerlijke nederzetting als steden en vici, zoals misschien het geval was met het horreum nabij de civitashoofdplaats Tongeren. Het belemmert wellicht ook de interpretatie van militaria in op het eerste gezicht niet-militaire contexten. Gerichte prospecties in bepaalde regio’s zouden ons op het spoor van militaire sites kunnen brengen. Zo zou het interessant zijn om de werkhypothese van Cools betreffende de kustverdediging door prospecties te verifiëren 200. Het zou raadzaam zijn om de door hem voorgestelde prospectiegebieden, als daar zijn het Plateau van Izenberge, het randgebied van het Houtland en de zuidrand van de Scheldemonding nader te onderzoeken.

De Germaanse invallen en de Romeinse reacties daarop, nog incidenteel in de tweede helft van de 2de eeuw, maar grootschalig in de 3de eeuw, zijn voor het Menapisch en Nervisch gebied voor zover mogelijk al eens in kaart gebracht (zie supra). Voor het gebied van de Tungri moet dit nog gebeuren.

Hoe dan ook geldt voor heel Vlaanderen dat we rekening moeten houden met een nog grotendeels onbekend bodemarchief dat ons de Romeinse reacties op die vroege invallen zou leren kennen. Dit geldt evenzeer voor de late keizertijd. De versterkte stad Tongeren en het castellum van Oudenburg zijn geen geïsoleerde sites, maar liggen ingebed in een fijnmazig netwerk van verdedigingswerken, dat zich weliswaar in belangrijke mate buiten het Vlaams gebied bevindt, maar zich ook tot in onze gewesten moet uitstrekken.

Tot slot zouden we grote baat hebben bij een systematische studie van de militaria die ongetwijfeld in de talloze collecties van metaaldetectoramateurs aanwezig zijn. Een inventaris en lokalisering van deze vondsten, naar het voorbeeld van het Bataafse gebied 201 zou ons op het spoor van heel wat militaire aspecten van de samenleving kunnen zetten. De enkele militaria die de voorbije jaren gepubliceerd werden zijn maar het topje van de ijsberg 202.

6.4.3 Steden A. VANDERHOEVEN In 1975 verscheen het bibliografisch repertorium van de oudheidkundige overblijfselen te Tongeren203, waarin de gehele tot dan toe gepubliceerde kennis over de enige Romeinse stad van Vlaanderen verzameld is. Het archeologisch onderzoek dat er sindsdien heeft plaatsgevonden kende, vanuit organisatorisch standpunt bekeken, drie erg verschillende periodes.

Van ca. 1975 tot ca. 1985 vond, zoals al decennia lang de praktijk was, maar met tussenpausen archeologisch onderzoek plaats, hetzij door het Provinciaal Gallo-Romeins Museum, hetzij door de Nationale Dienst voor Opgravingen (NDO). De financiering ervan gebeurde uitsluitend met de eigen middelen van deze instellingen. In die tijd ging de aandacht hoofdzakelijk uit naar de publieke gebouwen van de stad en naar de grafvelden. Vermoedelijk werden maar enkele procenten van het in deze periode bedreigde Tongerse bodemarchief gered. De schrikbarende omstandigheden waarin in

Vanderhoeven 2008.

Cools 1985.

201 Nicolay 2007.

202 Hensen 2000, 2001; Léva 1965; Nouwen 1987; Uhlmann 1964; Van Impe & Creemers 1991; Vanvinckenroye 1997.

203 Lesenne 1975; Mertens 1975a; Smeesters 1976b.

199 200

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 36 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

die tijd archeologische veldwerk moest plaatsvinden kan goed afgeleid worden aan de vondstkroniek van 1976 204.

In de periode van ca. 1985 tot ca. 2005 werd door de Nationale Dienst voor Opgravingen, later geregionaliseerd tot de Dienst voor Opgravingen van de Vlaamse Gemeenschap, nog later hervormd tot het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium (IAP) en ten slotte tot het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE), een programma van noodopgravingen in Tongeren uitgevoerd, met de bedoeling meer over de bewoningsgeschiedenis van de Romeinse stad te leren kennen. Tot ca. 1995 gebeurde het veldwerk met onderbrekingen, vanaf ca. 1995 werd vrijwel permanent gegraven. Naast de eigen inbreng kon de NDO/IAP/VIOE lange tijd rekenen op een financiële bijdrage van de provincie Limburg. Voor sommige werken van de overheid was veroorzakersgeld beschikbaar, terwijl op particuliere bouwwerven vanwege de veroorzaker alsmaar vaker machinekosten en extra werktijd verkregen werden. Voor de periode van 1985 tot 1990 werd naar schatting 25% van het bedreigd bodemarchief gered205. Voor de daaropvolgende jaren is de verhouding tussen vernield en opgegraven areaal niet berekend. Het aandeel van het opgegraven areaal nam weliswaar toe, maar zal waarschijnlijk nooit meer dan 50% bedragen hebben. In deze tijd heeft de provincie Limburg nog enkele opgravingen uitgevoerd, tot ze omstreeks 1995 haar toenmalige opgravingsdienst afschafte.

Tussen ca. 1995 en ca. 2000 heeft ook de stad Tongeren enig veldwerk verricht, tot ook zij dit niet meer tot haar taak rekende.

In 2004 werd de archeologische monumentenzorg van Tongeren een bevoegdheid van de Afdeling Monumenten en Landschappen, later hervormd tot het Agentschap Ruimtelijke Ordening en Onroerend Erfgoed van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Een belangrijk doel van dit agentschap is het systematisch doen implementeren van de zorgplicht of het veroorzakersprincipe op Tongerse bouwwerven. Ze doet dat in samenwerking met de stadsarcheologische dienst. Preventieve opgravingen worden nu in principe volledig met veroorzakersgeld hetzij door archeologische bureau’s, hetzij door projectarcheologen uitgevoerd. Ze worden ook onder grotere tijdsdruk en dus in veel kortere tijd gerealiseerd, dan daarvoor gebruikelijk was geworden. Tot nu toe heeft deze periode nog veel van een overgangsfase, waarbij het VIOE nog steeds een hoeveelheid veldwerk met eigen middelen uitvoert. De gezamenlijke inspanningen hebben ertoe geleid dat voor deze nog korte periode ca. 50% van het bedreigde bodemarchief gedocumenteerd werd.

Aangezien Tongeren met ruime voorsprong op alle andere sites de grootste vindplaats uit de Romeinse tijd in Vlaanderen is, is het aangewezen er een eigen onderzoeksbalans voor te maken. We bouwen daarvoor enigszins voort op het schema van het bibliografisch repertorium 206, maar gaan minder in detail op de diverse vondstcategorieën in. Enige overlapping met de overige hoofdstukken van de onderzoeksbalans voor de Romeinse tijd is onvermijdelijk.

HET ONTSTAAN VAN DE ROMEINSE STAD TONGEREN Geen aspect van Romeinse Tongeren heeft de voorbije decennia meer aandacht gekregen dan de stichtingsdatum en vroegste geschiedenis van de stad. Na evaluatie van het oudste sporenbestand en vondstenspectrum was men in de jaren 1960 tot de conclusie gekomen dat de Tongerse ondergrond geen voor-Augusteïsche resten bevat en bijgevolg niet het Atuatuca van de Eburonen uit de tijd van de Gallische oorlogen kon zijn, een oude hypothese waarvoor echter nooit archeologische aanwijzingen werden gevonden. De stichting van de nederzetting werd ca. 15 v.Chr. gesitueerd en men interpreteerde de site als militair, een fort dat dienst deed voor de verplaatsingen van Romeinse troepen uit het Gallische binnenland naar de Rijn, ter voorbereiding van de Germaanse oorlogen, of nog als een militair bevoorradingskamp ten tijde van die oorlogen207. De noodopgravingen die sinds Vanvinckenroye 1976.

Vanderhoeven et al. 1992.

206 Lesenne 1975.

207 Amand 1977; Mariën 1980; Mertens 1983a-b, 1984, 1985, 1996b; Nouwen 2007a-b; Rombaut 1990; Schönberger 1985; Smeesters 1974; Thoen 1991a; Vanvinckenroye 1985, 1992a, 1996, 2001.

204 205

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 37 van 275

het midden van de jaren 1980 voor het eerste delen van de oudste bewoningshorizonten vlakdekkend blootlegden, wekken de indruk dat zij iets jonger zijn (ca. 10 v.Chr.), dat zij militair van aard zijn, maar niet noodzakelijkerwijs tot een fort behoorden. Het is ook mogelijk dat het Romeinse leger er aanwezig was om de civitashoofdplaats van de Tungri aan te leggen 208. Recent stelt Rombaut op grond van historisch-geografische overwegingen voor om Tongeren toch met het door Caesar vermelde Atuatuca van de Eburonen te identificeren209. Overigens is sinds het opstarten van de noodopgravingen midden jaren 1980 duidelijk geworden dat de Tongerse bodem resten van diverse prehistorische nederzettingen herbergt, maar die hebben natuurlijk geen enkele band met de Romeinse stad 210.

Vooral in de noordelijke helft van de stad, waar zich pakketten verplaatst tertiair zand op de lössafzettingen bevinden, zijn deze resten veelvuldig aangetroffen.

Hieronder zal nog blijken dat van de vele noodopgravingen uit de voorbije decennia maar een fractie uitgewerkt en gepubliceerd is. Voor een grondige evaluatie van de oudste archeologische resten van Tongeren is de uitwerking van het al gedane veldwerk van het grootste belang. Voorts zal men bij het uitschrijven van opgravingsstrategieën voor nieuw veldwerk het onderzoek van de oudste niveau’s de hoogste prioriteit moeten geven. Het zijn immers deze niveaus die het meest door latere graafactiviteiten zijn aangetast en door hun diepte het moeilijkst toegankelijk zijn. Om dezelfde redenen zal men op toekomstige opgravingen gericht moeten blijven zoeken naar voor-Romeinse bewoningssporen, m.n. door in de noordelijke zandlagen prehistorische artefacten in 3D in te meten of deze lagen bloksgewijs uit te zeven.

DE PUBLIEKE BOUWWERKEN Het stratennet van Romeins Tongeren is waarschijnlijk één van de oudste publieke werken van de civitashoofdplaats van de Tungri geweest. De reconstructie van dit net in de vorm van een zgn. dambordplan, is omstreeks het midden van de vorige eeuw tot stand gekomen 211. Sindsdien zijn al dan niet toevallig nog delen van het stratensysteem door opgravingen aangesneden. Deze eerder incidentele waarnemingen hebben aangetoond dat heel wat aspecten van de Tongerse verkeersinfrastructuur slecht gekend zijn. De opgravingen aan de Kielenstraat in de periode 1985-1995 maakten duidelijk dat de straten van in de militaire ontstaansfase van de stad bestonden 212.

Oversnijdingen met oudere greppels, hier en op het opgravingsterrein aan het Vrijthof 213, moeten ons er echter waakzaam voor maken dat de exacte datering van de aanleg niet bekend is en van sector tot sector zou kunnen verschillen. Diverse waarnemingen in de zuidwestsector van de stad suggereren dat het dambordpatroon zich tot in deze zone heeft uitgestrekt 214. Tot nu toe had men de indruk dat het zich tot de noordoostsector beperkte. Nieuw zijn ook de vaststellingen van houten structuren en greppels aan weerszijden van de straten die mogelijk met systemen van watervoorziening en -afvoer verband kunnen houden215. Opgravingen aan de Kielenstraat en aan het Vrijthof hebben ten slotte enkele malen sporen van de afwerking van de straatranden aan het licht gebracht. Het gaat om houten beschoeiingen van de oudste wegdekken en stenen, gemetselde randen van de jongere 216.

Onze kennis van het Romeinse stratennet van Tongeren vertoont dan ook indrukwekkende hiaten.

Wanneer zich in de toekomst gelegenheid tot terreinwerk voordoet zal dan ook bijzondere aandacht uit moeten gaan naar sporen van de aanleg van het stratennet in de vorm van bv. meetpaaltjes, naar de karrensporen, naar de identificatie van de gebruikte grondstoffen voor zowel fundering als wegdek Vanderhoeven 1996, 2001, 2002b; Vanderhoeven & Vanderhoeven 2004; Vanderhoeven & Vynckier 1996b; Vanderhoeven et al. 2001; Van Heesch 1987, 1996.

209 Rombaut 2006.

210 Vynckier et al. 1994, 1995.

211 Lesenne 1975, 72-74.

212 Vanderhoeven et al. 1993a.

213 Bellens & Vanderhoeven 1999; Bellens et al. 2000, 2002a-b.

214 Vanderhoeven 2007, 311-313; Vanderhoeven et al. 1999b, 2003.

215 Vanderhoeven 1996, 2001, 2007, 320-321; Vanderhoeven et al. 1999b.

216 Vanderhoeven et al. 1993a; Bellens & Vanderhoeven 1999; Bellens et al. 2000, 2002a-b.

208

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 38 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

en naar resten van waterleidingen, afvoergreppels en eventuele portieken. Goed bewaarde delen zullen stratigrafisch moeten worden opgegraven, met vrijlegging van elk van de op elkaar liggende wegdekken. Bouwmaterialen moeten systematisch bemonsterd en geïdentificeerd kunnen worden.

Om de lange bouw-, gebruiks- en afbraakgeschiedenis van het Romeinse stratennet beter te leren kennen hebben we nood aan goed gedocumenteerde profielen in alle stedelijke sectoren, met daterend materiaal uit de afzonderlijke lagen. De inzet van een metaaldetector bij het stratigrafisch opgraven van de verschillende wegdekken kan op lange termijn misschien een bestand aan stratigrafisch gelokaliseerde munten opleveren. Dat kan tot inzicht in het ritme van de aanleg en herstellingen van de verschillende cardines en decumani leiden. Toekomstige terreinen op één van de hoofdassen zijn bijzonder geschikt om oude hypothesen over de verplaatsing van de decumanus maximus na de bouw van de 2de-eeuwse stadsmuur te testen. Tot slot is doelgericht onderzoek nodig naar het gebruik van de straten in de laat-Romeinse tijd.

Het onderzoek naar de twee Tongerse stadsmuren heeft in de vorige eeuw vanaf de jaren 1930 en tot de jaren 1960 veel aandacht gekregen 217. Nadien lijkt de interesse voor deze grootste Romeinse bouwwerken van Vlaanderen afgenomen. Toch kunnen we incidentele waarnemingen signaleren. Zo kon Vanvinckenroye de datering van de 2de-eeuwse stadsmuur scherper stellen218 en recent werd het tot deze omwalling behorend systeem van spitsgrachten in de noordoostelijke sector van de stad aangesneden 219. Besprekingen van de 2de-eeuwse stadsmuur en zijn relatie tot de talrijke sporen van oudere en contemporaine spitsgrachten omheen de civitashoofdplaats zijn te vinden in een reeks bijdragen van Vanderhoeven 220 en Vanvinckenroye 221. Mertens leverde een bijdrage tot een betere datering van de 4de-eeuwse stadsmuur 222. Resten van de 4de-eeuwse stadsmuur kwamen ook aan het licht tijdens werkzaamheden aan het Vrijthof 223 en in de O.L.V.-basiliek 224. Specifiek aan de 4deeeuwse stadsmuur gewijde besprekingen zijn te vinden in bijdragen van Brulet 225, Raepsaet-Charlier & Vanderhoeven 226 en Vanderhoeven et al. 227.

In 1975 startten de restauratiewerken aan de 2de-eeuwse stadsmuur 228. Alle aandacht ging naar de dringende instandhoudings- en restauratiewerken van het monument, waarvan op vele plaatsen de funderingen bedreigd waren en waarvan de muren zelf erg aan erosie leden. Men heeft niet van de gelegenheid geprofiteerd om een archeologisch onderzoek naar de bouwwijze van de muur in te lassen. Enige aandacht ging naar mogelijk oudere sporen, maar die hebben weinig kunnen bijdragen tot de datering van de aanleg 229. In 1995 werd de tot dan in een museumkelder onder het Vrijthof bewaarde toren van de 4de-eeuwse stadsmuur in een park voor bezoekers toegankelijk gemaakt. Een begeleidend archeologisch onderzoek kon nieuwe gegevens over de stadsmuur, maar ook over sporen van een oudere Romeinse stadswoning en van de monasteriummuren uit de 10de en de 12de eeuw aan het licht brengen 230. Zowel de 2de- als de 4de-eeuwse stadsmuur komen verder regelmatig aan

Lesenne 1975, 67-72.

Vanvinckenroye 1976, 19; 1989a, 55-57; 1994b, 232-234; 1995a, 156-157; 1996, 116.

219 Vanderhoeven et al. 2007a.

220 Vanderhoeven 1996; 2002a, 85-87; 2007, 313.

221 Vanvinckenroye 1992a, 1992c, 1996, 116.

222 Mertens 1976b, 1977b.

223 Vanderhoeven & Vynckier 1995a.

224 Arts et al. 2008.

225 Brulet 1990a-b.

226 Raepsaet-Charlier & Vanderhoeven 2004, 63.

227 Vanderhoeven et al. 2002a.

228 Engelen 1978; Smeesters 1976a, 1978a.

229 Vanvinckenroye 1976.

230 Vanderhoeven & Vynckier 1995a.

217 218

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 39 van 275

bod in overzichten van de Romeinse stad en algemene werken over de Romeinse tijd in onze streken 231.

Ondanks deze geïsoleerde waarnemingen moeten we vaststellen dat de huidige kennis van de stadsmuren van Romeins Tongeren niet veel verschilt van die van een halve eeuw geleden. Er is dringend behoefte aan meer kennis over deze grootse publieke monumenten, gebaseerd op zowel terreinwerk, materiaalstudie als vergelijkend onderzoek. Een nieuwe en nauwkeurige inmeting van de bouwwerken, zowel van de bovengronds zichtbare als van de eventueel middels proefsleuven op te sporen ondergrondse delen is nodig. Het inzetten van tijd en middelen om weg-, riolerings- en andere bouwwerkzaamheden die de muren aantasten te begeleiden zou al een hele vooruitgang betekenen.

De voorbije jaren heeft men herhaalde kansen (moeten) laten liggen. We hebben onderzoek nodig naar de opbouw van zowel de diverse soorten funderingen als van het opgaand metselwerk. Te denken valt aan de bijzondere funderingswijze van de 2de-eeuwse muur in de Jekervallei en aan de wijze waarop de muur in droge en vaak fel hellende trajecten onderbouwd is en aan de paalfunderingen van de 4de-eeuwse muur. Voor de bovengrondse delen is een onderzoek naar de bouwwijze van de stadsmuren en zijn poorten en torens nodig. Er is ook nog maar weinig geweten over de technische uitvoering en de gebruikte grondstoffen. Nog nooit heeft men een gedegen inschatting gemaakt van de hoeveelheden hout, steen en mortel die voor de realisatie van de enorme constructies nodig waren.

Dat kan alleen door een uitgebreide bemonstering van de bouwmaterialen en specifiek voor de 4deeeuwse muur van spolia. Tot slot zijn de Romeinse stadsmuren nog altijd niet nauwkeurig gedateerd.

Dat zou kunnen verholpen worden door gericht naar oudere sporen te peilen en door de inzet van natuurwetenschappelijke dateringsmethoden (14C en dendrochronologie).

Voor de stad Tongeren van stenen omwallingen voorzien was, moeten aarden wal- en grachtsystemen de grenzen van de nederzetting bepaald hebben. De voorbije decennia zijn diverse spitsgrachten aangesneden, vaak in de buurt van de latere stadsmuren 232. Het is op dit ogenblik niet duidelijk tot hoeveel omwallingen de diverse waargenomen gracht- en walsystemen behoord hebben. Ook staat hun exacte datering niet vast. Voor alle bedreigde terreinen nabij de stenen stadsmuren en nabij plaatsen waar in het verleden spitsgrachten zijn waargenomen dient in geval van noodopgravingen bijzondere aandacht naar deze sporen te gaan.

De tot nu toe enige met zekerheid geïdentificeerde Romeinse tempel van Tongeren werd in de jaren 1960 in moeilijke omstandigheden met de aanleg van parallelle sleuven in kaart gebracht 233. Hoewel van deze opgraving nooit een eindverslag is verschenen, hebben velen er nadien aandacht aan besteed, vaak in het kader van een onderzoek naar cultusplaatsen of een overzichtswerk van tempelcomplexen234. Het is dan ook van groot belang de oude opgravingsgegevens volledig uit te werken en te publiceren. Een groot gedeelte van dit werk is in de voorbije jaren uitgevoerd in het kader van een Europees project CARE 235. Tevens werd in die tijd een bijkomende sleuf aangelegd met als doel de bewaringstoestand van het niet in de jaren 1960 opgegraven bodemarchief na te gaan. Ook daarvan is op dit ogenblik nog geen rapport beschikbaar. Volledigheidshalve dient hier een tweede, nog hypothetische tempel aan de Hasseltsetraat vermeld te worden. Daar werd tijdens werken een monumentale podiumfundering verwijderd, waarvan de contouren zo goed als mogelijk door Mertens werden opgetekend236.

Midden jaren 1970 vond een aanvullend onderzoek van de horrea in de Tongerse zuidwestsector plaats. Het vergrootte op ingrijpende wijze de bekende plattegrond van de magazijnen en voegde een 231 Bechert &

Willems 1995; Mariën 1980; Nouwen 1993b, 1997a; Severijns 1988; Smeesters 1975; Vanderhoeven 2007, 313; Vanvinckenroye 1985.

232 Nouwen 1997a; Vanderhoeven 1996, 2003, 2007; Vanderhoeven & Vanderhoeven 2004; Vanderhoeven et al. 2007a; Vanvinckenroye 1992a, 1994a, 1995a, 1996.

233 Lesenne 1975, 62-63 en 66; Mertens 1977g; De Boe 1980a.

234 Cabuy 1991; Derks 1998; Fauduet 1993; Raepsaet-Charlier 2007; Trunk 1991; Van Doorselaer 1973.

235 S.n. 1997, 1999.

236 Mertens 1977g. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 40 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

aantal bijgebouwen aan de overzichtsplattegrond toe 237. Jammer genoeg is het complex maar met een systeem van sleuven opgegraven. Grote delen ervan bevinden zich nog in de tuinen van de woningen die sindsdien op de site zijn gebouwd. Met name het noordelijk gedeelte van de zone van de horrea, waar zich de aansluiting op de weg van Tongeren naar Bavay zou moeten bevinden, biedt nog mogelijkheden tot aanvullend onderzoek. Daarbij is het van groot belang vlakdekkend te werken, opdat de houtlemen voorlopers van het magazijnencomplex beter begrepen zouden kunnen worden.

Ten noordoosten van de Romeinse stad strekken zich de nog bovengronds zichtbare resten van een aarden aquaduct uit. Dit bijzondere monument is nooit aan een grondig archeologisch onderzoek onderworpen. Sinds de identificatie als aquaduct en enkele incidentele waarnemingen van grondwerken in het aarden lichaam in de vorige eeuw werd het nog kort in een overzicht van de Tongerse monumentale bouwwerken beschreven238. Het komt ook ter sprake in de belangrijkste voor een breed publiek geschreven publicaties over Romeins Tongeren 239. In 2003 vond in opdracht van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum een systematische opmeting van het aquaduct plaats 240.

Enkele jaren later volgde een nieuwe opmeting, met als belangrijkste doel na te gaan hoe sterk de erosie is die op het monument inwerkt 241. De verontrustende uitkomsten van dit onderzoek gaven aanleiding tot het opstarten van een beschermingsprocedure. Aangezien over de datering en de constructiewijze van het aquaduct nog heel wat onzekerheid heerst, is het aan te bevelen om via de aanleg van een aantal proefsleuven en boringen gericht naar de datering en de bouwwijze onderzoek te doen. Begin- en eindpunt van het aquaduct zijn niet bekend. Het beginpunt, waar zich het brongebied moet bevinden, zal op de eerste plaats met gebruikmaking van digitale hoogtemodellen moeten opgezocht worden. Het eindpunt, waar de leiding de stad binnenkomt, kan in principe alleen door opgravingen in kaart gebracht worden. De desbetreffende percelen zijn dan ook van uitzonderlijk belang en moeten bij herbestemming aan een gronding oudheidkundig bodemonderzoek kunnen onderworpen worden.

DE PRIVATE GEBOUWEN De voorbije ca. 20 jaar is veel opgravingswerk verricht in de woonkwartieren van de Romeinse stad.

Noodopgravingen van wisselende omvang vonden plaats aan de terreinen van de voormalige Rijksnormaalschool 242, aan de Boudewijnlaan243, de Sint-Maternuswal 244, de Clarissenstraat 1 245, de Kielenstraat 1 246, de Veemarkt 247, de Hondsstraat 248, de Koninksemsteenweg 1, de Minderbroedersstraat 249, de 11de-Novemberwal 250, de Hasseltsestraat 251, het Vrijthof 1 252, de

De Boe 1976, 1979a; Mertens & Vanvinckenroye 1975; Vanvinckenroye 1977, 1979.

Smeesters 1975.

239 Vanvinckenroye 1985; Nouwen 1993a.

240 Ponzetta et al. 2003a-b-c.

241 Meylemans & Van Laecke 2006.

242 Roosens 1975c; De Boe 1975b.

243 Vanvinckenroye 1976.

244 Vanvinckenroye 1976.

245 De Boe 1980b-c, 1981a-b; Mertens 1981b.

246 De Boe et al. 1986; De Boe 1988a; Engelen 1987, 1989, 1990b, 1991; Ervynck & Vanderhoeven 1997, 1998; Van de Konijnenburg 1987; Van de Konijnenburg et al. 1987; Vanderhoeven 1988; Vanderhoeven et al. 1987a, 1991, 1993a; Vanderhoeven & Vynckier 1991a-b, 1992c.

247 Creemers et al. 1989; Vanderhoeven et al. 1988, 1994.

248 Engelen 1990a; Vanderhoeven & Ervynck 2007; Vanderhoeven & Vynckier 2006h; Vanderhoeven et al. 1989a, 1990a-b, 1993b.

249 Vanderhoeven et al. 1995.

250 Vanvinckenroye 1976; Vynckier et al. 1994, 1995; Vanderhoeven & Vynckier 1998b.

251 Vanderhoeven & Vynckier 1995b; Wouters et al. 1995.

252 Vanderhoeven & Vynckier 1995a.

237 238

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 41 van 275

Kielenstraat 2 253, de Koninksemsteenweg 2 254, het Provinciaal Gallo-Romeins Museum 255, de Elisabethwal 256, het Vrijthof 2 257, de Sint-Truidersteenweg 258, het Agnetenklooster 259, de SintJanskerk 260, de O.L.V.-basiliek 261, de Clarissenstraat 2 262, de de Schaetzengaarde 263, de Mombersstraat 264, de Driekruisenstraat 265, de Vermeulenstraat 1 266, de Vermeulenstraat 2 267, de Vermeulenstraat 3 268, de Hoefnagelstraat 269 en de Beukenbergweg270. Een enkele maal is op basis van de beschikbare informatie een beschouwing over de private architectuur van de stad gepubliceerd 271.

Van de meeste van deze opgravingen verscheen tot nu toe alleen maar een vondstmelding, van een kleine minderheid zijn interim-, basis- en eindverslagen gepubliceerd. De systematische uitwerking en publicatie van deze opgravingen zou onze kennis van de bewoningsgeschiedenis van Romeins Tongeren op spectaculaire wijze vergroten. Daarnaast moeten we vaststellen dat de verschillende perioden uit de Romeinse bewoningsgeschiedenis ongelijkmatig vertegenwoordigd zijn. Nog steeds is het minste bekend over de oudste en jongste fasen. De oudste fasen zijn vaak moeilijk toegankelijk, de jongste dikwijls erg aangetast en opgenomen in de door vergraving en bioturbatie homogeen geworden zgn. zwarte lagen. Verder is de zuivere houtbouw uit de 1ste en 2de eeuw veel meer door latere activiteiten aangetast dan de steenbouw of gedeeltelijke steenbouw die vanaf het laatste kwart van de 1ste eeuw opkomt en de daarop volgende eeuwen alsmaar belangrijker wordt. De kans op volledige plattegronden van houtleembouw is over het algemeen groter in de zuidwestsector dan in de noordoostsector, waar de latere Romeinse bewoning intenser is geweest en waar zich ook de middeleeuwse en postmiddeleeuwse stad bevinden. De kans op volledige plattegronden uit zowel de houtbouw- als steenbouwfasen is groter buiten het middeleeuwse stadscentrum dan erbinnen.

Omgekeerd is de complexiteit van de stratigrafie in het huidige centrum over het algemeen groter dan in de periferie. Vooral het areaal van het 10de-12de-eeuwse klooster en de onmiddellijke omgeving is in dit opzichte uniek. De zuidelijke sector van de stad in de vallei van de Jeker is vrijwel onbekend.

Vermoedelijk bevinden de resten van de Romeinse stad zich daar op een diepte van 3 à 4 m.

Maar over het algemeen is de stedelijke bewoningsgeschiedenis van Romeins Tongeren in alle sectoren schrikbarend slecht gekend en zal alles op alles moeten worden gezet om grote en kleine terreinen met bedreigd bodemarchief op te graven. Deze opgravingen dienen bovendien stratigrafisch te zijn. De laatste jaren verloopt het veldwerk onder te grote tijdsdruk. Daardoor wordt meer en meer met een selectie van kunstmatig aangelegde vlakken gewerkt. Het is inmiddels wel duidelijk dat daardoor de meest kwetsbare niveau’s, de houtbouw uit de 1ste en 2de eeuw, maar ook de vroegste niveau’s uit het einde van de 1ste eeuw v.Chr. en het begin van de 1ste eeuw n.Chr. slecht gedocumenteerd worden of zelfs onopgemerkt blijven.

Vanderhoeven & Vynckier 1998d, 1999b.

Vanderhoeven et al. 1999a.

255 Vanvinckenroye 1991, 1994a.

256 Vanderhoeven 1996, 2001, 2007; Vanderhoeven & Ervynck 2007; Vanderhoeven & Vynckier 1999a.

257 Bellens & Vanderhoeven 1999; Bellens et al. 2000, 2002a-b.

258 Vanderhoeven et al. 2003; Van Rechem & Vynckier 2006.

259 Vandegehuchte 1999, 2002; Vanderhoeven & Vynckier 2003b, 2006c-e-j.

260 Van den Hove 2006b.

261 Arts et al. 2006a-b, 2007, 2008; Geukens 1990; Groetembril & Allonsius 2007; Groetembril & Amadei 2005; Groetembril & Laken 2007a-b; Groetembril et al. 2005, 2006, 2007; Van de Hove 2006a; Van den Hove et al. 2002, 2003; Vanderhoeven & Vynckier 1998c, 1999c; Van Rechem s.d., 1999/2000, 2000a-b, 2003, 2005a-b-c, 2006a-b, 2008.

262 Hensen et al. 2003, 2004, 2006a-b.

263 Vanderhoeven et al. 2007b.

264 Vanderhoeven & Vynckier 2006a-d; Vanderhoeven et al. 2007c.

265 Vanderhoeven & Vynckier 2006b-f; Vanderhoeven et al. 2007a.

266 Vanderhoeven & Vynckier 2006g, 2008a.

267 Vanderhoeven & Vynckier 2008b.

268 Borgers et al. 2008.

269 Wyns 2008.

270 Smeets 2008.

271 Coquelet 2001; Vanderhoeven 2007.

253 254

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 42 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

DE LAAT-ROMEINSE TIJD EN DE OVERGANG NAAR DE VROEGE MIDDELEEUWEN Eén van de minst bekende aspecten van Romeins Tongeren is het bewoningspatroon van de laatantieke stad. Nochtans maken de indrukwekkende stadsmuur, de rijke graven en een aantal vermeldingen in historische bronnen duidelijk dat Tongeren in de 4de eeuw een belangrijke stad was.

Ook het noodonderzoek van de voorbije decennia laat dat vermoeden. In de gehomogeniseerde zgn. zwarte lagen, die de vroeg-Romeinse nederzettingssporen overal afdekken wordt systematisch laatRomeins materiaal aangetroffen. Dat blijkt des te meer wanneer men ertoe overgaat deze laag systematisch te bemonsteren en uit te zeven. Bovendien tonen nauwkeurige analyses van de profielen aan dat in de zwarte lagen oude loopvlakken schuil gaan 272. Tot nu toe is men er echter niet in geslaagd bewoningssporen in vlakken die in de zwarte laag zijn aangelegd te herkennen.

De uitgestrektheid van de 4de-eeuwse bewoning is niet bekend. De enkele onmiskenbaar laatRomeinse sporen die de afgelopen jaren werden opgetekend bevinden zich zowel binnen als buiten de 4de-eeuwse stadsmuur 273. Recent zijn twee uitzonderlijke gebouwcomplexen uit de late keizertijd opgegraven. Het eerste is een laat-Romeinse basilica, naar alle waarschijnlijkheid een vroegchristelijke kerk, aangetroffen onder de huidige O.L.V.-basiliek 274. Het tweede zijn de resten van een stadswoning op het opgravingsterrein aan de Vermeulenstraat, waar de bemonstering van de zgn. zwarte laag al laat-Romeinse vondsten had opgeleverd 275. Beide zijn uitzonderlijk goed bewaard en bevinden zich in de oostelijke sector van de 4de-eeuwse stad, relatief dicht bij de stadspoort naar Maastricht.

Aangezien Tongeren op grond van historische bronnen als een Romeinse bisschopszetel geïdentificeerd kan worden, is de zoektocht naar sporen van een Christelijke gemeenschap uit de 4de eeuw een traditioneel onderwerp van studie. De voorbije decennia zijn op dit gebied enkele bijdragen verschenen 276. De recente ontdekking van een laat-Romeinse basilica onder de huidige O.L.V.-basiliek, die mogelijk als vroegchristelijke kerk was ingericht, voegt een belangrijk element aan de discussie toe 277.

Uiteraard is de laat-Romeinse stad Tongeren vaak opgenomen in synthesestudies over onze streken in de late oudheid. Zo gaat een hele reeks bijdragen van Brulet in op de militaire betekenis van de stad 278.

Omdat de laat-Romeinse periode een belangrijk hiaat in onze kennis van de civitashoofdplaats is, is het van groot belang de opgravingen aan de Vermeulenstraat zo snel mogelijk uit te werken en te publiceren. Dat geldt zo mogelijk nog meer voor de opgraving onder de O.L.V.-basiliek. Dit bodemarchief omvat niet alleen de best bewaarde resten van stadswoningen uit de 2de- en 3de eeuw en een 4de-eeuwse kerk. Er zijn bovendien sporen van activiteiten uit de verder onbekende overgangsperioden van het einde van de 3de eeuw naar het begin van de 4de eeuw en van de laatRomeinse tijd naar de vroege middeleeuwen vastgesteld.

Hoe schaars de vroeg-middeleeuwse sporen uit Tongeren ook zijn, voor een goed begrip van de betekenis die de resten van de Romeinse stad voor de toenmalige samenleving hebben gehad, verdienen zij een grondige studie. De overgangsperiode van de oudheid naar de middeleeuwen staat centraal in de werken van Baillien 279 en Geukens 280 en wordt ook behandeld in een hele reeks andere

Vanderhoeven & Vynckier 2008a.

Vanderhoeven et al. 1995.

274 Arts et al. 2006a-b, 2007, 2008; Baillien 1979; Geukens 1990; Van de Hove 2006a; Van den Hove et al. 2002, 2003; Vanderhoeven & Vynckier 1998c, 1999c.

275 Borgers et al. 2008; Vanderhoeven & Vynckier 2006g, 2008a-b.

276 Baillien 1979; Brennecke 1986; De Boe 1986a; Van Berkum 1986; Wankenne 1983.

277 Arts et al. 2006a-b, 2007, 2008; Van den Hove 2006a; Van den Hove et al. 2002; Vanderhoeven et al. 2002a.

278 Brulet 1977, 1988, 1990a-b, 1995a. Zie ook Mertens 1980a, 1983c; Vanderhoeven 2004b; Vanderhoeven et al. 2002a; Raepsaet-Charlier & Vanderhoeven 2004; Smeesters 1975; Van Doorselaer & Brulet 1994.

279 Baillien 1979.

280 Geukens 1990.

272 273

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 43 van 275

bijdragen 281. De voorbije jaren heeft men tweemaal ogenschijnlijk geïsoleerde Merovingische graven binnen de Romeinse stadsmuren aangetroffen. Ze konden aan de hand van grafgiften in de 6de-eeuw gedateerd worden 282. De vraag dringt zich op of sommige van de vondstloze inhumaties, die regelmatig binnen de Romeinse nederzetting worden opgegraven, ook tot de vroege middeleeuwen kunnen opklimmen. 14C-dateringen van de al opgegraven skeletten en bijzondere aandacht voor postRomeinse begravingen op toekomstige noodopgravingen zijn dan ook van het grootste belang. Op het terrein van de O.L.V.-basiliek zijn inmiddels sterke aanwijzingen gevonden dat de vroegmiddeleeuwse kerkenbouw, met haar verschillende Merovingische en Karolingische fasen, naadloos op de bouwhistorie van de Romeinse basilica aansluit. De bevindingen zijn van bovenregionale betekenis. Er zou dan ook alles in het werk moeten worden gesteld om deze complexe en rijke opgraving uit te werken en te publiceren. Logischerwijze zou dat het best kunnen in het kader van de plannen om de kelders onder de O.L.V.-basiliek als een museum in te richten.

DE GRAFVELDEN De stedelijke necropolen ten noordoosten en ten zuidwesten van Tongeren vormen naar alle waarschijnlijkheid het grootste samenhangend Romeinse grafveldencomplex van Vlaanderen.

Maar doordat grote delen van dit complex al van in de 18de eeuw, in de 19de eeuw en de eerste helft van de 20ste eeuw door belangstellenden met de gebrekkige middelen en inzichten van die tijd opgegraven werden, is veel van de potentiële informatie verloren gegaan. Sinds het verschijnen van het repertorium van de oudheidkundige overblijfselen te Tongeren 283 zijn diverse opgravingscampagnes op zowel het noordoostelijk als het zuidwestelijk grafveld uitgevoerd, helaas maar zelden in werkomstandigheden die gunstig genoeg waren om aan de vereisten van modern onderzoek te voldoen.

Op het noordoostelijk grafveld kon in de jaren 1980 aan de Jaminéstraat een uitgestrekte laatRomeinse necropool opgegraven worden. De vaststellingen hebben tot de hypothese geleid dat een groot deel van de inhumaties tot een vroegchristelijke stedelijke gemeenschap zou kunnen behoord hebben 284. Helaas werd in de haast waarmee het veldwerk werd uitgevoerd afgezien van het inzamelen van de skeletten. Aan de overkant van de Jaminéstraat was in 1995 gelegenheid om een vijftal inhumaties van dezelfde necropool te onderzoeken, ditmaal wel met belangstelling voor fysisch antropologisch onderzoek 285. In 2002 ten slotte is in een andere sector van het noordoostelijk grafveld aan de Darenbergstraat een houten grafkamer met een rijk ensemble aan grafgiften opgegraven 286.

Op het zuidwestelijk grafveld zijn in dezelfde periode twee grote opgravingscampagnes uitgevoerd. De eerste situeert zich hoofdzakelijk in de jaren 1970 en verliep in moeilijke omstandigheden. Voor de aanleg van de nieuwbouwwijken ‘aan Paspoel’ konden er in een eerste fase alleen maar langgerekte sleuven aangelegd worden, omdat de boomgaarden zo lang mogelijk gespaard moesten blijven. In een tweede fase mocht na het rooien van de bomen tijdens de aanleg van de nieuwbouwwijk dan weer alleen de aanleg van een gedeelte van de wegen en kelders archeologisch begeleid worden. Hoewel er dus geen sprake was van een vlakdekkend onderzoek van het bedreigde areaal en de overzichtsplattegrond bijgevolg lacunes moet vertonen, is dit onderzoek tot nu toe het meest omvangrijke van zijn aard en bovendien het enige waarvan we over een eindverslag beschikken 287. In dezelfde periode is nabij het horreum een klein aantal graven dat tot dezelfde necropool behoort

Vanvinckenroye 1985; Nouwen 1988; Vanderhoeven 2003, 2004b; Vanderhoeven et al. 2002a; Raepsaet-Charlier & Vanderhoeven 2004. Zie verder Heymans 1978a; Lesenne 1987; Van Laere 1985, 2001.

282 Lesenne 1975, 86; Bellens & Vanderhoeven 1999; Bellens et al. 2002a.

283 Lesenne 1975, 81-86.

284 Engelen 1990c; Vanvinckenroye 1995a, met vondstmeldingen bij Lesenne 1983; Vanvinckenroye 1982, 1983 en 1990a.

285 Vanderhoeven et al. 1999b.

286 Vanderhoeven & Vynckier 2003a, 2006k.

287 Janssens 1977a; Vanvinckenroye 1984.

281

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 44 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

aangesneden 288. Midden jaren 1990 vond dan op hetzelfde zuidwestelijk grafveld aan de Romeinse Kassei een ca. 0,5 ha groot vlakdekkend onderzoek plaats, dat evenwel tot nu toe niet gepubliceerd kon worden289. Kort daarop werd aan de overkant van de Romeinse Kassei een klein perceel onderzocht 290.

Samenvattende beschouwingen over (deelaspecten van) de grafvelden in het algemeen vindt men bij Nouwen291 en Vanderhoeven et al. 292 en over de laat-Romeinse grafvelden in het bijzonder bij Brulet 293, Nouwen 294 en Vanderhoeven et al. 295. Enkele bijzondere ingezamelde vondsten uit het zuidwestelijk grafveld werden door Vanvinckenroye gepubliceerd 296. Tot slot werd recent in een tentoonstellingscatalogus van Romeinse juwelen een belangrijke selectie van oude vondsten uit de Tongerse necropolen besproken297. Gelet op de vele gemiste kansen uit het verleden om bedreigde delen van de Romeinse grafvelden volgens de vereisten van eigentijds onderzoek op te graven is het van absoluut belang om in de toekomst geen enkele kans meer verloren te laten gaan om bedreigde zones op te graven, anders lopen we het risico voorgoed essentiële informatie over en inzicht in de stedelijke samenleving van Romeins Tongeren te verliezen. Heel wat aspecten van de Romeinse geschiedenis van Tongeren kunnen immers alleen maar met goed gedocumenteerde grafensembles worden bestudeerd.

DE MATERIËLE CULTUUR 

Epigrafie

Van Tongeren en van de civitas Tungrorum in het algemeen zijn weinig opschriften bekend. De voorbije decennia zijn in de stad enkele teksten of fragmenten van teksten aan het licht gekomen en gepubliceerd. Het betreft een in 1956-1957 ontdekt fragment van een religieus opschrift 298 en een in 1976 ontdekt fragmentair bewaard votiefopschrift 299, een in 1990 gevonden intact votiefaltaar met opschrift 300, een in 2000 opgegraven, bijna volledig bewaard votiefopschrift 301 en een in 2008 opgegraven volledig bewaarde loden grondstofbaar met opschrift 302. De oude opschriften zijn in dezelfde periode tweemaal grondig besproken in de eerste en tweede editie van de ILB 303 en in het proefschrift van Nouwen 304.

Het in 1990 ontdekte votiefaltaar meldt voor het eerst het municipale statuut van Tongeren en gaf daardoor aanleiding tot talrijke beschouwingen over de institutionele draagwijdte van dit statuut 305.

Het in 2000 opgegraven votiefaltaar draagt de eerste vermelding van de cultus van Jupiter Dolichenus in de provincie Gallia Belgica 306.

Vanvinckenroye 1979.

Vanderhoeven & Vynckier 1998a, 2002; Vynckier & Vanderhoeven 1999.

290 Pauwels et al. 2005.

291 Nouwen 1987, 1990.

292 Vanderhoeven et al. 1992.

293 Brulet 1990b.

294 Nouwen 1988.

295 Vanderhoeven et al. 2002a.

296 Vanvinckenroye 1995b.

297 Sas & Thoen 2002.

298 Smeesters 1972; Deman & Raepsaet-Charlier 1985, 37; 2002, 37.

299 Deman & Raepsaet-Charlier 1985, 38; 2002, 38; Mertens 1979c; Nouwen 1993a; Smeesters 1978b.

300 Bogaers 1994; Raepsaet-Charlier 1995; Vanvinckenroye 1994b.

301 Deman & Raepsaet-Charlier 2002, 250-251.

302 Borgers et al. 2008.

303 Deman & Raepsaet-Charlier, 1985, 2002.

304 Nouwen 1993a.

305 Bérard 1999; Dondin-Payre 1999; Nouwen 1996, 1997b-c-d, 2005; Raepsaet-Charlier 1995, 1996, 1997, 1999, 2006a; Vanvinckenroye 1994b.

306 Raepsaet-Charlier 2006b.

288 289

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 45 van 275



Numismatiek

Na publicatie van het bibliografisch overzicht van Lesenne 307 zijn numismatische bijdragen verschenen over de 1ste-eeuwse munten 308 en over de Augusteïsche munten van Tongeren309. De vele munten van de Tongerse opgravingen uit de jaren 1985-2000 zijn door Aerts opgenomen en besproken in zijn proefschrift over het muntgebruik in Gallia Belgica en Germania Inferior 310. Een klein gedeelte van dit en nog recenter opgegraven vondstmateriaal is door Johan van Heesch al in de catalogi van opgravingsverslagen opgenomen 311. Een Tongerse muntvondst komt ter sprake bij Mercken 312. Tot slot moet hier één uitzonderlijke vondst van de jongste jaren vermeld worden. Het betreft een imitatie van een solidus van Valentinianus III, geplooid aangetroffen in een waterbekken op het grafveld ten westen van de Merovingische kerk onder de huidige O.L.V.-basiliek 313.

Voor de toekomst bestaat de grootste behoeft op numismatisch gebied wellicht uit een diachronische studie van de muntcirculatie en het muntgebruik in de Romeinse stad aan de hand van de vele gedurende de voorbije jaren stratigrafisch geregistreerde munten. Hoewel op de meeste terreinen sinds de start van de noodopgravingen omstreeks het midden van de jaren 1980 metaaldetectoren werden ingezet, kan het gebruik ervan op toekomstig onderzoek nog geïntensiveerd worden. De ervaring leert immers dat heel wat muntvondsten over het hoofd worden gezien, ondanks het gebruik van detectoren. Het is dan ook aanbevelenswaard grote hoeveelheden bodemarchief systematisch uit te zeven. Het volledig uitzeven van de zwarte laag in de O.L.V.-basiliek bracht bv. honderden bijkomende laat-Romeinse munten aan het licht, ondanks het manueel opgraven en gebruik van een metaaldetector 314. 

Architectuur

Bouwtechnische aspecten van de Romeinse architectuur en monumentale architectuurfragmenten hebben de voorbije jaren weinig aandacht gekregen. Er zijn slechts algemene beschouwingen verschenen 315. De oude vondsten werden door Mertens op een kaart gezet en de verspreiding ervan besproken 316. Het was zijn bedoeling op die manier het nog onbekende monumentale stadscentrum op het spoor te komen. Maar de spreiding kan ook door het gebruik van vele fragmenten als spolia in de 4de-eeuwse stadsmuur verklaard worden. Inmiddels hebben de noodopgravingen sinds de jaren 1980 voor bijkomende vondsten gezorgd, waardoor de door Mertens vastgestelde concentratie vervaagd is. De nieuwe vondsten zijn meestal echter niet gepubliceerd. Een aan de monumentale architectuurfragmenten gewijd overzicht ontbreekt. Een gedegen onderzoek van deze fragmenten zou nochtans een belangrijke bijdrage tot studie van het romanisatie- en urbanisatieproces van de civitashoofdplaats van de Tungri leveren. Zo blijkt bv. het oudste tot nu toe gekende zuilfragment, aangetroffen in een voor-Flavische paalkuil aan de Elisabethwal, nog van voor het midden van de 1ste eeuw te dateren 317. 

Beeldhouwwerk

Romeins beeldhouwwerk is in Tongeren vrij zeldzaam. Dat heeft mogelijk te maken met de geringe schaal waarop in het verleden in de stad opgravingswerk plaatsvond en met het feit dat beeldhouwwerk al in de laat-Romeinse tijd op grote schaal als bouwmateriaal hergebruikt werd. De Lesenne 1975, 93-98.

Van Heesch 1987.

309 Van Heesch 1996.

310 Aerts 2000, 145-147.

311 Vanderhoeven et al. 1994, 1995, 2007a.

312 Mercken 1975.

313 Van den Hove et al. 2002, 22.

314 Arts et al. 2006a-b, 2007, 2008.

315 Vanvinckenroye 1985, Nouwen 1997a, 2005; Vanderhoeven 2007.

316 Mertens 1977g.

317 Vanderhoeven & Vynckier 1999a.

307 308

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 46 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

zeldzame keren dat het aan het licht komt gaat het meestal om reeksen fragmenten uit puinlagen, funderingen en beer- of waterputten.

Bij graafwerken op het terrein van de monumentale tempel aan de noordelijke rand van de stad werd, nadat de noodopgraving van dit terrein al was afgerond, een klein aantal fragmenten beeldhouwwerk gered. Eén fragment, een ruiterbeeld dat van een zgn. Jupitergigantenzuil deel had uitgemaakt, heeft in de loop der jaren veel aandacht in binnen- en buitenlandse literatuur gekend 318. Een studentenscriptie werd gewijd aan de verbrande mergelstenen fragmenten van een zesgodensteen van het opgravingsterrein aan de Kielenstraat 319. Deze zeldzame vondst maakte deel uit van een kleine cultusplaats in de voortuin van de 3de-eeuwse stadswoning. De opgravingen in de O.L.V.-basliek van Tongeren brachten een hele reeks als secundair bouwmateriaal gebruikt beeldhouwwerk aan het licht, aangetroffen in een vroeg-middeleeuws waterbekken 320. Maar ook elders op dit terrein kwamen regelmatig sculptuurfragmenten tevoorschijn 321. Tot slot zijn de terracottabeeldjes van Tongeren de voorbije jaren grondig bestudeerd door De Beenhouwer 322.

De tijd is rijp om aan de Tongerse steensculptuur een diepgaande studie te wijden. Dat geldt voor zowel de oude vondsten als voor het alsmaar groeiend bestand aan nieuwe ontdekkingen. De gebruikte materialen, de stijl waarin ze zijn uitgevoerd en hun iconografisch repertorium bieden een unieke invalshoek om sociale, economische, culturele en religieuze aspecten van de Romeinse stedelijke samenleving te bestuderen. Bovendien biedt de recente publicatie van het grote materiaalbestand uit de nabijgelegen vicus van Maastricht een uitstekend referentiekader om de studie van het Tongerse materiaal aan te pakken 323. 

Muurschilderingen en mozaïeken

In het oudheidkundig repertorium van Tongeren kunnen we nog lezen dat muurschilderingen in de Romeinse stad vrij zeldzaam zijn324. De noodopgravingen op diverse plekken in het stadscentrum hebben inmiddels aangetoond dat dit een vergissing is en dat zij één van de meest voorkomende vondstcategorieën vormen. Helaas is het er in de voorbije jaren niet van gekomen dit rijke bronnenmateriaal van Romeinse interieurdecoraties, zij het ook maar voor een deel, te publiceren. Tot nu toe is enkel van de aan de Veemarkt opgegraven ensembles een korte beschrijving gepubliceerd325, heeft niet gepubliceerd onderzoek naar de muurschilderingen van het Vrijthof plaatsgevonden326, terwijl van een deel van de vele in de O.L.V.-basiliek opgegraven wanddecoraties technische rapporten over hun berging zijn opgemaakt 327. Er is dan ook dringend nood aan een gespecialiseerd onderzoek naar de vele complexen van muurschilderingen die inmiddels uit Tongeren bekend zijn, technisch, iconologisch en naar de verhouding tot de architectuur waarmee ze geassocieerd zijn.

In 1989 kon aan de Hondsstraat de enige tot nu toe in situ aangetroffen mozaïek van Tongeren opgegraven worden 328. Omstreeks dezelfde tijd moet tijdens bouwwerken in de Kogelstraat een

318 Bauchens 1974; Cahen-Delhaye

1979; Cahen-Delhaye & Smeesters 1981; Mertens 1980b, 1982a, 2000; Mertens & De Boe 1982; Noelke 1981.

319 Koegler 1998.

320 Van den Hove 2006a; Van den Hove et al. 2002.

321 Arts et al. 2006a-b, 2007, 2008.

322 De Beenhouwer 1991a-b, 2005.

323 Panhuysen 1996.

324 Lesenne 1975, 80.

325 Vanderhoeven et al. 1994.

326 Laken s.d.

327 Groetembril & Allonsius 2007; Groetembril & Amadei 2005; Groetembril & Laken 2007a-b; Groetembril et al. 2005, 2006, 2007.

328 Engelen 1990a; Vanderhoeven et al. 1989a, 1990a-b, 1993b; Vanderhoeven & Vynckier 2006h. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 47 van 275

andere mozaïek ongedocumenteerd vernield zijn. Voordien waren van Tongeren alleen maar losse ingezamelde fragmenten bekend329. Recent is ook in de O.L.V.-basiliek en los fragment opgegraven 330.

Hoewel de mozaïek van de Hondsstraat in een interimverslag van de opgraving gedetailleerd beschreven is, is het toch aangewezen deze vloer grondiger te bestuderen, met name de technische uitvoering, de gebruikte materialen en de herkomst van de makers. Hij is immers vroeg gedateerd (einde 1ste eeuw/begin 2de eeuw) en lijkt niet te passen in de Keulse en Trierse traditie.

Tot slot is er nog een derde, alsmaar in aantal fragmenten toenemende categorie van interieurdecoraties: onderdelen van opus sectile. In 1975 waren marmeren of andere natuurstenen plaatjes nauwelijks bekend 331. De opgravingen van de voorbije decennia toonden aan dat opus sectile op vele plaatsen binnen de Romeinse stadsmuren gebruikt werd. Meestal is hun aantal beperkt, maar twee vindplaatsen hebben grotere aantallen opgeleverd. In de Kielenstraat gaat het om een concentratie van halffabricaten en productieafval. In de O.L.V.-basiliek kwamen vooral in de koorzones van de Romeinse basilica en de Merovingische kerk opvallend veel fragmenten tevoorschijn. De Merovingische vondsten zijn zeker hergebruikt Romeins materiaal.

Een systematische inventaris, studie van de vormen en gebruikte grondstoffen is dringend gewenst.

Dat is des te meer zo omdat vele fragmenten in goed gedocumenteerde contexten zijn gevonden, waardoor het mogelijk wordt een relatie met gebouwen te leggen en zo de sociale achtergrond van het gebruik van opus sectile te reconstrueren. De vondsten van de Kielenstraat bieden bovendien de mogelijkheid onderzoek naar de vervaardigingstechnieken te doen. 

Aardewerk

In het kader van het eind jaren 1950 gestarte publicatieprogramma van de collecties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum verschenen studies van de stempels op terra sigillata 332 en van de laat-Romeinse radstempelsigillata 333. Vanvinckenroye publiceerde een belangrijk ensemble versierde sigillata van een opgraving aan de Bilzersteenweg 334 en Wesemael bestudeerde een tot nu toe onuitgewerkte privéverzameling versierde sigillata 335. Er verscheen ook een herwerkte heruitgave van de eerste editie van de publicatie van het gewone aardewerk van Tongeren336. De Belgische waar stond centraal in een artikel van Vanderhoeven & Vynckier337 en van drie aardewerkcategorieën, mortaria, gladwandig en ruwwandig aardewerk, verscheen een op bakselsoort ingedeeld overzicht van de hand van Willems 338. Aan het te Tongeren zelf geproduceerde ruwwandige aardewerk werd aandacht besteed in een bijdrage van Martens & Willems 339. Enkele bijzondere vondsten kregen een aparte bijdrage. Het betreft een nieuwe studie van de terracottastatuetten die aan het begin van de vorige eeuw aan de Hasseltsestraat waren ontdekt 340, een rammelaar 341, een ensemble van wierookkelken 342 en een Italische wrijfschaal 343. Alle terracottastatuetten van Tongeren werden bestudeerd in het proefschrift van De Beenhouwer 344. Naast de al vernoemde licentiaatsverhandeling Lesenne 1975, 79-80.

Arts et al. 2006a-b, 2007, 2008.

331 Lesenne 1975, 79.

332 Vanderhoeven 1975; Amand 1976; Thoen 1976.

333 Vanderhoeven 1979; Mertens 1980b.

334 Vanvinckenroye 1989a; De Boe 1990.

335 Wesemael 1998, 2000, 2002.

336 Vanvinckenroye 1992b.

337 Vanderhoeven & Vynckier 1992a.

338 Willems 2003, 2005.

339 Martens & Willems 2002.

340 De Beenhouwer 1991a-b.

341 Daem 1981.

342 Vilvorder 2004.

343 Willems 2004.

344 De Beenhouwer 2005.

329 330

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 48 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

over versierde terra sigillata 345 werden nog twee eindwerken over Tongers aardewerk geschreven 346.

Gesloten vondstensembles van Romeins aardewerk uit het stadscentrum kan men vinden in bijdragen over de Kielenstraat 347, de Veemarkt 348, de Minderbroedersstraat 349, de Koninksemsteenweg350, de Mombersstraat 351, de Driekruisenstraat 352, de de Schaetzengaarde 353 en het Gallo-Romeins Museum 354. Voor de gesloten ensembles uit de grafvelden kan men terecht bij Vanvinckenroye 355.

De lengte van de bovenstaande opsomming neemt echter niet weg dat dit alles betrekking heeft op maar enkele procenten van het geheel van het Romeinse aardewerk dat de voorbije decennia in Tongeren is opgegraven. Het depot van het VIOE en in mindere mate dat van het Gallo-Romeins Museum en van de stad Tongeren bevat een ware schatkamer aan onbestudeerd vondstmateriaal van de opgravingen die de voorbije tientallen jaren in de civitashoofdplaats zijn uitgevoerd. Van elke aardewerkcategorie (terra sigillata, dunwandig aardewerk, Belgische waar, geverfd, gebronsd en metaalglansaardewerk, Pompeiaans rood aardewerk, ruwwandige en gladwandige ceramiek, mortaria, dolia en amforen, diverse soorten handgevormd aardewerk, lampen, beeldjes, enz.) beschikken we over enorme aantallen ruimtelijk en chronologisch goed vastgelegde vondsten. De voorbije jaren is van enkele opgravingen ook de bouwceramiek systematisch bijgehouden. Dit materiaal zou niet alleen in de nog te maken opgravingsverslagen tot hun recht moeten komen, het is ook geschikt om aan elk van de hierboven vermelde aardewerkcategorieën een aparte studie te wijden. 

Metaal

Het Gallo-Romeins Museum bezit een aanzienlijke collectie metalen gebruiks- en siervoorwerpen uit de Romeinse stad Tongeren. De voorbije jaren is een deel daarvan bestudeerd, meestal in het kader van licentiaatsverhandelingen of proefschriften. In 1999 verscheen een verhandeling over de fibulae 356 en in 2004 een verhandeling over spelden, gordelelementen en riemverdelers 357. De Tongerse juwelen werden in het proefschrift van Sas opgenomen 358. Ook de studie van de Romeinse bronzen van België van Faider-Feytmans bevat veel Tongers materiaal 359. Metalen voorwerpen van Tongeren zijn verder gepubliceerd in de tentoonstellingscatalogus over Romeinse juwelen uit 2002 360.

Nouwen nam de Tongerse dodecaeder in zijn studie over deze voorwerpen op 361. In 1997 publiceerde Vanvinckenroye een kleine collectie laat-Romeinse bronzen die tijdens grondwerken op het zuidwestgrafveld waren ingezameld 362. Twee bijzondere metaalvondsten zijn een phalera, waarvan de vondstomstandigheden niet exact bekend zijn en alleen een tekening en foto bestaan 363, en een gouden zegelring 364.

Wesemael 1998.

Schurmans 2000; Lenaerts 2008.

347 Vanderhoeven 1998; Vanderhoeven et al. 1993a.

348 Vanderhoeven et al. 1994.

349 Vanderhoeven et al. 1995.

350 Vanderhoeven et al. 1999a.

351 Vanderhoeven et al. 2007c.

352 Vanderhoeven et al. 2007a.

353 Vanderhoeven et al. 2007b.

354 Vanvinckenroye 1994a.

355 Vanvinckenroye 1984.

356 Hensen 1999, 2000, 2001, 2002.

357 Borgers 2004.

358 Sas 1999, 2000.

359 Faider-Feytmans 1979a.

360 Sas & Thoen 2002.

361 Nouwen 1992, 1993c.

362 Vanvinckenroye 1995b.

363 Vanvinckenroye 1997a.

364 Sas & Creemers 2002a.

345 346

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 49 van 275

Op dit ogenblik ontbreekt evenwel een overzicht van de talloze metalen voorwerpen die de voorbije decennia tijdens diverse noodopgravingen zijn aangetroffen. Kleine aantallen zijn in catalogi van opgravingsverslagen opgenomen. Het gaat om materiaal van de opgravingen aan de Veemarkt 365, de Minderboerdersstraat 366, het Gallo-Romeins Museum 367, de Koninksemsteenweg368, De Jaminéstraat 369, de Driekruisenstraat 370, de Mombersstraat 371 en de de Schaetzengaarde 372. In de publicatie van het onderzoek van het zuidwestgrafveld worden diverse hoofdstukken besteed aan de metaalvondsten 373. De overgrote meerderheid van dit materiaal ligt op dit ogenblik echter onbestudeerd in de opgravingsdepots. Dat is des te meer te betreuren omdat van veel vondsten een nauwkeurige en goed dateerbare context bekend is, waardoor studie kan gedaan worden van de chronologische ontwikkeling, maar ook van de sociale context waarin metalen voorwerpen gebruikt werden. 

Glas

Een overzicht van het Romeinse glas uit Tongeren, in 1962 gepubliceerd, vormt nog steeds de basis van onze kennis over dit onderwerp 374. Aan dit overzicht kunnen nu ook de hoofdzakelijk laatRomeinse vondsten van de opgravingen in het zuidwestgrafveld toegevoegd worden 375. Het betreft in beide gevallen evenwel vooral grafgiften. Over het glas dat uit nederzettingscontexten komt is nog maar weinig geweten. Kleine hoeveelheden vindt men terug in de catalogi van de gepubliceerde opgravingen van de Veemarkt 376, de Minderbroedersstraat 377 en het Gallo-Romeins Museum 378, de Driekruisenstraat 379 en de Mombersstraat 380. Aan twee fragmenten van vormgeblazen glas met Griekse tekst uit de opgraving aan de Kielenstraat werd een apart artikel gewijd 381. Tongers glas is ook prominent aanwezig in algemenere glasstudies 382. Tot slot vormt de vondst op een opgraving aan de Sint-Truidersteenweg van twee fragmenten ruwwandig aardewerk met glaspasta de eerste aanwijzing van Romeinse glasproductie in Tongeren, waarschijnlijk in de laat-Romeinse tijd 383.

Voor Romeins Tongeren ontbreekt een studie van de glasconsumptie, gebaseerd op zowel het materiaal uit nederzettingscontexten, dat meestal maar fragmentair bewaard is, als de grafvondsten, die meestal beter bewaard zijn. Een vergelijking tussen beide soorten contexten dringt zich op. Voorts kan een gerichte doorlichting van de vondstdepots waarschijnlijk nog meer aanwijzingen voor glasproductie aan het licht brengen.

De belangrijkste Romeinse nederzetting van ons land en haar archeologie werd de voorbije decennia in diverse publicaties aan het publiek getoond384. De archeologische kennis van de stad is ook

Vanderhoeven et al. 1994.

Vanderhoeven et al. 1995.

367 Vanvinckenroye 1994a.

368 Vanderhoeven et al. 1999a.

369 Vanderhoeven et al. 1999b.

370 Vanderhoeven et al. 2007a.

371 Vanderhoeven et al. 2007c.

372 Vanderhoeven et al. 2007b.

373 Vanvinckenroye 1984, 185-201.

374 Lesenne 1975, 111-113.

375 Vanvinckenroye 1984, 177-184.

376 Vanderhoeven et al. 1994.

377 Vanderhoeven et al. 1995.

378 Vanvinckenroye 1994a.

379 Vanderhoeven et al. 2007a.

380 Vanderhoeven et al. 2007c.

381 Cosyns et al. 2004, 2005, 2006a.

382 Hanut 2006a-b.

383 Van Rechem & Vynckier 2006.

384 Bechert & Willems 1995; Burnet 2005; De Boe & Thoen 1990; Engelen 1985a; Klok & Brenders 1981; Mariën 1980; Mertens 1981a; Nouwen 1991a, 1997a, 2002; Severijns 1988; Smeesters 1977, met vermelding bij De Boe 1975a; Vanderhoeven 1988; 365 366

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 50 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

opgenomen in repertoria en andere bibliografische werkinstrumenten van de vakwereld 385.

Regelmatig is archeologisch onderzoek te Tongeren in tentoonstellingen aan bod gekomen 386.

6.4.4 Vici M. MARTENS EN K. MAGERMAN

INLEIDING Het proces van integratie in het Romeinse Rijk, dat na de verovering van onze gebieden plaatsvond, is momenteel nog moeilijk in kaart te brengen. Wel is het duidelijk dat dit proces een intensievere exploitatie van het landschap met zich meebracht. Er werden meer gronden in gebruik genomen voor landbouw en veeteelt door villae en boerderijen. Er werden meer natuurlijke grondstoffen zoals hout, gesteente, klei en leem geëxploiteerd voor de bouw van huizen, de productie van gebruiksvoorwerpen, enz. Ook op cultureel en religieus gebied vond er een verandering plaats. Vanaf de Augusteïsche periode zien we dan ook een aantal landelijke centra of vici ontstaan.

Met een vicus bedoelen we een landelijke nederzetting met centrumfuncties voor de omgeving op religieus, economisch en/of administratief vlak. De huidige stand van het onderzoek laat een meer concrete definitie van dit type nederzetting niet toe 387. De term ‘vicus’ heeft vooral door het langdurige gebruik zijn intrede gemaakt in het vakjargon van archeologen. We gaan hier echter niet dieper in op het probleem van de terminologie van het woord vicus 388.

Momenteel worden de volgende vindplaatsen door het merendeel van archeologen als een vicus beschouwd: -

-

Asse 389 Elewijt 390 Tienen 391 Dilsen-Stokkem 392 Grobbendonk 393 Kester 394 Kontich395

Vanderhoeven & Vynckier 1992b, 1996c, 2006i; Vanderhoeven et al. 1989b; Vanvinckenroye 1975, met vermelding bij Mertens 1976c; Vanvinckenroye 1985, met vermelding bij De Boe 1985a.

385 De Laet 1976a; Nouwen 1997e; Schlusmans 1990, 102-110.

386 Creemers 1991, 1999; Creemers & Vanderhoeven 2007; Dijkman 1994; Mailleux 1994; Massart 2004; Nouwen 1988, 1991b, 1993b; Sas & Thoen 2002; Smeesters et al. 1974; Vanderhoeven 1997, 2004a; Vanderhoeven & Vynckier 1991b; Vanderhoeven et al. 1992; Vilvorder 2004.

387 Magerman 2006, 139.

388 Picard 1986; Wightman 1985, 59-64; Hiddink 1991, 204-219; Petit & Mangin 1994, 7-15.

389 Graff & Lenoir 1970, 1980; De Boe 1971a, 1983a; Scheltens & De Smedt 1981; Gyselinck et al. 1981; Geubels 1986; Magerman & Saerens 2004; Magerman 2005, 2006, 2008; Magerman et al. 2007, 2008b.

390 Mertens 1953, 1967a, 1971, 1972a, 1974b, 1983d; Thirion 1965; Vandenberghe 1971, 1990; De Boe 1984b; De Cock 1986a; Van Impe & De Buyser 1990; Vanderhoeven & Vandenberghe 1993.

391 Thoen 1965a; Mertens 1972b; De Boe 1972a, 1984c; Provoost 1981a; De Clerck 1983; Vanderhoeven & Vynckier 1996a, 1997; Vanderhoeven et al. 2002b; Martens 1999, 2001a, 2004a-b; Martens & Vanderhoeven 1998, 1999; Martens et al.

2000a-b, 2002b, 2003, 2005; Martens & Willems 2002; Martens & Vrancken 2008.

392 Roosens 1969; Gonnissen & Vanvinckenroye 1984, 1988; Lesenne 1988a.

393 Mertens 1964b; Janssens & De Greef 1966; Janssens 1966a, 1967; Mertens & De Boe 1972, 1973; De Boe 1977, 1978, 1983b, 1984a-d, 1985b; Vervoort & Annaert 2003; Vansweefelt & Annaert 2007.

394 Beeckmans & Borremans 1987; Beeckmans 1988, 1991; Prové 2004; Magerman & Saerens 2005.

395 Van Herck 1966; Lauwers 1964, 1967, 1968, 1969, 1970, 1971a-b, 1972, 1973b-c, 1975; Cuyt 1974, 1976, 1978, 1986; Verbeeck et al. 1986; Verbeeck & Lauwers 1987, 1988; Van Heesch 1988; Verbeeck 1987, 1988, 1990, 1993a, 2001; Annaert 1995a, 1996; Annaert & Verbeeck 1992; Annaert et al. 1994. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 51 van 275

Velzeke 396 Rumst 397 Oudenburg 398 Kortrijk 399 Waasmunster 400 Harelbeke 401 Wervik 402

-

Er zijn ook een aantal vindplaatsen waarrond nog twijfel bestaat of het om een landelijk centrum gaat:

Ophoven-Geistingen403 Wenduine 404 Mortsel 405 Merendree 406 Kruishoutem 407 Hofstade 408 Destelbergen409 Aartrijke 410

-

Van Antwerpen en Kerkhove neemt men momenteel aan dat het geen vici waren.

Geen enkele van de hierboven vermelde ‘vici’ is voldoende onderzocht om een volledig inzicht te krijgen in dit type nederzetting. Van bepaalde vici werden vooral ambachtelijke zones opgegraven, van andere vooral de tempels en van nog andere enkele woningen. Ook de relatie tussen een vicus en de regio op economisch, administratief en cultureel gebied is nauwelijks bestudeerd. Het gevolg is een zeer versnipperd beeld van deze belangrijke nederzettingsvorm in de Romeinse tijd. Het is wel mogelijk De Laet & Nenquin 1958; Mertens 1965, 1969; Thoen 1968d; Meex & Mertens 1972, 1973; Rogge 1972a, 1974, 1976, 1977, 1978, 1980, 1985a, 1987a, 1988a-b, 1994; Despriet 1971a; Jamée 1972; Thirion 1974a-b; Janssens 1977b; Braeckman et al. 1995, 1997b; De Mulder & Rogge 1995, 1997, 1999; De Mulder & Braeckman 1999; De Mulder et al. 1999, 2001b, 2002, 2003; Deschieter et al. 1998, 1999; Rogge et al. 1996, 2004; De Mulder & Smits 1999; De Mulder & Rogge 1995, 1999; De Clercq 1999a; De Mulder & De Clercq 1999; Deschieter & De Clercq 1999; Van Heesch & Deschieter 2000; Diependaele 2003; De Mulder & Deschieter 2001, 2004, 2005, 2006a-b; De Graeve 2003, 2004; Deschieter & De Mulder 1999, 2000, 2001, 2002, 2005; Meulemeester 2008.

397 De Cock 1986b; Sevenants & van Heesch 1988; Sevenants 1991; Scheltjens 2007.

398 Devliegher 1959; Mertens 1963b, 1964c, 1966b, 1968a, 1976a, 1978a, 1987a; Lallemand 1966; Mertens & Van Impe 1971; Gautier 1972; Thoen 1974b; Creus 1975; De Cock & Thoen 1983; Hollevoet 1985, 1986b, 1987a-b, 1990a-b, 1993, 1994, 2002a, 2004; Schelvis & Ervynck 1993; Demiddele et al. 1994; Gilté 1993; Vanhoutte 2004, 2005a, 2006a, 2007a; Thoen & Vanhoutte 2004.

399 Leva & Coene 1969; Despriet 1969, 1970a, 1971a, 1973, 1974a, 1976, 1979a, 1980, 1981, 1984a, 1990, 1991, 1996, 2005, 2006, 2008b; Viérin 1970a, 1971a, 1973; Viérin & Dumolin 1973; Van Doorselaer 1976, 1981a; Despriet et al. 1983; De Zegher & Rogge 1983; De Bruyne 1983; De Cock 1987; Rogge 1988c; Van Doorselaer et al. 1988, 1989; Deschieter 1993, 1995.

400 Thoen 1965b-c, 1967a, 1970b, 1974c, 1976b, 1978a; Dewulf 1966, 1967, 1968a, 1969a, 1972, 1974a, 1975, 1978; Mertens 1968b; Dewulf & Thoen 1976; De Clercq et al. 1979; Ferfers 1983; Thoen & Verbruggen 1986; Van Poucke 1987; Verlaeckt 1989; Van Roeyen & Van Hove 1992; Van Hove 1993, 1996; Van Roeyen 1994, 1996a, 1999a; Baetens 1994; Merckx & Verbruggen 1996; Van Driessche 1995; Tency 2000, 2001.

401 Viérin 1964, 1967, 1971a; Mertens 1967b; Despriet 1967, 1968a-b, 1969, 1970a, 1971a, 1973, 1974a, 1975, 1979a, 1981, 1982, 1984b; Favorel & Despriet 1967; Thoen 1969, 1970a; Ooghe et al. 1979; Gautier 1984; Matton & Ferfers 1993; Messiaen et al. 2008.

402 Despriet 1975, 1976; Goeminne 1970; Debonne 1982, 1988; Desreumaux 1988; Termote 1989, 1991, 1992b-c, 1995; Mertens 1968b; Nuitten 1990; Debonne et al. 1990; Nuitten & Termote 1992; Opsteyn 1992, 1996; Termote & Wouters 1992; Verbrugge 2004, 2005.

403 Claassen 1973a; Claassen & Heymans 1974; Mertens 1975b; Heymans 1977.

404 Cleeremans 1966; Thoen 1976c, 1977a.

405 De Cannière 1965; De Boe 1966a; Verstappen 2000.

406 Semey & Rommelaere 1986, 1987; De Clercq 1996, 2001a; Vermeulen 1983.

407 Rogge 1973a-b; De Laet et al. 1982; Rogge & Braeckman 1996.

408 De Laet 1952, 1973; De Swaef & Temmerman 1991; De Beenhouwer 1996b.

409 De Laet 1969b; De Laet et al. 1970a, 1976; Bourgeois & Thoen 1980; Cherretté & Dhaeze 2003.

410 Goeminne 1969; Thoen 1974a; Hollevoet 1986a; Laureys 1989.

396

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 52 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

een overzicht te geven van de huidige kennis over enkele al dan niet gemeenschappelijke kenmerken van vici in Vlaanderen. Achtereenvolgens bespreken we het ontstaan, de rol, de landschappelijke context, de morfologie, de publieke, de private en de religieuze gebouwen.

ONTSTAAN VAN DE VICI Het gebrek aan onderzoek laat momenteel niet toe diep in te gaan op de ontstaansgeschiedenis van vici. Voor geen enkele van de vici kon een continuïteit van bewoning vastgesteld worden tussen de Laat La Tène en de vroeg-Romeinse periode 411. De meeste vici ontstonden of werden gesticht op nieuwe plaatsen: langs een belangrijke weg of een kruispunt van wegen, bij een oversteekplaats van een rivier, bij een heiligdom, bij een militair kamp, in de buurt van belangrijke grondstoffen of een combinatie van deze elementen.

In de vici van Velzeke en Tienen werd al bewoning vastgesteld in de Augusteïsche periode. In Velzeke kwamen een aantal V-grachten aan het licht die mogelijk behoorden tot een militaire structuur. Het gaat hier wellicht om een vicus die ontstond bij een militair kamp 412. Het onderzoek van munten geeft aan dat ook Asse, Kruishoutem en Grobbendonk waarschijnlijk in de Augusteïsche periode gesticht werden413. Aan de zuidwestelijke rand van de vicus van Tienen kan een vierkant omgracht enclos (zijde 40 m) en een boerderij in verband gebracht worden met de stichting van de vicus in de Augusteïsche periode 414. De huidige stand van het onderzoek toont aan dat andere vici later in de 1ste eeuw ontstonden415. Een centrale vraag bij het ontstaan van de vici is in hoeverre de Romeinse overheid een rol speelde bij de stichting van de vici.

ROL VAN VICI Vici speelden een belangrijke rol in de Gallo-Romeinse samenleving. Onderzoek wijst vooral uit dat de meeste vici gericht waren op handel en productie voor de regio. De grootte en het belang van een vicus in een bepaalde periode lijkt afhankelijk van de ligging, het succes van de ambachtelijke productie en de nabijheid van andere vici of steden. In de leem -en zandleemstreek spelen vici vaak een centrale rol voor de omliggende villae en andere vici. De vici in de zandstreek spelen wellicht een centrale rol voor de omliggende boerderijen of nederzettingen bestaande uit meerdere boerderijen 416. In hoeverre sommige vici een rol speelden op administratief gebied is momenteel moeilijk te bestuderen, vooral omwille van het gebrek aan epigrafische bronnen en de geringe kennis van de vici zelf. Recent onderzoek wijst wel uit dat de meeste vici belangrijke ambachtelijke productiecentra waren.

In een aantal vici werden meerdere pottenbakkersovens opgegraven: Tienen, Asse, Elewijt en Rumst, Kontich, Grobbendonk en Wervik. Wel valt op dat geen enkele vicus, met uitzondering van Tienen, een continue keramiekproductie had. Waarschijnlijk speelde de aanwezigheid van geschikte klei aan de rand van de vicus van Tienen en zijn centrale ligging hierin een belangrijke rol. Een studie van de types en baksels van het aardewerk van de pottenbakkersateliers van de andere vici zou het mogelijk maken een inzicht te krijgen in het afzetgebied van deze vici en hun relatie met de regio. In bijna alle vici konden activiteiten van bronsgieters en/of ijzersmeden aangetoond worden. Metaalnijverheid vond blijkbaar plaats in een artisanale zone die vaak aan de rand van de nederzetting gelegen was 417. In de vicus van Tienen kon een grote wijk met pyroclastische ateliers, waar ook glasproductie plaatsvond, vastgesteld worden. Op één plaats in deze wijk werd een groot stenen gebouw opgegraven, met oventjes die in de verschillende fasen in verschillende lagen van de lemen vloer waren ingewerkt 418.

Magerman 2006, 148.

Rogge 1980.

413 Magerman 2006, 148-149.

414 Martens et al. 2002b.

415 Magerman 2006, 148-149.

416 Magerman 2006, 2008.

417 Magerman 2006, 146.

418 Martens et al. 2006.

411 412

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 53 van 275

Opvallend is ook de aanwezigheid van mogelijke valsmunterateliers in Rumst 419. In vici werden ongetwijfeld nog talrijke andere producten vervaardigd, waarvan het productieproces minder duidelijke sporen nalaat, zoals houten voorwerpen, textiel, voorwerpen in bot of hoorn 420.

Naargelang de kwaliteit werden de voorwerpen geproduceerd voor de inwoners van de landbouwuitbatingen in de regio, van andere vici en van de stad Tongeren. Aangezien een zeer groot deel van de materiële cultuur in de vici werd geproduceerd, spelen deze een grote rol in het ontstaan en de creatie van de Gallo-Romeinse cultuur in dit gebied. Het is immers duidelijk dat bijvoorbeeld voor aardewerk alle producerende vici zowel imitaties als eigen creaties op de markt brachten van voorwerpen die onderhevig waren aan mode. Typisch Romeinse gebruiksvoorwerpen, zoals mortaria en wierookkelken, werden lokaal geproduceerd en wijd verspreid, zodat vaak ook de bijhorende Romeinse gebruiken in onze streken verspreid werden.

In hoeverre de bewoners van de vici zelf actief waren in landbouw en veeteelt is onduidelijk.

Verschillende auteurs zijn van mening dat de inwoners van de vici als seizoensarbeiders betrokken waren in de landbouw en/of de veeteelt op naburige villadomeinen, waarbij ze in de vicus niet of enkel op kleinere schaal in de landbouw en veeteelt betrokken waren421. Het ziet er ook naar uit dat de landbouwfunctie van een vicus in de loop van de tijd kon verdwijnen 422. Het is mogelijk dat het verdwijnen van de inheemse types van houten woningen (o.a. het type Alphen-Ekeren) een indicatie is van het einde van de agrarische activiteiten binnen in een nederzetting.

In hoeverre vici in onze gebieden een rol speelden in de organisatie van de voorziening van de Romeinse troepen aan de Rijngrens is nog niet onderzocht. Verdere inzichten in deze processen kunnen verkregen worden door onderzoek van de al opgegraven gegevens en bijkomend onderzoek.

LANDSCHAPPELIJKE CONTEXT Agglomeraties met stedelijke kenmerken of vici komen zowel in de leemstreek voor als in de zandleemstreek en de zandstreek. Een aantal vici liggen in een overgangsgebied van verschillende bodemtypes. Kontich ligt in de zandstreek en Kester in de leemstreek. Asse en Velzeke bevinden zich op de overgang van zandleem naar leem. Kruishoutem, Grobbendonk en Elewijt liggen op de overgang van zand naar zandleem.

De vici van Asse, Kester, Elewijt, Velzeke, Kontich en Grobbendonk zijn ingeplant op een plateau.

Wervik, Kortrijk, Destelbergen en Waasmunster-Pontrave liggen in de alluviale vlakte van een rivier, wellicht bij een brug of een doorwaadbare plaats. De meeste vici zijn gelegen in de onmiddellijke nabijheid van beken en/of rivieren. Mogelijk werden deze waterwegen gebruikt voor transport van goederen. Hun aanwezigheid kan eveneens een rol gespeeld hebben in de ontwikkeling van bepaalde ambachtelijke activiteiten zoals leerbewerking 423. Van essentieel belang voor de groei van een vicus is de ligging langs een belangrijke Romeinse weg of de verbinding hiermee. In het kader van zijn Germanië-politiek en met het oog op de veroveringen van Brittannië liet Augustus enkele wegen aanleggen die de Kanaalkusten verbonden met de Rijn. Eén van de belangrijkste wegen verbond Boulogne met Keulen, over de vicus van Velzeke, mogelijke Asse, Tienen en Tongeren. In Asse werd een Y-splitsing aangetroffen waarvan de ene tak naar Elewijt liep en de andere naar Rumst. Een andere belangrijke weg vertrok vanuit Bavay, dat een belangrijk wegenknooppunt was. Deze weg, die archeologisch gezien vrij goed gekend is, liep naar het oosten over Liberchies, Baudecet, Taviers en Braives naar Tongeren om uiteindelijk in Keulen terecht te komen.

Van Heesch 1991, 78-81.

Magerman 2006, 146-147.

421 Von Petrikovits 1977, 127-131; Drinkwater 1983, 179-182; Oelmann 1923, 87.

422 Hiddink 1991, 216.

423 Magerman 2006, 140.

419 420

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 54 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

MORFOLOGIE VAN DE VICI Ondanks het geringe onderzoek van grote oppervlakken van Vlaamse vici kunnen we stellen dat ze op verschillende manieren ontstaan en gegroeid zijn en dat er meerdere soorten grondplannen mogelijk waren. Het lijkt er op dat sommige vici, zoals waarschijnlijk Grobbendonk 424 en WaasmunsterPontrave 425, gekenmerkt worden door lintbebouwing langs één weg. Indien een vicus ontstond rond een kruispunt van wegen werd een centrum gevormd met lintbebouwing langs deze wegen. Dit lijkt het geval voor Asse 426, Tienen 427 en Velzeke 428. Aan de rand van de vicus werden één of meerdere grafvelden aangelegd. De meeste vici zijn te weinig onderzocht om hun grootte juist te kunnen inschatten. Toch kunnen we werken met een aantal hypothetische grootteordes. De grootte van kleinere vici varieerde vermoedelijk van 2 à 3 tot 10 à 12 ha. Elewijt, Waasmunster-Pontrave, Velzeke en Asse liggen in de categorie van 15 tot 35 ha 429. Recente opgravingen in Tienen doen zelfs vermoeden dat deze vicus een oppervlakte van 60 ha had 430.

PUBLIEKE BOUWWERKEN De aanwezigheid van publieke bouwwerken karakteriseert een agglomeratie met een zekere centrale organisatie. Met publieke werken bedoelen we activiteiten die door en voor de gemeenschap werden uitgevoerd. De financiering ervan gebeurde doorgaans door leden van de lokale aristocratie (ordo decurionum), voor wie dit vaak een uiting van sociaal-politieke competitie was. Bij opgravingen in vici in Vlaanderen werden echter nog maar weinig structuren aangetroffen die met zekerheid als publiek gebouw te identificeren zijn. Publieke ontspanningsgebouwen, zoals theaters of amfitheaters teruggevonden in Blicquy-Ville d’Anderlecht, waren waarschijnlijk aanwezig, maar werden nog niet ontdekt 431. In Grobbendonk 432, Tienen 433 en mogelijk ook in Velzeke 434 en in Oudenburg 435 werd een badgebouw aangetroffen. In Grobbendonk en Tienen werden ook mogelijke horrea aangetroffen 436.

In Velzeke werd een gebouw geïdentificeerd als een mogelijke baanpost 437.

Aquaducten werden in vici niet met zekerheid herkend. Aan- en afvoerbuizen in hout of terracotta komen beperkt voor. Op het Grijpenveld in Tienen werd een waterleiding met houten buizen ontdekt die voorzag in de aanvoer van water naar het badgebouw, opgegraven in de Zijdelingsestraat 438. De vondst van een bronzen reptielenkop met opengesperde muil kan duiden op de aanwezigheid van een fontein in Asse 439. In geen enkele van de vici werd het eigenlijke centrum onderzocht. Het blijft vooralsnog een vraagteken hoe deze centra georganiseerd waren en of er fora, basilicae en andere typische Romeinse elementen aanwezig waren.

Een laatste structuur die tot het publieke domein lijkt te hebben behoord, is de ceremoniële ruimte uit de Augusteïsche periode op het Grijpenveld in Tienen. Het gaat om een vierkant plein, omgeven door een gracht, met binnen dit areaal een vooralsnog moeilijk te interpreteren houtbouw. We vermoeden dat zich in deze zone op bepaalde tijdstippen grote mensenmenigten verzamelden, o.a.

De Boe 1986b, 108 en 112.

Van Hove 1996, 71.

426 Michiels 2001, 166.

427 Vanderhoeven et al. 2002b, 134.

428 De Mulder 1999, 10; Rogge 2004.

429 Magerman 2006, 149.

430 Martens 2004a-b, 2007b.

431 Magerman 2006, 143.

432 De Boe 1977, 36-40; Van Dyck 1982; De Boe 1986b, 113.

433 Vanderhoeven & Vynckier 1996a, 1997.

434 De Mulder & Deschieter 2005, 30.

435 Mertens & Van Impe 1971; Creus 1975; Mertens 1987a.

436 De Boe 1977, 17-18; Vanderhoeven et al. 2002b.

437 Deschieter & Demulder 2005.

438 Martens 1999.

439 Michiels 2001, 135.

424 425

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 55 van 275

voor het houden van feestmaaltijden. Daarmee vertoont deze structuur, waarvan in Vlaanderen tot op heden parallellen lijken te ontbreken, grote verwantschap met de zgn. Viereckschanzen uit de ijzertijd en gelijkaardige complexen uit Frankrijk.

PRIVATE GEBOUWEN Typisch voor vici zijn de zgn. Streifenhäuser, lange, smalle gebouwen die met hun korte zijde naar de straat georiënteerd zijn. Deze huizen hebben vaak een stenen sokkel en zijn verder opgetrokken in vakwerk. Deze gebouwen waren mogelijk woningen, ateliers of winkels of een combinatie van meerdere functies. Ze werden in Vlaanderen enkel aangetroffen in de vici van Grobbendonk en Tienen.

Over de herkomst van dit huistype is niets bekend. Waarschijnlijk gaat het om een creatie uit de GalloRomeinse periode zelf, ontwikkeld op maat van de door de samenleving van die tijd en nederzettingsvorm gevoelde behoeften.

Naast deze zgn. vicushuizen werden in vici ook gebouwen in hout aangetroffen. In Grobbendonk en Kontich gaat het om huizen van het Alphen-Ekeren type: een tweeschepige plattegrond met een centrale rij nokbalkdragers, diep in de bodem ingeplant. Huizen van het type Oss-Ussen (langswanden bestaande uit een dubbele rij van paarsgewijs geschikte palen) werden enkel in de vicus van Kontich aangetroffen. Voorbeelden van woningen gebouwd op ligbalken werden tot nu toe enkel in Grobbendonk herkend. Enkel in de vicus van Velzeke werd met zekerheid een drieschepig type blootgelegd 440. In de vicus Tienen werd in de Augusteïsche fase een houten gebouw van het OssUssentype aangetroffen aan de rand van de nederzetting. Binnen het enclos bevond zich eveneens een inheems gebouw met centrale nokbalkdragers 441.

RELIGIEUZE GEBOUWEN Het zeer beperkte onderzoek tot nog toe uitgevoerd in vici laat niet toe een analyse te maken van de aanwezigheid van tempels en hun respectievelijke goden in vici. In Grobbendonk, Kontich en Velzeke werden typische Gallo-Romeinse omgangstempels aangetroffen. Dit zijn tempels met een centrale cella, omgeven met een zuilengaanderij of porticus. Opvallend is de aanwezigheid van een Mithrasheiligdom in de vicus van Tienen 442.

EINDE VAN VICI De meeste vici kenden een bloei vanaf de Flavische periode tot in de loop van de 2de eeuw n.Chr. In het laatste kwart van die eeuw veranderde de situatie wellicht onder de toenemende druk van de invallende volkeren en de politieke instabiliteit van het Romeinse Rijk. De vicus van Oudenburg bleef echter nog belangrijk tot in het derde kwart van de 3de eeuw dankzij de militaire aanwezigheid vanaf ca. 200 n.Chr. Vooral vanaf 275 n.C. verdwenen een aantal vici (vooral langs de meest noordelijk gelegen weg). Enkel in Asse en Tienen leek de bewoning langer stand te houden.

BESLUIT De huidige stand van het onderzoek van de agglomeraties met stedelijke kenmerken of vici laat niet toe een duidelijk beeld te geven van dit soort nederzettingen in Vlaanderen. Enerzijds werd geen enkele vicus voldoende onderzocht om een volledig beeld te kunnen geven van de ruimtelijke structuren en de verschillende functies van de vicus. Anderzijds werd het opgegraven materiaal ook te weinig bestudeerd en ontsloten. Bovendien ontbreekt een syntheseonderzoek en een onderzoekskader met vraagstellingen voor deze belangrijke categorie van nederzettingen in Vlaanderen. We kunnen binnen het bestek van de onderzoeksbalans archeologie maar een beperkt aantal onderzoeksvragen poneren.

De Mulder & Deschieter 2004, 2005.

Martens et al. 2002.

442 Martens 1999, 2004a, 2007b.

440 441

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 56 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

Hoe ontstonden vici? Werden ze gesticht onder impuls van de locale gezagdragers van de Romeinse overheid of groeiden deze nederzettingen eerder spontaan, vanuit een economische behoefte? Voor de vici van Tienen en Velzeke is een stichting in de Augustëische periode verzekerd, maar ook voor Asse, Kruishouten en Grobbendonk wijst het muntenonderzoek in deze richting. Het lijkt op zijn minst aannemelijk dat de Romeinse gezagsdragers, misschien met behulp van het leger, de organisatie van deze centra ondersteunden en faciliteerden.

Bijkomend onderzoek kan ook in andere vici vroegere structuren aan het licht brengen.

Over de rol van vici op administratief en cultureel gebied is weinig bekend. Bij opgravingen werden tot nog toe, buiten badgebouwen, weinig of geen publieke gebouwen aangetroffen. Dit is ongetwijfeld te wijten aan het geringe onderzoek in de Vlaamse vici.

Bijkomend onderzoek kan eveneens meer inzicht bieden in de ruimtelijke planning van de vici en de mate waarin er sprake is van een planning van de interne structuur van het wegennet en de perceelsindeling. Momenteel zijn ook onvoldoende gegevens voorhanden om een inzicht te verkrijgen in de evolutie van de ruimtelijke ontwikkeling van de vici en van de evolutie van de private architectuur op zich.

Bijkomend onderzoek is zeker ook nodig om de economische rol van de verschillende vici en de stempel die deze drukten op de ontwikkeling van verschillende regio’s en vice-versa te begrijpen.

Verder onderzoek van het al opgegraven vondstenmateriaal kan ook al meer inzichten bieden in deze rol van vici. Zo is er nood aan een typologische studie van het aardewerk van de verschillende productieplaatsen en een karakterisering van hun baksel. Verder onderzoek kan dan een licht werpen op de grootte van het netwerk van handelsrelaties van de vici met hun regio, met elkaar en met de hoofdstad Tongeren in de verschillende periodes. Door de mogelijkheid om aardewerk van de verschillende productieplaatsen te herkennen, kunnen netwerken van handelsrelaties van de vici met hun regio, met elkaar en met de hoofdstad Tongeren in de verschillende periodes blootgelegd worden.

De al opgegraven resten van ateliers en activiteiten van bronsgieters en ijzersmeden verdienen eveneens een grondig onderzoek. Het is belangrijk te weten te komen waar de grondstoffen voor deze producties vandaan komen.

Totnogtoe werden in vijf vici gebouwen met een religieuze functie opgegraven. In Grobbendonk, Kontich en Velzeke werden typische Gallo-Romeinse omgangstempels aangetroffen. In Tienen werd een mithraeum opgegraven. Verder onderzoek van religieuze praktijken in vici dringt zich dan ook op.

Nauw verbonden met de vraag naar de rol en functie van de vici is ook een verdere studie noodzakelijk van de landschappelijke context van vici en hun inplanting t.o.v. het wegennet, de waterwegen en de aanwezigheid van natuurlijke grondstoffen en de verschillen in landgebruik.

6.4.5 Villae A. VANDERHOEVEN De Romeinse landelijke bewoning is zeer verscheiden en kan, zij het min of meer kunstmatig, opgedeeld worden in landelijke centra of vici, behandeld in 6.4.4, en vormen van meer verspreide bewoning. Deze laatste categorie laat zich, andermaal met enige moeite, verdelen in villae en inheemsRomeinse landelijke nederzettingen. Dit hoofdstuk legt zich toe op de stand van onze kennis van de villae. De inheems-Romeinse landelijke bewoning komt in 6.4.6 aan bod. De indeling sluit aan op een al lang bestaande traditie die beide vormen van verspreide landelijke bewoning als gescheiden werelden beschouwde. Inmiddels is men tot het inzicht gekomen dat nederzettingsvormen meer verwant en geïntegreerd zijn dan op het eerste gezicht lijkt. Zowel de zgn. Romeinse villae als de zgn. inheemse landelijke nederzettingen zijn de uitkomst van romaniseringstrajecten, waarbij men Romeinse en inheemse waarden met elkaar probeerde te verzoenen en keuzes maakte die tot

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 57 van 275

verschillende uitkomsten leidden 443. Alleen om pragmatische redenen houden we in deze onderzoeksbalans de traditionele indeling aan, al is het soms moeilijk een vindplaats in één of andere categorie onder te brengen, hetzij omdat nog te weinig van de site bekend is, hetzij omdat de waargenomen bewoningsstructuren zich niet als typisch voor de één of de andere nederzettingsvorm manifesteren. In principe hebben villae met vici als archeologisch herkenbare nederzettingsvorm gemeenschappelijk dat belangrijke delen van het gebouwenbestand in steen werden opgericht. De architectuur van inheems-Romeinse landelijke nederzettingen is vrijwel volledig in hout en leem gebouwd. Men paste er veel minder de uit de Romeins-mediterrane wereld geïmporteerde bouwconcepten en -technieken toe. De in dit hoofdstuk als villa geïnterpreteerde nederzettingen hebben een lay-out die van deze van de vicus verschilt. Wanneer het om opgegraven delen van nederzettingen gaat laat zich dat van de plattegrond aflezen. Wanneer de sites alleen maar van prospectievondsten bekend zijn nemen de oppervlaktevondsten onvoldoende areaal in beslag om aan een vicus te kunnen worden toegeschreven, maar leveren ze wel aanwijzingen voor steenbouw op.

Van oost naar west strekt zich in Vlaanderen in de vruchtbare leemstreek en met uitlopers in de Maasvallei en op de zandleemgronden in de Romeinse tijd een villalandschap uit. Het systeem van de Romeinse villae is met niets uit vroegere of latere perioden vergelijkbaar. Het is een organisatie van landbouwexploitaties, ingericht om voor markten te produceren. Lange tijd is men ervan overtuigd geweest dat villae door Romeins-mediterrane kolonisten waren bewoond. Er werd daarbij vooral aan afgezwaaide militairen uit de limeszone gedacht. De lay-out en wijze van bedrijfsvoering leken immers een fundamentele breuk met de voor-Romeinse tijd te zijn. In een recent verleden heeft men het villasysteem aan inheemse ontwikkelingen willen koppelen. De eigenaars (en bewoners van de pars urbana) kwamen uit de inheemse elites voort, de arbeidskrachten uit hun cliënteel. Het villasysteem werd vergeleken met de zgn. peasant societies, een maatschappijvorm met afhankelijke boeren, die voor concrete markten (d.w.z. marktplaatsen) werkten en zo het niet in de landbouw werkend deel van de bevolking van levensmiddelen voorzagen 444. Dit onderscheidt hen van de quasi louter zelfvoorzienende keuterboer uit de voor-Romeinse ijzertijd, maar ook van de industriële ‘agrariër’ van de huidige samenleving, die zijn middelen voor de moderne, meer virtuele markten inzet (d.w.z. uiteindelijk de wereldmarkt).

Eind jaren 1960 en begin jaren 1970, het begin van de periode waarover deze onderzoeksbalans zich uitstrekt, werd in een reeks publicaties de stand van zaken van de toenmalige kennis over Romeinse villae in ons land opgemaakt 445. Er werd toen een ernstige achterstand op het gebied van villaonderzoek ten opzichte van de ons omringende landen vastgesteld. De opsomming door De Boe 446 van de diverse hiaten in onze kennis kan vandaag, mits enige uitbreiding, als leidraad dienen bij het maken van de onderzoeksbalans van de Romeinse villae in Vlaanderen: (1) de kennis van de architectuur en inrichting van de villaterreinen, (2) de chronologische ontwikkeling met de datering en fasering van de stenen villae vanaf hun verschijnen omstreeks het midden van de 1ste eeuw tot hun verdwijnen in de tweede helft van de 3de eeuw en de bewoningsgeschiedenis van de sites die eraan voorafgaat en/of erop volgt, (3) de verspreiding van de villae in het landschap en de daaraan verbonden vraag naar de omvang van de domeinen, (4) de economische en (5) de sociale aspecten, waaraan we inmiddels ook (6) de culturele kunnen toevoegen. Om de toenmalige kennishiaten op te vullen drong men aan op (a) doorgedreven systematische veldkarteringen, (b) nauwkeurigere stratigrafische opgravingen dan tot dan gebruikelijk was, met bijzondere aandacht voor houtbouw en (c) opgravingen van volledige villae, met zowel het woongedeelte (pars urbana) als het bedrijfsgedeelte (pars rustica). Aan deze lijst zou men tegenwoordig nog twee onderdelen kunnen toevoegen: (d) een systematisch opsporen van zgn. off site-verschijnselen (m.n. sporen van villaRoymans 1996a.

Slofstra et al. 1982, 1985.

445 De Boe 1971b-c, 1973; cfr. Mertens 1975; Laurent et al. 1972; cfr. De Boe 1972a; Raepsaet-Charlier & Raepsaet 1975, 102125.

446 De Boe 1971c, 1973.

443 444

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 58 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

gebonden landindeling en verkeersinfrastructuur, begravingen en cultusplaatsen) en (e) een systematische inmeting en inzameling van mobiele vondsten (zowel gebruiksvoorwerpen als architectuurresten) en bemonstering van ecologisch-archeologisch materiaal (dierlijke en plantaardige resten).

Globaal situeren zich in Vlaanderen twee regio's die in de Romeinse tijd door een villalandschap gekenmerkt werden: de centrale leemzone in de civitas Tungrorum, met een uitloper in de Maasvallei, en de zandleemzone in de civitas Nerviorum en civitas Menapiorum. Wat is de voorbije jaren met de suggesties van De Boe 447 gedaan?

SYSTEMATISCHE VELDKARTERINGEN De belangrijkste prospecties van villaterreinen in het zuiden van de provincie Limburg situeren zich aan het einde van de jaren 1960 en het begin van de jaren 1970 en zijn in belangrijke mate het werk van één amateur-archeoloog geweest 448. Eind jaren 1980 en begin jaren 1990 voerde het Provinciaal Gallo-Romeins Museum een, helaas niet voltooid, onderzoeksproject naar de landelijke bewoning in de regio rond Tongeren uit 449. Nog later werd in opdracht van de provincie Limburg een testgebied in de regio van Borgloon door RAAP onderzocht, in de hoop dat lokale besturen dit initiatief zouden navolgen450. Tot nu toe is het evenwel bij deze ene testcase gebleven. Een doctoraalscriptie aan de Universiteit van Amsterdam en een licentiaatsverhandeling van de Universiteit van Leuven maakten de inventarissen van de Romeinse villae, respectievelijk ten oosten451 en ten westen 452 van Tongeren.

In de provincie Vlaams-Brabant werden de voorbije jaren eveneens lokale initiatieven tot systematische prospectie van villaterreinen genomen, hetzij in het kader van een licentiaatsverhandeling 453, hetzij als werkzaamheid van een archeologische vereniging 454 of van vrijwilligers 455. Het gaat steeds om beperkte gebieden of om zelfs maar één site 456. Verder heeft ook een onderzoeksproject van de Katholieke Universiteit van Leuven en de Vrije Universiteit van Amsterdam naar de Frankische migratie bijgedragen aan het villa-onderzoek in deze provincie 457. Tot slot kan hier nog het initiatief van de Universiteit van Gent uit 1978 vermeld worden om licentiaatsverhandelingen in de vorm van gemeentelijke archeologische inventarissen te laten uitvoeren458. Dit resulteerde in een publicatiereeks ‘Archeologische Inventarissen Vlaanderen’, waarvan de verschenen delen, samen met de licentiaatsverhandelingen die er ten grondslag aan liggen, tot 1990 in de kroniek van het tijdschrift ‘Archeologie’ opgesomd staan459. De publicatiereeks van gemeentelijke inventarissen, die zich in West- en Oost-Vlaanderen situeren, is in 1992 gestopt.

Uit het voorgaande blijkt hoe de aangroei van gekende villasites de voorbije decennia in belangrijke mate het werk is van amateurarcheologen en -verenigingen, van vrijwilligerswerk en van studenten die in het kader van hun licentiaatsverhandeling aan dit onderwerp aandacht besteedden. Initiatieven van universiteiten en lokale besturen bleven tot enkele kleine regio’s beperkt en werden in de regel voor hun afwerking stopgezet. Opvallend in dit overzicht is ten slotte de afwezigheid van de overheid.

De CAI beperkt zich immers tot het inventariseren van de bestaande literatuur en voert geen veldkarteringen uit. Het probleem van de spreiding van de Romeinse villa’s in Vlaanderen, waarvan de De Boe 1971b-c, 1973.

Lux 1970a-b, 1971.

449 Vanvinckenroye 1989b, met bespreking van de methodologische moeilijkheden door De Boe 1990a.

450 Demey 2002.

451 Duurland 2000.

452 Knaepen 2001.

453 Sevenants 1987.

454 Caes 2002a-b-c, 2003a-b-c, 2004a-b, 2005.

455 Meurrens 1981; Van Daele 2004.

456 Van Daele 2004.

457 Opsteyn & Taayke 1998.

458 Nenquin 1982, 1983; De Boe 1983c.

459 De Boe 1983c, 1985c-d, 1987b; Nenquin 1982/1988, 1990.

447 448

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 59 van 275

kennis nochtans voor elke onderzoek naar het Romeinse platteland onontbeerlijk is, blijft bijgevolg bestaan.

NAUWKEURIGERE STRATIGRAFISCHE OPGRAVINGEN Over het algemeen is de nauwkeurigheid waarmee het veldwerk op villasites sinds de jaren 1960 wordt uitgevoerd ten opzichte van de voorgaande periode toegenomen. Uit de verslagen kan afgeleid worden dat houtbouwsporen vaker herkend worden, dat - voor zover dat op de meestal zwaar geërodeerde sites mogelijk is - het bodemarchief stratigrafisch wordt opgegraven en dat vondstensembles als samenhangende gehelen worden geborgen. Dat alles zou in principe moeten resulteren in een beter inzicht in de chronologie en in de kennis van de houtbouwstructuren, zowel in de bedrijfsgedeelten uit de tijd van de stenen woongedeelten als uit de oudere en de jongere fasen van de bewoningsgeschiedenis. In werkelijkheid komt de nauwkeurigheid van het veldwerk niet tot zijn recht, omdat het onderzoek doorgaans te kleinschalig is om hedendaagse onderzoeksvragen te kunnen aanpakken. Dat geldt in het bijzonder voor de bewoningsgeschiedenis van de villaterreinen die in de eerste helft van de 1ste eeuw (en mogelijk zelfs eerder) de stenen villae vooraf is gegaan. Het geldt ook voor de bewoning van de villasites in de 4de eeuw, nadat de nederzettingen uit de midden keizertijd in verval waren geraakt.

Sporen van previllabewoning zijn vermeld of beschreven voor de vindplaatsen van Lafelt 460, RekemNeerharen461, Rosmeer 462, Val-Meer 463, Vechmaal-Middelpadveld 464 en Vechmaal-Walenveld465 in Limburg, van Erps-Kwerps 466, Kerkom 467 en Wange 468 in Vlaams-Brabant, van Belsele469, Kruishoutem 470, Nevele 471, Sint-Maria-Hoorbeke 472, Steenbeke 473 en Zegelsem 474 in Oost-Vlaanderen en van Heestert 475, Kerkhove 476, Kooigem 477 en Tiegem 478 in West-Vlaanderen. Deze sporen stellen het probleem van de oorsprong of het ontstaan van villa-nederzettingen479.

Sporen van postvillabewoning zijn bekend van de terreinen van Lafelt 480 en Rekem-Neerharen 481 in de provincie Limburg en van Erps-Kwerps 482 en Wange 483 in de provincie Vlaams-Brabant.

In de meeste gevallen is onvoldoende oppervlakte op de site vrijgelegd om te kunnen begrijpen wat aan de villa uit de midden keizertijd is voorafgegaan en wat erop is gevolgd. Het staat in elk geval wel vast dat in veel gevallen de stenen villa uit de midden keizertijd niet de enige bewoningsfase van het nederzettingsterrein is, maar dat ze deel uitmaakt van een veel langere occupatiegeschiedenis.

Ervynck et al. 2000b; Pauwels et al. 2002a.

De Boe 1981c-d, 1983d, 1984e, 1985e.

462 De Boe 1969; De Boe & Van Impe 1979.

463 De Boe 1971d.

464 Vanvinckenroye 1997b.

465 Vanvinckenroye 1990b-c.

466 Verbeeck 1994; Verbeeck et al. 1991.

467 In 't Ven et al. 2005i; Wouters et al. 1999.

468 Lodewijckx 1990a; Opsteyn & Lodewijckx 1998, 2000.

469 Van Doorselaer & Thoen 1968.

470 Rogge 1982b.

471 De Clercq & Thoen 1997; De Clercq et al. 1998.

472 Rogge & De Mulder 1995.

473 Rogge 1987b, 1988a; Rogge & De Mulder 1995.

474 Rogge 1984; Rogge & De Mulder 1995; Rogge & Velghe 1984.

475 Janssens 1981.

476 De Cock 1995; De Cock & Rogge 1988.

477 Rogge 1982a.

478 De Cock 1983, 1988.

479 Vgl. Lenz 1998.

480 Ervynck et al. 2000b.

481 De Boe 1981c-d, 1982a-b-c, 1983e, 1984e, 1985e.

482 Verbeeck 1994; Verbeeck et al. 1991.

483 Lodewijckx 1990a, 1991, 1996; Opsteyn & Lodewijckx 1998, 2000, 2004; Opsteyn & Taayke 1998.

460 461

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 60 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

VOLLEDIGE PLATTEGRONDEN Een literatuuroverzicht per provincie van villaopgravingen sinds het verschijnen van de Oudheidkundige Repertoria leert ons dat op 39 sites van dit type onderzoek is gedaan. In Antwerpen gaat het om Hombeek 484, Leest 485 en Muizen 486. In Limburg betreft het Broekom 487, Lafelt488, Piringen 489, Rekem-Neerharen 490, Rosmeer 491, Val-Meer 492, Vechmaal - Middelpadveld 493, en Vechmaal - Walenveld 494. In Vlaams-Brabant werd opgravingswerk verricht te Bierbeek 495, ErpsKwerps 496, Hoegaarden - Kluisveld 497, Hoegaarden - Goudberg498, Kerkom 499, Kumtich500, Merchtem 501, Waasmont 502 en Wange 503. In Oost-Vlaanderen gaat het om Belsele 504, Brakel505, Denderwindeke 506, Etikhove 507, Heldergem 508, Kruishoutem 509, Michelbeke 510, Mater 511, Nevele512, Scheldewindeke 513, Sint-Lievens-Esse 514, Sint-Maria-Hoorebeke 515, Steenbeke 516 en Zegelsem 517. In West-Vlaanderen betreft het Heestert 518, Kerkhove 519, Kooigem 520, Tiegem 521 en Wevelgem 522. Deze opgravingsresultaten kunnen in 7 categorieën verdeeld worden:

De Cock 1986c.

De Boe 1983f; De Cock 1985.

486 De Cock 1987; Vandenberghe 1981; Willems & Mathu 1984.

487 Lux 1969, 1970c; Vanvinckenroye 1988.

488 Ervynck et al. 2000b; Groenendijk & Meijs 2002; Pauwels et al. 2002a; Vanderhoeven 2002b.

489 Vanvinckenroye 1990b-c.

490 Breukers 1984; De Boe 1980d, 1981c-e, 1982a-c, 1983d-e-g, 1984e, 1985e-f, 1986c, 1987a; De Boe et al. 1992; Engelen 1982, 1985b; Janssen & Vanderhoeven 1982; Mertens 1977f, 1978b, 1981c, 1982b; Slofstra & van der Sanden 1987; Vanderhoeven 2005; Vanderhoeven & Janssen 1974, 1976, 1977; Van Impe 1975.

491 De Boe 1969; De Boe & Van Impe 1979; Mertens 1979b; Pauwels 2006.

492 De Boe 1971d, 1972b.

493 Lux 1977; Vanvinckenroye 1989c, 1997b.

494 Vanvinckenroye 1990b-c.

495 De Clerck 1987; Deweerdt 1980; Deweerdt & Provoost 1981; Mertens 1979a, 1980c; Provoost 1981b.

496 Lentacker et al. 1992; Verbeeck 1987, 1988, 1990a-b, 1994; Verbeeck et al. 1991.

497 De Boe 1979b; Meurrens 1981; Meurrens & Claes 1981.

498 Borgers 2008; Maes et al. 1999; Meurrens 1981; Meurrens & Claes 1981; Schryvers et al. 2001.

499 In ’t Ven et al. 2005h-i; Wouters et al. 1999.

500 Cramers 1984; De Boe 1985g; Mertens 1981d.

501 Van den Vonder 2008; Van den Vonder & Van de Velde 2007.

502 Mertens 1964d.

503 Hombroux & Lodewijckx 1984; Lentacker et al. 1995; Lodewijckx 1990a, 1991, 1993a, 1995, 1996; Lodewijckx & Wouters 1995; Lodewijckx et al. 1993, 1994; Opsteyn & Lodewijckx 1998, 2000, 2004; Van Neer & Lodewijckx 1993.

504 Bourgeois & Thoen 1986; Mertens 1968c; Thoen 1965d, 1967b; Van Doorselaer 1966a, 1971a; Van Doorselaer & Thoen 1967a, 1968.

505 Van De Mergel 1973.

506 Deschieter & De Mulder 2000; Deschieter et al. 2000.

507 Deconinck 1966; Lenoir 1967; Mertens 1966c.

508 De Troyer 1989.

509 Rogge 1982b.

510 De Cock et al. 1985b.

511 Bauters et al. 1997a.

512 De Clercq et al. 1998; De Clercq & Thoen 1997.

513 Deschieter & De Mulder 2000.

514 Callebaut 1977; De Swaef 1983.

515 Rogge & De Mulder 1995.

516 Lesenne 1990a; Mertens 1969; Rogge 1987b, 1988a, 1989; Rogge & De Mulder 1995.

517 Rogge 1984; Rogge & de Mulder 1995; Rogge & Velghe 1984.

518 Despriet 1984c; Janssens 1980, 1981, 1984a-b.

519 De Cock 1995; De Cock & Rogge 1988; De Cock et al. 1985a; Rogge & Van Doorselaer 1981.

520 De Cock & Rogge 1984; Despriet 1984a; D’Hondt 1981; Rogge 1982a; De Zegher & Rogge 1983.

521 De Cock 1983, 1988; Despriet 1984b.

522 Despriet 1978; Ooghe 1984; S.n. 1967/1974, 1975/1976, 1977/1980.

484 485

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 61 van 275

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Volledig opgegraven pars urbana en volledig opgegraven pars rustica.........................0 Volledig opgegraven pars urbana en onvolledig opgegraven pars rustica ....................2 Volledig opgegraven pars urbana en niet opgegraven pars rustica ...............................1 Onvolledig opgegraven pars urbana en onvolledig opgegraven pars rustica ................4 Onvolledig opgegraven pars urbana en niet opgegraven pars rustica ........................23 Niet opgegraven pars urbana en volledig opgegraven pars rustica ...............................0 Niet opgegraven pars urbana en onvolledig opgegraven pars rustica...........................4

De uitkomst van deze indeling kan enigszins dramatisch genoemd worden. Tot nu toe is men er in Vlaanderen niet in geslaagd een volledige Romeinse villa op te graven. Nochtans zijn volledig opgegraven nederzettingen de basiselementen voor onderzoek naar Romeinse villa’s geworden, zoals voorbeelden uit de ons omringende regio’s als Kerkrade 523, Champion 524 en de villa’s van de Hambacher Forst 525 ons leren. Van 3 villae kennen we de volledige plattegrond van het hoofdgebouw.

Van 2 daarvan is ook een gedeelte van de bijgebouwen bekend. 27 vindplaatsen kennen we als onvolledig opgegraven hoofdgebouwen. Van 4 daarvan is een gedeelte van de bijgebouwen bekend.

Van nog eens 4 villae kennen we alleen maar een gedeelte van de bijgebouwen. Globaal bekeken zijn in de leemstreek van de civitas Tungrorum minder villae opgegraven, maar is de gemiddelde vrijgelegde oppervlakte er groter. In de zandleemstreek van de civitas Menapiorum en de civitas Nerviorum zijn meer villaterreinen aangesneden, maar is de gemiddelde vrijgelegde oppervlakte geringer.

Aan het begin van de jaren 1970 was de conclusie bereikt dat om het Romeinse villasysteem te kunnen begrijpen we naast integraal geprospecteerde landschappen ook over compleet opgegraven nederzettingen moeten beschikken en dat men dat in de daaraan voorafgaande decennia niet tot stand heeft kunnen brengen. Nu blijkt dat men er in de daaropvolgende decennia ook niet toe gekomen is om dergelijke gedocumenteerde landschappen en nederzettingen te realiseren. Inmiddels is het Vlaamse landschap meer dan ooit versnipperd ingericht en blijft archeologisch noodonderzoek strikt beperkt tot bedreigde zones die doorgaans klein zijn en niet met de grenzen van antieke villacomplexen overeenkomen. De kans om in Vlaanderen volledige villaterreinen te leren kennen is wel heel klein geworden.

AANDACHT VOOR VILLA-GERELATEERDE ZGN. OFFSITE VERSCHIJNSELEN Veldwerkprojecten die op schaal van een microregio worden uitgevoerd zijn in Vlaanderen nog maar nauwelijks aan de orde geweest. In geen enkel villalandschap is grootschalig terreinwerk verricht naar de relatie van villanederzettingen tot het wegennet, de landindeling en de grafvelden. Het wegennet en de grafvelden komen respectievelijk in 6.4.1 en 6.4.7 aan bod. Hier besteden we enige aandacht aan de landindeling. 30 à 40 jaar geleden stond de vraag of villalandschappen in onze streken aan een Romeins kadaster gelieerd waren en of dat kadaster nog herkenbare sporen in het landschap had nagelaten in het centrum van de belangstelling 526. Daarmee was de vraag naar de identiteit van de villa-eigenaars verbonden: Romeinse veteranen of inheemse aristocratie? In de daaropvolgende decennia heeft de topografie als verklaring voor de ligging van villae ingeboet ten voordele van de bodemkunde. Daarnaast werd in de ons omringende landen alsmaar vaker een continue bewoning van villaterreinen sinds de ijzertijd vastgesteld. Daardoor is de door voorbeelden uit de mediterrane wereld geïnspireerde theorie van systematische landindelingen, al dan niet verbonden met de vestiging van veteranen, op de achtergrond geraakt en is men ook in Vlaanderen meer interesse voor

Tichelman 2005.

Defgnée & Van Ossel 2001.

525 Zie Heimberg 2002/2003.

526 Mertens 1958b, 1964e; De Boe 1971b-c, 1973; Raepsaet 1977; Raepsaet-Charlier & Raepsaet 1975, 105-107.

523 524

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 62 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

bewoningscontinuïteit vanuit de ijzertijd gaan opbrengen. Pas zeer recent wordt weer aandacht aan de mogelijke sporen van Romeinse landindeling geschonken 527.

STUDIE VAN CULTUREEL ARCHEOLOGISCH MATERIAAL Een minderheid van de opgravingsverslagen biedt een catalogus van de mobiele vondsten. Deze catalogi beperken zich bovendien tot de goed identificeerbare en dateerbare voorwerpen en kunnen als niet meer dan een willekeurige steekproef van de materiële cultuur van de villabewoners beschouwd worden. Door de beperkte omvang van de meeste opgravingen gaat het immers om secundair verplaatst materiaal uit de puinlagen (vaak keldervullingen) van de woongedeelten van de villae. Goede catalogi van dergelijke vondstensembles kennen we van de Limburgse vindplaatsen Broekom 528, Piringen 529, Rekem-Neerharen (oude vondsten) 530, Rosmeer 531, Val-Meer 532 en Vechmaal - Walenveld 533 en van de Vlaams-Brabantse sites van Bierbeek 534, Hoegaarden Kluisveld 535, Kumtich536 en Wange (metaalvondsten) 537. Twee licentiaatsverhandelingen maakten sociaaleconomische en culturele interpretaties van vondstensembles van villae: één over Vechmaal Middelpadveld538 en één over Hoegaarden - Goudberg 539. Een derde verhandeling bestudeerde de oude vondsten van Walsbetz, Wezeren en Montenaken 540. Omdat het om materiaal van onvolledig opgegraven vindplaatsen gaat, is de basis van deze studies noodgedwongen een eerder beperkte en willekeurig tot stand gekomen steekproef.

STUDIE VAN ECOLOGISCH ARCHEOLOGISCH MATERIAAL Onderzoek van ecologisch-archeologisch materiaal van villa-sites bleef beperkt tot meestal kleine aantallen dierlijk materiaal. In Limburg gaat het om de sites van Broekom 541, Piringen 542 en VechmaalWalenveld 543 en in Vlaams-Brabant om de sites van Erps-Kwerps 544, Hoegaarden-Goudberg545, Kumtich546 en Wange 547. In Oost-Vlaanderen betreft het de terreinen van Belsele 548, Kruishoutem549 en Nevele 550. Van één vindplaats is ook het plantaardige materiaal bestudeerd. Het betreft sporen op het terrein van een bijgebouw te Kerkom in Vlaams-Brabant 551. Dit onderwerp komt elders uitvoeriger aan bod 552. Deze dierlijke en plantaardige resten behoren doorgaans tot het zgn. nederzettingsruis, huishoudelijk afval van diverse aard (slachtafval, etensresten, afval van ambachtelijke productie), dat Peterson 1996; Bonnie 2008.

Vanvinckenroye 1988.

529 Vanvinckenroye 1990b.

530 Janssen & Vanderhoeven 1982; Vanderhoeven & Janssen 1974, 1976, 1977; Mertens 1977f, 1982b.

531 De Boe & Van Impe 1979.

532 De Boe 1971d.

533 Vanvinckenroye 1990b.

534 De Clerck 1987; Provoost 1981b.

535 Meurrens & Claes 1981.

536 Cramers 1984.

537 Lodewijckx 1995; Lodewijckx & Wouters 1995; Lodewijckx et al. 1993, 1994.

538 Bollen 2001.

539 Borgers 2008.

540 De Vocht 2004.

541 Van Neer 1988.

542 Van Neer 1990.

543 Van Neer 1990.

544 Verbeeck et al. 1991; Lentacker et al. 1992, 1995.

545 Schryvers et al. 2001.

546 Van Neer 1984.

547 Van Neer & Lodewijckx 1993.

548 Gautier 1967, 1986.

549 Van der Plaetsen 1993.

550 Ervynck et al. 1997.

551 In ’t Ven et al. 2005i.

552 Ervynck & Lentacker 2008.

527 528

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 63 van 275

al dan niet toevallig in openliggende kuilen en greppels verzeild is geraakt. Het komt zelden voor dat op villa-sites aan agrarische werkzaamheden gelieerd dierlijk of plantaardig afval wordt aangetroffen.

Doorgaans kan met dit maar achterhalen middels grootschalige bemonstering op grootschalige opgravingen.

SYNTHESESTUDIES Naast de al vernoemde status quaestionis van De Boe 553 en de overzichtskaart van Laurent et al.554 wordt naar aanleiding van regionale overzichten het verschijnsel van de Romeinse villa af en toe ter sprake gebracht. Zo kan men voor de provincie West-Vlaanderen terecht bij De Meulemeester et al. 555 en Despriet 556. Voor diverse regio's in de provincie Oost-Vlaanderen kan verwezen worden naar Rogge et al. 557, De Clercq558, De Clercq & van Dierendonck 559 en De Clercq et al. 560, voor de Scheldvallei naar Van Doorselaer 561, voor de ontdekkingen in het kader van de aanleg van een gasleiding in de jaren 1997 en 1998 naar De Clercq et al. 562. De wereld van de Romeinse villa’s in het Zuid-Limburgse Haspengouw wordt behandeld door Vanvinckenroye 563 en in Vlaams-Brabants Haspengouw door Caes, Hombroux & Lodewijckx, Lodewijckx en Provoost 564. De villawereld in Vlaanderen in het algemeen komt ter sprake bij Mariën, Van Doorselaer en Nouwen 565. Villa's komen ook ter sprake in een aantal tentoonstellingscatalogi 566.

De laat-Romeinse landelijke bewoning, waarvan de villaterreinen deel van uitmaken, werd de voorbije decennia voor het Gallische en Germaanse gebied herhaaldelijk in zijn geheel bestudeerd. In deze studies werden de gegevens uit onze streken in mindere of meerdere mate opgenomen 567. Strikt genomen blijkt uit de best gedocumenteerde gevallen dat de 4de-eeuwse bewoning van de voormalige villasites grondig verschilt van de bewoning uit de midden keizertijd en dat zich tussen beide in veel gevallen wellicht een onderbreking situeert.

Gespecialiseerde synthesestudies van de Romeinse villa’s in Vlaanderen zijn eigenlijk onbestaand. Wel verscheen een addendum op het thans verouderde basiswerk van de Mayer 568. Gezien de geringe omvang van de dataset waarover we beschikken kan dit ook niet anders. Wil men de villawereld in het noorden van Gallië bestuderen, dan zal men de gegevens uit een groter gebied dan alleen maar Vlaanderen moeten overschouwen. Voorbeelden van dergelijke studies, waarin onze streken in principe ook betrokken zijn, zijn Wightman 569 en Heimberg 570.

De Boe 1971b-c, 1973.

Laurent et al. 1972.

555 De Meulemeester et al. 1984.

556 Despriet 1981.

557 Rogge et al. 1990.

558 De Clercq 1998, 2000a, 2003.

559 De Clercq & van Dierendonck 2008.

560 De Clercq 1998.

561 Van Doorselaer 1995, 2000.

562 De Clercq et al. 2005b.

563 Vanvinckenroye 1985, 1989b.

564 Caes 2002a-b-c, 2003a-b-c, 2004a-b, 2005; Hombroux & Lodewijckx 1984; Lodewijckx 1991, 1993a, 1996; Provoost 1981c.

565 Mariën 1980; Van Doorselaer 1981b; Nouwen 2006.

566 De Boe 1989; De Clerck 1987; Brulet 1992c; Stuart & De Grooth 1987.

567 Wightman 1978, cfr. De Boe 1982b; Van Ossel 1979, cfr. Mertens 1980d; Van Ossel 1987, cfr. Mertens 1988; Van Ossel 1992.

568 De Maeyer 1979; Mertens 1982c.

569 Wightman 1985.

570 Heimberg 2002/2003.

553 554

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 64 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

6.4.6 De landelijke nederzettingen in inheemse traditie W. DE CLERCQ

INLEIDING 

De ‘lemen hutten’ van de ‘lagere volksklas’

‘In den Romeinschen tijd woonde de bevolking van ons land in leemen hutten of in steenen gebouwen.

Van de leemen hutten, waarin in ’t bijzonder de lagere volksklas moet gewoond hebben en die zich nauwelijks van de voor-Romeinsche ‘tuguria’ zullen onderscheiden hebben, is bijna niets meer overgebleven. Pas in de laatste jaren, dankzij den merkwaardigen vooruitgang der opgravingstechniek, heeft men ook de sporen van deze vergankelijke woningen uit den bodem leeren aflezen.’ 571 Deze passage uit De Maeyer’s opus magnum ‘De overblijfselen der Romeinsche villas in België’ (19371940), hoe scherp en doordrongen van koloniale visies op romanisatie ze nu ook moge klinken, is heel tekenend voor de teneur die het onderzoek van de Romeinse landelijke bewoning in Vlaanderen en de rest van Noordwest Europa decennia lang karakteriseerde. Werkend vanuit een toen in West-Europa courante koloniaal en zelfs politiek-ideologisch geïnspireerde visie op romanisatie 572, omvatte de studie van de landelijke bewoning tijdens de Romeinse tijd in België en Vlaanderen tot de late jaren 1970 voornamelijk het onderzoek naar de verspreiding en de vormenschat van de Romeinse villae.

Niet alleen wegens hun betere zichtbaarheid bij prospectie en bouwwerken, maar ook vanuit een bewuste vraagstelling en zoektocht naar ‘Romeinse’ elementen werd een scherp beeld van tegenstellingen gecreëerd waarin de bewoners van de villae gelijkgesteld werden met Romeinse sociale en culturele superioriteit vermits ze: ‘sociaal beschouwd op een hooger peil dan de overige bevolking van het platteland stonden…dat zij op hunne beurt romaniserende factors zijn geweest die stellig vanwege Rome aanmoedigenden steun mochten ondervinden voor hun denationaliseerend werk’ 573.

Net vanwege die superieure ‘Romeinsheid’ en daar bovenop in de Belgische context duidelijk een extra politiek geïnspireerde inslag, vormden de villae dan ook het geliefkoosde studieobject voor De Maeyer, terwijl andere landelijke nederzettingen niet aan bod kwamen. Bijgevolg werden deze laatste ook niet gevonden; een cirkelredenering van formaat. Hoewel na het boek van De Maeyer deze stellingen nooit meer zijn overgenomen en toegepast, bleef de erfenis van dit ideeëngoed m.b.t. romanisatie in de oriëntatie van het onderzoek tussen de jaren 1950 en 1990 verder leven onder de vorm van duidelijke klemtonen op het onderzoek van de verspreiding en vormenschat villae 574. Naast tal van andere inhoudelijke en organisatorische problemen inherent aan de Belgische en later Vlaamse archeologie (infra), vormden deze factoren mede de basis van een slechte kennis van de landelijke bewoning uit de Romeinse tijd bij het begin van de 21ste eeuw. En hoewel De Maeyer in 1937 al aangeeft dat door de zgn. vooruitgang van de opgravingstechniek het bestaan van deze nederzettingen ook toen al erkend werd, is daarvan pas een 30-tal jaar later wat neerslag van in de literatuur te vinden 575. De kaart die in 1972 de landelijke bewoning in Vlaanderen in de Romeinse tijd resumeerde 576 is amper beter gestoffeerd dan de verspreidingskaart die De Maeyer produceerde in 1937. Dit staat sterk in tegenstelling tot het onderzoek in onze buurlanden waar vanaf de jaren 1950 –1960 maar vooral tijdens de jaren 1970 en 1980 een grote vooruitgang werd geboekt (infra). Het was medio 1960 en vooral gedurende de jaren 1970 pas dat onder stimulans van de NDO en AVRA lokaal vooral in het Antwerpse het onderzoek van landelijke nederzettingen voor het eerst in Vlaanderen substantieel vorm kreeg.

De Maeyer 1937, 13.

Cfr. onder meer De Maeyer 1944, 1979.

573 De Maeyer 1937, 301.

574 Zie bv. De Boe 1971c-d, 1973, 1983d-g en Vanvinkenroye 1987, 1988, 1990b.

575 Zie bv. Van Doorselaer 1963; Van Doorselaer & Thoen 1967b; De Boe 1966b en Ibens 1976.

576 Laurent et al. 1972.

571 572

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 65 van 275



Villa en non-villa landschappen

Deels als gevolg van een sterk koloniaal geïnspireerde visie op romanisatie (zie 8) werd het onderscheid in bewoning tussen ‘Romeinse villae’ en ‘inheems-Romeinse nederzettingen’ of ‘fermes indigènes’ gecreëerd. Deze dichotomie mag heden ten dage dan wel niet meer de normatieve betekenis hebben die ze initieel had, door het bestendigd gebruik van de terminologie - zelfs in de onderzoeksbalans! wordt wel een indruk van kwalitatief onderscheid of onderlinge tegenstelling gewekt. Dit weerklinkt ook in de termen ‘villalandschap’ en ‘non-villalandschap’ 577 die voor onze contreien overigens geografisch vooral te vereenzelvigen zijn met de vruchtbare leemgronden van Centraal-België, Zuidoost-Nederland, het Rijnland en Noord-Frankrijk enerzijds en met de kustgebieden en de schralere zandgronden van Noord- en Noordwest-Vlaanderen en Zuid- en Zuidwest-Nederland anderzijds. In definitie gaat het natuurlijk al lang niet meer om een sociaal kwalificerend verschil. Belangrijk is dat men met het gebruik van deze terminologie voornamelijk een onderscheid wil maken in de karakterisatie van het bewoningspatroon als gevolg van een verschil in ‘modes of production’ 578 en bijgevolg ook van de wijze waarop identiteit en/of status materieel werd uitgedrukt. Villae werden voornamelijk in verband gebracht met een landschap van agrarische productie 579 in handen van een lokale elite en in het bijzonder met een landbouweconomie gericht op surplus graanproductie voor de markt.

De winst die uit deze handel voortkwam zou dan aanleiding hebben gegeven tot de bouw van villae waarin allerlei aspecten van status tot uiting werden gebracht 580. Non-villa sites werden eerder in verband gebracht met een meer behoudsgezinde, traditionele en pastorale landbouweconomie 581.

In recent onderzoek wordt echter steeds duidelijker dat de landbouweconomie en de bijhorende bedrijfsvoering net als de architecturale en andere materiële neerslag daarvan, veel complexer is dan in de socio-economische modellen tot nu toe werd aangenomen. Steeds meer worden in Vlaanderen en Noord-Frankrijk in het villalandschap ook landelijke zgn. inheems-Romeinse sites gevonden 582, terwijl anderzijds her en der ook villa-achtige steenbouwcomplexen opduiken in het non-villa landschap 583. Binnen de aangetroffen sites is er ook steeds meer onderlinge variatie in bouwwijze te bespeuren. Het blijft geografisch gezien wel zo dat het zwaartepunt in de verspreiding van beide bewoningsvormen zich handhaaft in de hoger genoemde regio’s; de sociaaleconomische processen die achter deze verspreidingspatronen en architectuurverschillen schuil gaan, verdienen echter zeker verdere verfijning, nuance en bijstelling. Eerder dan te evolueren naar een morfologisch paradigma moet de variabiliteit in landelijke nederzettingstypes vooral een vraagstelling vormen voor sociale analyse. Bovendien, impliciet blijft de aanname aanwezig dat villae en de materiële cultuur van hun bewoners per definitie gelijk gesteld worden met de accumulatie en display van rijkdom; terwijl omgekeerd evenredig dat niet zou zijn bij de boerderijen in inheemse traditie. Men kan zich echter gemakkelijk voorstellen dat persoonlijke status in het non-villa landschap met zijn diepgewortelde pastorale tradities meer vorm werd gegeven door de omvang of samenstelling van de kuddes, dan door de bouwwijze van het huis. Het afwezig zijn van villae en het domineren van boerderijen in inheemse traditie in bepaalde gebieden hoeft dus niet noodzakelijk enkel of alleen maar een economische oorzaak te hebben, het kan ook een sociaal, cultureel of landschappelijk bepaalde grondslag hebben. Dergelijke verschillen en keuzes zijn dus specifiek voor elke sociale context en een voorwerp van continu onderzoek, eerder dan van een aanname 584.

Dark & Dark 1997, 43.

Slofstra 1991.

579 Purcell 1995.

580 Slofstra 1991, 161; 1995.

581 Roymans 1996a-b, 1999; Roymans & Gerritsen 2002.

582 Bv. Vanderhoeven 2006.

583 Bv. De Clercq & Thoen 1998; De Clercq 2003.

584 Taylor 2001, 49-50.

577 578

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 66 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022



Een vormelijke definitie voor de Romeinse boerderijen in inheemse traditie

Architecturaal gezien - in de zin van het uitzicht van het erf, de gebouwen en de inrichting van het landschap op en rond de nederzetting - staan de waarneembare variaties ongetwijfeld ook deels voor complexe landbouweconomische, culturele en sociale verschillen in lokale en regionale gemeenschappen; differentiaties wier exacte betekenis ons voorlopig ontgaat, onder meer door een gebrek aan systematisch vlakdekkend en multidisciplinair onderzoek. In die zin lijkt een adequate definitie van de term ‘boerderij in inheemse traditie’, in de huidige onderzoeksstand quasi onmogelijk ontwikkelbaar en moeten we ons dan ook voorlopig beperken tot een louter vormelijke omschrijving.

Bij uitsluiting van alle in steen opgetrokken gebouwen, villae, militaire nederzettingsvormen en lokale centra en op basis van het uitzicht van het erf, de gebouwen en de inrichting van het landschap op en rond de site kan men stellen dat onder deze categorie ressorteren de in hout opgetrokken en in vele gevallen door lineaire of curvilineaire begrenzingen omgeven landbouwnederzettingen uit de Romeinse tijd, wier vorm geworteld is in pre-Romeinse inheemse bouwtradities en die tijdens hun evolutie aan steenbouwsites ontleende eigenschappen konden overnemen. In het laatste geval kan gedacht worden aan houten boerderijen die een (gedeeltelijk) verhard dak hadden met tegulae en imbrices of aan de zgn. proto-villae die weliswaar in hoofdzaak in hout werden opgetrokken maar waarin bv. een porticus in hout of een badgebouwtje of kelder in steen voorkwam.

EEN BONDIGE HISTORIOGRAFIE VAN HET ONDERZOEK VAN LANDELIJKE BEWONING IN NOORD-GALLIË, GERMANIA INFERIOR EN BRITANNIA 

Nederland en Noordwest-Duitsland

Het onderzoek naar boerderijen in inheems traditie tijdens de Romeinse tijd vindt in het continentale deel van Noordwest-Europa vooral zijn oorsprong in het onderzoek van de ‘Germaanse’ nederzettingen die in jaren 1960 en 1970 werden ontdekt in Noord-Nederland en NoordwestDuitsland. Vooral het onderzoek in Nederland kan als voortrekker worden beschouwd 585. Uit het onderzoek van complexen zoals Wijster 586, Feddersen-Wierde 587 en Flögeln 588 groeide het besef van het voorkomen van grote nederzettingscomplexen, opgetrokken in hout waarin o.a. het woonstalhuis een belangrijke plaats innam. Zelf wortelden de genoemde opgravingen overigens in het pionierswerk van personen zoals Van Giffen en zijn leerlingen die al in 1936 het onderzoek publiceerde van enkele Friese terpen zoals Ezinge 589 en in staat waren om enkele goed bewaarde boerderijen bloot te leggen en te onderzoeken. Opvallend is dat sommige van deze projecten van meet af aan vlakdekkend waren (zoals in Wijster bv.) waardoor een goed inzicht werd verkregen in de structuur van de nederzetting en haar plaats in het landschap. Deze onderzoekswijze werd na de Tweede Wereldoorlog echter pas goed en wel verder gezet binnen de grenzen van het Romeinse Rijk met de opgravingen tijdens de late jaren 1960 van de landelijke complexen van Druten 590, Rijswijk-De Bult 591 en wat later ook Hoogeloon 592 die beeldbepalende en vernieuwende resultaten opleverden. Deze projecten werden van meet af aan ook door een wetenschappelijke vraagstelling gestuurd en ze werden ook uitgevoerd door wetenschappelijke onderzoeksinstituten zoals de ROB en de universiteit van Amsterdam.

Voor een uitgebreid overzicht: Roymans & Heeren 2004.

Van Es 1967.

587 Haarnagel 1979.

588 Kossack et al. 1984; Zimmerman 1992, 1999.

589 Van Giffen 1936.

590 Hulst 1978.

591 Bloemers 1978.

592 Slofstra & Bazelmans 1985.

585 586

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 67 van 275

Grote en soms langdurige opgravingsprojecten zoals dat van de Universiteit Leiden te Oss-Ussen 593, enkele grote preventieve opgravingen in Zuid-Nederland zoals te Weert 594, Breda 595, Nederweert596 of in rivierengebied zoals te Lieshout 597 en Tiel 598, samen met regionale studies zoals Willems’ studie in het oostelijke rivierengebied 599 en later het onderzoek in het Maas-Demer-Scheldegebied 600 en aangevuld met landschapsecologische studies 601 leverden belangrijke informatie op over de verspreiding, aard en evolutie van de landelijke nederzettingen over de verschillende Nederlandse landschapstypes. Het moet echter wel gezegd dat voor wat betreft sommige deelgebieden zoals het westen van Brabant en Zeeland, de kennis van de landelijke bewoning tot voor kort nog erg beperkt was en dat maar sinds onlangs meer ruimtelijk inzicht werd verworven 602.

Belangrijk is dat het onderzoek van deze boerennederzettingen in een wetenschappelijke vraagstelling werd geplaatst en dat er sociaal en antropologisch geïnspireerde verklaringsmodellen voor hun aard, evolutie en verschillen werden ontwikkeld. Vanuit een perspectief van acculturatie en antropologie kwam Slofstra voor het MDS-gebied zo tot een synthese en interpretatief model voor de ontwikkeling van het landelijke nederzettingssysteem 603. Sociale relaties onder de vorm van patroon-cliëntverhoudingen maar ook economische parameters (mode of production: supra) waren in zijn visie bepalend voor de diversiteit in landelijke bewoning en in romanisatie van de boerengemeenschappen.

Slofstra onderscheidde zowel open nederzettingen (kleiner dan 1ha) als gesloten nederzettingen (groter dan 1 ha). Waar de eerste maar enkele huizen en wat spiekers hadden en voornamelijk op veeteelt gericht waren, werden de tweede gekenmerkt door 6 à 7 huizen geschikt rondom open plaats.

Het gaat in dit geval wellicht om elitenederzettingen, die onder meer ook in surplus graanproductie betrokken waren. Er is sprake van een grotere plaatsvastheid en een toename in oppervlak vanaf de Flavische tijd. Sommige van de grote complexen konden tot villa ontwikkelen en wijzen op een sociale differentiatie van de eigenaars. Roymans legde wat later in zijn studies echter vooral de nadruk op het doorleven van diepgewortelde pastorale en martiale aspecten binnen de culturele tradities van boerengemeenschappen 604 maar hanteerde ook een landschappelijke visie waarin de culturele biografie en ideologische/religieuze aspecten in diachroon perspectief een grote rol spelen 605. Het tijddiepte-aspect werd in het werk van Gerritsen meegenomen en vooral geplaatst in een antropologisch bepaald model van identiteitsopbouw van de lokale gemeenschappen, waarbij onder meer het hergebruik van oudere grafvelden wordt gezien als het leggen van een claim op het landschap 606. 

Frankrijk

Een belangrijke impuls voor de herkenning en het onderzoek van deze boerderijen was zeker wat Frankrijk betreft, de luchtfotografie. Uit het werk van R. Agache resulteerde niet alleen de ontdekking van talloze villae maar evenzeer van de fermes indigènes 607. Echt grootschalige vlakdekkende opgravingen in het noorden van Frankrijk werden echter pas goed en wel geïnitieerd in het begin en midden van de jaren 1980 met opgravingen zoals bv. te Conchil-le-Temple 608, Missy-sur-Aisne en Jansen & Fokkens 1999; Schinkel 1998; Wesselingh 2000.

Roymans & Tol 1996.

595 Koot & Berkvens 2004.

596 Hiddink 2005a.

597 Hiddink 2005b.

598 Heeren 2006.

599 Willems 1983.

600 Slofstra et al. 1982; Slofstra 1991.

601 Kooistra 1996.

602 Sier 2003; Koot & Berkvens 2004.

603 Slofstra 1991.

604 Roymans 1996a-b, 1999.

605 Roymans 1996a; Roymans & Gerritsen 2002.

606 Gerritsen 2003.

607 Agache 1978.

608 Leman-Delerive & Piningre 1981; Lemaire & Rossignol 1996.

593 594

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 68 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

Beaurieux-les-Grèves 609. Toch is het overzicht van A. Ferdière ‘Les campagnes en Gaule Romaine’ uit 1988 nog sterk gericht op de beschrijving van villae en is er van fermes indigènes niet of nauwelijks sprake 610. Met de invloedrijke bundel ‘De la ferme indigène à la villa Gallo-Romaine’ 611 kwam hierin echter fundamenteel verandering en de publicatie zal een blijvende impact hebben op de studie van de landelijke bewoning, onder meer door aan te tonen dat sommige zgn. typische aspecten van de architectuur van het villadomein zoals de rectilineaire enclosure, in feite hun oorsprong vonden in preRomeinse lokale of regionale ontwikkelingen.

Met de explosieve groei van de preventieve archeologie in Frankrijk sinds het midden van de jaren 1980 onder impuls van AFAN en later INRAP kwam een massale dataset ter beschikking die toelaat om de late ijzertijd en Romeinse rurale landschappen in detail te bestuderen op lokale en regionale schaal.

Vooral de tientallen hectares grote afgravingsvlakken lieten toe om volledige complexen en hun onderlinge samenhang in een (diachroon) landschapsperspectief te plaatsen, de grote variabiliteit ervan te erkennen en de evolutie in de landbouweconomie uitdrukkelijk aan bod te laten komen612. Naar sociale verklaringsmodellen toe blijft de archeologie van de landelijke bewoning uit de Romeinse tijd echter nog steken in een opvallend strak binair romanisatiediscours en maar zeer recent wordt uit Frankrijk zelf aangedrongen op een nieuwe kijk op het fenomeen… ‘Faut-il déromaniser l’archéologie des campagnes Gallo-Romaines ?’ 613 

Groot-Britannië

Groot-Britannië kent een lange traditie van archeologisch onderzoek van landelijke nederzettingen onder meer door de ontwikkeling van de luchtfotografie en de ‘rescue archaeology’ in de jaren 1960.

Al twee decennia later konden de eerste vormen van regionale en supraregionale synthese worden voorgesteld614. Uit het Brits onderzoek en de daar ontwikkelde visies op romanisatie groeide het idee van het bestaan van een grote diversiteit in landelijke bewoningsvormen en ‘landscapes’. In 1989 ontwikkelde Hingley in een overzichtswerk over landelijke bewoning in Britannia ook sociale verklaringsmodellen voor architecturale discrepanties zichtbaar in en tussen de sites onderling 615.

Verklaringen worden niet alleen in economische, maar ook in sociale, culturele en politieke oorsprong gezocht. Dit idee werd ook onderschreven door Dark & Dark, maar zij plaatsten de landelijke nederzettingen uitdrukkelijk in een landschapsperspectief ondersteund door paleo-ecologisch onderzoek 616. Concepten als ‘native landscapes’ en ‘villa and non-villa-landscape’, maar ook de grote onderlinge verschillen tussen regio’s komen aan bod. Taylor legt er recenter de nadruk op dat het onderzoek van rurale gemeenschappen (in Groot-Britannië) in een structuralistisch perspectief van continue verandering moet gezien worden en kent een grote rol toe aan de contextueel geïntegreerde studie van de materiële cultuur en architectuur van deze gemeenschappen, vooral dan in het analyseren en duiden van de onderlinge variabiliteit 617. Hij wijst echter ook op de dringende nood aan nieuwe studies terzake die het descriptieve- en siteniveau overstijgen. Vooral sinds de komst van PPG16 en de commerciële archeologie werden volgens Taylor weinig pogingen ondernomen tot analyse en synthese van de toegenomen dataset 618. Regionale variatie in landelijke bewoning, boerderijen in inheemse traditie en materiële cultuur worden in de twee meest recente syntheses met

Haselgrove 1996.

Ferdière 1988a-b.

611 Bayard & Collart 1996.

612 Zie bv. Marion & Blanquart 2000; Malrain et al. 2002; Lepetz & Matterne 2003; Courbot-Deweirdt 2004; Ferdière 2006 en Ferdière et al. 2006.

613 Ouzoulias 2007, 22.

614 Miles 1982; Higham 1989; Millet 1990, 1992.

615 Hingley 1989.

616 Dark & Dark 1997.

617 Taylor 2001, 2007.

618 Taylor 2007, 3-4.

609 610

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 69 van 275

betrekking op rurale bewoning inderdaad als dé belangrijke onderzoeksobjecten in het kader van de analyse van de romanisatieprocessen van rurale gemeenschappen in Britannia beschouwd619. 

Het Duitse Rijngebied en Luxemburg

In de aangrenzende gebieden van Luxemburg en Duitsland tot slot werd ook een landschappelijke aanpak in het onderzoek van landelijke nederzettingen voor ogen gehouden. Hoger al verwezen we naar het pionierswerk nabij de Elbe- en Wesermondingen. Onder meer ook door de archeologische begeleiding van de grote projecten van bruinkooldagbouw werden in het Rijnland aanzienlijke inzichten verworven in de ontwikkeling van het rurale landschap. Verschillende studies brengen data aan maar een synthese, in het bijzonder wat betreft de landelijke nederzettingen, schijnt vooralsnog te ontbreken 620.

LANDELIJKE BEWONING UIT DE ROMEINSE TIJD IN VLAANDEREN 

Organisatorische aspecten: de ruimtelijke en periodische versnippering van het onderzoek en de gevolgen voor de wetenschappelijke kennis van de boerderijen in inheemse traditie

Enkele microregio’s en deelaspecten niet te na gesproken, staat het onderzoek van landelijke ‘inheems-Romeinse’ bewoning (boerderijen, lokale centra,…) in Vlaanderen nog in zijn kinderschoenen wanneer we het vergelijken met de ons omringende landen. De geschiedenis van het onderzoek van dergelijke sites volgt weliswaar de trend gezet in onze buurlanden, de wijze waarop het concreet heeft vorm gekregen kan meer als versnipperd worden omschreven en dit zowel voor wat betreft het aantal opgravingen, hun omvang als de wetenschappelijke studie en interpretatie ervan. Het onderzoek dat in het Antwerpse werd gevoerd in de jaren 1970-1980 was zeker baanbrekend voor zijn tijd en de resultaten sloten goed aan bij wat er in de aangrenzende delen van Nederland op dat moment werd ontdekt. Dit onderzoek viel in de jaren 1990 van vorige eeuw echter terug en tot een internationaal teruggekoppelde wetenschappelijke synthese van het landelijk bewoningspatroon - in het bijzonder voor wat de boerderijen in inheemse traditie betreft - kon het niet komen. Wel werd een goed inzicht verkregen in de courante houtbouwtradities 621. Vanuit Nederland werden de Vlaamse resultaten wel meegenomen in synthetiserend onderzoek 622.

Hoewel in het decennium 1995-2005 in andere Vlaamse regio’s zoals het zandgebied tussen Gent en Brugge een aanzienlijke vooruitgang werd geboekt in het aantal aangesneden sites, situeert de karakterisatie ervan, gezien vanuit een internationaal onderzoeksperspectief (supra), zich nog in een embryonaal stadium (infra). Zelfs het grootste wetenschappelijke regionale onderzoeksprogramma m.b.t. rurale bewoning ooit gevoerd in Vlaanderen 623 leverde wel een grote hoeveelheid aan interessante informatie over materiële cultuur; grafritus en verspreiding van bewoning op, een goed inzicht in de nederzettingsstructuur zelf kon niet worden verkregen op basis van de enkele delen van nederzettingen en een tweetal volledige huisplattegronden. Nochtans kan men zeker uit de resultaten van veldprospectie 624, luchtfotografie 625 en uit de onderzoeksresultaten van de aangrenzende gebieden in de buurlanden afleiden dat de landelijke nederzettingen uit de late ijzertijd en de Romeinse tijd ook kwantitatief sterk aanwezig moeten zijn in het Vlaamse bodemarchief. Dit inzicht kon voor het eerst ook in Vlaanderen min of meer met cijfers op grote schaal worden geïndiceerd bij de aanleg van de aardgasleiding Zeebrugge-Raeren die Vlaanderen doorsneed in 1997-1998 626.

Hingley 2004; King 2004.

Lenz 1999a-b; Häffner & von Schnurbein 2000.

621 De Boe 1988b.

622 Slofstra 1991; Roymans 1996a.

623 Leie-Scheldegebied: Vermeulen 1992a.

624 Cfr. Vermeulen 1992a.

625 De Clercq & Semey 2005.

626 De Clercq et al. 2005b.

619 620

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 70 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

Tot 2007 werden in Vlaanderen echter maar twee boerenerven min of meer volledig opgegraven en dit in Aalter 627 en in Brugge 628. Dit betekent dat op deze plaatsen zowel het bewoningsareaal zelf bestaande uit de huizen, bijgebouwen, waterputten en eventuele andere gerelateerde fenomenen, als het greppelsysteem dat de nederzetting omheinde (‘enclosure’) zo goed als volledig werden onderzocht. Tot welk ruimer netwerk van onderling in het landschap gestructureerde complexen beide erven behoorden, kon echter niet worden uitgemaakt. Van sommige sites zoals Oelegem 629, Neerharen-Rekem 630, Donk 631 of Brecht-Zoegweg632 is het aannemelijk dat ze vrij volledig werden onderzocht, al werden er geen echte begrenzingen vastgesteld en situeren de gebouwen zich tot aan de rand van het opgravingsvlak. Daarnaast kwamen sinds 1960 nog verschillende fragmenten van duidelijke boerderijen in inheemse traditie op minstens 60 plaatsen in Vlaanderen aan het licht.

Meestal betrof het delen van de woonarealen (huizen, bijgebouwen en waterputten) en/of greppels.

Na het pionierswerk in de Antwerpse Kempen tijdens de jaren 1970-1980 kenden vooral de zandige gronden van Oost- en West-Vlaanderen sinds 1990 een duidelijke toename in het onderzoek van landelijke nederzettings(delen). Ter illustratie kan aangehaald worden dat er in Oost-Vlaanderen in een periode sinds de aanvang van het archeologisch onderzoek in het gebied rond 1960 tot in 1995 maar 6 volledige huisplattegronden van houten boerderijen uit de Romeinse periode aan het licht kwamen, maar dat in de veel kortere tijdsspanne van 1995 tot 2000 er 16 bijkwamen en tussen 2000 en 2007 nog eens 28. Dit mag enerzijds wel als een kwantitatief significante vooruitgang beschouwd worden, die wellicht deels te duiden is door het in voege treden van het decreet op het archeologisch patrimonium (1993) en persoongebonden motivaties; anderzijds is het evenzeer tekenend voor de beperktheid van de kennis en interpretaties gemaakt voorheen. Bovendien, met één grootschalig onderzoek in Evergem (O.-Vl.) kwamen er in dit gebied op één plaats alleen al op minder dan twee jaar (2006-2007) zo goed als 12 volledige erven en 17 huisplattegronden bij 633. Dit illustreert alleen al op kwantitatief vlak de beperktheid van de vergaarde kennis en de gemaakte interpretaties tot op 2005 ten volle. Net als in buitenlandse projecten van gelijkaardige omvang is in dit project overigens de grote landschappelijke uitgestrektheid van deze nederzettingen gebleken, gekoppeld aan een lage gemiddelde sporendensiteit. Met andere woorden, de complexen zijn groot, het bewoningsareaal zelf is klein en maar een beperkt deeltje van een landschappelijk breder gestructureerd geheel. Het project Kluizendok resulteert in zijn methodologische consequenties dan ook vooral in de noodzaak tot het erkennen van de lage spoordensiteiten in proefsleuven als relevant criterium voor het organiseren van grootschalige vlakdekkende opgravingen, nodig om tot een goede karakterisatie van de landelijke bewoningsstructuur te komen. Het opgraven van een bewoningskern met gebouw, waterput en bijgebouwen impliceert verder ook geenszins dat daarmee alle kennis van het boerenerf vergaard werd, wel integendeel. Ook de grachtensystemen, poelen, waterputten en bijgebouwen die veraf liggen van het klassieke bewoningsareaal, maken integraal deel uit van het complex en dienen onderzocht te worden. Deze werden overigens soms als ‘off-site’ gekarakteriseerd, een interpretatie die, gezien de landschappelijke omvang van deze nederzettingen in tegenstelling tot de kleinschaligheid van het in doorsnee gevoerde onderzoek, zeker als voorbarig kan worden beschouwd. 

Oorzaken voor de versnippering

Naast de nood aan een landschappelijke visie op het fenomeen landelijke nederzetting en dus ook de nood aan grote afgravingsvlakken, wijzen de data op Vlaams niveau tot op heden evenzeer op de beperktheid van de vergaarde kennis en synthese. Voor welbepaalde microregio’s kan wellicht een aanvang gemaakt worden met een initiële wetenschappelijke analyse van het fenomeen ‘landelijke De Clercq & Mortier 2001, 2003.

Hollevoet & Hillewaert 2002.

629 De Boe & Lauwers 1979, 1980.

630 De Boe 1985f.

631 Van Impe 1983.

632 Delaruelle et al. 2004, 196-235.

633 De Clercq et al. 2007c; Laloo et al. 2008.

627 628

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 71 van 275

nederzetting’, op Vlaams niveau is de kennis echter geografisch en structureel gezien erg gefragmenteerd (infra). De oorzaken voor de slechte, of beter, de gefragmenteerde kennis van dit bewoningstype (en andere soorten sites uit verschillende periodes) zijn velerlei en zowel van externals internarcheologische aard. We menen er in willekeurige volgorde minstens vijf te kunnen opsommen: 1.

Het gebrek tot op heden aan systematisch ruimtelijk grootschalig en vlakdekkend archeologisch onderzoek in Vlaanderen;

2.

De grote fragiliteit, doorgaans lage densiteit over grote oppervlakten en de soms moeilijke leesbaarheid van de grondsporen samen met de doorgaans lagere aantallen en fragielere categorieën materiële cultuur die dergelijke boerderijen karakteriseren en bijgevolg het niet of slecht herkennen van grondsporen bij grondwerken en opgravingen;

3.

Het door beleids- en beheersarcheologen, (onbewust) ruimtelijk niet of te beperkt weerhouden van deze complexen voor opgraving op basis van lage sporendensiteit in proefsleuvenonderzoek onder het motto: ‘Kan men de kosten van grote af/opgravingen rechtvaardigen voor lage sporendichtheden?’;

4.

De jarenlange onbewust gestuurde interesse bij de archeologen als gevolg van het koloniaal en politiek geïnspireerde romanisatieparadigma met het daaruit voorvloeiend onderscheid tussen het cultureel superieure ‘Romeins’ en het ondergeschikte barbaarse ‘Inheems’ waarbij de aandacht voornamelijk werd toegespitst op de stenen villae als uitingen van de ‘Romeinse’ cultuur;

5.

Het tekort aan grootschalige wetenschappelijke onderzoeksprojecten die het multidisciplinair onderzoek van deze lokale boerengemeenschappen in een landschappelijk en sociaaleconomisch perspectief als objectief hadden en hebben.

Het zou ons te ver leiden om op elk van deze factoren individueel in te gaan. Feit is alleszins dat door de onder (2) aangegeven fragiliteit en lage sporendensiteit en door het basisgebrek aan onderzoek van deze fenomenen in het nabije verleden als gevolg van (4) en (5), deze boerderijen zoals onder (3) aangegeven steeds vaker dreigen te ontsnappen aan - cfr. (1) grootschalig vlakdekkend - onderzoek in beheersmatige context, of in het beste geval, maar deels zullen worden onderzocht. Dit kan leiden tot interpretatieve self-fullfilling prophecies en bijgevolg een vertekende beeldvorming over het verleden opwekken. 

De Romeinse boerderijen in inheemse traditie in Vlaanderen: een regionaal gedifferentieerde analyse

We hebben ervoor gekozen om in het verdere betoog de status quaestionis van de kennis van de inheems-Romeinse boerderijen per landschappelijk bepaalde deelregio te bieden. Op deze wijze kan niet alleen de historiografie, maar vooral ook de diversiteit van het landelijke inheemse bewoningspatroon, zoals we het momenteel uit de archeologie menen te kunnen reconstrueren, beter begrepen worden. De kern van het overzicht wordt gevormd door opgravingen waar een (gedeeltelijk) zicht kon worden verkregen op de structuur van de nederzettingen. De vele kleine waarnemingen van grachten, paalkuilen en waterputten die her en der verspreid over Vlaanderen aan het licht kwamen, werden niet in dit overzicht opgenomen, omdat niet kan uitgemaakt worden tot welke nederzettingsvorm ze exact behoorden.

De Antwerpse zandgronden Het onderzoek van de landelijke bewoning uit de Romeinse tijd stak in Vlaanderen goed en wel van wal op de Antwerpse zandgronden. Enkele amateurs (waaruit later de AVRA zou groeien) en G. De Boe (NDO) konden tijdens de jaren 1960 en 1970 heel wat opgravingen verrichten, niet alleen in vici, maar

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 72 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

ook op boerderijen in inheemse traditie zoals te Mortsel 634, Oelegem 635 en Ekeren 636. Oostelijker, in de Demervallei, kon eveneens een grote landelijke nederzetting worden aangesneden in Donk 637. Het complex van Donk vangt aan in de 1ste eeuw en zou tot de 3de eeuw hebben blijven bestaan. Nadien kwamen Franken er zich vestigen, getuige minstens twee hutkommen, een langhuis, waterput en grafveld. De site van Mortsel is bijzonder wegens de imposante omgrachting, de afwijkende houtbouw met aanbouw van een stenen kelder en kan volgens Slofstra een zgn. proto-villa zijn en dus een aanwijzing vormen voor sociale differentiatie 638. De andere genoemde nederzettingen kenmerken zich door de clustering van meerdere woonstalhuizen van het type Alphen-Ekeren, omgeven door enkele bijgebouwen en waterputten; ze behoren duidelijk tot een meerfasige, plaatsvaste nederzettingsvorm zonder enclosure (of buiten opgravingsvlak gelegen). Het Alphen-Ekeren huis uit de Ekeren ‘De Wilgenhoeve’ dat Ibens publiceerde 639 is overigens het eerste in Vlaanderen waarin een potstal werd herkend, i.e. een al of niet intentioneel éénmalig gegraven of anderzijds geleidelijk door herhaaldelijke ruiming verdiept stalgedeelte (infra). In Donk 640 werden bij de Alphen-Ekerenhuizen eveneens drie potstallen herkend 641.

Medio de jaren 1980 en later leverde de site van Wijnegem heel wat nieuwe data op. Een viertal huizen van type Oss-Ussen (5A) en enkele bijgebouwen en waterputten dateren er uit de overgang van de late ijzertijd naar de Romeinse tijd 642. Wat later werd er westelijker een 2de-eeuws gepalissadeerd complex van 29 x 32 m gevonden, waarvan men op basis van de depositie en voorkomen van munten en sieraden aanneemt dat het een heiligdom is geweest 643.

Met de aanleg van de HSL 644 werden op twee plaatsen ten noorden van Antwerpen boerderijen in inheemse traditie aangesneden: Ekeren-Het Laar en Brecht-Zoegweg. De site van Ekeren-Het Laar dateert uit de late ijzertijd en vroeg-Romeinse tijd en omvatte onder meer één Alphen-Ekerenhuis en twee woonstalhuizen die als overgangsvorm tussen het type Oss-Ussen en Alphen-Ekeren gelden 645.

De site van Brecht-Zoegweg is duidelijk jonger. Er werden 17 hoofdgebouwen herkend die duidelijk niet allemaal tot dezelfde occupatiefase behoren. Van een begrenzing van het erf werden geen sporen gevonden, enkele waterputten liggen rond het bewoningsareaal. Naast een overgangstype OssUssen/Alphen-Ekeren werden er voornamelijk woonstalgebouwen van het Alphen-Ekerentype gevonden. Zes hiervan bevatten resten van een (imposant) verdiept staldeel (‘potstal’) en bij zes huizen werden steunberen aangetroffen op de lange zijde, wat een lokale bijzonderheid kan genoemd worden (infra) 646. In Wijnegem-Vuurkruiserslaan kwam een imposant woonstalhuis van 28m lang aan het licht 647. Het was voorzien van een potstal. In 2005 tot slot werden delen van twee woonstalhoeves met potstal aangesneden in de Wilgenhoevestraat te Ekeren648, niet veraf gesitueerd van de eerdere vondst van een potstalhuis 649.

Het onderzoek van boerderijen in inheemse traditie op de Antwerpse zandgronden leverde dus verschillende boerderijen in inheemse traditie op die alle, met uitzondering van Mortsel en het De Boe 1966a.

De Boe & Lauwers 1979, 1980.

636 Ibens 1976.

637 Van Impe 1983, 1987; Van Impe et al. 1992, 559-561.

638 Slofstra 1991, 165.

639 Ibens 1976.

640 Van Impe 1983.

641 Daar ‘ingegraven kamer of stal’ genoemd: Van Impe et al. 1992, 560.

642 Cuyt 1985, 1991, 2007, 186-200.

643 Slofstra & Van der Sanden 1987; Sas & Cuyt 2003.

644 Delaruelle et al. 2004.

645 Delaruelle et al. 2004, 189-196.

646 Delaruelle et al. 2004, 196-228; Langohr et al. 2004.

647 Willems 1996; Annaert & Willems 1995; Cuyt & Willems 2004.

648 Bellens 2006.

649 Ibens 1976.

634 635

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 73 van 275

vierkant van Wijnegem, een sterk gelijkaardige opbouw en evolutie vertonen die aansluit met de patronen die ook op de Zuid-Nederlandse zandgronden werden vastgesteld. Sommige boerderijen (Ekeren-Het-Laar) lijken zich te ontwikkelen uit ijzertijderven; andere zijn - voor zover de opgegraven oppervlakte dat toelaat te stellen - recentere creaties. Alle kenmerken ze zich evenwel door een clustering van meerdere hoofdgebouwen, omgeven door bijgebouwen en waterputten. De sites lijken plaatsvast te zijn geweest voor meerdere generaties en hebben dus meerdere bouwfasen gekend. Qua huizen werden zowel de tweebeukige types Oss-Ussen (5A: vroeg-Romeins), het Alphen-Ekeren woonstalhuis, als een hybride vorm van beide types herkend. Potstallen zijn frequent gevonden en dateren voornamelijk uit de 2de en 3de eeuw.

Het Oost-Vlaamse zand- en cuestagebied Het archeologisch onderzoek op de Oost-Vlaamse zandgronden en van de boerderijen in inheemse traditie in het bijzonder is relatief intens geweest. Motors daarbij waren de activiteiten van verschillende opgravingsdiensten, initieel vooral het Seminarie voor Archeologie van de Gentse Universiteit, later Vakgroep Archeologie genoemd. Vanaf de jaren 1990 werden er ook door de Provincie en de intergemeentelijke diensten ADW en KLAD op verschillende locaties delen van Romeinse boerderijen onderzocht. Dit gebeurde meestal naar aanleiding van nood- of preventief archeologisch onderzoek en maar zelden uit wetenschappelijke vraagstelling.

Het onderzoek stak goed en wel van wal in de jaren 1960. Met de opgravingen van een urnenveld op de plaats Destelbergen-Eenbeekeinde vlakbij de Schelde kwamen steeds meer resten van een Romeinse nederzetting en begraafplaats aan het licht 650. Deze site werd gedurende jaren systematisch onderzocht over meer dan 1ha, wat leidde tot enkele interimrapporten, maar helaas geen syntheserapport. Alhoewel er geen huisplattegronden werden gevonden, kon op basis van waterputten en een gepalissadeerde omgreppeling met poortgebouw wel vastgesteld worden dat het om een Romeinse landelijke nederzetting in houtbouw ging. De aard ervan stelde de opgravers blijkbaar voor interpretatieproblemen en deze site ging de literatuur in als de mogelijke vicus Ganda 651. Wellicht werd deze kwalificatie toegekend wegens een gebrek aan een regionaal referentiekader en meer bepaald omdat men toen totaal nog geen idee had van de aard en grote densiteit van de Romeinse landelijke bewoning. Ondertussen mag blijken dat op basis van de voorliggende gegevens deze nederzetting geen kenmerken vertoont van een vicus en de site werd in 1990 dan ook als typisch landelijke nederzetting omschreven652. In dezelfde tijd werden er overigens nog op kleine schaal resten van vermoedelijke boerderijen in inheemse traditie aangesneden in Kruishoutem-Kerkakkers 653, Aalter-Houtem 654 en Huise-De Lozer 655.

Met het zgn. Leie-Scheldeproject ‘Archeologische inventaris en studie van de Romeinse bewoning in het zuiden van de Vlaamse Zandstreek’ werd door F. Vermeulen 656 en de Universiteit Gent vanaf het midden van de jaren 1980 tot de vroege jaren 1990 voor het eerst een grootschalig wetenschappelijk onderzoeksproject gevoerd dat zich tot doel stelde een inzicht te krijgen in de romanisatie van een specifieke landschappelijk bepaalde regio in Vlaanderen. Daarbij werden, getrouw de principes van de zgn. Landesaufnahme volgend, meerdere onderzoekssporen zoals prospectie, collectiestudie en opgravingen gevolgd. Hoewel het aantal opgravingen evenals hun omvang beperkt mag genoemd worden, werd voor het eerst inzicht verkregen in de verspreiding, structuur en materiële cultuur van de landelijke bewoning op regionale schaal waarbij vooral de sterke doorleving van inheemse tradities, geduid als ‘beperkte romanisatie’, naar voren kwam, dit in contrast met de zuidelijke leemgronden.

Van Doorselaer 1963; Van Doorselaer & Thoen 1967b; De Laet 1969a-b, 1976b; De Laet et al. 1968, 1976, 1986.

De Laet 1969a-b.

652 Rogge et al. 1990, 67.

653 De Laet et al. 1982.

654 De Laet & Van Doorselaer 1964, 1976; De Laet et al. 1967.

655 Van Doorselaer 1966b; Van Doorselaer & Thoen 1967c; Thoen 1968b.

656 Vermeulen 1987/1988; Vermeulen 1992a.

650 651

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 74 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

Opgravingen te Asper 657, Eke 658 en Sint-Martens-Latem 659 leverden telkens concentraties van palen en kuilen op, waarin (delen van) houten gebouwen werden herkend. Op de site van Asper sprong vooral de meervoudige omgreppeling en palissade van de nederzetting in het oog. In Eke werd een éénbeukig gebouw met standgreppel en ingang aan de korte zijde aangesneden, een zeer bijzonder type blijkbaar, want het werd sindsdien niet meer herkend in Vlaanderen. Op de site van Eke werden ook twee parallelle grachten gevonden. Ze oefenden een structurerende functie uit, want de gebouwsporen stonden er gelijnd tegenover en een hypothese als enclosure werd naar voren geschoven. Bij recenter onderzoek aan de overzijde van de N60 660 konden dezelfde grachten opnieuw worden aangesneden, maar nu bleek - door de lokale betere bewaring van karsporen - dat het een wegtracé betrof en geen omgrachting van de nederzetting. Ook in de recente campagne kwam een deel van een houten gebouw aan het licht dat zich naast de weg situeerde.

De opgravingspijler van het onderzoeksproject Leie-Schelde was echter vooral gefundeerd op het noodarcheologisch onderzoek op de bouwwerf voor Flanders Expo 661. Naast heel wat protohistorische en middeleeuwse sporen kwam er een onverhard Romeins wegtracé en naastliggende nederzetting en grafveld aan het licht. Alhoewel het onderzoek vaak in uiterst slechte omstandigheden moest worden gevoerd, werden parallel aan de weg toch een tweeschepig hoofdgebouw een éénschepig bijgebouw in Alphen-Ekeren traditie aangesneden. Ze vormden volgens de auteur de basis van de nederzetting die verder door de aanwezigheid van enkele waterputten en de vele paaltjes van onreconstrueerbare bijgebouwtjes gekenmerkt moet zijn geweest. Van enige omgreppeling van het erf werden geen sporen gevonden. Uit de datering van het aardewerk kon afgeleid worden dat de bewoning meerfasig moet geweest zijn en een periode tussen het midden van de eerste en het begin van de 3de eeuw heeft overspannen. Het Leie-Schelde onderzoek leverde tot slot vooral in SintMartens-Latem-Brakel 662, naast een deel van een boerderij in inheemse traditie met delen van woonhuizen, vooral duidelijke aanwijzingen op voor Laat-Romeinse, i.c. Germaanse occupatie onder de vorm van twee hutkommen en wat paalgaten.

In dezelfde tijd werden echter ook op andere locaties in Oost-Vlaanderen stukken van vermoedelijke boerenerven aangesneden, o.a. te Evergem-Spoorwegstraat 663 en Vinderhoute-Molenbrug 664. Deze laatste site is één van de weinige in zijn soort met duidelijke antecedenten uit de late ijzertijd. Van de structuur van de Romeinse nederzetting kwam echter weinig aan het licht. Het onderzoek dat te Evergem-Vierlinden 665 werd gevoerd leverde de resten op van een meerfasig omgreppelde en gepalissadeerde landelijke nederzetting. De exacte aard van deze site kon niet bepaald worden. Verder kwamen nog de mogelijke restanten van boerenerven in inheemse traditie aan het licht in Oudenaarde-Donk 666 en Elsegem-Kerkhove 667.

In het overzichtsartikel ‘Oost-Vlaanderen in de Romeinse tijd’ 668 werd een overzichtskaart geproduceerd die het onderzoek naar de landelijke bewoning tot op dan resumeerde. De kaart toont een duidelijke discrepantie tussen een dicht net van villae op de leemgronden en ‘andere nederzettingsvormen’ (bedoeld als boerderijen in inheemse traditie) op de noordelijke zandgronden (met inbegrip van het Waasland). Buiten de hoger geschetste opgravingsresultaten is dit beeld echter voornamelijk op basis van veldprospectie, toevalsvondsten of beperkte in situ waarnemingen Vermeulen 1986a-b.

Rogge & Vermeulen 1983.

659 Vermeulen 1989.

660 De Clercq et al. 2000.

661 Vermeulen 1983b, 1992a, 1993.

662 Vermeulen 1989.

663 Bourgeois et al. 1989a.

664 Bourgeois et al. 1987; Vermeulen & Bourgeois 1988.

665 Deseyn et al. 1984.

666 Parent et al. 1986/1987.

667 Rogge 1975; Rogge et al. 1990.

668 Rogge et al. 1990, 56.

657 658

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 75 van 275

gebaseerd. Met de vele prospectietheses die vanuit de Universiteit Gent werden gestimuleerd en vooral ook door de intensieve luchtfotografische prospectie die J. Semey uitvoerde, werd het stilaan echter duidelijk dat ook de zgn. arme zandgronden erg rijk waren aan archeologische sites, en zeker uit de Romeinse tijd. De ontdekking en opgraving van het castellum van Maldegem is hiervan een onverwacht en mooi voorbeeld. De opgraving van deze site bracht echter ook het bestaan van een oudere boerderij op de latere kamplocatie aan het licht 669. Een gebouw van 11 bij 6 m zou gevonden zijn, maar over de exacte structuur ervan is helaas niets gepubliceerd. Opvallend was de vondst in 1990 van een boerderijgebouw, waterput en greppelsysteem in Sint-Gillis-Waas t’Hol 670. Door de vondst van een mogelijk Germaanse pot in een kuiltje wat verderop op het nederzettingsterrein en door het gebrek aan diagnostische vondsten uit de paalkuilen werd de site als een ‘Romeins-Germaanse’ nederzetting getypeerd waarbij het huis als Germaans werd omschreven. Nochtans bevatten de grachten en de waterput, maar ook de paalkuilen (gefragmenteerd) Romeins aardewerk. Een houten boerderijgebouw kwam tot slot aan het licht bij de werken voor de aanleg van het Europark-Zuid in Sint-Niklaas 671. Medio jaren 1990 waren er uiteindelijk weinig ruimtelijk uitgestrekte in situ gegevens van boerenerven gekend: de teller stond op amper twee ruim opgegraven erven (Sint-Gillis-Waas-‘tHol en Sint-Denijs-Westrem), vijf volledige huisplattegronden (in Eke, Sint-Gillis-Waas-‘tHol, Sint-Niklaas en Sint-Denijs-Westrem), stukken van (bij)gebouwen, wat spiekers en bijgebouwen, waterputten en enkele delen van de omgreppelingen en palissades. Dit is zeker schraal te noemen wanneer we vergelijken met de Antwerpse zandregio, maar vooral ook met de buurlanden waar op die momenten al enkele overzichtswerken over de landelijke bewoning werden gepubliceerd (supra).

Volgend op het in voege treden van het decreet op het archeologische patrimonium (1992; 1994) werden door de provinciale dienst Monumentenzorg & Cultuurpatrimonium en enkele Waaslandse gemeenten stappen gezet om tot een meer gestructureerde opvolging van bouwwerken te leiden. Dit leidde tot de ontdekking van meerdere grotere delen van nederzettingen uit verschillende perioden.

Met de aanleg van de aardgasleiding van Zeebrugge naar Raeren (1997-1998) en enkele aftakkingen werd voor het eerst een grote en systematisch gevolgde kijk op het archeologisch patrimonium van de provincie verkregen. Door de 20 m brede afgravingen over kilometers lang konden (soms grote) delen van boerderijen in inheemse traditie worden opgemerkt in Maldegem 672, Oostwinkel 673, Zomergem 674 en verder oostelijker bij de Schelde in Berlare 675 en in Zele 676. Op de laatste site werden overigens sporen aangetroffen van de aanwezigheid van Germaanse immigranten uit de (late) 3de eeuw 677. Deze opgravingen leverden alle meerdere (delen van) houten boerderijgebouwen op en lieten soms toe om delen van het greppelsysteem te herkennen (bv. Zele). Ook op werven voor de bouw van collectoren van Aquafin werden delen van vermoedelijke boerderijen in inheemse traditie gevonden, al blijven hier de waarnemingen beperkt in breedte in vgl. met de aardgasleidingen 678. In het kader van de opvolging van de aanleg van een sportterrein werd in Knesselare-Flabbaert 679 een wegtracé en twee naastliggende houten gebouwen met kruisvormige palenzetting aangetroffen. Bij het preventief onderzoek voor de aanleg van de zgn. zuidelijke omleidingsweg te Zele werden boerderijen uit de vroege en late ijzertijd en de Romeinse tijd aangesneden 680. Veel zicht op de structuur van de Romeinse nederzetting werd er niet verkregen. Met de bouw van woonverkavelingen en vooral van industrie- en KMO-terreinen werd vooral gedurende de laatste jaren heel wat ruimtelijke Thoen 1991b, 190.

Hollevoet & Van Roeyen 1991, 1995.

671 Van Roeyen 1993.

672 Crombé 1997a; Crombé et al. 1998, 2005.

673 De Clercq & Kneuvels 1998; De Clercq 2005a.

674 De Clercq & Thoen 1998.

675 De Clercq & Van Rechem 1999; De Clercq et al. 2005c.

676 De Clercq et al. 2003, 2005a.

677 De Clercq & Taayke 2004.

678 Deinze: De Clercq & Deschieter 2000 en Eke: De Clercq & Mortier 2002.

679 De Clercq & Thoen 1998.

680 De Clercq et al. 2003, 2005c.

669 670

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 76 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

inzicht vergaard; eerder dan lineaire betrof het immers vlakdekkende projecten. In Maldegem kwam op een bronstijdgrafveld een deel van een mogelijke boerderij in inheemse traditie aan het licht met o.a. een éénschepig gebouwtje 681. Bij de aanleg van het industrieterrein van Sint-Gillis-Waas werden twee erven bestaande uit een hoofdgebouw (waarvan één met potstal), waterput en bijgebouwen (palenzwerm) aangetroffen 682. Beide lagen naast een aarden weg en enkele perceelsgrachten lijken het landschap rondom de erven te structureren. Op het kantorencomplex Merelbeke-Axxes werd een hoofdgebouw met potstal, bijgebouwen, een waterput en een deel van de omgreppeling gevonden 683.

Even verderop in Merelbeke-Dijsegem 684 gingen meerdere boerderijen in inheemse traditie op de fles omdat er geen archeologisch onderzoek kon plaatsvinden bij de aanleg van een grote woonverkaveling. Boerderijgebouwen met bijhorende waterputten en bijgebouwen en soms ook stukken van de omgreppeling van de nederzetting kwamen ook in het Waasland door de activiteiten van de ADW aan het licht. Dit gebeurde in de context van infrastructuurwerken voor industrie- en woningbouw zoals in Sint-Niklaas-Europark-Zuid 685, Sint-Gillis-Waas-Houtvoort 686, Kruibeke-Argex687 en Nieuwkerken-Wallenhofwijk, waar een potstal werd aangetroffen 688.

In Aalter-Langevoorde kon tussen 1999 en 2001 door een gezamenlijke opgraving van de provincie en het IAP voor het eerst een goed inzicht worden verkregen in de evolutie en uitzicht van een boerderij in inheemse traditie 689. Op een 3,5 ha groot areaal kwam onder andere een omgreppelde site uit de late ijzertijd aan het licht en een boerderij uit de vroeg- en midden-Romeinse tijd. Opvallend is dat hier duidelijk sprake is van topografische continuïteit in de bewoning. Immers, na de opgave van de enclosure uit de late ijzertijd net voor de Gallische oorlog, werd kort nadien omstreeks het begin van de jaartelling een vierkant areaal van ca. 150 bij 150m met een dubbel rectilineair grachtensysteem omgeven. Het centrale omgreppelde terrein bleef initieel leeg. Tussen de twee grachten werd aan de noordelijke zijde van de enclosure echter een toren of zware spieker opgericht en recht tegenover aan de zuidelijke zijde verrees een zware 9-postenspieker, later uitgebreid tot 12 posten. Vlakbij bevonden zich meerdere bijgebouwen en een Alphen-Ekeren huis. Uit de vondst van een depot van aardewerk en de 14C dateringen kan de bouw van dit complex in de Augusteïsch-Tiberische tijd worden gedateerd. De vele importvondsten en de voor de regio zeer uitzonderlijke egaal witte kalkbepleistering van de muren, geven aan dat de bewoners wellicht tot een vorm van lokale elite behoorden of minstens hun status materieel tot uitdrukking wensten te brengen. In het midden van de 1ste eeuw werd een nieuw Alphen-Ekerenhuis gebouwd en een waterput aangelegd in het midden van het omgrachtte areaal. In deze tijd werd ook tertiair veen ontgonnen. Het is niet duidelijk of de site bewoond was in de vroege 2de eeuw. Rond het midden van de 2de eeuw lijkt dat wel zo te zijn.

Minstens één en wellicht twee huizen functioneerden toen op het areaal waarvan de vroeg-Romeinse enclosure niet meer in gebruik was. Uit de vondsten van grote platen leisteen gebruikt als dakbedekking en roodbeschilderde wandbepleistering mag misschien worden verondersteld dat de bewoners nog steeds een zekere status tot uitdrukking wensten te brengen. In de 3de eeuw lijkt de occupatie hier echter op te houden en te verschuiven naar het noordwesten. Daar werd een driebeukig gebouw, waterput en grachtensysteem aangetroffen. Naar vorm toe vertoont het complex in Aalter heel wat parallellen met Noord-Franse fermes indigènes, al sluiten de huistypes aan bij wat voor de Nederlandse en Antwerpse zandgronden werd gevonden (infra). Wanneer uiteindelijk in 2000 en 2003 een nieuw bilan verschijnt van tien jaar archeologisch onderzoek naar de Romeinse periode in OostVlaanderen dan valt het vooral op dat er aanzienlijke kenniswinst te noteren viel voor wat betreft de Bourgeois et al. 1994.

Van Hove & Van Roeyen 1998; Vermeulen et al. 1998a; Vermeulen 2001b.

683 De Clercq 1999b; De Clercq et al. 2004.

684 Deschieter et al. 2001.

685 Van Roeyen 1993.

686 Van Roeyen 1998a, 1999b.

687 Van Roeyen 1997.

688 Van Roeyen 1998b.

689 De Clercq 2000a; De Clercq & Mortier 2001, 2003; De Clercq et al. 2007a; De Clercq & Van Strydonck 2007.

681 682

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 77 van 275

vroeg- en midden-Romeinse boerderijen in inheemse traditie en de huisplattegronden in het bijzonder 690.

Sinds 2005 werden er op meerdere plaatsen resten van inheemse-Romeinse boerenerven gevonden.

In het kader van infrastructuurwerken werden delen van zo’n sites aangesneden in Knesselare 691, Kruibeke-Hogenakkerhoek 692, Vrasene-Profruco 693 en Zulte 694. Op de site van Kruibeke werd bovendien een gebouw met potstal gevonden. Daarnaast was vooral sprake van kenniswinst op de sites van Knesselare-Kouter en Evergem-Kluizendok. In Knesselare-Kouter 695 werd een tweefasige boerderij met greppelsysteem en waterput aangetroffen. Twee Alphen-Ekeren huizen werden er vervangen door twee tweebeukige huizen met een buiten de korte zijde staande nokstaander. In deze tweede fase was de nederzetting gelegen langsheen een wegtracé en van een omgreppeling voorzien.

Wat westelijker werd een enigmatische site aangesneden dat voorlopig als een inheemse versterking wordt omschreven. Het betreft een vierkant complex waarvan de begrenzing aan 3 zijden bekend is.

Aan de zijde die naar de weg toe kijkt bestond het verdedigingssysteem uit een diepe standgreppel die in claviculavorm een smalle toegang maakt. Aan de andere zijdes werd een palissade aangebracht waarin aan de westelijke zijde twee zware poortgebouwen stonden. Het binnenplein bezat naast een trapeziumvormige spieker geen duidelijk herkenbare structuren. Op basis van het aardewerk en de 14C dateringen wordt deze site in de 3de eeuw gedateerd. Uit de verschillende mogelijke interpretaties - religieus complex, veekraal, versterking - werd voorlopig de laatste als werkhypothese weerhouden.

Tot slot dient zeker het grootschalige onderzoeksproject Kluizendok vermeld te worden 696. De 170 ha grote uitbreidingszone voor de Gentse haven werd met proefsleuven afgetast en ca. 16 ha hiervan werden weerhouden voor vlakdekkend archeologisch onderzoek, verdeeld over twee onderzoekszones: Zandeken en R4-Hultjen. Het betreft een slecht gedraineerd zandgebied dat blijkbaar vooral in de Romeinse tijd (2de-3de eeuw) werd uitgekozen voor bewoning en in die zin mag men dan ook van een kolonisatie van een landschap spreken. Verspreid over het gebied werden 12 erven en 17 hoofdgebouwen aangetroffen, aangevuld met vele bijgebouwtjes en 21 waterputten. Een Romeinse weg lijkt de centrale as te vormen waarop de bewoning zich entte. Na het verlaten van het gebied trad een intense vernatting op. In tegenstelling tot de strakke erfstructuur van AalterLangevoorde tekende zich in Kluizen wel duidelijk een minder geordend geheel af, waarbij ook curvilineaire enclosures een rol speelden. Kenmerkend is wel dat de erfopbouw vrijwel steeds bestond uit een (soms hersteld) hoofdgebouw, één of meerdere bijgebouwen en een waterput. Enkele potstallen en uitlopen voor vee geven duidelijk aan dat veeteelt een belangrijke activiteit moet zijn geweest. Het onderzoek in Kluizendok heeft naast een grote wetenschappelijk belang meerdere methodologische consequenties in het herkennen en evalueren van Romeinse boerderijen in inheemse traditie (supra).

Het West-Vlaamse Zandgebied en de pleistocene kustrandzone De zandige kustrandzone en het hinterland (driehoek Torhout-Tielt-Brugge) waarin naast zand ook ondiep tertiair voorkomt (bv. in de regio Aartrijke, Torhout of Oedelem) vormden vooral vanaf de late jaren 1980 en in de jaren 1990 het voorwerp van intensief archeologisch onderzoek, uitgevoerd door Y. Hollevoet (IAP) en B. Hillewaert (Stedelijke Archeologische Dienst Brugge), deze laatste voor wat betreft het groot-Brugse grondgebied. Fig. 1, de grafiek die de evolutie in ontdekte gebouwplattegronden uit boerderijen in inheemse traditie resumeert, maakt voor dit gebied zeer goed

De Clercq 2000a, 2003.

Hoorne et al. 2006; Hoorne & Vanhee 2006.

692 Van Vaerenberg et al. 2007.

693 Jeroen Van Vaerenbergh, pers. meded.

694 Verbrugge et al. 2008.

695 De Clercq et al. 2006a-b, 2007b.

696 De Clercq et al. 2007c; Laloo et al. 2008.

690 691

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 78 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

duidelijk dat de kennis van de landelijke bewoning zoals zo vaak in Vlaanderen sterk berust op persoonsgebonden motivaties.

Het kustrandgebied wordt doorkruist door belangrijke Romeinse wegen zoals de Zandstraat, de Zeeweg en mogelijk ook de Antwerpse Heirweg. Behoudens heel wat prospectie en werfcontroles werden op verschillende locaties ruimere delen van boerderijen en begraafplaatsen in inheemse traditie aangesneden, waarbij vooral de site van Brugge-Refuge (deelgem. Sint-Andries) nabij de Zandstraat belangrijke resultaten opleverde die de kennis van deze erven op Vlaams niveau aanzienlijk stoffeerde 697. Deze meerfasige nederzetting valt op het eerste gezicht vooral op door zijn gestructureerde uitleg met rectilineaire enclosures die een centrale open plaats omgeven. Langsheen en tegen de omheiningsgrachten aan ontwikkelden zich zeven ruimtelijk onderscheiden ‘bij-erven’, telkens bestaande uit een hoofdgebouw en meestal een bijhorende waterput en spiekers. Vijf van deze clusters werden zeker tweemaal herbouwd op dezelfde plek. Alhoewel het geheel zeer uniform overkomt, is het verre van zeker dat alle clusters gelijktijdig functioneerden698. De nederzetting is wellicht ontstaan tijdens de vroege 1ste eeuw en lijkt tot in de 3de eeuw bewoond te zijn geweest. Er werden minstens 12 gebouwplattegronden ontdekt, waarvan er vier een potstal bezaten. De huizen behoren zowel tot het klassieke tweeschepige Alphen-Ekeren-type als de éénschepige kruisvormige configuraties en evoluties daarvan (infra: houtbouw). Deze nederzetting lag bovendien in een druk bewoond en ontgonnen landschap want vlakbij op de sites Kosterijstraat en Molendorp kwamen greppels, waterputten en een gebouw aan het licht die erop wijzen dat meerdere boerderijen in inheemse traditie in hetzelfde kleine gebied actief waren 699. Het gebouw van de site Molendorp bestond eveneens uit een kruisvormige palenconfiguratie.

Op de site van Varsenare ‘dHooghe Noene ook nabij de Zandstraat gelegen, kwam een deel van een erf uit de 1ste eeuw aan het licht 700. Opvallend was de vondst naast een greppel van een tweeschepig gebouw dat een overgangstype is tussen het type Oss-Ussen en Alphen-Ekeren. In de paalkuilen en in een kuil vlakbij werd een stort van (verbrand) handgemaakt en wat gedraaid aardewerk gevonden dat toelaat om dit erf in de Flavische tijd te dateren. In het kustrandgebied werden verder kleinere stukken van mogelijke boerderijen in inheemse traditie aangesneden in Roksem 701, Damme-Stoofstraat 702 en Damme-Antwerpse Heirweg 703. In het geval van de Stoofstraat betreft het een deel van een meerfasige gebouwplattegrond en een greppelsysteem. Bij de site Antwerpse Heirweg werden naast grachten en waterputten vier rechthoekige en zwaar met palen gefundeerde gebouwtjes gevonden (stallen?) en ook een mogelijk restant van een potstal 704.

Meer in het binnenland gelegen werd bij de aanleg van een dienstweg voor de bouw van de nieuwe Sluis te Beernem een deel van een boerderij in inheemse traditie gevonden 705. Naast grachten kwamen er vooral de resten van drie hoofdgebouwen -waarvan twee met potstal- en twee bijgebouwen aan het licht. Mogelijk betreft het een meerfasige site. Wat verderop in Oedelem werd uit de 14C dateringen en het aardewerk afkomstig van vierkante late ijzertijdmonumentjes, maar ook uit een dubbele rectilineaire enclosure, duidelijk dat de site ook nog in de vroeg-Romeinse tijd activiteit moet hebben gekend 706. Naast een Romeins grafveldje 707 en mogelijk wegtracé wijst de vondst van

Hillewaert 1996, 1997b; Hollevoet 1997, 2002c; Cooremans et al. 2002.

Pers. meded. Yann Hollevoet.

699 Hillewaert 1997a-c, 2000a; Hillewaert & Hollevoet 1999, 2006.

700 Hollevoet 2002c.

701 De Meulemeester & Dewilde 1987; Hollevoet 1990c, 1991.

702 In ’t Ven & Hollevoet 2005a.

703 In ’t Ven et al. 2005a.

704 In ’t Ven et al. 2005a.

705 Hollevoet 2006.

706 Bart Cherreté, pers. meded.; eigen onderzoek.

707 Demeyre et al. 2005.

697 698

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 79 van 275

een greppelsysteem en een Romeinse 9-postenspieker tot slot op de aanwezigheid van een inheemse boerderij in Waardamme.

De zeepolders Met de kennis van de aard van de landelijke bewoning in de zeepolders is het pover gesteld. Op geen enkele vindplaats konden tot op heden duidelijke bewoningssporen zoals huizen of erfbegrenzingen worden onderzocht. Sinds de 18de eeuw en vroeger duiken nochtans bij graafwerken of prospecties frequent fraaie vondstensembles op, maar de aard van structuur waaruit ze tevoorschijn kwamen is vaak obscuur en een inzicht in de opbouw van de nederzettingsvorm waaruit ze stammen zo mogelijk nog vager. Thoen 708 kon in zijn doctoraatsonderzoek heel wat vindplaatsen oplijsten (147), maar gaf zelf al aan 709 dat ze meestal aan het licht kwamen bij veenwinning of prospectie. Veel inzicht in de aard van de sites was er dan ook niet, al lijken sterke vondstconcentraties in Wenduine en mogelijk Bredene 710 een bewoning type vicus of militair kamp te suggereren. Ook voor deze laatste sites is de in situ informatie echter al bij al schaars te noemen. Een uitzondering vormen complexen zoals Leffinge, Zeebrugge en Raversijde, waar op basis van in situ waarnemingen en opgravingen kon uitgemaakt worden dat zoutwinning (en garumproductie?) een (seizonale) hoofdactiviteit moet zijn geweest (zie 7.2.2: zoutwinning).

Een factor die de kennisvergaring van de landelijke bewoning extra compliceert, is de geologische opbouw van het kustgebied. Vooral het trans- en regressiemodel 711 vormde lang een dankbaar en uniform kader om o.a. verschillen in bewoningsdensiteit en de stand van onderzoek te verklaren, maar werd in het laatste decennium op basis van nieuw onderzoek verlaten 712. Uit dit nieuw onderzoek resulteert een hypothese die de sedimentatie met marine afzettingen al van 4000-3000 cal BC laat aanvangen volgens een gradueel stijgend ritme, maar waar zowel in tijd als in ruimte variatie op kan zitten en waarin bv. ook de impact van stormvloeden voor het ontstaan van nieuwe landschappen een grote rol kan hebben gespeeld. Het resultaat moet een complex en dynamisch landschapstype geweest zijn, waarin zowel stukken met sterke invloed van zout water als andere onder invloed van zoet water elk hun eigen vegetatietype konden ontwikkelen en bijgevolg elk hun (on-)mogelijkheden creeërden voor bewoning en akkerbouw en veeteelt. Zonder meer moet dit een geschikt gebied voor schapenteelt geweest zijn. Rechtlijnige grachtenpatronen onder meer in de regio Stalhille-Houtave 713 lijken wel te suggereren dat er sprake was van een vorm van systematische ontwatering van het gebied. De recente vondst van een 11 m breed dijklichaam te Raversijde, getraceerd over meerdere honderden meter, bevestigt dit idee 714. De dijk lijkt een getijdengeul gekanaliseerd te hebben en aan beide zijden kon een vegetatiehorizont worden opgemerkt die zich vormde na het aanleggen van de dijk. Ook Romeinse veenextractie werd in Raversijde vastgesteld715. Dat sommige getijdengeulen bevaarbaar moeten zijn geweest, bewijst niet alleen onrechtstreeks de ligging van belangrijke sites zoals Oudenburg en Bredene, maar ook de bekende vondst van een boot te Brugge 716.

Door een combinatie van prospectie, werfopvolging en opgravingen in de jaren 1980 en 1990 ondernomen door Y. Hollevoet en B. Hillewaert kon de kennis van de verspreiding van de landelijke Romeinse aanwezigheid in het kustgebied drastisch worden uitgebreid, vooral in het Zeebrugse achterhavengebied. Niet alleen nam het aantal oppervlakteconcentraties toe, op meerdere plaatsen kwamen resten van zoutwinningsactiviteiten of Romeinse afvallagen op overdekte pleistocene donken

Thoen 1978a, 1987a.

Thoen 1978a, 65.

710 Thoen 1988.

711 Baeteman 1987a-b-c; Mostaert 1987.

712 Schelvis & Ervynck 1993; Denys & Baeteman 1995; Ervynck et al. 1999, 2000a; Mostaert 2000, 2007; Baeteman 2007.

713 Thoen & Hollevoet 2001.

714 Pieters et al. 2006; Pieters 2008.

715 Pieters 1993, 251-253; Van Strydonck 1995, 232-233; Ervynck et al. 1999, 113.

716 Marsden 1976.

708 709

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 80 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

aan het licht 717. In Plassendale kon bovendien een vindplaats worden onderzocht waar afvallagen onder schuine hellingen gedeponeerd werden 718. De interpretatie van dit complex blijft moeilijk, onder meer door het ontbreken van ‘klassieke’ in situ grondsporen zoals grachten en paalgaten. Het voorkomen van een menselijk skelet in anatomisch verband en van skeletdelen van meerdere andere individuen en een hoge concentratie mariene molusken werd zelfs aangegrepen om aan de vindplaats een rituele functie toe te kennen 719, maar ondertussen hebben de opgravers kunnen uitmaken dat de skeletresten uit de vroege middeleeuwen dateren en bijgevolg geen verband hebben met de oudere, Romeinse vindplaats 720. Recent onderzoek uitgevoerd in 2008 door ADC in Serooskerke (Walcheren, NL) 721 bracht een vindplaats aan het licht waar behalve een meerfasig dijklichaam, ook een ophoging door middel van schuin hellende lagen en grote concentraties mariene schelpen werden aangetroffen.

Op de top (net onder de moderne ploeglaag) lag een vuurplaats en het mogelijk restant van een plaggenhut. Naar analogie met andere Nederlandse vindplaatsen werd Serooskerke door T. Dijkstra (ADC) als een terp bestempeld. Het is mogelijk dat vindplaatsen van gelijkaardige omvang en met gelijkaardige kenmerken die inmiddels in de Vlaamse zeepolders aan het licht zijn gekomen met de vindplaats van Serooskerke verwant zijn. Op grond van hun technische uitvoering (gehele of gedeeltelijke aanleg op een kunstmatige verhoging) kan men ze dan inderdaad terp-achtig noemen.

Maar dat betekent geenszins dat het in alle gevallen om permanent bewoonde nederzettingen zou gaan. Dergelijke sites kunnen ook gefunctioneerd hebben als seizoensgebonden nederzettingen, het resultaat van een onregelmatige reeks kortstondige bezoeken of de weerslag van éénmalige activiteiten zijn. Andere, aan het landschapstype aangepaste bewoningsvormen, laten mogelijk andere soorten of kleinere aantallen sporen achter in de bodem en vereisen duidelijk een adequaat of ander methodologisch referentiekader dan datgene opgedaan op de pleistocene gronden van het binnenland.

Het Limburgse lössgebied en de Maasvallei Landelijke bewoning op de vruchtbare lössgronden van het centrale deel van de civitas Tungrorum en in de Maasvallei werd gedurende lange tijd vooral met de aanwezigheid van villae gelijkgesteld. Steeds meer indicaties wijzen er echter op dat er meer boerderijen in inheemse traditie in dit gebied aanwezig zijn dan eerst werd vermoed. Een eerste groep van dergelijke complexen dateert voornamelijk uit de 1ste eeuw en gaat de verstening van een villadomein vooraf. Een mooi voorbeeld hiervan is de nederzetting van Neerharen-Rekem 722. Dit complex bevatte een cluster van tien tweeschepige woonstalhoeven van het type Alphen-Ekeren die geschikt rondom een open plaats voorkwamen.

Gelijktijdig waren deze gebouwen zeker niet allemaal, want rond het midden van de 1ste eeuw lijkt er maar 1 meer actief te zijn geweest, wel samen met drie bijgebouwen, waaronder een stal, een graanschuur en een hutkom. In de Flavische tijd werd dit complex door een villa in steen vervangen.

In de laat-Romeinse tijd vestigt er zich een groep Germaanse immigranten.

Van hun aanwezigheid getuigen meerdere hutkommen en een houten langhuis. Gelijkaardige evoluties van boerderij in inheemse traditie naar villa mogen worden verondersteld op de sites van Val-Meer 723, Rosmeer 724, Broekom 725, Piringen en Vechmaal 726 en Smeermaas 727.

Hillewaert 1987, 2000b; Hillewaert & Hollevoet 1987a-b; Hollevoet 1988b, 1989; Ervynck et al. 1999, 115; In ’t Ven et al.

2005c-d; Els Patrouille en Yann Hollevoet, pers. meded.

718 Hollevoet 1999; Vanhoutte & Pieters 2003a-b; Vanhoutte 2005b; Vanhoutte & De Clercq 2006.

719 Ervynck et al. 1999, 115.

720 Ervynck et al. 2003.

721 De Clercq & Van Dierendonck 2008, 9-10.

722 De Boe 1981c, 1982a, 1983d, 1984a, 1985f, 1986c, 1987a; De Boe et al. 1992, 488-496.

723 De Boe 1971d.

724 De Boe & Van Impe 1979.

725 Vanvinkenroye 1988.

726 Vanvinkenroye 1987, 1990b.

727 Pauwels & Creemers 2000; Pauwels et al. 2006.

717

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 81 van 275

De site van Veldwezelt lijkt een verschillende evolutie te hebben doorgemaakt 728. Niet alleen uit de vroeg-Romeinse maar ook uit midden-Romeinse tijd werden er woonstalhuizen aangetroffen. Van een strakke ruimtelijke organisatie zoals op een villa-domein is geen sprake, maar opvallend is wel dat de gebouwen geschikt lagen rondom twee grote (drink)poelen en twee waterputten en dat het domein door een enclosure was omgeven. Eén huis was van een stenen kelder voorzien, een ander had een soort uitloop voor vee (trapeziumvormige enclosure) aan één korte zijde van het huis. Door de woonstalhuizen en de ruimtelijke organisatie van het complex lijkt het enerzijds aannemelijk dat de boerderij voornamelijk in de veeteelt actief is geweest. Anderzijds doet de vondst van ijzerslakken veronderstellen dat metallurgie (ijzer) ook een activiteit moet zijn geweest.

Resten van woonstalhoeven kwamen tot slot nog in het vroeg-Romeinse stedelijke Tongeren zelf aan het licht. Daar werden in het stalgedeelte van zo’n huis zelfs nog de pootafdrukken van runderen aangetroffen 729. Verder dient nog een site vermeld in Sint-Huibrechts-Lille. De aard van de geregistreerde sporen doet er de aanwezigheid veronderstellen van een boerderij in inheemse traditie, de interpretatie van de spoorconfiguraties als vreemdsoortige ‘sleutelgatvormige’ huizen 730 is echter te verwerpen. In Kessenich731 tot slot kwamen wellicht ook de resten van een boerderij in inheemse traditie aan het licht, door verbruining waren de sporen er echter grotendeels onzichtbaar geworden.

Met de ontdekking van boerderijen in inheemse traditie in een regio waar enkel villae werden verondersteld, wijzigt ook het bestaande idee van de landbouweconomie in dit gebied. De uiterst vruchtbare gronden, de horrea van Tongeren en op enkele villadomeinen en de nabijheid van een (militaire) afzetmarkt aan de Rijn lieten toe een monocultuur van cerealia te veronderstellen. Pastorale activiteiten werden er niet verwacht en er werd uitgegaan van het idee dat het vee van de noordelijke zandgronden werd aangevoerd. Met de vondst van de midden-Romeinse boerderijen met woonstalhoeven geschikt rondom een open plaats wordt dit beeld genuanceerd. Bovendien lijken ook andere (i.c. metallurgische) dan puur agrarische activiteiten de economie van de nederzettingen in inheemse traditie te hebben gekarakteriseerd.

Het Zuid-Vlaamse en Brabantse (zand-)leemgebied De Romeinse boerderijen in inheemse traditie zijn (net als de rest van de Romeinse bewoning overigens) relatief onbekend op de Brabantse en Zuid-Vlaamse (zand) leemgronden. Wat Brabant betreft, doet een omgrachting en het vondstmateriaal de aanwezigheid van een elitair landelijke site of versterking veronderstellen in Wange-Damekot 732, woonhuizen en bijgebouwen ontbreken er evenwel. In Erps-Kwerps werd wel een deel van een vroeg-Romeinse boerderij met Alphen-Ekerenhuizen gevonden. Het erf ging een villa vooraf 733. De houten gebouwen van Houtem-Vilvoorde734 behoren tot een landelijke nederzetting die in houtbouwtraditie bleef bestaan en bezit naast een tweebeukig Alphen-Ekerenhuis ook éénschepige bouwevoluties.

Op Zuidoost-Vlaamse leemgronden werden vooralsnog weinig eenduidige resten van boerderijen in inheemse traditie aangetroffen, al heeft dit wellicht te maken met het gebrek aan grootschalig onderzoek. Op de villaterreinen van Zegelsem-Brakel en Velzeke-Steenbeke kwamen wel grachten en paalgaten aan het licht die doen vermoeden dat een nederzetting in inheemse traditie de bouw van het villadomein voorafgaat 735. Aan de rand van de vicus Velzeke kwamen de resten aan het licht van een baanpost met twee éénschepige houten gebouwen die qua bouwconcept sterk gelijkaardig zijn

Pauwels et al. 2003; Vanderhoeven et al. 2006; Vanderhoeven 2006; Wesemael 2006; Pauwels 2007.

Vanderhoeven et al. 1992, 1993a; Creemers & Vanderhoeven 2007.

730 Claassen 1998; Lesenne 1988b, 1990b.

731 Creemers & Van Noppen 1999.

732 Opsteyn & Lodewijkcx 1998, 2000.

733 Verbeeck 1994.

734 In ’t Ven et al. 2005g.

735 Rogge et al. 1990, 62.

728 729

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 82 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

aan huizen uit boerderijen in inheemse traditie op de zandgronden noordelijker gelegen 736. In Mere op de plaatsen Molenkouter 737 en Jeruzalemstraat werden in beperkte opgraving mogelijk de resten van boerderijen in inheemse traditie aangesneden 738. In Erembodegem werd zeer recent (2007-8) een deel van een boerderij in inheemse traditie aangesneden, waarin twee houten gebouwen en een waterput aan het licht kwamen 739.

Voor wat betreft de Zuid-West-Vlaamse (zand)leemgronden zijn naast de beperkte opgravingen o.a. te Beveren-Leie 740, Waregem en Sint-Eloois-Vijve 741 vooral de recente en ruimtelijk meer uitgestrekte structuren in Wielsbeke en in Menen nabij de Franse grens te vermelden. In Wielsbeke kwam een deel van boerderij in inheemse traditie aan het licht uit de vroeg-Romeinse tijd, o.a. met een hutkom 742.

Het geheel wordt door een nederzetting uit de late ijzertijd voorafgegaan. Op het complex van ’t Voske kwamen vooral greppels aan het licht, die wellicht tot een 1ste-eeuwse boerderij met enclosures behoren743. Op de site Kortewaagstraat kwam een meerfasig complex met enclosures aan het licht 744.

De opgravers menen er drie erven te kunnen herkennen, die zich door een clustering van palen en eventueel omgrachting langsheen een wegtracé aftekenen. Eén vierkant omgracht erf (‘centraal erf’) bevat volgens de auteurs de resten van een hoofd- en bijgebouw en een waterput. Beide sites vertonen, ondanks dat ze over een kleine oppervlakte werden onderzocht, een grote vormelijke verwantschap met nederzettingen aangesneden in Noord-Frankrijk. Villadomeinen zoals dat van Heestert tot slot kenden zoals in vele andere gevallen een houten voorloper745. In Heestert kwamen zo de resten aan het licht van een tweebeukig gebouw. De houtbouwfase uit de site van Kerkhove 746 lijkt te bestaan uit meerdere gelijkaardige gebouwen die in de loop van de 2de eeuw versteend werden. Rest ons er nog op te wijzen dat grote delen van het Zuid-Vlaamse leem- en zandlemig gebied in grote mate terra incognita zijn voor wat betreft de kennis van landelijke bewoning uit de Romeinse tijd.

De rivieralluvia De kennis van de Romeinse landelijke bewoning in de door holocene afzettingen bedekte rivieralluvia is uitermate beperkt. Enkele schaarse aanduidingen onder meer in en op de rand van het Durmealluvium te Hamme 747 geven aan dat deze gebieden zeker een potentieel voor de aanwezigheid van landelijke bewoning bezitten.

Deschieter 2003.

Rogge 1993.

738 De Swaef 1988; De Swaef & Ervynck 1989; Lesenne 1990b; Bourgeois et al. 1998.

739 Pers. meded. Bart Cherreté, Mieke Vandevijver, Frederik Wuyts en Wouter Demaeyer.

740 Rogge & Van Doorselaer 1976; Despriet 1984d-e-f.

741 Despriet 1979b.

742 Hoorne & De Clercq 2007.

743 Deschieter 1994.

744 Dhaeze & Verbrugge 2007a-b.

745 Janssens 1984a, 7-9; De Cock 1996, 81.

746 O.a. De Cock 1996.

747 Bauters et al. 1998b.

736 737

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 83 van 275

6.4.7 Begraving Y. HOLLEVOET

HISTORIEK VAN HET ONDERZOEK In vergelijking met de periode daarvoor is over het omgaan met de doden in de Romeinse tijd in Vlaanderen heel wat meer bekend. Hoewel al meer dan 40 jaar oud vormt het overzicht dat in 1967 door A. Van Doorselaer gepubliceerd werd nog steeds de basis voor de studie van de begrafenisrituelen in onze gewesten 748. Samen met het enige jaren daarvoor uitgegeven systematisch repertorium van de Romeinse begraafplaatsen in Noord-Gallië 749 vormde het pionierswerk van Van Doorselaer een mijlpaal voor onze kennis van hoe in die periode tegen de dood werd aangekeken in deze uithoek van het Imperium. De door hem gehanteerde terminologie en typologie van de verscheidene graftypen - hoewel niet gespaard van enige kritiek 750 - zou immers de volgende decennia toonaangevend worden bij de bespreking van Gallo-Romeinse grafstructuren, niet enkel in Vlaanderen. Zeker wat de verschillende soorten crematiegraven betreft, zorgde de studie voor nieuwe inzichten, onder meer rond het fenomeen van de zgn. brandrestengraven dat tot dan toe nauwelijks in de verf was gezet 751.

Zoals elke inventaris was ook de door Van Doorselaer opgemaakte lijst van graven en begraafplaatsen vatbaar voor kritiek. Heel wat vondsten betroffen immers oude waarnemingen of meldingen in de literatuur die nauwelijks nog na te trekken waren. Bijzondere vondsten - zoals de talrijke, al dan niet vermeende tumuli - werden steevast opgenomen in de inventaris. Van de circa 300 voor Vlaanderen opgemaakte nota’s had zowat de helft betrekking op dergelijke complexen. Heel wat minder tot de verbeelding sprekende contexten zoals een aantal vondsten uit de Belgische kustvlakte werden dan weer niet weerhouden; het betrof nochtans vondsten waarvan later zou blijken dat ze met een aan de zekerheid grenzende waarschijnlijkheid afkomstig waren uit grafcomplexen 752. Daarenboven was toen het aantal systematisch (dat is op een wetenschappelijke verantwoorde manier) onderzochte grafcontexten in onze gewesten relatief beperkt, waardoor voor heel wat gevallen nauwelijks info beschikbaar was over de gehanteerde rituelen en zelden kon uitgemaakt worden in welke mate het waargenomen en/of geregistreerde ook daadwerkelijk representatief was voor het geheel. Het ontbrak tenslotte aan een meer holistische aanpak, waarbij het fenomeen van het begrafenisritueel werd geplaatst in de denkwereld van de mensen die toen deze uithoek van het Imperium bevolkten.

Er werd te zeer nadruk gelegd op wat aan de bodem was toevertrouwd (het graf) en onvoldoende rekening gehouden met de handelingen vóór, tijdens en na de eigenlijke ter aarde bestelling die integraal deel uitmaakten van het begrafenisritueel.

Amper twee jaar na het verschijnen van het opus magnum van Van Doorselaer publiceerde P. Ucko een bijdrage over het belang om bij de studie van grafcontexten ook oog te hebben voor de etnografische parallellen 753. Dit had nauwelijks invloed op de studie van de begrafenisrituelen in het Imperium Romanum. In 1971 verscheen een overzichtswerk betreffende het begrafenisritueel bij de Romeinen, een studie die de ambitie had het probleem te benaderen van Rome tot Pompeii en van Britannia tot Jeruzalem 754. Hierin werd evenwel nagenoeg uitsluitend de nadruk gelegd op de monumentale aspecten, zowel bovengronds als ondergronds (grafkelders); uit onze gebieden kwamen uitsluitend de tumuli aan bod. Iets meer toepasselijk voor onze gewesten was het congres dat in 1974 plaatsvond aan het ‘Institute of Archaeology’ te London en waarvan de resultaten op relatief korte tijd

Van Doorselaer 1967.

Van Doorselaer 1964.

750 Nierhaus 1969.

751 Van Doorselaer 1969.

752 Thoen 1978a, 79.

753 Ucko 1969.

754 Toynbee 1971.

748 749

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 84 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

gepubliceerd werden755. Enkele jaren later werd door T. Bechert een poging ondernomen om de stand van zaken met betrekking tot de lijkverbranding te actualiseren en een aangepaste typologie naar voren te schuiven756. Meer dan tien jaar na het verschijnen van het artikel van Ucko kwam toen toch enige aandacht voor het antropologisch onderzoek van begrafenisrituelen bij andere culturen, zeker wat de crematie betrof 757.

In 1978 wees Willems het Nederlandstalige vakgebied op een aantal nieuwe onderzoeksvragen en strategieën die men in het kader van de New Archaeology in de Angelsaksische wereld had ontwikkeld 758. Deze nieuwe inzichten vormden ook de kern van een bundel verschenen in de reeks ‘New Directions in Archaeology’ bij de CUP 759. Enkele van deze nieuwe inzichten probeerde J. Capenbergs in 1986 aan de Vlaamse dataset te toetsen, maar jammer genoeg kende dit lovenswaardige initiatief geen navolging 760. De studie van de Romeinse begrafenisrituelen in Vlaanderen bleef op een laag pitje. Van bepaalde types graven in specifieke regio’s werd in het kader van licentiaatsverhandelingen soms wel een status quaestionis opgemaakt: de tumuli in het gebied van de Tungri 761, de begraafplaatsen uit de Romeinse tijd in Vlaams Brabant 762, de brandrestengraven in de Scheldevallei 763 of de Gallo-Romeinse graven van Oost-en West-Vlaanderen onderzocht vanaf 1960 764. Van recentere datum is een overzicht van het grafveldonderzoek in de Civitas Tungrorum 765.

Ondertussen ging in het buitenland heel wat meer aandacht naar de grafveldenproblematiek die het centrale thema vormde voor een aantal congressen. De later uitgebrachte congresbundels 766 vormden een niet onbelangrijke aanvulling en nuancering van het door A. Van Doorselaer geschetste beeld.

Hierbij werd meer aandacht besteed aan het ganse proces van het begrafenisritueel dan louter aan de materiële resten in de bodem.

De relatief geringe interesse voor het grafveldenonderzoek in Vlaanderen had ook te maken met een verschuiving van de archeologische belangstelling naar het nederzettingsonderzoek dat tot dan toe aan een zekere anemie had geleden. Opgravingen van grote en rijke grafvelden bleven schaars en de indruk bestond, dat enkele uitzonderingen zoals het militaire grafveld van Oudenburg 767 niet te na gesproken, er weinig nieuws te rapen viel uit bijkomende opgravingen. Zeker bij de brandgraven lag de nadruk vooral op de grafgiften die met de dode werden meegegeven en niet op de eigenlijke overledene. Bepalend was immers het gegeven dat de menselijke resten door de veralgemening van het crematieritueel vaak herleid waren tot niet meer dan een hoopje gecalcineerd been. In het beste geval levert een crematie onder normale omstandigheden zowat anderhalve tot 2,5 kg verbrand bot op 768. Als deze resten niet zorgvuldig uit de brandstapelresten zijn gerecupereerd en niet als één blok - bijvoorbeeld in een urne - aan de bodem zijn toevertrouwd ligt de kans van bewaring, zeker in de Vlaamse zand- en leemgronden, relatief laag. Indien al recupereerbaar werden de meeste crematieresten daarenboven handmatig ingezameld; het systematisch zeven van volledige brandgrafcontexten is een relatief recent verschijnsel in de Vlaamse archeologie. In het beste geval beschikte men over een beperkte hoeveelheid verbrand bot dat maar heel occasioneel het onderwerp

Reece 1977.

Bechert 1980.

757 Wahl & Wahl 1983, 1984.

758 Willems 1978.

759 Chapman et al. 1981.

760 Capenberghs 1986.

761 Annaert 1982.

762 Niclaes 1988.

763 Vanhaecke 1996.

764 Bonnaerens 1998.

765 Claes 2006.

766 Vidal 1991; Ferdière 1993; Struck 1993; Pearce et al. 2000; Heinzelmann et al. 2001.

767 Mertens & Van Impe 1971.

768 Smits 2006, 11.

755 756

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 85 van 275

vormde van enig osteologisch onderzoek, vaak door steeds dezelfde man, P. Janssens 769. Nochtans publiceerde J. Wahl al in 1982 een vrij omstandig overzicht met betrekking tot de mogelijkheden van fysisch antropologisch onderzoek van verbrand bot uit brandgraven 770.

GRAVEN IN HET LANDSCHAP Doorgaans mag gezegd worden dat in de Romeinse tijd de doden werden bijgezet op specifiek daarvoor voorziene plaatsen, de necropolen. Volgens de wet moesten deze begraafplaatsen gelegen zijn buiten de nederzetting en een duidelijke begrenzing vertonen met muren of grachten. Dit had alles te maken met de angst voor de zielen van de overledenen. Het kon hierbij gaan om vaste plaatsen in het landschap met enkele tot verscheidene duizenden bijzettingen, vooral crematies maar ook in mindere mate - en vooral in de laat-Romeinse tijd - inhumaties.

De jongste jaren is evenwel - door de schaalvergroting van het onderzoek - vastgesteld dat sommige doden ook schijnbaar volkomen geïsoleerd in het landschap werden bijgezet. Als voorbeeld vermelden we hier een aantal die bij verschillende vlakdekkende opgravingen aan het licht zijn gekomen, zoals langs de Reepstraat te Sint-Gillis-Waas 771. Ook te Gullegem Moorsele (gemeente Wevelgem) lagen een tiental brandrestengraven geïsoleerd of in kleine clusters zeer ver uiteen zonder dat duidelijke nederzettingssporen in kaart werden gebracht 772. Bij toevalsvondsten gedaan bij werken is het niet altijd mogelijk te achterhalen in welke mate een aangesneden graf daadwerkelijk geïsoleerd voorkomt dan wel deel uitmaakt van een groter geheel. Het brandrestengraf dat te Moerkerke (gemeente Damme) werd aangesneden in het tracé van een aardgasleiding kan aansluiten bij een groter geheel, gelegen buiten het tracé 773. Vergelijkbare situaties met schijnbaar geïsoleerde brandgraven zijn onder meer bekend uit Maldegem - Burkel 774, Oudenaarde Welden775, Vrasene - Schuilhoek (gem.

Beveren) 776, Merelbeke 777, Zomergem 778 of nabij de Bakvoordebeek te Torhout 779.

Daarenboven kunnen soms ook enkele graven samen worden aangetroffen zonder enige associatie met wat dan ook voor bewoning zoals onder meer te Aalter 780 of te Astene (gem. Deinze) 781. Bij dergelijke graven wordt dan wel eens gesproken over zgn. veldgraven 782 maar enkel in die gevallen waarbij aangrenzende uitgestrekte gebieden vlakdekkend zijn onderzocht, kan het gebruik van deze term overwogen worden. Anders is het gesteld wanneer de onderzochte oppervlaktes waarin de grafstructuren voorkomen, beperkt bleven tot zoeksleuven of wegtracés zoals te Melle - ’t Lammeke 783 of te Zomergem - Mispelare 784.

Of een aantal schijnbaar geïsoleerd aangetroffen Romeinse graven in de historische stadskernen deel uitmaakten van grotere gehelen valt moeilijk te achterhalen. We denken hier onder meer aan het graf dat in de Antwerpse stadskern aan het licht kwam bij de opgraving van het grafveld van het augustijnse

Voor een situering van zijn oeuvre verwijzen we de lezer naar de bevindingen van Marit Van den Bruaene in Ervynck & Lentacker 2008.

770 Wahl 1982.

771 Vermeulen & Bourgeois 2000; Hollevoet & Van Roeyen 1995, 427.

772 Eggermont et al. 2006, 8-9.

773 In ’t Ven & Hollevoet 2005b.

774 Crombé et al. 2005, 105.

775 Bauters et al. 1997b.

776 Van Roeyen & Van Hove 1995, 449.

777 De Clercq 2001b.

778 Crombé 1997b.

779 Ongepubliceerd, info Yann Hollevoet.

780 Hoorne et al. 2006.

781 Thoen & De Vos 1980; Bauters et al. 1999.

782 De Clercq 2000b, 42.

783 De Clercq 2001c.

784 Cheretté et al. 2006.

769

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 86 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

Allerheiligenklooster 785; hier hebben latere begravingen wellicht alle sporen van andere Romeinse bijzettingen doen verdwijnen. Ook in Aalst werd bij de bouw van het nieuwe stadsarchief in het historische centrum één enkel brandgraf aangesneden, waarvan niet kon uitgemaakt worden of het deel had uitgemaakt van een groter geheel 786. In de Gentse binnenstad zijn dan weer op 3 verschillende plaatsen Romeins graven of grafvondsten bekend, namelijk op het Atletiekplein 787, in de Pekelharing 788 en op de Botermarkt 789; deze drie vindplaatsen liggen dermate uit elkaar dat ze moeilijk tot één en hetzelfde grafveld kunnen gerekend worden.

Van veel van deze vindplaatsen is daarenboven überhaupt niet bekend met wat voor type nederzetting ze in verband te brengen zijn. Gaat het om de graven van een Einzelhof, een kleine dorpgemeenschap of een vicus, een grotere agglomeratie? Schijnbaar geïsoleerde graven met een duidelijk rijke grafinhoud worden in de leemstreek niet zelden geassocieerd met tumuli, waarvan dan weer wordt aangenomen dat ze verband houden met de villae 790.

Weinig is bekend over de ligging van de grafvelden ten opzichte van de nederzettingen. Voor heel wat grafvondsten is helemaal niet duidelijk waar de nederzetting moet gezocht worden en bij talrijke nederzettingssites beschikken we over onvoldoende gegevens om de locatie van de begraafplaatsen te achterhalen. Het aantal sites waar beide elementen - grafveld en nederzetting - en hun onderlinge samenhang goed gedocumenteerd zijn, is relatief gering. Het enige dat met zekerheid kan gezegd worden, is dat ze zich meestal bevinden buiten de eigenlijke woonkern aan de rand van de nederzetting. Te Sint-Denijs-Westrem (gemeente Gent) zijn wel enkele brandgraven bekend middenin het bewoningsareaal, maar het gros van de graven situeerde zich echter ten westen en enkele ook ten noorden van de onderzochte nederzettingssporen 791. Ook te Knesselare - Kouter zijn een paar brandgraven aangetroffen vlakbij nederzettingsstructuren, maar daar kan niet helemaal uitgesloten worden dat de twee elementen uit verschillende periodes dateren en niets wezenlijks met elkaar te maken hebben 792. Er kan soms getwijfeld worden aan de directe associaties die meer dan eens gemaakt worden tussen een nederzetting en de grafcontexten die in de wijde omgeving bekend zijn, zoals bijvoorbeeld te Eke - Molen (gem. Nazareth) 793. Bij de vondsten onder de dienstweg te Beernem is men op dat vlak wel iets voorzichtiger gebleven 794.

Te Oudenburg was het 2de/3de-eeuwse grafveld, dat in het begin van de jaren 1990 onderzocht werd, gelegen ten zuiden van de bewoningskern 795. Eenzelfde vaststelling kan gedaan worden bij de Romeinse site van Destelbergen - Eenbeekeinde, waar beide elementen van elkaar gescheiden waren door een microdepressie 796. Bij de landelijke nederzetting van de Refuge te Sint-Andries (gem. Brugge) bevond een kleine concentratie graven zich in de zuidoostelijke periferie van het nederzettingsareaal 797. Te Waasmunster - Pontrave werd bij de onderzochte delen van de vicus tenslotte vastgesteld dat grafveld en nederzetting gelegen waren langs beide zijden van een aarden wegtracé; de bewoning ten westen, de begravingen ten oosten ervan 798. Het in het begin van deze eeuw onderzochte grafveld van de vicus van Tienen situeerde zich ten zuidoosten van de kern ervan.

Erbij aansluitend was een uitgestrekte zone met heel wat complexen die afwijken van wat doorgaans Bellens et al. 2007.

Callebaut et al. 1994, 16-17.

787 Vandenhoute & Thoen 1976.

788 Raveschot 1979.

789 Laleman et al. 1997.

790 Amand 1985, 24.

791 Vermeulen 1993, 249.

792 De Clercq et al. 2006b, 173.

793 Roosens 1968b; Vermeulen 1992a, 94-95.

794 Hollevoet 2006, 20.

795 Hollevoet 1994, 213.

796 De Vos 2004, 18.

797 Hollevoet & Hillewaert 2002, 199.

798 Van Hove 1996, 69.

785 786

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 87 van 275

in een gewone nederzetting wordt aangetroffen; een mithraum 799, een zone met duidelijk rituele deposities en een min of meer vierkante omgrachte zone 800.

Zeker is dat sommige grafvelden zeer uitgestrekt waren. Best gekend zijn uiteraard de Tongerse voorbeelden die zich buiten de stadsmuren bevonden, langs de grote invalswegen en meerdere tientallen hectaren groot waren; hiervan is enkel de zuidwestelijke necropool op enige systematische wijze en op relatief grote schaal in het verleden onderzocht 801, terwijl recenter onderzoek in deze sector een welkome aanvulling vormt voor onze kennis van deze Tongerse begraafplaats 802. Het noordoostelijke grafveld werd in het verleden grotendeels overbouwd; maar sporadisch levert deze necropool bij nieuwbouwwerken nog informatie op, zoals bijvoorbeeld een rijk, laat-Romeinse inhumatiegraf dat in 2002 in de Darenbergstraat werd aangetroffen 803 of het iets grootschaliger onderzoek aan de Jaminéstraat waar mogelijk Christenen begraven waren 804. Het onderzochte deel van een grafveld van de vicus Tienen strekte zich uit over meer dan 3 ha; het was van de nederzettingszone gescheiden door een dubbele gracht en langs de zuidzijde fungeerde een weg geflankeerd door drainagegreppels als begrenzing 805. Ook te Oudenburg bedroeg de totale oppervlakte van het onderzochte deel van het 2de/3de-eeuwse grafveld verscheidene hectaren806.

Zelfs voor meer landelijke nederzettingen zijn dergelijke afmetingen niet onbekend. Aan Eenbeekeinde te Destelbergen werden graven aangetroffen over een zone van 100 bij 265 m, aan beide zijden van een aarden weg, begrensd door ondiepe greppels 807. Op het vroegere vliegveld van Sint-DenijsWestrem (gemeente Gent) ten slotte strekte de grootste concentratie graven zich uit over een oppervlak van circa 1 ha, maar er werden nog graven aangetroffen op verscheidene honderden meter ten noordoosten van de kernzone; deze zone was kennelijk niet afgescheiden door een gracht en bevond zich langs een toegangsweg ten westen van de onderzochte nederzettingssporen 808.

Indien verder afgelegen van de bewoning kunnen grafveldjes en schijnbaar volkomen geïsoleerd voorkomende graven gerekend worden tot de zgn. off site-fenomenen. Dit is onder meer het geval bij het recente onderzoek te Menen, waar de graven nogal verspreid werden aangetroffen rond de nederzettingsstructuren, soms in kleine concentraties van enkele graven, elders dan weer geïsoleerd tussen de percelering809. Ook te Evergem-Kluizendok liggen de graven tussen de verschillende bewoningskernen in, soms langs een aarden weg 810. Tumuli van hun kant bevonden zich doorgaans in de directe omgeving van belangrijke verkeersassen 811.

Niet onbekend zijn Romeinse grafveldjes gelegen vlakbij oudere monumentale structuren, zoals grafheuvels of andere monumenten uit brons- en/of ijzertijd. Te Ursel - Rozestraat (gem. Knesselare) zijn in de directe omgeving van verschillende monumentale constructies uit de metaaltijden een 70tal brandgraven ontdekt uit de 1ste eeuw v.Chr. en de 1ste eeuw n.Chr.: de oudste waren eenvoudige kleine kuiltjes met brandstapelresten en grafgiften terwijl de grotere kuilen sporen van nissen vertoonden waarin de grafgiften waren bijgezet 812. De brandgraven vertonen geen sporen van enige monumentale inrichting, wat daarentegen wel het geval is voor het vroege grafveldje van Wijshagen Plokrooi (gem. Meeuwen-Gruitrode) in Limburg. Daar was het oudste spoor blijkbaar een grote Martens 2004a-b.

Martens et al. 2002b.

801 Vanvinckenroye 1963, 1984.

802 Vanderhoeven & Vynckier 2003a; Vynckier & Vanderhoeven 1999.

803 Vanderhoeven & Vynckier 2003a, 2006k.

804 Vanvinckenroye 1983; Vanderhoeven et al. 1999b.

805 Info Marleen Martens, ongepubliceerd.

806 Hollevoet 1994, 207-208.

807 De Vos 2004, 18.

808 Vermeulen 1993, 248-249 en fig. 5.

809 Dhaeze & Verbrugge 2007a, 93-94.

810 Laloo et al. 2008, 82.

811 Amand 1985, 12.

812 Bourgeois et al. 1989b; Vermeulen & Bourgeois 2000.

799 800

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 88 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

rechthoekige structuur, waarnaast zich een aantal vierkante monumentjes (sommige met paalzettingen van mogelijke dodenhuisjes) en de resten van een kleine kringgreppel clusterden, al dan niet in associatie met kleine onregelmatige brandgraven; het geheel hoort thuis in de late ijzertijd of het begin van de Romeinse aanwezigheid in onze gewesten 813.

Twee vindplaatsen langs de Zandstraat te Sint-Andries (gem. Brugge) leverden sporen op van Romeinse brandgraven in associatie met bronstijdgrafheuvelrestanten 814. Bij een andere vindplaats van Romeinse crematiegraven, in de Oostkampse deelgemeente Waardamme, waren de bronstijdgrafheuvels ingeplant op de plaats van een veel ouder, neolithisch huis en opgevolgd door bewoning in de late ijzertijd 815. Andere voorbeelden uit Zandig Vlaanderen van Romeinse grafvelden bij bronstijdgrafheuvels zijn gekend te Evergem-Ralingen, Sint-Denijs-Westrem (gem. Gent), Sint-GillisWaas - Reepstraat, Temse - Veldmolenhoek en Gent - Hogeweg816. Nieuwe sites kwamen de laatste jaren ook aan het licht voorafgaand aan de bouw van een RWZI-station te Bachte-Maria-Leerne (gem.

Deinze) 817, Wontergem 818 en Kruikbeke-Hogen Akkerhoek 819. Ook buiten de civitas Menapiorum is het fenomeen niet onbekend, meer bepaald te Edegem-Buizegem 820 en te Weelde-Schootseweg821.

Of in de Romeinse tijd mag gedacht worden aan bijzondere plekken in het landschap - zgn. liminale plaatsen - die konden uitgroeien tot uitgestrekte begraafplaatsen van verschillende nederzettingen zoals bijvoorbeeld bepaalde Angelsaksische grafvelden van zuidoost-Engeland (Sancton, Spong Hill of Lovenden Hill) en die als centrale plaatsen fungeerden van ganse gemeenschappen 822, is niet bekend.

Ook over het uitzicht en de interne organisaties van de begraafplaatsen is bijzonder weinig bekend.

Dat het merendeel van de individuele graven op een of andere manier wel aan het oppervlak gemarkeerd was, wordt vrij algemeen aanvaard. Het aantal oversnijdingen in de meeste grafvelden is immers gering, hoewel ook hier soms uitzonderingen kunnen vermeld worden; zo wordt een cluster brandgraven te Waasmunster-Pontrave net gekenmerkt door een groot aantal oversnijdingen 823.

Anderzijds is dit grafveldje dan weer het enige in Vlaanderen waar duidelijke resten gevonden zijn van bovengrondse grafmonumenten, vergelijkbaar met sommige pijlers bekend uit het Rijnland; het gaat meer bepaald om de eigenlijke funderingresten, waarin een kleine ruimte was uitgespaard 824. Sporen van de bovenbouw ontbreken, maar fragmenten van kleinere voorbeelden zijn wel gekend uit de zuidwestelijke begraafplaats van Tongeren 825. Dergelijke monumentale constructies zullen wel een minderheid vertegenwoordigd hebben als markering van een graf boven de grond. In de zuidelijke begraafplaats van Oudenburg zijn er aanwijzingen dat op een deel van de graven mogelijk een boom werd geplant 826. Doorgaans wordt evenwel gedacht aan kleine houten of stenen stèles, hoopjes aarde of stenen en ronde of vierhoekige greppelstructuren; deze laatste zijn onder meer bekend in het noordelijke deel van de civitas Menapiorum en het aangrenzende deel van de civitas Tungrorum.

Groepjes vroeg-Romeinse grafmonumentjes kwamen aan het licht in de Antwerpse Kempen. We kennen ze uit tenminste twee Poppelse vindplaatsen, onderzocht bij ruilverkavelingswerken. Een eerste grafveldje, dat van Weelde - Schootseweg, omvatte een 32-tal monumenten - zowel hoekig als Creemers & Van Impe 1993.

Cordemans & Hillewaert 2001; Hillewaert & Hoorne 2006, 108.

815 Demeyere et al. 2005, 21-25.

816 Vermeulen & Bourgeois 2000, tabellen 15.1 & 15.2.

817 De Clercq 2000b, 142.

818 Bauters et al. 1998a, 109.

819 Van Vaerenbergh et al. 2007, 414.

820 Vandevelde et al. 2007, 28-32.

821 Annaert 1998.

822 Williams 2002, 2004.

823 Van Hove 1996, 73.

824 Van Hove 1996, 76-78.

825 Vanvinckenroye 1984, 213.

826 Hollevoet 1994, 210.

813 814

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 89 van 275

cirkelvormig - ingeplant op de locatie van een oudere bronstijdgrafheuvel; de meeste grafmonumenten vertoonden een onderbreking, maar paalzettingen en sporen van eventuele vlakgraven ontbraken 827. Bij het tweede, mogelijk iets oudere grafveldje te Klein Ravels overheersten de min of meer vierhoekige monumentjes, vaak met onderbreking en in twee gevallen voorzien van een palenzetting, de ene binnen het monumentje, de andere erbuiten; één van de ronde greppelstructuren was eveneens onderbroken en voorzien van een vierkante palenzetting binnenin 828.

Meer westelijk komen grafmonumentjes niet voor in clusters. De grafvelden leveren er telkens wel enkele op, maar het gros der graven vertoont geen sporen van enige monumentaliteit. Opmerkelijk is dat de meeste aangetroffen zijn in het noordelijk gedeelte van de civitas Menapiorum; in het LeieSchelde gebied ontbreken ze vooralsnog. Problematisch is wel dat het herkennen van dergelijke randstructuren geen evidentie is bij toevalsvondsten of wanneer maar beperkte oppervlaktes onderzocht werden. Dat verklaart misschien waarom ze enerzijds vooralsnog meer zuidwaarts of in de civitas Nerviorum niet als dusdanig zijn herkend. Anderzijds moet wel opgemerkt worden dat ze ook ontbreken in die gevallen waar relatief grote oppervlakken min of meer vlakdekkend zijn onderzocht; we denken hier in de eerste plaats aan de uitgestrekte grafvelden van Sint-Denijs-Westrem (gemeente Gent) en Destelbergen, terwijl op deze laatste locatie het fenomeen wel bekend is voor het urnenveld uit de late bronstijd/vroege ijzertijd 829. Te Eke (gemeente Nazareth) is nabij de Biestebeek wel de aanzet van een mogelijk vroeg- of zelfs pre-Romeins vierhoekige grafmonument aangesneden: de structuur lag voor een groot deel buiten het onderzochte areaal, maar in de grachtvulling werden, behoudens een weinig handgevormd aardewerk, ook enkele verbrande botfragmentjes aangetroffen 830.

De vierhoekige grafmonumenten kunnen teruggaan tot vergelijkbare structuren uit de late ijzertijd. Te Ursel (gemeente Knesselare) en Kemzeke (gemeente Stekene) zijn grote rechthoekige monumenten uit deze periode gekend; ze leverden ook crematies op831. Verder is uit Knesselare zelf een min of meer vierkante grachtstructuur (zijde circa 15 m) bekend in associatie met enkele kleine brandgraven; het geheel zou dagtekenen uit het einde van de ijzertijd 832. Een directe voorloper voor de vierkante Romeinse grafmonumentjes is een vergelijkbare structuur, onderzocht nabij de bronstijdgrafheuvel aan de Hoge Weg te Gent; de vierkante greppel vertoonde een onderbreking aan de zuidkant, sporen van een crematiebijzetting binnen de omgrachte zone en handgevormd - wellicht pre-Romeins aardewerk in de greppel 833. Vlakbij zijn ook enkele typische Romeinse brandrestengraven onderzocht 834.

In tegenstelling tot sommige Nederlandse voorbeelden, waar hele grafvelden grotendeels bestaan uit graven met monumentale grafstructuren, zoals bijvoorbeeld Nijmegen-Haatert 835 of Tiel Passewaaij 836, komt het fenomeen van de randstructuren in onze gewesten relatief weinig voor. Met uitzondering van de al aangehaalde voorbeelden uit de Antwerpse Kempen gaat het steeds om maximaal enkele exemplaren per grafveld. Al dan niet regelmatige vierhoekige configuraties (vierkanten zowel als rechthoeken) zijn bekend uit Oudenburg 837, Jabbeke 838, verschillende sites langs

Annaert 1998.

Verhaert et al. 2004.

829 De Laet et al. 1986, 72-78.

830 De Clercq & Mortier 2002.

831 Bourgeois 1989.

832 Vermeulen & Hageman 1997.

833 Vanmoerkerke et al. 1985.

834 Cuypers et al. 1985a-b.

835 Haalebos 1990.

836 Roymans et al. 2007.

837 Hollevoet 1994.

838 Ongepubliceerd, info Bieke Hillewaert.

827 828

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 90 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

de Zandstraat te Sint-Andries (gemeente Brugge) 839, Ursel - ’t Konijntje (gemeente Knesselare) 840, Maldegem - Kleit 841 en Oostwinkel - Leischoot (gemeente Zomergem) 842; al deze configuraties bevatten brandrestengraven en doorgaans is er sprake van een onderbreking van de greppelstructuur aan de zuidzijde. Opmerkelijk is een ononderbroken ronde structuur uit Oudenburg 843. Ook te Knesselare is een rond grafmonumentje aan het licht gekomen dat echter mogelijk ouder is 844. Verder zijn enkele schaarse grafmonumentjes - zowel ronde als vierhoekige - bekend uit de zuidwestelijke begraafplaats van Tongeren; geen enkele vertoont evenwel sporen van een onderbreking 845. In de necropool van het Grijpenveld te Tienen waren twee kringgreppelsporen zwaar aangetast en behoort een vierkant grafmonumentje tot de jongste graven van de begraafplaats; het bevond zich duidelijk buiten het eigenlijke grafveld 846. Ten slotte valt nog een min of meer vierkant greppeltje te vermelden in het grafveldje dat aangetroffen werd naast de tumulus van Berlingen (gemeente Wellen) 847; evenals de al aangehaalde vierkante greppelstructuren van Wijshagen - Plokrooi (gemeente MeeuwenGruitrode) is deze wellicht ouder dan de tumulus.

Soms treft men in associatie met greppelstructuren ook zgn. palenzettingen aan. Doorgaans gaat het dan om kleine vierpostenconfiguraties rond individuele graven; ze worden vaak als dodenhuisje geïnterpreteerd. Opmerkelijker zijn de paalzettingen op twee vindplaatsen langs de Zandstraat te SintAndries (gemeente Brugge). Op de site langs de Expressweg was er niet enkel sprake van een mogelijk dodenhuisje maar ook van en veel grotere rechthoekige structuur van 8 x 6 m; de palen waren op regelmatige afstand van elkaar geplaatst en vermoed wordt dat ze bovenaan met elkaar verbonden werden door langsbalken848. Op de meer westwaarts gelegen vindplaats van de Kosterijstraat werd dan weer een rechthoekig greppelmonument langs de binnenzijde aangevuld met een palenzetting die de verschillende brandgraven omsloot 849. Te Ursel - Rozestraat (Knesselare) zouden ten slotte de resten zijn aangetroffen van een dodenhuisje met duidelijk afgerond grondplan; in het midden bevond zich een vroeg-Romeins brandrestengraf met nis dat een aantal grachtstructuren uit de metaaltijden oversneed 850.

Het onderzoek dat W. Vanvinckenroye over de zuidwestelijke begraafplaats van Tongeren publiceerde, laat toe enig inzicht te verwerven in een aantal opmerkelijke structuren binnen een meer complex grafveld851. Het oudste deel van het grafveld werd begrensd door een kiezelpad en omheiningsstructuren met mogelijke sporen van een uitgewerkte poortconstructie. Later zou deze grens worden opgeheven en zouden ook de terreinen tussen het kiezelpad en de weg naar Bavay worden ingenomen, een zone waar daarvóór gebouwtjes - mogelijke van een statio - hadden gestaan.

In deze latere uitbreiding valt de aanwezigheid op van een hoekige greppelconfiguratie die de opgraver als de restanten van een bloemperk identificeert. Verscheidene graven zijn voorzien van randstructuren, een fenomeen dat vooral in meer landelijke contexten bekend is; ze zijn zowel rond als vierhoekig. In één geval lijkt er sprake geweest te zijn van een grafheuvel zonder duidelijke randstructuur; onder het heuvellichaam waren zowel de resten van het eigenlijke graf als van de brandstapel bewaard. Een dergelijk ensemble is dan ook best vergelijkbaar met de monumentale

Hillewaert & Hollevoet 2006, 125-126; Hollevoet & Hillewaert 2002, 199; Cordemans & Hillewaert 2001.

Bungeneers et al. 1987, 21-22.

841 De Clercq et al. 2008.

842 De Clercq 2005a.

843 Hollevoet 1994, 210.

844 Hoorne et al. 2006.

845 Vanvinckenroye 1984, 236.

846 Info Marleen Martens, ongepubliceerd.

847 Roosens & Lux 1973, 51.

848 Cordemans & Hillewaert 2001.

849 Hillewaert & Hollevoet 2006, 125-126.

850 Bourgeois et al. 1989b, 36.

851 Vanvinckroye 1984.

839 840

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 91 van 275

tumuli op het platteland, maar waarvan ook voorbeelden bekend zijn uit Koninksem, ten westen van de uitlopers van het hier besproken grafveld.

Ook voor de zuidwestelijke necropool van de vicus van Tienen hebben de vlakdekkende opgravingen belangrijke nieuwe informatie opgeleverd met betrekking tot de algemene inrichting en de interne structuur van een Romeins grafveld; de publicatie van deze belangrijke vindplaats wordt dan ook met spanning verwacht.

TUMULI De tumuli vormen de meest monumentale uitingen van het Romeinse begrafenisritueel in Vlaanderen.

Men treft ze meestal aan op de lemige bodems van Limburg en Brabant maar ook in het zuiden van Oost-Vlaanderen zijn enkele schaarse voorbeelden bekend. Ze zijn al lang het onderwerp geweest van studie en het overgrote deel is dan ook onderzocht toen in de regio nog geen sprake was van enige systematische registratie van vondsten en bevindingen. Zeker bij de oudere opgravingen werd vaak vooral aandacht besteed aan de eigenlijke grafkelder en minder of helemaal niet aan de soms complexe handelingen die met de bijzetting ervan gepaard waren gegaan. Het eerste tumulusgraf dat in Vlaanderen het onderwerp vormde van een min of meer systematisch onderzoek is dat van Tienen in 1951 852. Kort daarna werd vlak over de grens met Nederland, in het Noord-Brabantse Esch een aantal opmerkelijke tumulusgraven onderzocht 853. In 1956 werd alle kennis omtrent de tumuli in onze gewesten gebundeld in het doctoraat van M. Amand. Daarna concentreerde het onderzoek in Vlaanderen zich vooral op de opgraving, door G.V. Lux, van een aantal minder goed bewaarde exemplaren in Limburg; de ‘Platte Tomme’ te Eben-Emael/Kanne (gemeente Bassenge/Riemst) onderzocht in 1967-1968 854, de tumulus met bijhorend grafveldje te Gors-Opleeuw (gemeente Borgloon) opgegraven in 1968 855, het Tomveld te Berlingen (gemeente Wellen) onderzocht in 19681970 856, de tumulus te Helshoven-Hoepertingen (gemeente Borgloon) 857 en de tumulus van Niel-bijSint-Truiden (gemeente Gingelom) 858. Daarnaast had M. Rogge het materiaal uit de Oost-Vlaamse tumuli van Calmont (gemeente Kluisbergen) terug onder handen genomen 859. Nog in 1977 werden te Overhespen (gemeente Linter), op het Tomveld, de restanten van drie afgevlakte tumuli gelokaliseerd door luchtfotografische prospecties; bij de opgravingen van het KMKG bleek dat ze wellicht al in de Merovingische periode grotendeels geplunderd werden 860. In 1985 ten slotte werd door het GalloRomeins museum van Tongeren het onderzoek uitgevoerd van de tumulus van Gutschoven (gemeente Heers) 861.

De verschillende nieuwe opgravingen werden in een ruimere context geplaatst in een licentieverhandeling aan de Universiteit van Leuven 862 en kwamen ook aan bod in een kleine tentoonstelling in het Provinciaal Gallo-Romeins Museum van Tongeren in 1989; dit ging gepaard met een overzichtspublicatie over de tumuli van de civitas Tungrorum 863. De jongste jaren heeft vooral de vondst van een mogelijk tumulusgraf aan de zuidwestelijke rand van de vicus van Tienen de nodige aandacht getrokken (cfr. infra) terwijl ook de nominatie in 2007 van het herwaardingsproject voor de monumentale tumuli van Grimde bij Tienen in de Monumentenstrijd eveneens voor heel wat belangstelling zorgde. De algemene problematiek van beheer en behoud van de tumuli in Vlaanderen Mertens 1952.

Van den Hurk 1973, 1975, 1977, 1980, 1984.

854 Roosens & Lux 1970.

855 Lux & Roosens 1971.

856 Roosens & Lux 1973.

857 Roosens & Lux 1974.

858 Lux 1979.

859 Rogge 1972b.

860 Mariën 1977.

861 Vanvinckenroye 1987.

862 Annaert 1982.

863 Amand & Nouwen 1989.

852 853

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 92 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

vormde het onderwerp van een eindwerk aan de KULeuven door V. Wuyts 864. Heel wat grafheuvels liggen er in Vlaanderen niet zelden nogal verwaarloosd bij, terwijl ze nochtans wel mogelijkheden bieden voor een toeristisch recreatieve aanpak, vergelijkbaar met de vrij imposante reconstructie in het Waalse Antoing - Billemont. Vanuit de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis is ten slotte sedert enkele jaren opnieuw interesse voor de wetenschappelijke analyse van de grafinhouden die zich in hun collecties bevinden. Hierbij wordt rekening gehouden met de meest recente ontwikkelingen in het grafveldonderzoek in het algemeen en de Romeins begrafenisrituelen in het bijzonder 865.

Terwijl aanvankelijk bij het onderzoek van de tumuli enkel de grafkamers onder de monumenten enige aandacht kregen, is men zich later ook gaan toeleggen op het geheel aan fenomenen dat met een dergelijke begraving gepaard ging. Er werd aandacht besteed aan de totale oppervlakte onder het aarden lichaam en de zone daarrond. Hierdoor werd duidelijk dat hun aanleg gepaard ging met bijzondere rituelen 866. Wel valt op te merken dat het nagenoeg steeds ging om brandgraven 867. Enkel te Gutschoven (gemeente Heers) werd onder de tumulus, naast twee Gallo-Romeinse brandgraven, verscheidene mogelijke ijzertijdgraven, een ritueel kuiltje en de restanten van drie crematieplaatsen met brandsporen in situ (ustrina ?) ook een inhumatiegraf aangetroffen, dat volgens de opgraver niet nader te dateren viel 868.

Te Helshoven-onder-Hoepertingen (gemeente Borgloon) zijn niet alleen de resten aangetroffen van het eigenlijke graf maar ook van een tweede grafkuil en een offerkuil met brandstapelresten onder het heuvellichaam; naast de tumulus kwamen de sporen van de eigenlijke brandstapel aan het licht 869.

Ook te Eben-Emael/Kanne (gemeente Bassenge/Riemst) is er sprake van een (offer)kuil (met paalspoor) naast de eigenlijke houten grafkist 870. Te Berlingen (gemeente Wellen) werden maar liefst acht rituele kuilen naast de eigenlijke grafkamer opgegraven, die wellicht de resten van het dodenmaal bevatten; de tumulus zelf was aangelegd ter hoogte van een oudere necropool met brandgraven onder lage heuveltjes en de site zou na de opwerping nog het toneel geweest zijn van een aantal bijzettingen in eenvoudige brandgraven 871. Ook te Niel-bij-Sint-Truiden (gemeente Gingelom) zou er sprake geweest zijn van een mogelijk ouder grafveld; opmerkelijk was hier dat de grafkamer van één van de onderzochte tumuli opgetrokken was in steen en niet in hout, zoals bij de meeste van de Limburgse voorbeelden 872.

Heel wat tumuli zijn in de loop der tijden geëgaliseerd. Vaak gebeurde dit niet grondig en bleef een lichte verhevenheid zichtbaar in het landschap. In andere gevallen verdween evenwel elk spoor van de oorspronkelijke ophoging. Van dergelijke genivelleerde grafensembles kan dan nooit met absolute zekerheid gezegd worden dat het om tumuli ging. Dan spelen vaak andere criteria mee, zoals bijvoorbeeld de rijkdom van de grafcontext. Van een aantal zeer rijke grafensembles is gesuggereerd dat ze wel eens verband zouden kunnen houden met geëgaliseerde tumuli. Dit was onder meer het geval voor een blijkbaar geïsoleerd grafcomplex met rijke grafgiften uit Rosmeer (gemeente Bilzen) 873 en een andere rijke grafinboedel met urnengraf aangetroffen te Grobbendonk 874. Later zou blijken dat deze laatste vondst echter geen geïsoleerd vondstcomplex betrof maar wel degelijk deel uitmaakte van een klein grafveldje 875. Ook een rijk graf met houten grafkamer te Gors-Opleeuw (gemeente

Wuyts 2003.

Massart 1994, 2001, 2005.

866 Roosens 1976b.

867 Roosens 1976b, 139; Amand 1985, 17-21.

868 Vanvinckenroye 1987, 10.

869 Roosens & Lux 1974, 38.

870 Roosens & Lux 1970, 12-13.

871 Roosens & Lux 1973, 48.

872 Lux 1979, 10-13.

873 Roosens & Vanderhoeven 1955.

874 Mertens 1961.

875 Janssens 1966b.

864 865

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 93 van 275

Borgloon) maakte deel uit van een groter geheel 876. Van een aantal uitzonderlijke vondsten, zoals bijvoorbeeld de bronzen bustenbalsamarium van Vlijtingen (gemeente Riemst) 877, een glazen deksel uit Hasselt 878 of een Romeins bronzen laarsje te Hoeselt 879, werd nogal snel verondersteld dat ze afkomstig zijn van verdwenen tumuli. Te Hoelbeek (gemeente Bilzen) speelde de diepte waarop een aantal vondsten geborgen werd een rol bij de identificatie als mogelijk tumulusgraf 880.

Het meest recent en het best onderzochte tumulusgraf in Vlaanderen is dat aangetroffen in het grafveld van het Grijpenveld te Tienen 881. De opgraving gebeurde conform de recentste onderzoekstechnieken en leverde belangrijke aanvullende informatie op inzake de rituelen die konden plaatsvinden bij dergelijke ceremonies. Nochtans blonk het graf zelf - een grote houten grafkamer niet echt uit door een rijkdom aan vondsten; een glazen flesje, 2 munten, een bronzen mantelspeld en een terracottabeeldje van Dionysus. Belangwekkend waren veeleer de restanten aangetroffen in de grafkuil op het deksel van de grafkamer; daar lagen de resten van een vrouw, een paard, tenminste 3 honden en tientallen hondenfoetussen samen met een aantal kleinoden in metaal of glas en verscheidene recipiënten in glas en aardewerk. Verder had men bij de verdere opvulling van de grafkuil heel wat brandstapelresten, onverbrand materiaal en een aantal kwartsietblokken aangewend.

DE CREMATIES De crematie was veruit het meest voorkomende begrafenisritueel in onze gewesten tijdens het grootste deel van de Romeinse tijd. Waar men vroeger uitsluitend oog had voor het uiteindelijke resultaat van de crematie - de eigenlijke resten die in de bodem waren terechtgekomen - is men de jongste jaren ook meer en meer aandacht gaan schenken aan het geheel van het begrafenisritueel in al zijn aspecten: de lijkverbranding, wat er aan voorafging (de opbaring van de dode), wat tijdens de teraardebestelling plaatsvond (het dodenmaal) of wat na de effectieve begraving nog kon gebeuren ter nagedachtenis van de overledene.

De voorbije decennia zijn verschillende typologieën samengesteld voor de brandgraven, onder meer door Van Doorselaer 882 en Bechert 883. Ze vormen doorgaans een goede leidraad bij de analyse van een meerderheid van de crematies, maar vaak komen bij het gedetailleerd onderzoek van nieuwe vindplaatsen praktijken aan het licht die plaatselijk kunnen afwijken van de al bekende types. Dit is onder meer het geval bij een aantal goed bewaarde grafvelden in het Nederlandse Kleiengebied zoals Spijkenisse - Hartel West 884 of Valkenburg - Marktveld885.

In het verleden was het bij gebrek aan duidelijke typologieën niet altijd eenvoudig te achterhalen wat er precies schuilde achter het begrip brandgraf of incineratiegraf. Dat geldt onder meer voor heel wat oude vondsten uit de inventaris van Van Doorselaer886 maar ook na het verschijnen van de synthese887 was het blijkbaar niet altijd even vanzelfsprekend de aangesneden sporen bij een bepaald type thuis te brengen. Zo is onduidelijk wat Viérin bijvoorbeeld bedoelde met een aantal brandgraven, crematiegraven of incineratiegraven - waaronder verscheidene gedateerd in de ijzertijd op basis van een gebrek aan vondsten - aangetroffen te Avelgem, Bavikhove (gemeente Harelbeke), Bissegem (gemeente Kortrijk), Deerlijk, Gullegem (gemeente Wevelgem), Harelbeke, Izegem, Kortrijk, Marke

Lux & Roosens 1971.

Vanvinckenroye 1981.

878 Janssens 1977a.

879 Creemers 2006.

880 Lux 1975.

881 Martens et al. 2005.

882 Van Doorselaer 1967. Zie evenwel ook de opmerkingen in Nierhaus 1969.

883 Bechert 1980.

884 Döbken 1992.

885 Smits 2006, 33-69 voor de resultaten van het fysisch antropologisch onderzoek.

886 Van Doorselaer 1964.

887 Van Doorselaer 1967.

876 877

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 94 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

(gemeente Kortrijk) en Moen (gemeente Zwevegem) 888. Nog te Harelbeke moest een aantal door P. Despriet onderkende brandgraven 889 volgens H. Thoen veeleer als afvalkuilen geïnterpreteerd worden890. Verondersteld mag worden dat vanaf de publicatie van het overzichtsartikel van Van Doorselaer over de brandrestengraven in de Scheldevallei 891 de als dusdanig bestempelde vondsten in de latere publicaties ook effectief als brandrestengraf kunnen geïnterpreteerd worden, althans die welke aangetroffen werden in het westelijk deel van Vlaanderen 892. Een voorbeeld uit Ruiselede illustreert evenwel dat dit niet altijd het geval is 893. Verder blijkt uit een recente vondst te Kortemark dat sommige structuren met veel houtskool pas na zorgvuldig zeven van de inhoud als brandrestengraven worden herkend894.

Bij de in Vlaanderen onderkende crematies kan een eerste onderscheid gemaakt worden tussen een brandgraf, waarbij de verbranding plaatsvond op een - meestal herbruikbare - centrale brandstapel, een ustrinum, en een zgn. bustum 895. Bij een bustum bevond de brandstapel zich onmiddellijk boven de grafkuil. Tijdens het branden stortte de stapel in de kuil; de grafkuil wordt dan ook steeds gekenmerkt door rood geblakerde wanden, want het vuur bleef zeker nog een tijd branden en nasmeulen. Pas wanneer het geheel voldoende was afgekoeld kon het gecremeerd bot ingezameld worden of eventuele grafgiften in de kuil worden geplaatst. Busta zijn vrij zeldzaam in onze gewesten en in het verleden zijn ze mogelijk vaak niet als dusdanig herkend. Meestal gaat het maar om maximum enkele exemplaren per grafveld; drie te Menen896, mogelijk één graf te Destelbergen Eenbeekeinde 897 of een drietal in een grafveldje van twaalf brandgraven in de ruilverkaveling Balegem 898. Ze zijn ook schaars in de grotere grafvelden, met verscheidene exemplaren in de zuidwestelijke begraafplaats van Tongeren899 en enkele voorbeelden op het Grijpenveld te Tienen 900.

De meeste doden werden op gemeenschappelijke brandstapels gecremeerd. Ze onderscheiden zich van de busta door hun afmetingen. Min of meer permanente en monumentale brandstapelconstructies zoals deze aangetroffen in Oostenrijk of Duitsland 901 zijn in onze gewesten niet bekend. Hier had het ustrinum veeleer een tijdelijk karakter; na verscheidene keren gebruikt te zijn geweest, werd de plek verlaten ten voordele van een nieuwe locatie. Sporen van ustrina komen niet vaak voor in Vlaanderen omdat deze constructies zich doorgaans aan het oppervlak bevonden en hun restanten door de latere landbewerking meestal helemaal verdwenen zijn. Enkel wanneer eerst een ondiepe kuil werd gegraven treft men er sporen van aan; dit was onder meer het geval te Destelbergen - Eenbeekeinde waar er verscheidene kleinere exemplaren zijn teruggevonden902. Te Sint-Gillis-bij-Dendermonde (gemeente Dendermonde) kon een sleepspoor onderzocht worden tussen de brandstapel en de zone waar de brandgraven waren bijgezet 903.

Verder zijn vooral voorbeelden van ustrina bekend uit Tongeren; nauwkeurig onderzoek van een Tongerse brandstapel toonde aan dat de laatste dode op een lijkbaar - bestaande uit twee lange

Viérin 1987.

Despriet 1967, 66.

890 Thoen 1969, 17.

891 Van Doorselaer 1969.

892 Rogge & De Cock 1986; Van Doorselaer 1998.

893 Vermeulen 1986c.

894 Dewilde & Wyffels 2004.

895 Capenberghs 1986, 209.

896 Dhaeze & Verbruggen 2008.

897 De Vos 2004, 20.

898 Vancauwenberghe & Rogge 1988.

899 Vanvinckenroye 1963, 127; 1984, 224; Vynckier & Vanderhoeven 1999.

900 Info Marleen Martens, ongepubliceerd.

901 Polfer 2000a, 31-32.

902 De Vos 2004, 20.

903 De Laet et al. 1955a, 102-103.

888 889

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 95 van 275

evenwijdige stijlen en minstens vier dwarshouten - op de brandstapel was geplaatst 904. Ustrina in meer rurale contexten zouden zijn aangetroffen in Opglabbeek 905 en Overpelt 906. Wel kunnen soms vragen gesteld worden bij bepaalde identificaties. Volgens M. Rogge zouden de structuren aangetroffen te Overpelt veeleer te interpreteren zijn als grote kuilen met brandstapelresten zoals ook bekend uit Velzeke (gemeente Zottegem) en Destelbergen (cfr. infra); de brandsporen zouden immers niet meer in situ liggen907. De mogelijke ustrina van Ophoven 908 lijken dan weer veel weg te hebben van structuren aangewend voor de productie van houtskool; ook bij dergelijke structuren komen brandsporen in situ en dikke houtskoolpakketten voor en een mooi voorbeeld uit de 10de-11de eeuw werd aangetroffen in Sint-Gillis-Waas op amper twintig meter van een ontegensprekelijk Romeins brandrestengraf 909. Ook bij het grootschalig onderzoek aan het Kluizendok te Evergem zijn naast Romeinse brandrestengraven dergelijke houtskoolrijke structuren met brandsporen in situ aangetroffen 910.

De ustrina mogen niet verward worden met de zgn. rituele haarden die op enkele grote begraafplaatsen zijn aangetroffen en ook niet onbekend zijn bij sommige tumulusgraven. Het gaat doorgaans om kleinere structuren waar ook sprake is van brandsporen in situ. In de zuidwestelijke begraafplaats van Tongeren zijn verschillende structuren als dusdanig geïdentificeerd, onder meer in de directe nabijheid van een mogelijke grafheuvel 911. Elke haard bestond uit een kuil met brandsporen in situ, een dikke laag houtskool waartussen halfverbrande dierenbeenderen lagen en twee paalsporen die geïnterpreteerd werden als staanders voor een metalen spit of een rooster waar dierlijke vleesresten op werden gebraden. Mogelijk zijn ze in verband te brengen met feesten die op bepaalde tijdstippen werden gehouden ter nagedachtenis van de overledene. In hetzelfde grafveld werden eerder al de resten van brandkuiltjes aangetroffen, waarvan één met een min of meer vaste constructie, bestaande uit een stuk van een uitgeholde boomstam die men aan de binnenkant bepleisterd had met leem; door de hevige vuurgloed was de leem roodgebakken en het hout totaal verkoold 912.

De dode werd ongetwijfeld volledig gekleed en in vol ornaat op de brandstapel geplaatst. Hiervan getuigen de talrijke verbrande resten van spijkerschoeisel en persoonlijke opsmuk zoals sieraden, kledinggarnituur, haartooi etc. Recipiënten met voedsel en drank kwamen mee op de brandstapel terecht, wellicht samen met andere offerandes die een speciale betekenis hadden voor de dode, zijn of haar familie en vrienden of de inwoners van de plaats waar de ceremonie plaatsvond. Een munt moest symbolisch de veerman Charon vergoeden bij de oversteek van de Styx.

Er is vooralsnog weinig geweten over het hout dat bij de crematie gebruikt werd. De enige tot nu in detail bestudeerde context van Huise - ‘’t Peerdeken’ (gemeente Zingem) wijst op het gebruik van vooral eik, els, berk, gewone es en olm; opmerkelijk is wel dat in sommige graven enkel eik aanwezig is terwijl in andere verschillende houtsoorten naast elkaar zijn gebruikt 913. Wellicht zal nu en dan ook eens herbruikt hout zijn aangewend; dit verklaart misschien een aantal van de nagels en/of krammen die in de grafkuilen van vooral brandrestengraven worden aangetroffen en moeilijk allemaal van een, al dan niet rijkelijk versierde lijkbaar afkomstig zijn geweest.

Eenmaal het vuur gedoofd konden verschillende handelingen plaatsvinden. In het ene geval werden de gecremeerde resten van de overledene zorgvuldig ingezameld. Deze uitgelezen crematieresten Vanvinckenroye 1984, 213-214.

Claassen 1977a.

906 Vanderhoeven 1973, 385.

907 Rogge 1985a, 99.

908 Claassen & Heymans 1974, 190.

909 Hollevoet & Van Roeyen 1995, 437.

910 Laloo et al. 2008, 81.

911 Vanvinckenroye 1984, 214-216.

912 Vanvinckenroye 1963, 132.

913 De Groote et al. 2003, 54-55.

904 905

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 96 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

bevatten niet zelden ook fragmentjes verbrand dierlijk bot, afkomstig van het voedsel of eventuele andere bijzondere dierlijke offerandes meegegeven op de brandstapel. De ingezamelde resten werden dan bijgezet in een kuil, hetzij in een recipiënt (urne) of een stoffen of leren zakje of doek, hetzij verspreid in de grafkuil. Grafgiften werden erbij geplaatst om de dode te vergezellen naar het hiernamaals. Soms werden daarbij nog brandstapelresten meegegeven: houtskool of door vuur zwaar aangetaste voorwerpen zoals bijvoorbeeld secundair verbrand aardewerk of glas. In sommige gevallen werd het verbrand bot niet zorgvuldig uitgelezen, maar werden de brandstapelresten - al dan niet volledig - in de grafkuil gestort; soms had men daarvóór al een aantal grafgiften gedeponeerd in een kleine nis, aangebracht in de kuilwand of in een plaatselijke uitdieping van de grafkuil. Anders werden de grafgiften in de grafkuil zelf gedeponeerd, tussen de brandstapelresten, waarna de put gedempt werd. Al deze gebeurtenissen gingen ongetwijfeld gepaard met heel wat rituele handelingen die geen sporen hebben nagelaten.

Naargelang de manier waarop het gecremeerd menselijk bot in de uiteindelijke grafkuil werd bijgezet, kan een aantal grote types graven onderscheiden worden. Bij de zgn. urnengraven werd een deel van de gerecupereerde verbrande beenderen in een recipiënt geborgen; deze kon zowel in aardewerk, in glas, in steen als in metaal zijn geweest. Bij het aardewerk werden vooral potten en bekers als urne gebruikt. In Geistingen (gemeente Kinrooi) had men de crematieresten van een vrouw van ongeveer dertig jaar evenwel bijgezet in een dolium 914. Doorgaans treft men in de meeste grafvelden wel een beperkte hoeveelheid urnengraven aan; ze komen voor in de grafvelden van elke agglomeratie, zoals bijvoorbeeld dit van het Grijpenveld te Tienen915, de zuidwestelijke begraafplaats te Tongeren 916, de verschillende grafvelden van Grobbendonk 917 of te Oudenburg 918. Necropolen waarbij de zgn. urnengraven frequent voorkomen zijn eerder zeldzaam. Te Destelbergen - Eenbeekeinde werd maar één urnengraf aangetroffen; het dateert uit de Flavische tijd 919. Ook het vroeg-Romeinse grafveldje aan de Roestraat te Ursel (gemeente Knesselare) leverde één urnengraf; in twee andere graven waren ook een weinig brandstapelresten bijgezet samen met de urne 920. In het grafveld van de Molenstraat te Kortrijk lijkt het fenomeen dan weer frequenter te zijn voorgekomen921. De weinige gegevens die we hebben over de grafvelden van de vicus Asse (gemeente Zellik) hebben betrekking op enkele urnengraven ten westen van de agglomeratie 922 en vermoedelijk twee brandrestengraven923.

Bijzonder is het grafveld van Waasmunster - Pontrave waar een zone met een 30-tal urnengraven werd aangetroffen, waarbij kleine bekers als urn fungeerden; deze bevatten steeds een kleine hoeveelheid verbrand been en vermoed wordt dat het hier zou gaan om de resten van jonge kinderen 924.

Bij de zgn. beenderpakgraven (D. Knochenlager) mag verondersteld worden dat meer vergankelijke materialen werden gebruikt om de crematieresten in te verzamelen, zoals een stoffen of leren zakje of doek, een gevlochten mandje of een houten recipiënt. Voorbeelden zijn onder meer bekend uit het zuidelijke grafveld van Oudenburg 925. De crematieresten kunnen ook gewoon op een hoopje in de grafkuil zijn gedeponeerd. Dat lijkt het geval geweest te zijn bij heel wat graven uit het grafveldje van Maaseik 926. Verder komt het fenomeen ook vaak voor in de grotere grafvelden zoals dit van het

Claassen 1974, 73-74.

Info Marleen Martens, ongepubliceerd.

916 Vanvinckenroye 1963, 130; 1984, 225.

917 Janssens 1966b; Verbeeck 2010.

918 Hollevoet 1994, 209.

919 De Vos 2004, 20.

920 Bourgeois et al. 1989b, 48.

921 Leva & Coene 1969, 78.

922 Scheltens 1981, 31-44.

923 Info Dirk Pauwels, ongepubliceerd.

924 Van Hove 1996, 75.

925 Hollevoet 1994, 208-209.

926 Janssens 1977b.

914 915

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 97 van 275

Grijpenveld te Tienen927. Al deze varianten treft men uiteraard ook aan in de zuidwestelijke necropool van Tongeren die trouwens gekenmerkt wordt door een zeer grote variabiliteit; andere voorkomende types zijn er de Brandschüttungsgräber en de zgn. brandrestengraven 928.

Bij de Brandschüttungsgräber zijn steeds restanten van de eigenlijke brandstapel meegegeven met het afzonderlijk ingezameld verbrand menselijk bot. Dit kan in concentraties zijn bijgelegd – al dan niet in een recipiënt in aardewerk, glas of enig vergankelijk materiaal. De crematieresten kunnen ook al dan niet sterk verspreid voorkomen in de grafkuil bovenop de eigenlijke brandstapelrestanten. Hierbij moet wel duidelijk een onderscheid gemaakt worden met de grafcontexten waarbij het verbrand menselijk bot zich nog tussen de brandstapelresten bevindt; dan is er veeleer sprake van zgn. brandrestengraven (Brandgrubengräber).

De brandrestengraven behoren tot het meest frequent aangetroffen graftype dat de voorbije decennia in Vlaanderen aan het licht zijn gekomen. Ze worden gekenmerkt door dikke pakketten brandstapelresten in een relatief grote grafkuil. De laag brandstapelresten is doorspekt met stukken houtskool, fragmenten verbrand bot, scherven van - vaak secundair verbrand - aardewerk dat op de brandstapel was geplaatst, nagels, door vuur aangetast glas, sieraden, munten, enz. De gecremeerde resten van de overledene lijken niet systematisch gerecupereerd te zijn en vaak is duidelijk dat onmogelijk de totaliteit aan brandstapelresten in de grafkuil kan zijn terechtgekomen; een niet onbelangrijk deel bleef wellicht achter op de plek waar de lijkverbranding had plaatsgevonden. In sommige gevallen is er duidelijk sprake van een houten kist waarin de resten zijn gedeponeerd. De grafgiften kunnen in de grafkuil zelf zijn meegegeven maar niet zelden treft men ze aan in een kleine uitsparing naast of onder het graf. Deze grafgiften zullen wellicht de nodige spijzen en dranken bevat hebben om de dode te vergezellen op zijn of haar reis naar het hiernamaals.

Dit graftype is in 1969 door A. Van Doorselaer onder de aandacht gebracht 929. Hierna zijn op talloze plaatsen dergelijke brandrestengraven aangetroffen. Daaruit blijkt overduidelijk dat het wellicht hier het meest voorkomende type bijzetting was tijdens het hoge keizerrijk. Toch lijkt de oorsprong ervan terug te gaan tot de ijzertijd; dit blijkt onder meer uit een vondst te Huise-Lozer (gemeente Zingem) 930.

Plaatselijk zou deze vorm van begraven ook zijn blijven voortbestaan in de laat-Romeinse tijd en/of het begin van de vroege middeleeuwen; dit werd gesuggereerd naar aanleiding van vondsten uit Velzeke (gemeente Zottegem) 931 en Sint-Gillis-Dendermonde (gemeente Dendermonde) 932.

De Romeinse brandrestengraven concentreren zich vooral in de civitas Menapiorum. Wat de kustvlakte betreft, werden ze onlangs aangetroffen in de Oosthoekduinen van De Panne 933. Voor het overige is men over de kennis van het begrafenisritueel in deze regio nagenoeg uitsluitend aangewezen op bijzonder slecht gedocumenteerde sites 934. Hierbij denken we natuurlijk in de eerste plaats aan tal van contexten die bij het delven van veen werden aangesneden tijdens de voorbije eeuwen en waarvan de vondsten de kern uitmaakten van de collecties van kanunnik De Bast 935, maar ook aan een aantal jongere vondsten gedaan bij kleiwinning. Zeker wat de volledige stukken betreft mag vermoed worden dat het hier wellicht vooral gaat om grafgiften afkomstig uit de nissen van brandrestengraven en in mindere mate om zgn. urnengraven 936. De recentere vondsten van grafcontexten te Wenduine

Info Marleen Martens, ongepubliceerd.

Vanvinckenroye 1963, 127-134; 1984, 223-228.

929 Van Doorselaer 1969.

930 De Laet et al. 1964, 13-15.

931 Rogge 1985a, 93-94; Van Doorselaer & Rogge 1985, 167-170; Van Doorselaer 1998, 23.

932 Van Doorselaer 1998, 23-24; Van Doorselaer & Opsteyn 1999, 190-191.

933 Demeyere et al. 2005, 24-26.

934 Thoen 1987a, 80.

935 De Bast 1808.

936 Thoen 1978a, 79-83.

927 928

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 98 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

(gemeente De Haan) 937 en te Zandvoorde (gemeente Oostende) 938 brachten hieromtrent jammer genoeg geen verduidelijking.

Brandrestengraven zijn verder bekend op talrijke plaatsen in zandig Vlaanderen: - ten zuiden van de historische dorpskern van Oudenburg 939 en op zeker twee verschillende plaatsen in de Oudenburgse deelgemeente Roksem 940; - in de Jabbeekse deelgemeente Zerkegem 941 en op verschillende plaatsen in de hoofdgemeente Jabbeke 942; - op drie verschillende terreinen langs de Zandstraat in de Brugse deelgemeente Sint-Andries 943; - in de Damse deelgemeenten Moerkerke 944 en Sijsele, op twee verschillende plaatsen in de nabijheid van de zgn. Antwerpse Heirweg 945; - op de plaats Papenvijvers in de Oostkampse deelgemeente Waardamme 946; - langs het kanaal Brugge-Gent te Beernem 947; - te Maldegem, in de gehuchten Burkel 948 en Kleit 949; - te Knesselare - Kouter 950 en in de deelgemeente Ursel 951; - in de Zomergemse deelgemeente Oostwinkel, op de plaats Leischoot 952 en te Zomergem zelf, ten noorden van de Brugse Vaart 953 en op de toekomstige KMO zone Mispelaere 954; - te Aalter 955; - te Evergem, niet enkel op de werf van het Kluizendok 956 maar ook op de plaatsen Ralingen en Molenhoek 957; - in het Gentse stadscentrum, vlakbij de Botermarkt 958 en in de Pekelharing 959, nabij een bronstijdmonument aan de Hogeweg 960 en in de deelgemeente Sint-Denijs-Westrem 961; - te Melle in de wegtracés van de verkaveling ‘’t Lammeken’962; - te Merelbeke nabij de oprit van de autostrade 963; - te Destelbergen - Eenbeekeinde 964; - langs de Schelde te Asper-Jolleveld (gemeente Gavere) 965; Bauwens-Lesenne 1963, 122-125.

Mertens 1964f.

939 Hollevoet 1993, 197-198; 1994.

940 Thoen 1978, 79; Hollevoet 2001, 85.

941 Hollevoet 2002b, 34-35.

942 Hollevoet 2002b, 40 en 42-43 en niet gepubliceerd.

943 Hollevoet & Hillewaert 2002, 199; Hillewaert & Hollevoet 2006, 125-126; Cordemans & Hillewaert 2001; Hillewaert & Hoorne 2006, 108.

944 In ’t Ven & Hollevoet 2005b.

945 In ’t Ven et al. 2005b en niet gepubliceerd.

946 Demeyere et al. 2005, 21-25.

947 Hollevoet 2006, 18-19.

948 Crombe et al. 2005.

949 De Clercq et al. 2008.

950 De Clercq et al. 2006b, 173.

951 Bungeneers et al. 1987.

952 De Clercq 2005a.

953 Crombé 1997b.

954 Cheretté et al. 2006.

955 Hoorne et al. 2006, 41.

956 Laloo et al. 2008, 81.

957 Verlot 1984, 11-12.

958 Laleman et al. 1997.

959 Raveschot 1979.

960 Cuypers et al. 1985a-b.

961 Vermeulen 1993, 247-295.

962 De Clercq 2001c.

963 De Clercq 2001b.

964 De Vos 2004.

965 Vermeulen 1986a.

937 938

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 99 van 275

- te Eke (gemeente Nazareth) 966; - op een 5-tal plaatsen op het grondgebied van de gemeente Deinze: twee verschillende vindplaatsen te Astene (gemeente Deinze) 967, één te Bachte-Maria-Leerne (gemeente Deinze) 968, één te SintMartens-Leerne 969 en een laatste te Wontergem 970; - in Kruishoutem, op de gehuchten Kerkakkers 971 en Wijkhuis 972; - op verscheidene sites op het grondgebied van de gemeente Zingem namelijk Huise-De Lozer, zuid 973 en noord 974, Huise ‘’ 975 en tussen de Molenbeek en een aftakking van de Wallebeek 976; - te Oudenaarde op de plaats Bevere - Donk 977 en in de deelgemeente Welden 978; - aan de Meersstraat te Sint-Kornelis (gemeente Horebeke) 979 (het graf dateert mogelijk uit de ijzertijd); - langs de Schelde te Kerkhove (gemeente Avelgem) 980; - te Kuurne, bij de aanleg van de Ring, in de buurt ervan 981 en aan de Brugsesteenweg 982; - te Kortrijk, in het grafveld van de vroegere Molenstraat (nu Lange Meersstraat) dat zich mogelijk uitstrekte tot vlakbij de Veemarkt 983, in de Twaalfapostelenstraat 984, in de gehuchten Walle 985 en ‘t Hoge 986, en in de deelgemeentes Marke 987 en Kooigem 988; er bestaan twijfels voor een aantal structuren aan het Conservatoriumplein 989 en voor vondsten gedaan nabij de grens met Kuurne, ten noorden van de Leie 990; - te Spiere - De Hel 991; - op verschillende plaatsen te Harelbeke 992; - in de Waregemse deelgemeente Sint-Eloois-Vijve 993 en mogelijk ook op de wijk De Biest te Waregem zelf 994; - te Hulste (gemeente Harelbeke) 995; - te Zwevegem 996; - op het vliegveld van Wevelgem 997; Roosens 1968b; Vermeulen 1992a, 54-55.

Thoen & De Vos 1980; Bauters et al. 1999.

968 De Clercq 2000b, 142.

969 Vermeulen 1985.

970 Bauters et al. 1998a, 109.

971 Rogge 1973a.

972 Rogge & Vermeulen 1993, 70.

973 Van Doorselaer et al. 1967.

974 Rogge & Vermeulen 1993, 70.

975 Rogge 1973c; De Groote et al. 2003.

976 Bauters et al. 1997b.

977 De Cock & Rogge 1985.

978 Bauters et al. 1997b.

979 Rogge & De Mulder 1993, 198-199.

980 Rogge & De Cock 1986.

981 Viérin 1987, 81-82.

982 Viérin 1987, 79-80.

983 Leva & Coene 1969; Despriet 1970a, 1971a-b, 1991, 26-31 en 34.

984 Viérin 1987, 60; Despriet 1991, 33.

985 Mertens 1981e; Viérin 1987, 67; Despriet 1991, 22-23.

986 Despriet 1971a-b, 1991, 22 & 35.

987 S.n. 1965; Viérin 1971a; Ooghe et al. 1980.

988 De Zegher & Rogge 1983; Van Doorselaer & Rogge 1985, 159.

989 Viérin 1987, 64; Despriet 1991, 28 en 36.

990 Despriet 1991,19 en 21.

991 Info Rica Annaert, ongepubliceerd.

992 Despriet et al. 1983; Ooghe et al. 1979; Thoen 1969; Viérin 1964, 1971a, 1987, 33-37 en 43-44; Matton & Ferfers 1993, 113-116.

993 Despriet 1979b.

994 Despriet 1979b.

995 Despriet 1983, 1984g.

996 Despriet 1973.

997 Viérin 1987, 94-95.

966 967

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 100 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

- te Izegem, bij werken aan de nieuwe verbindingsbaan Izegem - Roeslare/Menen - Roeslare 998; - op de bedrijventerreinen van Menen Oost 999, Moorsele - Gullegem (gemeente Wevelgem) 1000, niet ver van waar in het verleden al een vondst was gedaan 1001, Wielsbeke - Vaartstraat 1002, Roeselare Haven1003 en Deltapark/Evolis te Kortijk/Harelbeke/Zwevegem 1004; - onder de middeleeuwse motte ‘De Galooie’ te Loker (gemeente Heuvelland) 1005; - aan de Voshoek te Kortemark 1006; - te Emelgem (gemeente Izegem), waar de eind 19de eeuw onderzochte graven van de collectie Gilles de Pélichy wellicht vooral van dit type zullen zijn geweest 1007; - te Lokeren 1008; - te Vrasene - Schuilhoek (gemeente Beveren) 1009; - op de plaats Kruibeke - Hoge Akkerkoek 1010; - in de Temse deelgemeentes Elversele 1011 en Tielrode 1012 en op de plaats Veldwijk 1013; - te Waasmunster op de sites Pontrave 1014 en Eekhoutwijk 1015; - op verschillende plaatsen langs de Antwerpse Heirweg te Sint-Gillis-Waas 1016.

- Minder frequent zijn ze in de Civitas Nerviorum, maar ze zijn er wel aangetroffen: - te Sint-Gillis-bij-Dendermonde (gemeente Dendermonde) 1017; - in de binnenstad van Aalst op de plaats van het nieuwe stadsarchief 1018; - in de Zottegemse deelgemeentes Velzeke 1019 en Strijpen 1020; - in de ruilverkaveling Balegem 1021; - te Ronse - Schorisse 1022.

Meer oostwaarts is heel wat minder duidelijk of de daar nog aangetroffen crematies vermengd met brandstapelresten ook tot deze groep kunnen gerekend worden. Van Doorselaer spreekt van een fenomeen dat vrij kenmerkend zou zijn voor het Menapisch gebied, onder meer de Scheldevallei 1023, en het valt inderdaad niet te ontkennen dat het type in dit gebied duidelijk overweegt. Het is evenwel niet onbekend in de civitas Nerviorum en ook in de civitas Tungrorum treft men zgn. brandrestengraven aan, zij het misschien in beperktere hoeveelheden en met licht afwijkende kenmerken. Zo valt op dat de grafkuiltjes doorgaans kleiner zijn en er nauwelijks sprake is van nissen waar de grafgiften zijn meegegeven. De graven van Edegem-Buizegem 1024 en een drietal structuren Viérin 1987, 51.

Dhaeze & Verbrugge 2007a, 93-118.

1000 Eggermont et al. 2006, 8-9.

1001 Viérin 1987, 29.

1002 Hoorne & De Clercq 2007, 93.

1003 De Cock & Goderis 1994; Goderis 1994a.

1004 De Logi et al. 2007, 14 en 30.

1005 De Meulemeester 1978, 10-13.

1006 Dewilde & Wyffels 2004.

1007 Thoen & Van Doorselaer 1980, 27-30.

1008 Thoen & Pieters 1988.

1009 Van Roeyen & Van Hove 1995, 449.

1010 Van Vaerenbergh et al. 2007, 414.

1011 Dewulf 1974b.

1012 Rogge & De Cock 1986, 43.

1013 De Laet et al. 1955b, 105-112.

1014 Van Hove 1996, 73-78.

1015 Thoen & Verbruggen 1986, 188-189.

1016 Hollevoet & Van Roeyen 1995, 427; Vermeulen & Bourgeois 2000.

1017 De Laet et al. 1955a, 91-104.

1018 Callebaut et al. 1994, 16-17.

1019 Deschieter & De Wandel 2007, 31; Rogge 1985a, 93.

1020 Van Doorselaer & Rogge 1985, 158.

1021 Vancauwenberghe & Rogge 1988.

1022 Van Doorselaer & Rogge 1985, 158.

1023 Van Doorselaer 1969.

1024 Vandevelde et al. 2007, 28-32.

998 999

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 101 van 275

uit Wange (gemeente Landen) op het Neerhespenveld 1025 sluiten nog dicht aan bij de westelijke traditie, wat minder het geval lijkt te zijn voor de grafveldjes van Grobbendonk 1026 of voor de Limburgse complexen zoals onder meer bekend uit As 1027, Gruitrode (gemeente MeeuwenGruitrode) 1028, Hamont (gemeente Hamont-Achel) 1029, Maaseik 1030, Ophoven (gemeente Kinrooi)1031 of Overpelt 1032; te Wijshagen - Plokrooi (gemeente Meeuwen-Gruitrode) kunnen de aangetroffen brandrestengraven iets ouder zijn 1033. Het geheel lijkt aan te sluiten bij meer noordelijke tradities, zoals onder andere bekend uit twee grafvelden in het Nederlandse Weert 1034. In Tienen zijn dan weer brandrestengraven met grotere grafkuilen niet zeldzaam maar is het fenomeen van grafgiften in een aparte nis totaal onbekend 1035. Ook in de zuidwestelijke begraafplaats van Tongeren zijn, zoals al aangehaald, voorbeelden van grote brandrestengraven bekend 1036.

In Oudenburg werden enkele afwijkende rituelen onderscheiden 1037. Zo bevatte de nis in enkele gevallen niet enkel de traditionele grafgiften maar ook een stuk verbrand bot, niet zelden van een lang been of van de schedel; fysisch-anthropologisch onderzoek zal moeten uitmaken in welke mate het hier gaat om menselijk bot en of deze stukken afkomstig kunnen zijn van hetzelfde individu waarvan de resten in de eigenlijke grafkuil zijn meegegeven. Opmerkelijk is verder ook dat in sommige nissen aarden vaatwerk voorkwam dat ook relatief grote hoeveelheden verbrand bot bevatte. Ook hier zal eerst uitgemaakt moeten worden of het om menselijke crematieresten gaat en hoe deze zich eventueel verhouden tot de dode in de grafkuil. Ten slotte is er een aantal graven aangesneden, waarbij men de indruk kreeg dat het wellicht om crematiegraven ging, die om één of andere reden werden heruitgegraven en waarvan het merendeel van het verbrand bot en de brandstapelresten achteraf niet meer in de dezelfde kuil terecht is gekomen; mogelijk werd het verbrand bot in sommige gevallen om bepaalde redenen pas later gerecupereerd en op een andere manier bijgehouden of bijgezet.

Sommige grafvelden hebben resten opgeleverd van heel grote kuilen met brandstapelafval. Vooral bekend is het zgn. massagraf van Destelbergen 1038, maar het fenomeen is ook geattesteerd te Velzeke (gemeente Zottegem) en misschien ook te Overpelt 1039. Van kleiner formaat is een aantal kuilen bij tumulusgraven waaraan ook een ritueel karakter wordt gegeven; het meest bekende voorbeeld is hier ongetwijfeld de al aangehaalde structuren onder de tumulus van Berlingen (gemeente Wellen) 1040. De structuur met brandstapelresten aangetroffen samen met een brandrestengraf onder de middeleeuwse motte ‘De Galooie’ te Loker, is bij gebrek aan brandsporen in situ, niet als brandstapel te interpreteren; mogelijk kan hier ook sprake zijn van een soort offerkuil, tenzij het veeleer zou gaan om een tweede brandrestengraf waarvan de resten, in tegenstelling tot het eerste niet in een houten kist waren meegegeven1041.

Hombroux & Lodewijckx 1984.

Janssens 1966b; Verbeeck 2010.

1027 Claassen 1977b.

1028 Claassen 1976.

1029 Claassen 1973b.

1030 Janssens 1977b.

1031 Claassen & Heymans 1974.

1032 Vanderhoeven 1973.

1033 Creemers & Van Impe 1993.

1034 Hiddink 2003.

1035 Info Marleen Martens, ongepubliceerd.

1036 Vanvinckenroye 1963, 1984.

1037 Hollevoet 1994.

1038 De Laet et al. 1970a-b.

1039 Rogge 1985a, 95-98; Van Doorselaer & Rogge 1985, 159-165; Van Doorselaer 1998, 21-23.

1040 Roosens & Lux 1973, 48.

1041 De Meulemeester 1978, 11-12.

1025 1026

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 102 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

Eén van de grootste problemen bij de studie van de Romeinse begrafenisrituelen bij crematiegraven is net dat de resten door het vuur vaak zeer sterk zijn aangetast en herleid worden tot een hoopje gecalcineerd bot en as. In normale omstandigheden levert de verbranding van een volwassen individu tussen anderhalve en 2,5 kg verbrand bot, maar dergelijke hoeveelheden worden maar bij uitzondering in een grafkuil aangetroffen. Als ze al bewaard zijn door min of meer gunstige bodemomstandigheden vertegenwoordigen de fragmentjes gecremeerd been soms niet veel meer dan een handjevol splinters verbrand bot. In het verleden is aan dit verband bot te weinig aandacht besteed. De elementaire studie ervan bleef vaak beperkt tot die grafvelden waar P. Janssens bij het onderzoek betrokken was. Pas de jongste jaren is men onder impuls van de spectaculaire resultaten verkregen uit onder meer Groot-Brittannië 1042 en Nederland 1043 meer en meer aandacht gaan besteden aan dat aspect. Dit gebeurde vooralsnog enkel voor een kleine begraafplaats te Huise - ‘’t Peerdeken’ 1044 en voor een geïsoleerd graf in de Antwerpse binnenstad 1045.

DE INHUMATIES In de regel werden in het republikeinse Rome de doden nagenoeg altijd gecremeerd; het was de alom dominante ritus tot het begin van de 2de eeuw, wanneer het verschijnen van pronkerige sarcofagen het overschakelen naar lijkbegraving blijkbaar gaat promoten 1046. In onze gewesten vindt de veralgemening van de lijkbegraving niet plaats voor de laat-Romeinse tijd 1047. In het repertorium van Van Doorselaer 1048 zijn de Vlaamse voorbeelden op de vingers van één hand te tellen. Het gaat meer bepaald om de Tongerse begraafplaatsen, drie geïsoleerde bijzettingen te Lichtervelde, Harelbeke en Klein-Gelmen (gemeente Heers) en de twijfelachtige context van het vermeende grafveld van Balgerhoeke te Adegem (gemeente Maldegem) 1049; deze laatste gaat mogelijk terug tot de vondst van een Romeinse begraafplaats uit het hoge keizerrijk (met brandgraven), aangevuld met laat-Romeinse antiquaria, mogelijk grafvondsten aangekocht in het Rijnland en afkomstig van inhumatiegraven. De door Böhme 1050 aangehaalde Körpergräber uit de villa van Neerharen-Rekem (gemeente Lanaken) zijn dan weer mogelijk veel jonger.

Grote aantallen Romeinse inhumaties komen in Vlaanderen enkel voor in stedelijke en/of militaire contexten. De verschillende necropolen van Tongeren hebben er talrijke voorbeelden van opgeleverd en sommige worden door brandgraven oversneden. Opmerkelijk zijn onder meer een geordend groepje laat-Romeinse, mogelijk christelijke bijzettingen zonder grafgiften in de noordoostelijke begraafplaats 1051 en een aantal militaire graven 1052; andere inhumaties zijn niet echt te linken aan bepaalde deelgroepen of specifieke bevolkingscategorieën. Het laat-Romeinse grafveld van tenminste 216 inhumaties, aangetroffen aan de Kasteeldreef te Oudenburg is dan weer helemaal in verband te brengen met de militaire bezetting van het jongste stenen castellum 1053. De doden waren bijgezet rond de ruïnes van een oudere constructie 1054 en plaatselijk viel wel een zekere structurering waar te nemen. Zowel kistbegravingen als lijkbegravingen werden aangetroffen. Enkele vrouwen en kinderen getuigen van het familiale leven dat ook in een militaire versterking niet ontbrak. Enkele mannen waren in vol ornaat bijgezet, met drieknoppenfibula en kenmerkend gordelbeslag maar zonder hun wapenuitrusting. Bij de vrouwen valt de aanwezigheid op te merken van een aantal meisjes van McKinley 1994.

Smits 2006.

1044 De Groote et al. 2003.

1045 Bellens et al. 2007.

1046 Toynbee 1971, 40.

1047 Van Ossel 1991.

1048 Van Doorselaer 1964.

1049 De Clippele 1968.

1050 Böhme 1974, 293.

1051 Vanvinckenroye 1985, 126-129; Vanderhoeven et al. 1999b.

1052 Roosens & Mertens 1970; Böhme 1974, 301-302.

1053 Mertens & Van Impe 1971.

1054 Creus 1975.

1042 1043

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 103 van 275

wellicht Germaanse origine; de sieraden waarmee ze waren getooid, vertonen heel wat gelijkenissen met vondsten uit het Elbe-Weser-gebied 1055. Andere elementen wijzen dan weer op invloeden uit Engeland of het Donaugebied 1056. Heel wat doden hadden grafgiften meegekregen. Deze situeerden zich zowel in de kist als erbuiten, enkele waren geplaatst in kleine nissen; de meeste zullen spijs en drank voor de dode hebben bevat 1057. Het geheel dagtekent vooral uit de tweede helft van de 4de en het begin van de 5de eeuw 1058. Enkele oudere graven, aangetroffen ten zuiden van het grote grafveld, wijzen mogelijk op de aanwezigheid van een tweede laat-Romeinse necropool in deze richting, op de rand van de zandige opduiking 1059.

Het ouder Oudenburgse grafveld met overwegend crematiegraven uit het hoge keizerrijk leverde ook een klein aantal inhumaties op maar hier viel enkel op te maken dat ze wellicht tot de jongere fasen van de begraafplaats moeten gerekend worden 1060; verder leverde het jongste onderzoek langs de Ettelgemsestraat ook enkele geïsoleerde inhumaties op in een zone met uitsluitend off-sitefenomenen uit de 2de-3de eeuw 1061. Laat-Romeins zijn in elk geval een inhumatie die samen met een crematiegraf werd aangetroffen op het tracé van een aardgasleiding te Val-Meer (gemeente Riemst); van een derde bijzetting waren enkel nog een munt, een gesp en een onherkenbaar ijzeren voorwerp in situ bewaard 1062. Ook met betrekking tot twee mogelijke inhumatiegraven, opgemerkt bij de bouw van een woonst te Overhespen (gemeente Linter), wordt verondersteld dat ze dateren uit de laatRomeinse tijd 1063.

In de uitgestrekte zuidwestelijke begraafplaats van de vicus van Tienen op het Grijpenveld lijken de inhumatiegraven tot alle gebruiksperioden van het grafveld te moeten gerekend worden. Ook hier valt op dat in sommige gevallen de ter aarde bestelling wellicht is gepaard gegaan met bijzondere handelingen en/of rituelen; enkele komen voor in de onderste vulling van de omheiningsgracht en zijn misschien in verband te brengen met inwijdingsrituelen van het grafveld 1064. Niet zelden wordt bij inhumaties de associatie gemaakt met gestraften aan wie op één of andere manier een normale bijzetting werd ontzegd of aan specifieke offers 1065; andere bestempelen ze dan weer als zgn. noodbegravingen 1066. Dat is misschien ook het geval geweest bij de twee skeletten die in 1988 in de vulling van een ronde stenen waterput te Velzeke zijn aangetroffen 1067; op basis van de 14C-datering kunnen ze gedateerd worden in de late 4de, de 5de of het begin van de 6de eeuw 1068. Het geheel doet denken aan de oudere vondst, ook in een ronde stenen put, van mogelijk twee Germaanse krijgers met hun uitrusting te Sint-Jans-Molenbeek; ze werden aangetroffen onder een zware steen 1069. Ook in Tongeren is een vergelijkbare maar wellicht oudere context bekend in het horreumcomplex ten zuidwesten van de stadsmuur, waar een ronde stenen waterput de resten bevatte van 7 verschillende individuen en een aantal paardenkadavers. De context dateert van na het midden van de 3de eeuw en de menselijke resten waren blijkbaar niet meer in anatomisch verband vermits verschillende lange beenderen oude, post-mortem breuklijnen vertoonden 1070. Vermoedelijk wel van Germaanse Böhme 1974, 294-296.

Sas 2004a.

1057 Gautier 1972.

1058 Mertens 1987b.

1059 Mertens 1963b, 68; 1964a, 220-221; Mertens & Van Impe 1971, 18; Hollevoet 2004.

1060 Hollevoet 1993, 1994.

1061 Dhaeze et al. 2008.

1062 Pauwels et al. 2002b, 311-312.

1063 Lodewijckx 1990b.

1064 Martens 2007b, 152.

1065 Aldhouse-Green 2001.

1066 Vanvinckenroye 1984, 232-233.

1067 Rogge 1988b.

1068 Van Strydonck et al. 2001, 989.

1069 De Loë 1921.

1070 Janssens 1975, 52.

1055 1056

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 104 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

oorsprong zijn de enkele inhumatieresten, opgegraven in 1985 te Overhespen (gemeente Linter)1071 en een geïsoleerd vrouwengraf uit de 4de-5de eeuw te Kerkhove; dit laatste was NZ-geörienteerd en bevond zich in de opvulling van de gracht die de oudere site omringde 1072.

De skeletvondsten in waterputten brengen ons bij een fenomeen dat de laatste tijd meer en meer aandacht heeft gekregen, namelijk het voorkomen van menselijk skeletmateriaal in zuivere nederzettingscontexten. Voor Nederland beschikt men over een goed overzicht van de oudere beschikbare informatie 1073, maar in Vlaanderen staat dit aspect nog in de kinderschoenen. Min of meer volledige skeletten kunnen wijzen op zgn. stichtings- en/of verlatingsrituelen. De jongste jaren komen echter ook meer en meer voorbeelden aan het licht van stukken menselijk bot in nederzettingscontexten zoals grachten, kuilvullingen of in duidelijke afvalcomplexen. We vermelden hier maar de stukken van tenminste twee menselijke schedels in een waterput te Elewijt 1074 of een fragment van een bovenarmbeen samen met slachtafval en een stuk elandgewei in een grachtvulling te Oudenburg 1075. Verder zijn ook voorbeelden bekend uit Tongeren1076 en uit Tienen1077. In associatie met een aantal andere aanwijzingen zien sommigen er een indicatie in dat er ook in de Romeinse tijd sprake kan zijn geweest van excarnatie, waarbij de dode langdurig blootgesteld werd aan weer en wind om dan later al dan niet ter aarde te worden besteld 1078.

Met de voorbeelden van de put uit Tongeren zijn we ten slotte bij een laatste probleem aanbeland dat onze aandacht verdient bij dit overzicht van het grafveldenonderzoek, namelijk de aanwezigheid van paardengraven in sommige Romeinse begraafplaatsen. Het onderwerp werd al in het verleden aangekaart door Lauwerier en Hesssing voor Nederland 1079 en is ook in Vlaanderen niet onbekend met attestaties in Oudenburg, Tienen en Tongeren. Het fenomeen is genoegzaam bekend in de vroegmiddeleeuwse rijengrafvelden en wordt vaak geassocieerd met de Germaanse leefwereld 1080. Te Oudenburg waren de meeste paardengraven wellicht jonger dan het grafveld en misschien in verband te brengen met de laat-Romeinse militaire aanwezigheid in het castellum; één ervan bevatte de resten van een deels verstoord inhumatiegraf 1081. Dat is niet het geval bij het grafveld van Tienen, waar de drie paardenbijzettingen wel degelijk uit de gebruiksperiode van het grafveld zouden dateren; één werd zelfs in associatie gevonden met een crematiebijzetting 1082. Een paard werd ook bijgezet boven op de kist van het vermoede tumulusgraf 1083. Te Tongeren ten slotte was in de zuidwestelijke begraafplaats het skelet van een paard duidelijk verstoord door zeker één inhumatie, door de opgraver gedateerd in de tweede helft van de 3de eeuw 1084.

NIEUWE INZICHTEN IN HET GRAFVELDONDERZOEK De voorbije jaren heeft het onderzoek van de Romeinse begraafplaatsen een tweede adem gevonden.

Belangrijk hierbij is de vondst en het onderzoek van grote hoeveelheden grafcontexten uit de tot dan toe nauwelijks gekende Romeinse begraafplaats van de vicus van Tienen. Ook het hernieuwd onderzoek in de Tongerse begraafplaatsen en de vondst van een necropool uit het hoge keizerrijk te Oudenburg hebben onze inzichten in het Romeinse begrafenisritueel doen wankelen. Er is meer Opsteyn & Lodewijckx 2004, 142-147.

Rogge 1996b, 131.

1073 Hessing 1993.

1074 Van Impe et al. 2005, 298.

1075 Ongepubliceerd, Hollevoet 1993.

1076 Vanderhoeven et al. 1987a, 136; Vanderhoeven et al. 1994, 179.

1077 Vanderhoeven et al. 2002b, 146.

1078 Aarts & Heeren 2007, 77.

1079 Lauwerier & Hessing 1992.

1080 Müller-Wille 1970/1971.

1081 Hollevoet 1994, 211.

1082 Info Marleen Martens, ongepubliceerd.

1083 Martens et al. 2005, 62.

1084 Vanvinckenroye 1984, 59-60 en pl. 12.

1071 1072

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 105 van 275

aandacht voor de ruimere context en het ganse proces van de begraving en ook de natuurwetenschappelijk aspecten van het onderzoek van grafresten worden niet langer uit het oog verloren. Met betrekking tot de biomoleculaire toepassingen wordt wel eens gesproken over een ware revolutie 1085. Voor de inhumaties zorgt vooral het DNA-onderzoek voor nieuwe perspectieven, maar ook het fysisch-anthropologisch onderzoek van gecremeerd beendermateriaal staat niet stil 1086. De nadere studie van de meeverbrande zaden en vruchten 1087 en het anthracologisch onderzoek1088 zullen moeten toelaten beter inzicht te verwerven in de soms bijzonder complexe handelingen die gepaard gingen met het begraven van de doden in de Romeinse tijd. De publicaties van de grafcomplexen van Tienen, Tongeren en Oudenburg kunnen ons op dat vlak heel wat nieuwe elementen aanleveren.

6.4.8 Steenbouw A. VANDERHOEVEN Met de inlijving van onze gewesten in het Romeinse Rijk veranderde het spectrum van bouwtechnieken en het repertorium van gebouwtypes ingrijpend. Zowel in centrale plaatsen als op landelijke nederzettingen voltrok zich een geleidelijk versteningsproces. Dit proces startte lang niet overal op hetzelfde moment en is ook nooit voltooid geraakt. Wat in de regel als Romeinse steenbouw wordt bestempeld is vrijwel altijd een combinatie van steenbouw en hout- en leembouw geweest. Een viertal vernieuwingen heeft een wezenlijke invloed gehad. Op de eerste plaats is er het gebruik van duurzame, stenen bouwmaterialen voor funderingen, opgaand muurwerk, vloeren en daken (met de daaraan verbonden zoektocht naar en exploitatie van diverse steensoorten. Op de tweede plaats situeert zich het gebruik van kalkmortels voor muren, vloeren, binnen- en buitenbepleisteringen (waarmee eveneens een grootschalige exploitatie van grondstoffen en brandstof gepaard gaat). Op de derde plaats komt het gebruik van baksteen in zowat alle delen van gebouwen (muren, vloeren, daken, inrichting). Op de vierde plaats is waarschijnlijk de import van kostbare natuursteensoorten voor de monumentale architectuur en wand- en vloerdecoraties van niet gering belang geweest.

In de voor-Romeinse ijzertijd was de architecturale diversiteit beperkt. In feite kan men aan het basisconcept van de plattegronden van (woonstal)huizen en (agrarische) bijgebouwen geen sociale stratificatie afleiden. Mogelijk waren voor de toenmalige bewoners wel grote verschillen te zien aan de wijze waarop deze houtlemen constructies aan de binnen- en/of buitenzijde versierd waren. Buiten deze private bouwwerken kan men in de publiek sfeer maar monumentaal geaarde architectuur weervinden in de grootschalig aangelegde verdedigingswerken en mogelijk ook in cultusplaatsen. In de Romeinse tijd verandert dat alles ingrijpend. In de private woningbouw zien we Romeinsmediterrane woonconcepten gestalte krijgen. De meest opvallende aspecten zijn wellicht de aanleg van reeksen vertrekken met specifieke (woon)functies omheen open binnenplaatsen en het van de buitenwereld gescheiden houden van deze schikkingen door middel van portieken. Geheel nieuw is ook het architecturaal vormgeven en benadrukken van sociale status door de bouw van ontvangstruimten en badgebouwen, vaak van vloerverwarmingen voorzien. Even spectaculair is de wijze waarop de publieke ruimte van nederzettingen wordt uitgebouwd en ingericht. In steden zijn de forum-basilicacomplexen daarvan de meest prominente uiting. Andere onderdelen van het Romeinse bouwprogramma als tempels, theaters, amfitheaters, … kan men zowel in legerplaatsen en steden als op het platteland aantreffen en daar zowel in centra als in associatie met (grote) villacomplexen.

Aan de Romeinse steenbouwarchitectuur in onze gewesten is tot nu toe geen specifieke studie gewijd.

Wel kunnen publicaties aangewezen worden die deelaspecten belichten. Te denken valt aan de studie

Collins 2006.

Smits 2006; Vandenbruaene 2008.

1087 Cooremans 2008.

1088 Deforce 2005.

1085 1086

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 106 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

van de Romeinse villaplattegronden1089, de constructiewijze en het voorkomen van vloerverwarmingen 1090, de badgebouwen1091 en de Gallo-Romeinse tempels 1092. Over twee belangrijke Gallo-Romeinse private architectuurvormen, het zogenaamde vicushuis en de stadswoning, bestaat verspreide literatuur. Voor het vicushuis is in de nederzettingen van Grobbendonk 1093 en Tienen 1094 de voorbije jaren enig belangrijk opgravingswerk kunnen verricht worden. Voor de recente ontdekkingen van diverse stadswoningen in de civitashoofdplaats Tongeren kan verwezen worden naar een overzicht uit 2007 1095 en de aldaar geciteerde literatuur.

De voorbije jaren is heel wat baanbrekend werk verricht op het gebied van de provinciaal-Romeinse architectuur. We beschikken over een arsenaal aan vernieuwende inzichten over de wijze waarop publieke ruimtes werden vormgegeven en over de motivaties en de al dan niet onderliggende bedoelingen van deze werkzaamheden. Hetzelfde geldt voor de private architectuur. Het is duidelijk dat de plaatskeuze van woningen, hun bouwconcept, vormgeving en afwerking aan allerhande vereisten van de bewoners hebben voldaan.

Ze moesten niet alleen in materiële behoeften voorzien, maar droegen ook bij tot de uitdrukking van status en andere vormen van identiteit en verkondigden, zoals de publieke bouwwerken, ideologische boodschappen. Deze aspecten (monumentaliteit, symmetrie, symbolisme, propaganda, …) van de Romeinse steenbouwarchitectuur ontcijferen is één van de belangrijke uitdagingen van de provinciaalRomeinse archeologie van onze gewesten. Waarschijnlijk is dat vooralsnog alleen voor de civitashoofdplaats Tongeren mogelijk. Het lijkt erop dat we voor geen enkel landelijk centrum al over voldoende data beschikken om dergelijke vraagstellingen met succes te kunnen aanpakken. Er is dringend nood aan volledig opgegraven plattegronden in dit soort nederzettingen. Ook voor de villae ontbreken volledige opgravingsplattegronden.

6.4.9 Houtbouw W. DE CLERCQ EN S. VANHOUTTE

INLEIDING Studies en overzichtswerken die de houtbouw in onze streken onderzoeken, zijn op één hand te tellen.

In het kader van regiogebonden archeologisch onderzoek werden al enkele eerste syntheses uitgewerkt. Hiertoe leenden de grootschalige archeologische lineaire opvolgingen van het laatste decennium zich goed om de ruimtelijke spreiding en geografische differentiëring van de GalloRomeinse houtbouwtypes in de rurale gemeenschappen te onderzoeken. Minder gunstig was natuurlijk het segmentaire karakter van dergelijk onderzoek: de lijntracés nemen maar een steekproef van de aangesneden nederzetting en snijden bovendien de huisplattegronden soms maar gedeeltelijk aan. Om een beter inzicht te krijgen in de houtbouw doorheen de Romeinse tijd is er in Vlaanderen duidelijk nood aan meer grootschalige vlakgravingen, zoals bv. de site Brugge-Refuge en het Kluizendokproject, waarbij (delen van) nederzettingen over een grote oppervlakte kunnen worden onderzocht. Voor referenties wordt vandaag de dag noodgedwongen vooral gekeken bij onze noorderburen, waar het multidisciplinaire onderzoekspotentieel van dergelijke grootschalige archeologische nederzettingscampagnes al werd aangetoond (zie bv. de site van Tiel-Passewaaij) 1096.

De Boe 1971b. Zie ook Heimberg 2002/2003.

Degbomont 1984.

1091 Deru 1994.

1092 Derks 1998.

1093 De Boe 1977, 1984a.

1094 Vanderhoeven et al. 2002b; Martens et al. 2006.

1095 Vanderhoeven 2007.

1096 Roymans et al. 2007.

1089 1090

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 107 van 275

Uit het schaarse onderzoek blijkt dat houtbouw de hele Romeinse tijd een essentieel onderdeel blijft van de rurale nederzettingen en vici. De wanden van de gebouwen waren opgebouwd met takkenvlechtwerk dat bestreken werd met leem of deels afgeslagen was met planken, zoals in Antwerpen werd vastgesteld 1097. Archeologisch blijven van de houten constructies enkel de paalgaten, paalkuilen of wandgreppels, soms nog met houtrestanten en hutteleembrokken bewaard, afkomstig van de wandbepleistering op een raam van takkenvlechtwerk, en van de eenvoudig aangestampte vloerbedekking. Zowel het zadeldak als het schilddak was in gebruik. Als dakbedekking werd waarschijnlijk meestal stro of riet gebruikt. Enkel in de grote handelscentra en in enkele schaarse villae werd ook natuur- en baksteen als bouwmateriaal aangewend. De povere restanten uit de kustvlakte duiden op vakwerkbouw, soms afgedekt met een pannendak 1098. Voor het Waasland werd door H. Thoen een onderscheid vastgesteld tussen de woningen en de secundaire gebouwen. Werkplaatsen, stallingen en andere bijgebouwen werden uit balk- en vlechtwerk opgetrokken en waren meestal voorzien van een pannendak. De houten woningen lijken opgericht met een fundering uit droog metselwerk met een ingemetselde sokkel met een dikke laag mortel. Als bouwmateriaal werden hoofdzakelijk bakstenen en dakpannen gebruikt. Enkel bij de hoofdgebouwen werd natuursteen aangewend1099.

G. De Boe onderzocht als eerste in Vlaanderen de chronologische en geografische spreiding van de houtbouwtypes in Vlaanderen, met name voor de Antwerpse Kempen 1100. Vermeulen 1992 analyseerde de gebouwplattegronden in de regio tussen Leie en Schelde. De gedetailleerde status quaestionis van de Gallo-Romeinse houtbouw in Oost-Vlaanderen van W. De Clercq beslaat een deel van de civitas Menapiorum en van de civitas Nerviorum 1101. In het overzichtsartikel over Zeeland en Noordwest-Vlaanderen in de Romeinse tijd door De Clercq en van Dierendonck wordt de synthese van de houtbouw in de civitas Menapiorum aangevuld met nieuwe gegevens 1102. In het kader van het archeologisch onderzoek op het HSL-traject werd de houtbouw aangetroffen op de Romeinse sites in de regio ten noorden van Antwerpen onder de loep genomen en in de bredere Romeinse rurale context geplaatst 1103. Op dit traject werd ontdekt dat tijdens de vroeg-Romeinse periode verschillende gebouwtypes in zwang waren. Ook via het archeologisch onderzoek van het vTn-project 1997-1998 werden nieuwe gegevens ingewonnen over de geografische variatie van de huizenbouw uit de Romeinse periode 1104.

Sinds de bronstijd werd in de Noordwest-Europese laagvlakte volgens éénzelfde basisconcept gebouwd: mens en dier werden onder hetzelfde dak gehuisvest. Het traditionele principe van ordening van ruimte voor boer en vee en de nauwe band tussen beide zoals die architecturaal werd vormgegeven in het ‘woonstalhuis’, werd in de boerderijen van inheemse traditie uit de Romeinse tijd onveranderd bestendigd. De concrete wijze waarop aan dit basisconcept uitvoering werd gegeven was echter het voorwerp van regionale variatie die wellicht op culturele, sociale of landschappelijke bepaalde parameters gebaseerd was. Dit leidde in de archeologie tot het herkennen en benoemen van verschillende zgn. ‘gebouwtypes’ die onderling sterk regionaal kunnen variëren. Men spreekt dan ook over ‘huislandschappen’. De gebouwtypes worden vaak onderscheiden op basis van het aantal beuken en in feite dus op basis van de manier waarop het dakgebinte het dakgewicht opving en hoe deze architecturale keuze een materiële neerslag in de bodem heeft nagelaten. Onder de term ‘gebouwtype’ begrijpen we uit archeologisch perspectief dan ook een architecturaal zinvolle configuratie van constructiesporen (paalgaten, paalkuilen, wandgreppels, liggers,…) met Delaruelle et al. 2004.

Thoen 1978a, 78-79.

1099 Thoen 1966a, 100.

1100 De Boe 1988b.

1101 De Clercq 2003.

1102 De Clercq & van Dierendonck 2008.

1103 Delaruelle et al. 2004.

1104 De Clercq et al. 2005b.

1097 1098

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 108 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

gemeenschappelijke vormelijke kenmerken en een duidelijke ruimtelijke en chronologische groepering. Hoe deze gebouwtypen er concreet uitzagen bovengronds weten we niet en in feite zou het zelfs correcter zijn om te spreken van een ‘plattegrondentypologie’ eerder dan een ‘huizen’- of ‘gebouwtypologie’. Bovendien is het zeker in het kader van het romanisatiedebat relevant om de traditionele houtbouw in inheemse traditie te zien als een onderdeel van de materiële cultuur en hoe hierin door inheemse groepen uiting werd gegeven aan tal van vormen van identiteit en transformaties van identiteit. Gerritsen besteedde recent uitgebreid aandacht aan de culturele biografie van pre- en protohistorische huizen in het kader van de constructie van lokale sociale identiteiten en plaatste ze in een perspectief van landschap en tijd-diepte 1105. Roymans wees er eerder al op dat de persistentie van inheemse houtbouwtradities tijdens de Romeinse tijd onlosmakelijk verbonden is met een zeer traditionele, pastorale landbouweconomie waarvan de wortels ver in het verleden terugreiken 1106.

HISTORIOGRAFIE Sinds de start van het archeologisch onderzoek in Vlaanderen kwamen delen van houtbouwconstructies zowel in militaire als civiele context aan het licht. Vooral bij opgravingen van boerderijen in inheemse traditie werden voorbeelden van houtskeletbouw aangetroffen. Fig. 1 resumeert per periode van 10 jaar het aantal volledige huisplattegronden die bij onderzoek van deze erven aan het licht kwamen per regio. Voor wat betreft deze gebouwen, en in feite bij uitbreiding voor de kennis van de Romeinse landelijke bewoning in Vlaanderen, is er een significante, stijgende trend waar te nemen in het aantal huizen dat onderzocht werd. Dit is belangrijk omdat met het toenemende aantal meteen een beter inzicht werd verkregen in de huistypes, hun verspreiding, datering en functie.

Alhoewel deze stijgende beweging zich inzette in de jaren 1980 is het toch vooral sinds het begin van de jaren 1990 en wellicht deels door het in voege treden van het Decreet op het Archeologisch Patrimonium (1993) dat de stijging zich doorzette. Echter, zoals uit de grafiek mag blijken, waren die stijgingen in eerste instantie regionaal en vaak instantie- of zelfs persoonsgebonden te noemen en reflecteren ze tot ca. 2000 geen algemene tendens. Waar sommige gebieden duidelijk stijgen, is dat in andere net andersom. Sinds 2000 lijkt hier een voorzichtige verandering in te komen, al blijven sommige gebieden zoals de kustrandzone achter. Als nuance moet hierbij zeker aangegeven worden dat natuurlijk de mate van bodemverstoring en de historische realiteit zelf ook een rol speelt.

Bovendien is de momenteel beschikbare basisset aan gebouwen in Vlaanderen natuurlijk al bij al vrij beperkt te noemen, wanneer vergeleken met bv. Nederland 1107. Een stijgend aantal

waarnemingen zal in de nabije toekomst ongetwijfeld de precisie van onze waarnemingen en de herkenning van regionale variaties in de hand werken.

Gerritsen 2003, 39-108.

Roymans 1996a, 51 e.v.

1107 Zie bv. Vos 2002 met betrekking tot de site van De Horden alleen al.

1105 1106

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 109 van 275

Fig. 1: Evolutie van het aantal ontdekte volledige huisplattegronden in boerderijen in inheemse traditie, verdeeld volgens regio.

GEBOUWTYPES Binnen het geheel van voorliggende gebouwtypes werden er sinds het begin van het onderzoek in Noordwest-Europa naar landelijke nederzettingen in inheemse traditie onmiddellijk twee grote bouwtradities voor woonstalhuizen onderscheiden, waarvan de verspreiding vooral geomorfologisch bepaald lijkt te zijn. In Noord-Germaans gebied (Elbe-Weser mondingsgebied bv.) maar ook in het volledige Nederlandse kustgebied overheersten overwegend lange driebeukige gebouwtypen.

Sommigen hiervan hadden een zgn. ‘A-frame’ als dakdragende configuratie 1108. Op de zand- en leemgronden van Zuid-Nederland, Vlaanderen en het zuiden van Westfalen domineerden de tweebeukige gebouwtypes 1109. Deze Romeinse tweeschepige types wortelen in de gebouwtypen uit de ijzertijd. In de midden en late ijzertijd overheerste er vooral het zgn. Hapshuis 1110 en varianten.

Kenmerkend voor het bouwschema van het Hapshuis is de specifieke krachtenverdeling tussen de nokstaanderrij en de wandpalen, waarbij een groot deel van het dakgewicht rust op de wand. Dit gaf aanleiding tot het plaatsen van twee en soms zelfs drie rijen wandpalen. Het schilddak van deze huizen kwam overigens vrij laag; de ingangen lagen recht tegenover elkaar in de lange zijden en werden vaak van meerdere wandpalen voorzien.

Al in de ijzertijd maar ook in de vroeg-Romeinse tijd voltrok er zich een architecturale (r)evolutie waarbij het gewicht van het dak werd weggetrokken van de wanden en steeds meer op de middenstijlenrij werd teruggevoerd. In de 1ste eeuw komen ten noorden van Antwerpen gebouwen voor die door hun uitgesproken, tegenover elkaar liggende ingangspartijen in het midden van de lange zijde sterk lijken op de gebouwen van het type Haps maar de omvang en diepte van de paalkuilen van de middenstaanders is veel groter 1111. Gebouwtypen zoals Oss-Ussen 5A 1112, daterend uit de late ijzertijd en vroeg-Romeinse tijd, worden al gekenmerkt door diepere en grotere nokstaanders, maar hebben wel nog steeds een paarsgewijs geplaatste wandpalen, waarbij de binnenste reeks de wanden draagt en de buitenste het dak. Het Oss-Ussentype werd in Vlaanderen voornamelijk aangetroffen in

Trier 1969; Modderman 1975; Zimmerman 1992.

De Boe 1988b.

1110 Verwers 1972.

1111 Delaruelle et al. 2004.

1112 Schinkel 1998; Jansen & Fokkens 1999.

1108 1109

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 110 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

de Antwerpse Kempen, met name op sites zoals Kontich 1113, Wijnegem-Steenakker 1114, Ekeren1115 en Brecht-Zoegweg 1116.

Omstreeks het einde van de ijzertijd en in de vroeg-Romeinse tijd kwam een nieuw bouwschema in zwang, het zgn. gebouwtype Alphen-Ekeren 1117. Huizen van dit type zijn tijdens de gehele hoge keizertijd wijd verspreid in de Belgische en Nederlandse Kempen, in het Nederlands rivierengebied ten zuiden van de Rijn en in zuidelijk Westfalen. Het werd in Vlaanderen voor het eerst aangetroffen in de jaren 1970 in Ekeren1118 en veel vroeger al in de jaren 1930 in Nederland te Alphen, nota bene door een leerling van Van Giffen die zijn leermeester aan het werk had gezien bij de eerste opgravingen van terpen en goed bewaarde houten boerderijgebouwen in Friesland en Drenthe 1119. Het basisconcept van het Alphen-Ekeren gebouwtype wordt gekenmerkt door een enkelvoudige rij van enkele zware en diep ingegraven nokstaanders en een enkelvoudige wandpalenrij. Deze huizen hadden een zadeldak.

Doordat de krachten vrijwel volledig door de nokbalkdragers werden gedragen, hoefde de wand niet zo stevig gefundeerd te zijn zoals dat bij het Haps of Oss-Ussentype het geval was. Vaak worden van deze huizen dan ook maar de centrale, diep ingegraven paalsporen van de middenstijlen teruggevonden. Het type werd in Vlaanderen initieel herkend in het noordelijk deel van de civitas Tungrorum, onder meer in Ekeren1120, Oelegem 1121, Grobbendonk 1122, en Kontich 1123, maar later ook in Tongeren zelf 1124. Als houten voorlopers van villadomeinen werden ze geattesteerd in NeerharenRekem 1125, Donk 1126 en Rosmeer 1127. Recenter werd het nabij Tongeren gevonden in Veldwezelt1128, kwam het zuidelijker aan het licht in Vilvoorde 1129 en westelijker in Sint-Denijs-Westrem 1130, Aalter1131 en Brugge 1132. De voorliggende verspreiding lijkt er op te wijzen dat dit een vrij uniform gebruikt gebouwtype is geweest, althans in de 1ste eeuw n.Chr. Enkele voorbeelden uit Brecht-Zoegweg, Ekeren-Het Laar 1133 of Varsenare-d’Hooghe-Noene 1134 lijken eerder tot een overgangsvorm tussen Oss-Ussen en Alphen-Ekeren te behoren, die een evolutie naar de kenmerkende zwaardere middenpalen vertoont. Het overgangstype Oss-Ussen/Alphen-Ekeren-variant lijkt vooral in de 1ste eeuw in gebruik in Vlaanderen en werd ook geattesteerd in Noord-Brabant in Nederland.

De architecturale evolutie in het bouwschema zette zich gedurende de Romeinse tijd verder. De Boe 1135 noteerde de trend waarbij men er door aanpassingen in het dakgebinte naar streefde om de binnenruimte van de Alphen-Ekeren huizen nokstaandervrij te krijgen, met andere woorden om het huis éénbeukig te maken. Dat éénschepige gebouwen een evolutie vormden vanuit de tweeschepige

Verbeeck et al. 1986.

Cuyt 1983a-b, 1984, 1985, 1991, 1995, 2007.

1115 Delaruelle et al. 2004, 189-196.

1116 Delaruelle et al. 2004, 196-235.

1117 Van der Sanden 1977; De Boe 1988b; Slofstra 1991, 137-143.

1118 Ibens 1976.

1119 Van der Sanden 1977, 111-112.

1120 Ibens 1976.

1121 De Boe & Lauwers 1979, 1980.

1122 De Boe 1984a.

1123 Verbeeck et al. 1986.

1124 Vanderhoeven et al. 1994.

1125 De Boe 1983d, 1985f; De Boe et al. 1992; Vanderhoeven & Janssen 1976.

1126 Van Impe 1983.

1127 De Boe & Van Impe 1979.

1128 Pauwels et al. 2003; Vanderhoeven 2006; Wesemael 2006.

1129 In ’t Ven et al. 2005g.

1130 Vermeulen 1992a, 1993.

1131 De Clercq & Mortier 2003.

1132 Pers. meded. Yann Hollevoet.

1133 Delaruelle et al. 2004, 231.

1134 Hollevoet 2002c.

1135 De Boe 1988b, 51 e.v.

1113 1114

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 111 van 275

constructies werd eerder al door Trier vooropgesteld 1136 en vindt in de evolutie van het Alphen-Ekeren type bevestiging. Met uitzondering van de centrale palen in de korte zijden tekent er zich volgens De Boe immers een verschuiving af, waarbij gradueel steeds meer nokpalen verdwijnen en de krachtenopvang per verdwenen middenstaander gecompenseerd werd door twee zwaardere, tegenover elkaar gelegen wandpalen die een gebinte bestaande uit een dwarsbalk met ankerbalken en noksteunen ondersteunden. De redenen voor deze evolutie zijn onduidelijk. Het kan een logische zoektocht zijn naar maximale benutting en vrijmaking van plaats binnenin het huis; er kan ook een nood aan een steviger zolderverdiepiing aan gekoppeld zijn.

Feit is alleszins dat ondertussen gebleken is dat de wijze waarop de ‘ontdubbeling’ van de nokpalen zich voltrok erg regionaal verschillend is en soms zelfs niet werd doorgevoerd. In bepaalde gebieden in Nederland bijvoorbeeld is er zelfs sprake van gebouwen die één- en tweeschepigheid of twee- en drieschepigheid combineren 1137. Sommige variaties op bouwschema’s kunnen zelfs vrij lokaal genoemd worden. Een voorbeeld hiervan zijn de zgn. steunberen die in Brecht werden gevonden bij de lange zijden van meerdere grote woonstalhuizen 1138. In het noorden van Antwerpen werd vanaf het begin van de 2de eeuw een evolutie vastgesteld naar alsmaar langere gebouwen en grotere paalkuilen van de middenstaanders 1139.

Gebouwen met ‘uitstaande nokstaander’ gevonden in Oostwinkel en aan de Antwerpse Heirweg die te vergelijken zijn met constructies uit Brugge Refuge 1140, Brugge Molendorp 3 1141 en Merelbeke1142 lijken een regionale evolutie te reflecteren van volledige tweeschepigheid naar éénschepigheid. Dit gebeurde via een ontdubbeling van de centrale nokpalen. Later werden de nokpalen in de korte wand minder zwaar en kwamen er meer dragende palen. De evolutie naar éénschepigheid, vaak samen met het ontstaan van ondiepe stalgedeelten, deed zich in het noordelijk zandgebied al voor in de Flavische tijd 1143 en werd ook vastgesteld voor de regio tussen Leie en Schelde 1144. De eenbeukigheid lijkt een basiskenmerk te zijn voor de gebouwen in West- en Oost-Vlaanderen; tweebeukigheid voor de constructies in Noord-Brabant. Aan de Maaskant is zelfs een gedeeltelijk driebeukige indeling op te merken 1145. Ook Vermeulen stelt vast dat de houtbouwtraditie van één- en tweeschepige constructies grosso modo door de Rijn en het Helinium wordt gescheiden van de regio waar overwegend drieschepige woonstalhuizen voorkomen 1146.

De regionale variatie kan eventueel aanleiding geven tot een verdere differentiatie in de gebouwtypologie en de aflijning van een nieuw gebouwtype indien dit in voldoende mate werd vastgesteld. Zo werd in het Gentse en Brugse herhaaldelijk vastgesteld dat de evolutie naar éénbeukigheid zich opvallend genoeg doorzette door kruisvormige configuraties te maken van zware palen met steeds één zware wandpaal in het midden van de korte zijden en één, twee of drie zware dragende palen voor de gebinten in de lange zijde. De centrale nokpalen werden dus als het ware ‘ontdubbeld’. De evolutie naar éénschepigheid valt vaak samen met het ontstaan van ondiepe stalgedeelten (potstal) en deed zich in het noordelijk zandgebied al voor in de Flavische tijd 1147 en werd ook vastgesteld voor de regio tussen Leie en Schelde 1148. Omtrent de exacte reconstructie voor dit bouwschema bestaat nog onduidelijkheid. Immers, enkele configuraties suggereren Trier 1969, 133.

Henk Hiddink, pers. meded.

1138 Delaruelle et al. 2004, 196-235.

1139 Delaruelle et al. 2004.

1140 Hollevoet & Hillewaert 2002.

1141 Hillewaert 2000c.

1142 De Clercq et al. 2004.

1143 De Clercq et al. 2005b.

1144 Vermeulen 1992a, 200-201.

1145 Delaruelle et al. 2004.

1146 Vermeulen 1992a, 204.

1147 De Clercq et al. 2005b.

1148 Vermeulen 1992a, 200-201; De Clercq 2003, 167-169.

1136 1137

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 112 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

ondubbelzinnig dat de zware nokdragende palen aan de korte zijden soms buiten het eigenlijke huis stonden; de kleine wanddragende paaltjes van de korte zijden situeerden zich immers niet in dezelfde lijn als de nokpaal maar op duidelijke afstand ervan en binnenwaarts het huis gelegen. In één huis uit Knesselare werd er zelfs nog een kleine aanbouw gezet die de vrijstaande nokpaal met de korte wand van het huis verbond 1149. Gebouwen van dit type met ‘kruisvormige krachtenverdeling’ werden onder meer frequent gevonden op de zandgronden rond Brugge 1150 en Gent zoals te Merelbeke1151, Zomergem 1152, Oostwinkel 1153 en Sint-Denijs-Westrem 1154. Het werd recent herkend op leemgrond in Velzeke 1155, Erembodegem 1156, Houtem 1157 en zelfs als bijgebouwtype op twee villadomeinen in de Condroz1158.

Een derde gebouwtype in hout dat in Vlaanderen wel eens aangetroffen werd is het zgn. ligbalktype waarbij een houtskelet voor vakwerkbouw op de horizontale, van inkepingen voorziene ligbalken werd gemonteerd. Dit bouwschema lijkt vooral populair geweest te zijn in militaire context maar werd in Grobbendonk 1159 ook in civiel milieu gevonden. In Menen 1160 werden zeer recent dergelijke ligbalken overigens als hergebruikt en weggegooid hout in een waterput van een boerderij in inheemse traditie aangetroffen, wat er zou kunnen op wijzen dat deze zeer ondiep gefundeerde bouwtechniek wel eens vaker werd aangewend in civiel milieu dan gedacht maar helaas weinig sporen nalaat in de grond.

Daarnaast komen ook enkele uitzonderlijke gebouwtypen voor. Terwijl de woongebouwen meestal tweebeukig zijn, werd in Eke-molen een klein éénschepig gebouw uit de 2de eeuw opgegraven met wandgreppel met rechthoekig grondplan en ingang in de korte zijden 1161, wat volgens F. Vermeulen een voortzetting is van een ijzertijd-traditie. Sinds zijn opgraving werd dit gebouwtype niet meer aangetroffen op een andere locatie in Vlaanderen maar wel veel noordelijker, in Tiel 1162. In de vicus Kruishoutem werd een houtskeletbouwstijl opgemerkt uit de Claudische tijd. Deze stijl omvat één- en tweeschepige constructies met dakdragende wandpalen die soms een houten kelder of grote kelderkuilen in de westelijke helft van de binnenruimte vertonen 1163. Volgens F. Vermeulen sluit deze stijl aan bij de vroeg-Romeinse houtarchitectuur, vastgesteld in sommige Noordgallische burgerlijke en militaire vici. In Aalter kwam een driebeukig gebouw uit de 3de eeuw aan het licht 1164 dat ook geen parallellen kent in Vlaanderen.

POTSTALLEN Een bijzonder aspect van de woonstalhuizen op de zandgronden van Zuid-Nederland, de Kempen en de regio tussen Brugge en Gent is het voorkomen van verdiepte staldelen, ook wel potstallen genoemd. Omtrent de terminologie en tafonomie van deze structuren bestaat onduidelijkheid. Het zou enerzijds kunnen gaan om een éénmalig gegraven kuil. Een ‘potstal’ zoals die tot in subrecente tijden in de Kempen nog steeds in gebruik was, werd immers intentioneel uitgegraven om er nadien gestoken grasplaggen in te leggen. Bedoeling was om de stalmest te absorberen en die vervolgens als bemesting te gebruiken op de akkers. Een tweede interpretatie ziet het tot stand komen van deze De Clercq & Thoen 1998, 54.

Hollevoet & Hillewaert 2002; Hillewaert 1996, 1997a-b-c; Hollevoet 2003.

1151 De Clercq et al. 2004.

1152 De Clercq & Thoen 1998.

1153 De Clercq & Kneuvels 1998; De Clercq 2005a.

1154 Hoorne et al. 2008.

1155 Deschieter 2003.

1156 Mieke Vandevijver en Wouter De Maeyer, pers. meded.

1157 In ’t Ven et al. 2005g.

1158 Van Ossel & Defgnée 2001; Lefert et al. 2002; Lefert 2006.

1159 De Boe 1984a, 1988b.

1160 Dhaeze & Verbrugge 2007a, 55-60; 2007b.

1161 Rogge & Vermeulen 1983; Vermeulen 1992a, 197-198.

1162 Heeren 2006, 237-239.

1163 Vermeulen 1992a, 201 en 204.

1164 De Clercq & Mortier 2001, 152.

1149 1150

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 113 van 275

grondsporen eerder als een geleidelijk proces waarbij door het herhaaldelijk uitmesten steeds meer grond werd meegeschept waardoor uiteindelijk een steeds diepere kuil ontstond. Wat ook de ontstaansredenen moge zijn, feit is dat in beide scenario’s het een staldeel betreft en we wensen de termen potstal en verdiept staldeel beiden dan ook in die zin te gebruiken.

Het Alphen-Ekeren huis uit Ekeren ‘De Wilgenhoeve’ dat Ibens publiceerde is het eerste in Vlaanderen waarin een dergelijke potstal werd herkend 1165. Later werden ze aangetroffen in Oelegem1166, Donk 1167, Brugge 1168, Nieuwkerken 1169, Sint-Gillis-Waas 1170, Merelbeke 1171, Beernem 1172, Brecht1173, Wijnegem 1174, Ekeren1175, Berlare 1176, Kruibeke 1177, Kluizen1178, Sint-Denijs-Westrem 1179, SintMartens-Latem 1180, Merelbeke 1181, Aalter 1182 en mogelijk Damme 1183.

Men treft deze structuren meestal aan als rechthoekige of afgerond rechthoekige, sterk humeuze vlekken, die oorspronkelijk tot ca 1m diep onder loopvlak konden uitgegraven zijn. Ze tekenen zich doorgaans af in het noordelijk of noordoostelijke deel van het huis, weg dus van de overheersende windrichtingen en tegen de koudste windrichting aan. De functie staat niet meer ter discussie, alhoewel men ooit zelfs sprak van ‘vertrappelde grond’ of ‘loopvlak’ 1184 of ‘ingegraven kamer of stal’ 1185. Dat het hier staldelen betreft hoeft echter weinig betoog meer. Onderzoek van twee potstallen uit Brecht maakte duidelijk dat er vee in stond, o.a. door de hoge concentraties aan fosfor en schimmels die respectievelijk op mest en op grasplaggen wijzen 1186. Soms zijn de wanden van het huis rond de potstal zelfs extra stevig gemaakt of bakenden enkele paaltjes de scheiding tussen de ruimten voor mens en dier af. De potstal van Merelbeke werd door een grachtje gedraineerd 1187.

MILITAIR GEÏNSPIREERDE HOUTBOUW Hoger werd al gewezen op het gebruik van houtskeletbouw op ligbalken in militaire en civiele context.

In het Romeinse castellum van Oudenburg bleef de binnenbebouwing gedurende de gehele occupatieperiode van ca. 200 tot begin 5de eeuw n.Chr. in hoofdzaak uit houtbouw vervaardigd. Voor het optrekken van de gebouwen werden drie constructietechnieken aangewend. De constructie met paalkuilen lijkt maar sporadisch aangewend. De meest gebruikte methode is deze met standgreppels waarin palen werden geheid. Onder andere het valetudinarium uit de tweede fortperiode werd met een funderingstechniek van standgreppels met liggers gebouwd 1188. De afwezigheid van wandgreppels of paalkuilen rond afgelijnde zones kan mogelijk verklaard worden door het gebruik van Ibens 1976.

De Boe & Lauwers 1980.

1167 Van Impe 1983.

1168 Hollevoet & Hillewaert 2002.

1169 Van Roeyen 1998b.

1170 Van Hove & Van Roeyen 1998; Vermeulen et al. 1998a; Vermeulen 2001b.

1171 De Clercq et al. 2004.

1172 Yann Hollevoet, pers. meded.

1173 Delaruelle et al. 2004, 196-235.

1174 Annaert 1995b; Cuyt 2007, 205-207.

1175 Bellens 2006.

1176 De Clercq et al. 2005a.

1177 Van Vaerenberg et al. 2007.

1178 Laloo et al. 2008.

1179 Hoorne et al. 2008.

1180 Vermeulen 1989, 41-43, maar daar niet alsdusdanig herkend.

1181 Site Dijsegem: info Wim De Clercq.

1182 Info Wim De Clercq.

1183 In ’t Ven et al. 2005a, 48.

1184 Vermeulen 1989, 41-43.

1185 Van Impe et al. 1992, 561.

1186 Langohr et al. 2004.

1187 De Clercq et al. 2004.

1188 Vanhoutte 2007b.

1165 1166

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 114 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

niet ingegraven liggers. De grote hoeveelheid dakpanfragmenten wijst op pannendaken en de fragmenten vensterglas op de aanwezigheid van kleine glasvensters 1189. Steenbouw was vermoedelijk enkel voorbehouden voor de officiële gebouwen, zoals de steenbouw uit de latere 3de eeuw, aangetroffen in het noordelijk deel van het fort dat opgetrokken was in Doornikse kalksteen en hetzelfde metselwerk vertoonde als de verdedigingsmuur 1190. Tot de laatste fortperiode uit de 4de eeuw behoort een hypocaustumvloer die onderdeel moet geweest zijn van een stenen badhuis met lineair grondplan 1191. In het castellum van Maldegem bestonden de barakken uit gewone houtskeletbouw 1192. Het betrof voor het opgegraven deel twee éénschepige barakken van 33 op 6.5m en één zgn. dubbelbarak, bestaande uit een één- en tweeschepige constructie van telkens 33m lang.

Een doorgang tussen beide bevond zich in het midden van de lange zijden. Het betreft wellicht een stal- en voederopslagplaats voor paarden. Recent onderzoek van de opgravingsplannen bracht nog twee bijkomende barakken en enkele centraal gelegen gebouwen aan het licht 1193. De toegangspoort van het castellum bestond uit een zware houten constructie van het type portae cum turribus. Twee van dergelijke poorttorengebouwen kwamen ook aan het licht in de gepalissadeerde versterking van Knesselare-Kouter 1194. Ook de landelijke nederzetting van Destelbergen-Eenbeekeinde zou een palissade en toegangspoort gehad hebben 1195; plannen ervan werden echter nooit gepubliceerd.

LAAT-ROMEINSE HOUTBOUW Voor een idee van de weinig bekende landelijke architectuur uit de laat-Romeinse periode is men vooral aangewezen op het synthesewerk van Van Ossel 1196. P. Van Ossel geeft een oplijsting van rurale sites uit de laat-Romeinse periode in Noord-Gallië. Het repertorium dat sites uit Duitsland, België, Frankrijk, Groothertogdom Luxemburg en Nederland omvat, werd geanalyseerd op chronologie, uitzicht en aard, geografische verspreiding, architecturale kenmerken en ambachtelijke activiteiten.

Voor Vlaanderen geeft de auteur de sites Donk, Neerharen-Rekem, Asper, Sint-Martens-Latem en Kerkhove-Avelgem op. Wat betreft de physionomie van de gebouwen van deze sites kan algemeen voor Vlaanderen een verarming en regressie vastgesteld worden ten opzichte van de eeuwen ervoor.

In Donk werd het merendeel van de houtbouw uit het hoge keizerrijk verlaten en bestond de aangetroffen 4de-eeuwse occupatie uit enkele hutkommen, een gedeeltelijke renovatie van een ouder gebouw en de uitgraving van een kuil op de plaats van een oudere potstal. In Neerharen-Rekem werden alle gebouwen van de oudere villa opgeheven en omvatte de aangetroffen bewoning 30 hutkommen van het type met 6 posten (Wandpfostenhaus) variërend van 2,9 x 2,4 m tot 4,8 x 3,6 m, de meeste per 2 gegroepeerd, en enkele houten constructies naast de oudere gebouwen. Een grote rechthoekige constructie werd aangetroffen van 29 x 8 m met 2 zijgangen die een driebeukig gedeelte en een kleiner tweebeukig gedeelte omvat. Een tweede constructie is een kleiner éénbeukig gebouw van 10 x 7 m, met paalfunderingen gemaakt met dakpannen. Verder werden nog twee 6postenconstructies onderscheiden. Voor wat de site van Asper betreft, dateert een kleine houtbouw van ca. 6 op 6 m tot de tweede helft van de 4de eeuw. In Sint-Martens-Latem verschijnen twee hutkommen in de plaats van een oudere bewoning. De hutkommen uit Neerharen-Rekem, Donk en Sint-Martens-Latem zijn van de twee klassieke types: hetzij de Giebelpfostenhaüser (met twee palen op de korte zijden), hetzij de Wandpfostenhaüser (met drie palen op de korte zijden) 1197. De vondst van enkele grote tweedelige structuren in Neerharen-Rekem toont aan dat hutkommen niet de enige

Vanhoutte 2007b.

Mertens 1980a, 463; Vanhoutte 2007b.

1191 Vanhoutte 2007b.

1192 O.a. Thoen 1991b.

1193 Dhaeze, in voorbereiding.

1194 De Clercq et al. 2006a-b, 2007b.

1195 De Laet et al. 1986, 20.

1196 Van Ossel 1992.

1197 Van Ossel 1992, 97.

1189 1190

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 115 van 275

bewoning vormden in de tweede helft van de 4de eeuw - 5de eeuw, maar dat er ook constructies waren die doen denken aan de grote woonstalhuizen die bekend zijn ten noorden van de Rijn.

6.4.10 Sculptuur A. VANDERHOEVEN Lange tijd lijkt het belang van de provinciaal-Romeinse beeldhouwkunst in steen of metaal in onze streken onderschat te zijn. Gezien het geringe aantal fragmenten dat de voorbije jaren aan het licht gekomen is, is dat niet verwonderlijk. Anderzijds weten we van elders dat in centra als legerplaatsen, provincie- en civitashoofdplaatsen complexe iconografische programma's werden uitgevoerd 1198.

Inmiddels is ook duidelijk dat dit al in de Augusteïsche tijd startte, zoals bleek uit de fundamenten op het forum van Waldgirmes en de fragmenten van een levensgroot verguld ruiterbeeld aldaar 1199 of uit de resten van de monumenten voor Gaius en Lucius Caesar die in diverse, ook Noord-Gallische civitashoofdplaatsen werden opgericht 1200. Initiatieven konden uitgaan van de keizer, van militaire en civiele bestuurders of van de lokale aristocratie. Cultusplaatsen, of ze nu voor officiële of voor private doeleinden werden opgericht, werden in de loop der jaren verzamelplaatsen van beelden en gesculpteerde wijaltaren. Beeldhouwwerk voldeed ook in behoeften die in de private levenssfeer te situeren zijn, als statussymbool, met religieuze functies of als onderdeel van het grafbestel.

Hoe relatief gering in aantal de sculptuurfragmenten uit onze streken ook mogen zijn, hun verspreiding over vrijwel het gehele grondgebied en alle types van vindplaatsen toont aan dat ze in de oudheid letterlijk een beeldbepalende invloed hebben gehad. Beeldhouwwerk komt in kleine aantallen voor in kleinere of minder belangrijke nederzettingen, in grotere aantallen in grote en belangrijke nederzettingen of in grote aantallen op plekken waar secundair verplaatst materiaal geconcentreerd ligt, hetzij door natuurlijke processen, zoals bv. de altaren voor de godin Nehalennia te Colijnsplaat 1201, hetzij door de mens veroorzaakt, zoals de hergebruikte fragmenten te Buzenol 1202 en Arlon1203 of het materiaal dat in grote aantallen aan de Maasbrug van Maastricht is aangetroffen 1204. Vindplaatsen van dit laatste type zijn in onze streken vooralsnog niet bekend. Wel heeft de Romeinse stad Tongeren in de loop der jaren als grote nederzetting een hoeveelheid sculptuurfragmenten opgeleverd. Deze fragmenten bevinden zich over vele vindplaatsen in de stad verspreid. Doorgaans gaat het om geïsoleerde vondsten. In 1977 verscheen een verspreidingskaart van de toenmalig bekende stukken1205. Tweemaal zijn grotere aantallen aan het licht gekomen, een eerste maal aan de tempel in de noordelijke periferie van de stad1206 en een tweede maal tijdens de opgravingen in de O.L.V.basiliek 1207. Geïsoleerde fragmenten van beelden in steen of brons werden de voorbije jaren gemeld te Belsele 1208, Bree 1209, Eisden 1210, Grobbendonk 1211, Oudenburg 1212, Stokkem 1213, Tienen1214, Bv. von Hesberg 1991.

Von Schnurbein 2002, 2003.

1200 Heinen 1984; Vassileiou 1982.

1201 Stuart & Bogaers 2001.

1202 Mariën 1944; Mertens 1958c.

1203 Lefebvre 1975; Mariën 1945; Mertens 1967c.

1204 Panhuysen 1996.

1205 Mertens 1977g.

1206 Bauchens 1974; Cahen-Delhaye 1979; Cahen-Delhaye & Smeesters 1981; Mertens 1980b, 1982a, 2000; Mertens & De Boe 1982; Noelke 1981.

1207 Arts et al. 2006a-b, 2007, 2008; Van den Hove 2006a; Van den Hove et al. 2002.

1208 Dewulf 1971.

1209 Faider-Feytmans 1979b.

1210 Aerts 2003, 118-132.

1211 Mertens 1972c.

1212 Dhaeze 2008.

1213 Mertens 1974a; Roosens 1969.

1214 De Clerck 1983; Martens et al. 2002a; Wemans 1998.

1198 1199

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 116 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

Tongeren1215 en Vliermaal-Zammelen 1216. Een aparte categorie vormen de bronzen beeldjes, die naar hun functie eerder vergelijkbaar zijn met de terra cotta-beeldjes. Nieuwe vondsten werden gemeld voor Eke-Semmerzake 1217, Kortrijk 1218, Kruishoutem 1219, Oudenburg 1220, Ronse 1221 en Tongeren1222.

Een bespreking van een deel van dit materiaal vindt men bij Swennen 1223.

Samengevoegd met de oudere vondsten moet het mogelijk zijn met het beschikbare bestand aan sculptuurfragmenten een overzicht te krijgen van de diverse aspecten van de samenleving die deze materiaalcategorie kan belichten: 1.

de historische ontwikkeling: van wanneer dateert het oudste beeldhouwwerk en wanneer komt een einde aan de productie en aanschaf van sculpturen?

2.

productie: de herkomst van de makers: zijn de eerste producten/vervaardigers van mediterrane (Noord-Italische) herkomst, zoals voor het Rijnland wordt vermoed? Zijn er rechtstreekse of onrechtstreekse invloeden uit nabijgelegen regio’s (bv. het Rijnland met Mainz en Keulen in de 1ste eeuw of De Moezelstreek met Trier in de 2de eeuw)? In welke mate ontwikkelen zich regionale productiecentra?

3.

consumptie: de identiteit van de kopers: wie financierde beeldhouwwerk en welke motieven gingen daarachter schuil?

4.

iconografische programma’s, al dan niet verbonden met regio’s of lagen van de inheemse samenleving;

5.

materiaal: in principe lijkt de voorkeur naar geïmporteerde marmers uit te gaan, maar de overgrote meerderheid van de in het noorden vervaardigde sculpturen zijn van regionaal voorkomende kalk- of zandsteensoorten gemaakt;

6.

het secundaire en tertiaire leven van beelden, de wijze waarop met oude sculpturen werd omgegaan kan ons veel over de latere Romeinse tijd en de post-Romeinse periode leren 1224.

6.4.11 Muurschilderingen, mozaïeken en opus sectile S. VANHOUTTE EN A. VANDERHOEVEN Op heel wat Romeinse sites in Vlaanderen worden beschilderde pleisterfragmenten aangetroffen.

Muurschilderingen komen zowel op militaire als op burgerlijke sites voor en worden daar in contexten van zowel publieke als private bouwwerken aangetroffen. In Tongeren is bovendien de vondst van een vermoedelijk laat-Romeins beschilderd graf bekend. De overgrote meerderheid van de opgegraven pleisterstukken is echter niet gepubliceerd of wordt maar summier in het opgravingsrapport behandeld. In het meest gunstige geval beperkt men zich tot een opsomming van het aantal fragmenten, de decoratiepatronen en het gebruikte kleurenpalet. Het aantal studies dat uitsluitend aan in Vlaanderen opgegraven Romeinse muurschilderingen gewijd is, is zeer beperkt.

Vanaf de jaren 1980 groeide enige interesse voor deze vondstcategorie. Delplace maakte het eerste overzichtswerk voor ons land en stelde een catalogus van alle haar tot dan toe uit België bekende

Koegler 1988.

Bogaers 1971.

1217 Vermeulen & Bauters 1988.

1218 Vierin 1971b.

1219 Parent 1986a-b; Rogge & Braeckman 1996; Rogge et al. 1995; Vermeulen & Rogge 1991, 1993; Vermeulen et al. 1993.

1220 Hollevoet 1986b.

1221 Cambier 1966/1967; Deconinck 1968; Mertens 1966d.

1222 De Boe 1981a, 33 en fig. 13; Vanderhoeven et al. 1992.

1223 Swennen 2002. Zie ook Despriet 1984h.

1224 Zie bv. Ferris 2007.

1215 1216

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 117 van 275

fragmenten van muurschilderingen op 1225. Verder werd ook een licentiaatsthesis aan de GalloRomeinse wandschilderingen in België gewijd 1226. Niet alleen de muurschilderingen maar ook de gebruikte grondstoffen kregen in de jaren 1980 enige aandacht. Een selectie van Romeins mortel, pleister en vloerbeton werd in het kader van een licentiaatsverhandeling micromorfologisch onderzocht 1227. Onder meer stukken van de Romeinse sites van Oudenburg, Wenduine, Kruishoutem, Kerkhove, Kooigem, Tiegem, Belsele en Tielrode werden in deze verhandeling geanalyseerd.

In 1988 deden van Dierendonck, Swinkels, De Kind en De Mol een voorstel tot systematische beschrijving en studie van de Romeinse muurschilderingen in Noordwest-Europa, en tot onderzoek van deze vondsten in relatie tot hun archeologische, chronologische en geografische context 1228. Het voorstel concentreerde zich vooral op 1ste-eeuwse muurschilderingen. De doelstelling was te komen tot inzicht in alle aspecten van het voorkomen en de verspreiding van muurschilderingen en in de invloed van de Romeinse cultuur en maatschappij in de noordwestelijke provincies van het Romeinse Rijk. In 1990 waren binnen dit project voor het Belgische grondgebied de pleistervondsten van 130 Belgische vindplaatsen geïnventariseerd, waarbij de aard van één derde van de vindplaatsen ongekend was. Van 90 Belgische sites werd in de literatuur vaak alleen de aanwezigheid van muurschilderingen vastgesteld, zonder in te gaan op het decoratiesysteem.

In 1993 werd een iets meer uitvoerige bespreking van het decoratieschema van een aantal aan de Veemarkt te Tongeren gevonden ensembles gepubliceerd. Wegens tijdsgebrek kon daar echter geen systematische beschrijving en reconstructie in opgenomen worden1229. Het betrof twee paneeldecoraties, het voor onze streken meest karakteristieke decoratiepatroon. Een eerste interdisciplinaire aanpak werd in 2001 op een ensemble van bijna 1300 fragmenten uit een kuil van de villa van Hoegaarden-Goudberg toegepast 1230. Hierbij werd een macroscopische en microscopische analyse uitgevoerd om tot een karakterisering van de gebruikte materialen (mortel, pigmenten) en technieken te komen, in combinatie met een typologisch onderzoek naar het decoratiepatroon. Ook hier leverde de reconstructie van de pleisterwanden een paneeldecoratie op.

Twee uitzonderlijk grote vondstcomplexen die de voorbije jaren aan het licht zijn gekomen verdienen hier bijzondere aandacht. Het betreft materiaal uit Tongeren en Oudenburg. In beide gevallen gaat het om vele tienduizenden fragmenten. Ze zijn daarmee de grootste vondstensembles van hun soort in Vlaanderen.

Tijdens de opgravingen die sinds het midden van de jaren 1990 tot heden in de O.L.V.-basiliek van Tongeren werden uitgevoerd zijn grote aantallen Romeinse muurschilderingen geborgen. Ze maken deel uit van een grote domus die vanaf het einde van de 1ste eeuw tot in de tweede helft van de 3de eeuw bewoond was. De stadswoning heeft diverse verbouwingsfasen gekend en is ook tweemaal afgebrand. Van alle bewoningsfasen zijn muurschilderingen bewaard gebleven. Soms bevonden ze zich nog in situ op de muren, soms waren de wanden omgevallen en werden ze als puinlaag aangetroffen.

In een aantal gevallen ging het om deposities van grote aantallen fragmenten, afkomstig van eenzelfde muur. Tot slot werden nog talloze geïsoleerde stukken geborgen. Van de bergingswerken van dit materiaal verscheen een aantal rapporten 1231. De restauratie, reconstructie en studie van de wanddecoraties moeten echter nog plaatsvinden. Op dit ogenblik wordt een poging ondernomen een restauratiesubsidie te verkrijgen voor dit uitzonderlijk complex. Door de complexe stratigrafie van de

Delplace 1983.

Meeus 1986.

1227 Mestdagh 1990, 1991.

1228 Van Dierendonck et al. 1991.

1229 Van Dierendonck 1994.

1230 Cleeren 2001a.

1231 Groetembril & Amadei 2005; Groetembril et al. 2005, 2006, 2007; Groetembril & Allonsius 2007; Groetembril & Laken 2007a-b.

1225 1226

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 118 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

site kan de uitwerking ervan immers belangrijke inzichten in de chronologische evolutie van Romeinse interieurdecoraties in onze streken opleveren.

Tijdens de opgravingscampagne van 2001-2005 op de zuidwesthoek van het Romeinse castellum in Oudenburg werden de restanten gevonden van een groot gebouwencomplex uit de eerste helft van de 3de eeuw dat vermoedelijk dienst deed als valetudinarium of militair hospitaal 1232. Het gebouw was uitgerust met beschilderde pleisterwanden met paneeldecoratie. De collectie van enkele tienduizenden pleisterfragmenten wordt momenteel gereinigd en geïnventariseerd. Ook hier worden de mogelijkheden onderzocht voor een grondige studie. Chronologisch is dit materiaal een belangrijke aanvulling van het gepubliceerde materiaal van het nabijgelegen Aardenburg 1233.

De voorbije decennia zijn op andere opgravingsterreinen in Tongeren nog talrijke collecties van beschilderde pleisterfragmenten geborgen, naargelang de site variërend van enkele tientallen tot vele duizenden fragmenten. Ze dekken vrijwel de gehele Romeinse periode, van de eerste helft van de 1ste eeuw tot de 4de eeuw. Daar deze opgravingen nooit het stadium van een publicatie gehaald hebben, ligt het materiaal op dit ogenblik onbestudeerd in de vondstdepots. Het verdient echter een gedegen studie, met aandacht voor de chronologische en ruimtelijke spreiding en alle mogelijke aspecten van productie en consumptie, zodat de Romeinse stad Tongeren in dat opzicht vergelijkbaar kan worden met de naburige Rijnlandse civitashoofdplaatsen als Xanten 1234 en Keulen 1235, of met de Noordfranse steden als Bavay 1236, Reims 1237, Soissons 1238 en Metz1239, waarvan de voorbije jaren wel studies van muurschilderingen zijn verschenen. Op dit ogenblik is één Tongers ensemble van het Vrijthof geïnventariseerd en grotendeels uitgewerkt, maar nog niet gepubliceerd.

Daarnaast hebben we weet van talrijke grotere en kleinere complexen van muurschilderingen uit vici, villae en de overige verspreide landelijke bewoning. Een onbekend aantal is niet in de literatuur vermeld, van een aantal bestaat enkel een vondstmelding en van een beperkt aantal hebben we een korte beschrijving. Zo kunnen we melding maken van vondsten te Belsele-Waas 1240, Hoegaarden-De Kluis 1241, Hoegaarden-Goudberg 1242, Kruishoutem 1243, Kumtich1244, Leest 1245, Nevele 1246, Muizen1247, Sint-Lievens-Esse 1248, Tiegem 1249, Vechmaal-Middelpadveld 1250, Velzeke 1251, Wange 1252 en ZegelsemBrakel 1253. Willen we inzicht krijgen in de sociale en culturele betekenis van de muurschilderingen in Romeins Vlaanderen, dan zal een uitbreiding van de in 1991 door Van Dierendonck et al. voorgestelde studie nodig zijn 1254. Los van het nog relatief bescheiden ensemble van Hoegaarden-Goudberg1255 Vanhoutte 2007a.

Van Dierendonck & Swinkels 1983; Van Dierendonck 1987.

1234 Jansen et al. 2001.

1235 Thomas 1993, 2004.

1236 Groetembril & Thollard 1999; Vibert-Guigue 2005.

1237 Allag 2007.

1238 Defente 1987, 1991; Allag 2007.

1239 Heckenbenner & Perichon 1987.

1240 Bourgeois & Thoen 1986.

1241 Meurrens 1981, 24; Meurrens & Claes 1981, 85 en afb. 2.52.

1242 Maes et al. 1999; Cleeren 2001a.

1243 Rogge 1982b.

1244 Cramers 1984, 128 en pl. III. 1245 De Boe 1983f; De Cock 1985.

1246 De Clercq & Thoen 1997; De Clercq et al. 1998.

1247 De Cock 1987; De Cock & Hombroux 1984, 16-17.

1248 De Swaef 1983.

1249 De Cock 1988, 78-79.

1250 Vanvinckenroye 1997b, 191.

1251 Deschieter & De Mulder 2005.

1252 Lodewijckx 1991, 46; 1996, 212.

1253 Rogge 1984.

1254 Van Dierendonck et al. 1991.

1255 Cleeren 2001a.

1232 1233

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 119 van 275

ontbreken vooralsnog uitgewerkte ensembles, vergelijkbaar met nabijgelegen, maar buiten Vlaanderen gelegen, recent verwerkte complexen als Champion 1256, Kerkrade 1257, Maasbracht 1258 of Vichten 1259. Een regionale studie als bv. door Gogräfe voor het noordelijke deel van Germania Superior werd uitgevoerd, ontbreekt eveneens 1260. Het is op dit ogenblik dan ook niet geweten hoe de Vlaamse regio bij de beter gedocumenteerde aangrenzende gebieden aansluit 1261.

Tot slot kennen we uit Tongeren één beschilderd, waarschijnlijk laat-Romeins graf. Het betreft een 19de-eeuwse vondst die lange tijd in een Luiks museum bewaard werd, maar recent naar Tongeren is teruggekeerd. Naar aanleiding daarvan is een rapport over deze bijzondere vondst opgesteld. Het Gallo-Romeins Museum van Tongeren plant een uitgebreide publicatie over dit graf.

Werktuigen en grondstoffen voor het aanbrengen van Romeinse muurschilderingen zijn in Vlaanderen afgaande op de literatuur nog maar zelden teruggevonden of herkend. Wel werd aan de Kielenstraat in Tongeren een schaaltje met rode kleurstof in de brandlaag van de Batavenopstand (69/70) opgegraven 1262.

Anders dan de muurschilderingen zijn Romeinse mozaïeken tot nu toe in Vlaanderen een zeldzaamheid. Stern meldt voor de regio maar 10 fragmenten, waarvan een aantal op het ogenblik van zijn inventariseringswerk al weer verloren was gegaan 1263. 20 jaar later kan Darmon in zijn overzicht geen vooruitgang melden1264. Sindsdien zijn twee mozaïeken opgegraven. In Kumtich is men erin geslaagd aan de hand van een substantieel aantal fragmenten een vloer uit het badgebouw van een villa te reconstrueren 1265. In 1989 kon in Tongeren een vloer van ca. 3 m x 19 m opgegraven worden.

Ongeveer een kwart van de originele decoratie was bewaard gebleven 1266. Daarnaast zijn ook enkele losse fragmenten tijdens diverse noodopgravingen aangetroffen. Eén fragment is uit Kortrijk bekend 1267. In de vicus van Tienen werd in het puin van een badgebouw een klein aantal fragmenten gevonden. In een fundering van één van de afwateringskanalen bevond zich bovendien nog een groot aantal losse mozaïeksteentjes 1268. Recent kwam ook in de O.L.V.-basiliek van Tongeren in een puinlaag van een Romeinse stadswoning een fragment aan het licht. Af en toe wordt de vondst van losse mozaïeksteentjes gemeld.

Dat in onze streken zo weinig mozaïeken zijn gevonden heeft natuurlijk te maken met de zeldzaamheid van dit soort vloeren in de oudheid, maar ook met de eerder geringe schaal waarop hier tot nu toe opgravingswerk wordt uitgevoerd. In de ons omringende provincies zijn ze immers frequent op Romeinse vindplaatsen aanwezig 1269. Nochtans verdient deze vondstcategorie onze bijzondere aandacht. Ze is immers bijzonder geschikt om sociale en culturele veranderingsprocessen te bestuderen1270. Zelfs de vondst van een los fragment of van een individueel steentje heeft daarom bijzondere betekenis. Het is dan ook aangewezen tijdens de opgraving bijzonder alert te zijn voor dit soort materiaal en desnoods gericht bouwpuin uit te zeven. Mogelijk loont het ook de moeite in de Delplace & Van Ossel 1991; Delplace 1991/1992.

Laken 2005.

1258 Swinkels 1987; Van Dierendonck et al. 1987.

1259 Krier 2002; Groetembril 2002; Pedroso & Zaccaria 2002.

1260 Gogräfe 1999.

1261 Zie bv. het ogenschijnlijk lege gebied in de overzichtskaarten van Barbet 1987.

1262 Vanderhoeven et al. 1991.

1263 Stern 1960.

1264 Darmon 1981.

1265 Cramers 1984.

1266 Vanderhoeven et al. 1993b; met vondstmeldingen in Vanderhoeven et al. 1989a, 1990a-b en Engelen 1990, literatuurmeldingen in Christophe 1990/1991, 163; Blanc-Bijon 1994/1995, 130-131 en Morlier 1999, 134 en besprekingen in Creemers 1999; De Boe & Thoen 1990; Vanderhoeven et al. 1992 en Mertens 1996c.

1267 Christophe & Stern 1978, 88; De Boe 1975c, 227; Mertens 1970, 59.

1268 Vanderhoeven et al. 2002b.

1269 Stern 1957, 1960, 1963; Darmon 1981; Ling 1997.

1270 Wightman 1985, 138; Dunbabin 1999, 304-316.

1256 1257

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 120 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

vondstdepots een systematische zoektocht naar losse steentjes te ondernemen. Ten slotte zou aan de Tongerse mozaïek een grondige studie moeten gewijd worden, met oog voor zowel de technologische als de sociale en culturele aspecten van deze vondst. Recent verschenen Zwitserse studies kunnen daarbij als voorbeeld dienen 1271.

Nog zeldzamer dan mozaïeken zijn fragmenten van wand- of vloerplaten in marmer of andere gesteenten. Welliswaar meldt Mariën dat fragmenten opus sectile in villae voorkomen 1272, maar bij het doornemen van de literatuur van de voorbije decennia is alleen voor Kruishouten een vondst vermeld1273. Dit heeft misschien te maken met de eerder kleinschaligheid, waarmee villae en vici in Vlaanderen tot nu toe zijn onderzocht. In de Romeinse stad Tongeren zijn inmiddels wel substantiële hoeveelheden stenen wand- en vloerdecoratiefragmenten aangetroffen. Op het terrein van de Kielenstraat betreft het zelfs productieafval. Op het terrein van de O.L.V.-basiliek is een aanzienlijk aantal fragmenten in de puinlaag van de vroegmiddeleeuwse kerk weergevonden. Het gaat naar alle waarschijnlijkheid om hergebruikt materiaal uit de laat-Romeinse basilica. Tot slot is er nog de vondst te melden van de hypocaustumvloer in opus signinum van een badhuis in de zuidwesthoek van het Romeins castellum van Oudenburg, ontdekt tijdens het onderzoek 2001-2005. De aangetroffen fragmenten leisteenplaten met restanten van opus signinum zijn vermoedelijk afkomstig van het oorspronkelijk vloerniveau in de badinrichting 1274.

6.4.12 Voorwerpen in aardewerk S. VANHOUTTE, W. DE CLERCQ EN M. MARTENS

AARDEN VAATWERK 

Inleiding

Het aardewerk uit provinciaal Romeinse vindplaatsen is meestal heel divers in soorten, vormen en herkomstgebieden. Bovendien komt het meestal in grote aantallen voor. In grote tegenstelling tot de eerdere perioden wordt de Romeinse tijd gekenmerkt door een hoge connectiviteit van mensen en goederen. Door een wijd vertakt netwerk van handelswegen konden allerhande goederen zoals aardewerk en in sommige gevallen de inhoud ervan (bv. wijn of olijfolie) sterk verspreid geraken. Een aardewerkensemble uit een bepaalde Romeinse vindplaats opgegraven in Vlaanderen zal dan ook vrijwel zeker in wisselende kwantitatieve verhouding samengesteld zijn uit een lokale of regionale component enerzijds en uit een supraregionale component anderzijds. Net door zijn vaak sterk mondiaal getinte samenstelling betekent dit dan ook dat de moderne studie van Romeins aardewerk ingebed is in een internationaal kader van studie, vraagstelling en vergelijking en dat de methodiek in Vlaanderen zich dan ook conform moet ontwikkelen. Daarbij speelt de studie van baksels (infra) een belangrijke rol. Zoals elk soort onderzoek onderging ook het onderzoek van Romeins aardewerk in Vlaanderen een evolutie in de tijd. Het is in deze context niet de bedoeling en ook onmogelijk om alle artikels op te sommen waarin Romeins aardewerk tot nu toe werd besproken. Wel wordt op basis van de publicaties die het beschrijvende niveau overstijgen, getracht een status quaestionis te produceren. 

Vraagstellingen Algemene aspecten

Aardewerk is bij uitstek een materiaalcategorie met een bijzonder groot onderzoekspotentieel. De verschillende vraagstellingen en de gekozen methodologie vereisen duidelijke theoretische uitgangspunten. De mogelijkheden om verschillende vraagstellingen te benaderen zijn afhankelijk van het potentieel van de context zelf (tafonomie, samenstelling, situering,…), de manier van opgraven en Zie bv. Schmid 1993 en Delbarre-Bärtschi 2002.

Mariën 1980.

1273 Rogge 1982b.

1274 Vanhoutte 2007a.

1271 1272

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 121 van 275

registreren en de manier van het aardewerkonderzoek, de registratie en de methode van analyse van data. Hoe kunnen verschillende variabelen van aardewerkonderzoek indicatoren zijn voor verschillende aspecten van het dagelijkse leven? Zonder dit soort onderzoek van het aardewerk zijn deze kennispotentiëlen vaak volledig ontoegankelijk. De studie van de vormen, de samenstelling en de productietechnieken zouden echter geen doel op zich mogen zijn, maar eerder een middel om onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden. Voor een succesvolle studie van Romeins aardewerk van een opgraving van een Romeins site moeten bovendien een aantal basisvereisten voorhanden zijn. Het is ten eerste belangrijk om de verschillende baksels van het op een site voorkomend aardewerk te herkennen, ook al is de productieplaats nog onbekend. Ten tweede zijn er goede typologische studies nodig om alle voorkomende aardewerkgroepen te klasseren en te identificeren. Ten derde is het belangrijk dat de determinatie niet los gezien wordt van de functie, de archeologische context en diens tafonomie. Een vierde vereiste is een goed en uniform systeem om het aardewerk te kwantificeren, te registreren en te vergelijken.

In de jaren 1990 groeide in Vlaanderen bij een aantal onderzoekers o.a. door de grootschaligheid van de preventieve opgravingen de behoefte om onderzoeksvragen te beantwoorden die met de traditionele - daterende en repertoriërende - benadering van aardewerkonderzoek niet konden worden opgelost. In de meeste publicaties heeft het onderzoek van aardewerk tot doel om enerzijds sites of sporen te dateren en anderzijds om het aandeel van importaardewerk te bepalen, wat op zich relevante vragen kunnen zijn, maar vaak niet volstaat. Sommige contexten zijn door hun samenstelling, aard, historische situering of geografische ligging immers bruikbaar voor verdergaande wetenschappelijke analyse. Om een antwoord op de onderzoeksvragen te bieden gaat men er soms van uit dat een snelle ‘screening’ of beperkte studie van de randen van aardewerk volstaat. Voor een goede beantwoording en formulering van nieuwe wetenschappelijke onderzoeksvragen is het echter essentieel om na een determinatie en telling van baksels en vormen het aardewerk per archeologische context (archeologisch spoor of laag) te bestuderen en om dit op een uniforme wijze te doen, conform de internationale methodes. Het gebruik van databanken voor de registratie van aardewerk per laag en per spoor is een nieuw en hoogst interessant instrument in deze benadering 1275.

Studie van functies van aardewerk De studie van de functie van aardewerk kan op verschillende manieren benaderd worden. Enerzijds is er de studie van organische residu’s en van oppervlaktebewerking zoals organische coatings 1276. Ook de fysische eigenschappen van aardewerksamenstellingen kunnen onderzocht worden om hun geschiktheid voor verschillende functies te testen1277. Een systematisch onderzoek van gebruikssporen en sporen van verbranding van bepaalde types van potten kan ook redelijk zekere identificaties van functies van bepaalde types mogelijk maken 1278. Eénzelfde vorm kan in verschillende modules verschillende functies hebben, zoals bv. miniaturen in graven / offers 1279. Normale bekers bv. zijn drinkbekers; de grotere maten hebben eerder de functie van flessen. Ook de eenvoudige analyse van de verhouding tussen aandelen van aardewerk voor opslag, bereiding en consumptie in en tussen aardewerkgroepen kan interessante informatie opleveren over het gebruik van aardewerk.

De culturele biografie van aardewerk Moeilijker benaderbaar is de culturele biografie van aardewerk. Immers, een pot kan doorheen zijn levensloop verschillende functies uitoefenen die sterk contextueel bepaald zijn. Zo is aardewerk uit graven in de eerste plaats aardewerk voor de doden en niet van de doden en werd het soms meegegeven met andere betekenissen dan die uit het dagdagelijkse gebruik bij leven. Recent werd bij

Martens 2006.

Moorhouse 1986, 110-111.

1277 Orton et al. 1993, 20-21.

1278 Orton et al. 1993, 20-21.

1279 Lintz 1994; Dufaÿ et al. 1997, 122.

1275 1276

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 122 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

de brandrestengraven het fenomeen herkend waarbij op vrij systematische wijze een kookpot in handgevormd aardewerk op de brandstapel werd bijgezet 1280.

Handel in aardewerk 1281 Veel types werden gekopieerd van één centrum naar het andere. Het succes van een product van een centrum kan leiden tot het kopiëren door andere centra. Het is daarom de grote verantwoordelijkheid van de opgravers van productiecentra dat zij hun producten karakteriseren, zodat ze elders kunnen geïdentificeerd worden, niet alleen typologisch doch ook bakselmatig. Het grote aantal misbaksels kan soms overweldigend zijn, waardoor belangrijke informatie met vertraging of helemaal niet verspreid wordt. Wat zijn de verschillende manieren van distributie?

Dateringsinstrument Nog steeds blijft Romeins aardewerk een vrij goed dateringsinstrument. Helaas kan dit tot cirkelredeneringen leiden, waarbij niet wordt geïnvesteerd in andere dateringsmiddelen. De volledige occupatietijd van een site is niet noodzakelijk gereflecteerd in het teruggevonden aardewerk en combinaties met andere dateringsinstrumenten leveren soms boeiende en verrassende inzichten op 1282. Een tweede gevaar voor cirkelredenering is het systematisch teruggrijpen naar de bestaande literatuur, waardoor het dateringspotentieel van verschillende groepen binnen de context zelf genegeerd wordt. 

Methoden Kwantificatie

Door de grote massa aan aardewerk uit Romeinse vindplaatsen, maar ook door de noodzaak om een goed en internationaal uniform kwantitatief vergelijkingskader uit te bouwen, drong sinds de jaren 1980 een grotere gelijkschakeling in de verschillende tellingsmethoden zich op. Bovendien groeide steeds meer het besef dat een onderscheid gemaakt diende te worden tussen het aantal scherven en het werkelijk aantal aanwezige potten. Een eerste belangrijke stap in de bijstelling van de kwantificatiemethodologie werd gezet in 1989 met de publicatie van het protocol van Bibracte 1283.

Recent werden op afdoende wijze de pro’s en contra’s van de verschillende in gebruik zijnde technieken afgewogen 1284.

In Vlaanderen blijkt eveneens geen uniformiteit te heersen wat betreft de tellingsmethoden bij de keramiekverwerking. Meestal wordt een specimen-, of anders gezegd scherventelling, ondernomen waarbij alle scherven per aardewerkcategorie worden geteld. Dit is de gemakkelijkste methode, maar heeft het nadeel dat meer breekbare en/of grotere potten zoals amforen en voorraadpotten kwantitatief worden bevoordeeld. Experimenteel onderzoek door Symonds en Haynes heeft wel aangetoond dat scherventelling betrouwbaarder is dan eerst werd gedacht 1285. De tweede meest gebruikte telwijze in Vlaanderen is de berekening van het MAI (minimum aantal individuen) of MAE (minimum aantal exemplaren). Dit gebeurt op basis van de diagnostische fragmenten. Als diagnostische fragmenten worden in de ene studie enkel de randen gerekend, daarmee het protocol van Bibracte volgend, in andere publicaties worden hiervoor zowel randen, bodems, oren als versierde wandscherven beschouwd. Deze laatste techniek heeft als voordeel dat het werkelijk aantal aanwezige potten dichter wordt benaderd dan bij de eenvoudige randtelling. De individu-telling heeft echter als nadeel dat typologisch sterk ontwikkelde groepen, zoals de terra sigillata, vaak oververtegenwoordigd zijn. Deze kwantificatiemethode vereist echter wel een herberekening bij het combineren van ensembles bij het groeperen van contexten in perioden of fasen. Op de voor- en nadelen van beide De Groote et al. 2003.

Orton et al. 1993, 26-28.

1282 De Clercq & Van Strydonck 2007.

1283 Arcelin & Tuffreau-Libre 1998.

1284 Symonds & Haynes 2007.

1285 Symonds & Haynes 2007.

1280 1281

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 123 van 275

tellingsmethoden werd al gewezen door Delaruelle, Verbeek en De Clercq 1286 en door Vanhoutte, Dhaeze en De Clercq1287. Het wegen van scherven heeft vooral nut voor vergelijkingen van specifieke types binnen ensembles en bij amfoorstudies 1288. Belangrijk is vooral dat om de contra’s die elke techniek heeft weg te werken, er minstens twee verschillende technieken worden aangewend (bv. specimentelling en MAI-telling). Op deze manier kan er minstens interpretatief een callibratie uitgevoerd worden. Evenzeer van belang is dat aangegeven wordt welke technieken werden aangewend en dat vergelijkingen van kwantificaties gebeuren tussen op eenzelfde wijze tot stand gekomen datagroepen 1289.

Bakselstudie Onder invloed van Binford’s New Archaeology deden antropologische en etnografische invalshoeken hun intrede in de late jaren 1970. Theoretische modellen werden aan de hand van vergelijking met overlevende pre-industriële samenlevingen getest en ook de natuurwetenschappen maakten hun intrede in dezelfde tijd. Mineralogie en petrografie worden in het aardewerkonderzoek goed en wel geïntroduceerd door Picon bij de vergelijkende studie van ‘italische’ terra sigillata van Arezzo, Pisa en Lyon en in Peacock’s ‘Pottery in the Roman world’, waarin hij zowel wetenschappelijke analyses, etnografische data als economische modellen trachtte te combineren, een onderzoekslijn die later in de zgn. ceramic ecology of ceramic etno-archaeology werd verdergezet 1290. Uit beide genoemde studies bleef voornamelijk de studie van baksels een belangrijke invloed uitoefenen op de methodologie en het potentieel van het aardewerkonderzoek als kennisinstrument voor het verleden.

Een baksel (Eng. ‘fabric’; Fr. ‘pâte’) kan omschreven worden als de gebakken samenstelling van klei en eventueel toegevoegde verschralingscomponenten waaruit een pot is gemaakt. Naast de studie van vorm en versiering is het onderzoek van baksels in de jongste decennia tot een evenwaardige component in het aardewerkonderzoek uitgegroeid. Door middel van macroscopisch, petrografisch en geochemisch onderzoek wordt de kleisamenstelling van aardewerk onderzocht, dit om bv. de herkomstregio van de pot of de technologische kennis van de pottenbakkers te onderzoeken. Daarbij worden zowel economische als sociaal-culturele vraagstellingen benaderd.

Deze technologische aanpak kende initieel vooral in Groot-Brittannië en Frankrijk navolging. In GrootBrittannië leidde deze methodologie tot de ontwikkeling en publicatie van de ‘National Roman Fabric Reference Collection’ 1291. Dit onderzoek waaide over naar onze gebieden en leidde tot de uitwerking van de ‘International Fabric Reference Collection’ 1292. Het zwaartepunt van de indeling van aardewerk volgens bakselgroepen lag daarbij in het Centre Régional de l’Archéologie Nationale (CRAN) van de UCLouvain, waar een referentiecollectie voor vele productieplaatsen/regio’s werd en wordt aangelegd. In Vlaanderen is daarbij het werk van De Paepe baanbrekend geweest die initieel kleinere samplegroepen onderzocht 1293 en later op grotere schaal en in een systematisch onderzoeksprogramma het laat-Romeins/Germaans aardewerk uit verschillende Vlaamse vindplaatsen 1294. Deze methode werd in Vlaanderen op ruimere schaal toegepast op mortaria van de site Zijdelingsestraat in Tienen 1295 en later uitgebreid met wrijfschalen en andere groepen gewoon aardewerk voor de civitas Tungrorum 1296 en op het materiaal van het pottenbakkerscentrum van

Delaruelle et al. 2004.

Vanhoutte et al. 2009b.

1288 Symonds & Haynes 2007.

1289 De Clercq 2007.

1290 Peacock 1982.

1291 Tomber & Dore 1998.

1292 Brulet & Vilvorder 1999.

1293 De Paepe 1987.

1294 De Paepe & Van Impe 1991.

1295 Willems et al. 2000; Willems 2000.

1296 Willems 2005.

1286 1287

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 124 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

Tienen 1297. Ondanks enkele methodologische verschillen, voornamelijk in nomenclatuur van categorieën van aardewerkgroepen, groeit in Vlaanderen stilaan het besef dat natuurwetenschappelijk onderbouwd en internationaal ingekaderd bakselonderzoek een volwaardig kennisinstrument is in de beantwoording en de ontwikkeling van wetenschappelijke onderzoeksvragen1298. 

Selectieve historiografie van de studie van Romeins aardewerk in Vlaanderen: van cataloog tot kennisinstrument

Bewust werd ervoor gekozen om hier de exhaustiviteit niet na te streven, dan wel om bepaalde tendensen te onderstrepen die naar voren komen in de belangrijkste literatuur m.b.t. Romeins aardewerk gepubliceerd in Vlaanderen sinds de jaren 1960.

De in de jaren 1960 gepubliceerde materiaalstudies van de Henegouwse necropool van Blicquy, waaronder de afzonderlijke gepubliceerde aardewerkcategorieën handgevormd 1299, zeepwaar 1300, Belgische Waar 1301 en Pompeïaans rood aardewerk 1302, vormden ook en vooral voor Vlaanderen voor het eerst de aanzet tot een systematische studie van aardewerkcategorieën van Noordgallische herkomst. Voorheen, maar ook nog in de jaren 1970 bleven de meeste artikels echter vooral beperkt tot een melding of catalogering van aanwezige vormen en aardewerksoorten op een opgegraven site, vaak zonder contextuele studie of vraagstelling 1303. Uitzondering hierop vormt o.a. de studie van enkele contextuele vondstgroepen uit Destelbergen 1304. Parallel met deze publicaties werden ook enkele productieplaatsen onderzocht (zie infra: aardewerkproductie). De studie van terra sigillata in Vlaanderen sloot beter aan bij de internationale contemporaine tendensen wat uitmondde in enkele omvangrijke determinaties 1305. M. Vanderhoeven maakte in 1975 in een inleiding voor de publicatie van sigillatastempels in Tongeren een goede status quaestionis van welke onderzoeksvragen met de studie van terra sigillata kunnen behandeld worden.

Voor wat betreft de ontwikkeling van syntheses en typochronologie van Romeinse aardewerkgroepen in Vlaanderen was de studie van Vanvinkenroye uit 1967 (herzien in 1991) een belangrijke mijlpaal.

Vanvinckenroye publiceerde in 1967 ‘Gallo-Romeins aardewerk van Tongeren’. Deze publicatie en de update ervan uit 1991 biedt een uniek overzicht van het gewone aardewerk dat in onze streken en de civitas Tungrorum in het bijzonder voorkomt. De types die erin opgenomen zijn, sluiten over het algemeen goed aan bij de meest voorkomende vormen die doorgaans in de Romeinse ateliers in Vlaanderen en omstreken werden geproduceerd en ook de courante importproducten worden er in weergeven. Het wordt nog altijd vaak gebruikt als typologisch referentiewerk, al is de bruikbaarheid voor de regionale aardewerksoorten in Menapisch en Nervisch territorium beperkter, omdat het aardewerkspectrum aparte kenmerken vertoont, die eerder aansluiten bij het Noord-Franse gebied dan het Maas- en Rijngebied. Daarom was en is men in genoemde civitates ook aangewezen op aparte studies over verschillende aardewerkgroepen, zoals de hoger vermelde studies die voorvloeiden uit de opgravingen in Blicquy of enkele opgravingsverslagen. Thoen 1306 en Vermeulen 1307 ondernamen pogingen tot de ontwikkeling van een typologie voor delen van dit noordelijk gebied. Voor de beschrijvingen in actuele publicaties van opgravingen van importaardewerk en van vormen die niet in Vanvinckenroye en andere Vlaamse overzichtspublicaties opgenomen zijn, wordt gerefereerd naar courante buitenlandse overzichtspublicaties en standaardtypologieën.

Degryse & Martens 2003.

Hartoch & Martens 2001; Martens & Willems 2002; De Clercq 2005b; De Clercq & Degryse 2008; Borgers 2008.

1299 De Laet 1964.

1300 De Laet 1966b.

1301 De Laet & Thoen 1964.

1302 De Laet & Thoen 1969.

1303 Cfr. bv. De Laet & Nenquin 1958; Mertens 1964g; Thoen 1967a; Goeminne 1970; Creus 1975; Rogge 1976, 1978.

1304 De Laet et al. 1969, 1970b.

1305 Zie bv. Thoen 1966b, 1968c, 1978a; Vanderhoeven 1975, 1977, 1979 en Rogge 1972a, 1977.

1306 Thoen 1978a, 1987a.

1307 Vermeulen 1992b.

1297 1298

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 125 van 275

Vanaf het midden van de jaren 1980 werd in enkele publicaties getracht tot een regionaal gebaseerd overzicht te komen van de aardewerkvoorziening op een site doorheen de tijd of de studie van een welbepaalde materiaalgroep, waarbij ook de handelsrichtingen aan bod kwamen 1308. De studies van P. Monsieur - ondersteund door mineralogisch onderzoek - brengen inzicht in de aanvoer van amforen en hun inhoud naar onze gebieden 1309. Contextuele analyses met ruimere vraagstelling bleven echter beperkt tot enkele artikels 1310. Baanbrekend waren evenwel de petrografische studies ondernomen door De Paepe 1311.

Door een vergroting van de groep Vlaamse onderzoekers ten gevolge van het stijgende aantal preventieve opgravingen tegen het einde van de jaren 1990 steeg de expertise en ook de behoefte van Vlaamse onderzoekers om de regionale aardewerkgroepen in kaart te brengen en deze in hun internationale wetenschappelijke onderzoekscontext en vraagstelling te plaatsen 1312. Daarbij werd het natuurwetenschappelijk onderzoeksaspect d.m.v. petrografisch en geochemisch onderzoek verder uitgebouwd1313 en wordt gezocht naar andere directe en indirecte dateringsmogelijkheden als alternatieven voor de klassieke typo-chronologieën d.m.v. 14C 1314. Parallel aan theoretische evoluties in het romanisatiedebat werd ook meer en meer aandacht besteed aan het inheems aardewerk, zowel op typo-chronologisch als socio-cultureel vlak 1315. Functionele en sociale interpretaties van aardewerkgebruik komen ook meer aan bod 1316.

Belangrijke aardewerkensembles vormden tijdens het laatste decennium meer en meer het onderwerp van doorgedreven onderzoek, zoals bv. enkele contexten uit Destelbergen en Bredene 1317, het aardewerk uit een enclosure in Tienen1318, de Belgische Waar uit een Augusteïsch-Tiberisch ensemble in Aalter 1319, de 3de eeuwse site te Zele 1320 en de verschillende ceramische horizonten in de vicus Velzeke 1321. De ontdekking van het mithraeum in Tienen met heel wat cultus- en rituele ceramiek leidde bovendien tot een internationaal colloquium 1322 en een tentoonstelling waarin deze ceramiek in een bredere context werd geplaatst 1323. Enkele lineaire infrastructuuringrepen boden de kans om verschillende aardewerkgroepen uit verschillende gebieden als in een dwarsdoorsnede door het landschap te bekijken. De Romeinse rurale sites op het HSL-traject in Antwerpen leverden aanzienlijke ensembles op die voor het eerst de kans boden om een gedetailleerd inzicht te krijgen in het repertorium en de evolutie van het Gallo-Romeinse aardewerk in de regio ten noorden van Antwerpen. Dit resulteerde eveneens in functionele inzichten 1324. Ook voor Vlaams-Brabant werd het aardewerk gevonden op het HSL-traject onderzocht en geplaatst in het ruimere aardewerkgamma in onze contreien 1325. De keramiek aangetroffen op de Romeinse sites aangesneden tijdens de opgraving van het traject van de aardgasleiding in 1997-1998 die Vlaanderen van west naar oost doorkruist,

Thoen 1978a, 1985, 1992; Vermeulen 1992c.

Bv. Monsieur 1995, 1998, 2003b, 2004.

1310 Vanderhoeven & Vynckier 1992a; Vermeulen 1992c.

1311 De Paepe 1987; De Paepe & Van Impe 1991.

1312 Hartoch & Martens 2001; Martens & Willems 2002; De Clercq 2005b; Willems 2005; De Clercq & Degryse 2008; Borgers 2008.

1313 Degryse & Martens 2003; De Clercq & Degryse 2008.

1314 De Clercq & Van Strydonck 2007.

1315 Vermeulen 1992c; Hanut & Thoen 2001; De Clercq 2005b.

1316 Martens et al. 2002a; Martens 2004b; De Clercq et al. 2005b; De Clercq 2005b.

1317 Thoen & Hanut 2001a-b.

1318 Martens et al. 2002b.

1319 De Clercq et al. 2007b.

1320 De Clercq et al. 2005c.

1321 De Mulder et al. 2001a; 2003.

1322 Martens 2004a.

1323 Martens 2004c.

1324 Delaruelle et al. 2004.

1325 Schryvers & Van Impe 2001, 82-87 en 160.

1308 1309

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 126 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

leidde tot inzichten in verspreiding van importen en regionale producties terwijl ook functionele aspecten aan bod kwamen 1326.

Tot slot neemt de studie van het laat-Romeinse aardewerk en de Germaanse component een aparte plaats in binnen het aardewerkonderzoek. Niet in het minst speelt de opvallende schaarste aan laatRomeinse aardewerkgroepen hierin een rol. Als uitgangspunt geldt nog steeds het grafveld van Oudenburg 1327. Door het recente onderzoek op de zuidwesthoek van het castellum van Oudenburg komt hierin echter verandering 1328. De germanisering van onze gewesten die aanvangt in de 3de eeuw en toeneemt vanaf de 4de eeuw, vertaalt zich ook in de introductie van handgemaakt Germaans aardewerk. Van Doorselaer en Rogge onderzochten de laat-Romeinse en vroegmiddeleeuwse handgevormde waar uit de Scheldevallei en het kustgebied uit de periode eind 4de eeuw - midden 6de eeuw die in verband kan gebracht worden met verschillende fasen van deze Germaanse landname 1329.

Een Nederlandse vertaling van dit referaat op het Saksensymposium uit 1986 werd al in 1990 voorgesteld in Westvlaamse Archaeologica 1330; een korte samenvatting verscheen in 1987 1331. Uit de regio tussen Leie en Schelde onderzocht F. Vermeulen de laat-Romeinse handgevormde ensembles uit de periode eind 4de eeuw-5de eeuw uit Asper, Kruishoutem en Sint-Martens-Latem 1332. De handgevormde waar uit deze sites werd ook petrografisch onderzocht in vergelijking met andere sites, telkens op aardewerk uit de laatste Romeinse occupatie gevonden in relatie tot 4de-eeuwse bewoningssporen, zoals te Donk en Kontich voor Vlaanderen en Liberchies - Brunehaut en enkele sites uit Nederland en Duitsland. De resultaten wezen op zowel geïmporteerd als lokaal geproduceerd materiaal 1333. De Clercq en Taayke publiceerden een groep Germaans aardewerk uit een 3de-eeuwse context uit Zele en gaven een kort vergelijkend overzicht van het tot dan gevonden Germaans aardewerk in Vlaanderen 1334. 

Productieplaatsen en lokale/regionale producties

Een overzichtspublicatie van de productieplaatsen van Gallo-Romeins aardewerk in Vlaanderen is onbestaande, met uitzondering van een eerste poging 1335. Op vele plaatsen in Vlaanderen werden Romeinse pottenbakkersovens aangetroffen (zie 7.2.2: glasproductie). Tot nog toe werd echter enkel voor de Tiense productie een typologie opgesteld 1336. Deze studie werd ondersteund door onderzoek naar de geologie van de omgeving van de ovens en een petrografische, mineralogische en chemische analyse van de mogelijke grondstoffen en het aardewerk zelf 1337. Naast een overzicht van de verschillende vormen en de verschillende soorten aardewerk en hun evolutie in de tijd worden ook hun mogelijke functies besproken. De studie van de functies van het aardewerk wordt ondersteund door een analyse van de gebruikssporen en de resultaten van onderzoek naar organische resten 1338.

De karakterisatie van het aardewerk en het onderzoek naar grondstoffen heeft geleid tot de mogelijkheid om Tiens aardewerk relatief gemakkelijk te onderscheiden van aardewerk van andere productieplaatsen. Voor de Tongerse productie werd nog geen volledige typologie opgesteld, maar wel een beschrijving van het baksel en van de veel voorkomende vormen 1339.

De Clercq et al. 2005b.

Mertens & Van Impe 1971.

1328 Vanhoutte et al. 2009a-b.

1329 Van Doorselaer & Rogge 1991.

1330 Van Doorselaer & Rogge 1990.

1331 Van Doorselaer & Rogge 1987.

1332 Vermeulen 1986b, 1989.

1333 De Paepe & Van Impe 1991.

1334 De Clercq & Taayke 2004.

1335 Thoen & Nouwen 1997.

1336 Martens 2004b.

1337 Degryse & Martens 2003.

1338 Kimpe et al. 2002; Smith & Craig 2001.

1339 Martens & Willems 2002; Willems 2005.

1326 1327

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 127 van 275

Bepaalde regio’s leverden tot dusver nog geen pottenbakkersovens op, maar worden wel gekenmerkt door een distinctieve keramiekgroep die zeker aan een lokale of regionale productie toe te schrijven is. Het handgevormd tot traag afgedraaid aardewerk dat voortbouwt op de lokale pottenbakkerstradities uit de ijzertijd, bleef in bepaalde regio’s nog lange tijd in gebruik, onder meer in de civitas Menapiorum 1340. Het betrof geen gecentraliseerde producties, aangezien geografische en chronologische variaties in vorm, decoratie en baksel wijzen op regionale producties. Zo vormt de handgevormde waar uit het gebied tussen de monding van de Schelde in het noorden, de kustvlakte in het westen en het noordelijk deel van Zand-Vlaanderen in het zuiden en het oosten een groep die in afwachting van verdere studie en mineralogische karakterisatie gespecifieerd kan worden als ‘Noord-Menapisch’. Ze kent ook een gedraaide variant. Ze werd in de eerste helft van de 20ste eeuw ‘potérie ménapienne’ genoemd en verkeerdelijk gedateerd in de late ijzertijd 1341. In de jaren 1970 werd dit aardewerk bestempeld als ‘Vlaams-Romeins’ aardewerk door Trimpe-Burger 1342 en als ‘Kustaardewerk’ door Thoen 1343 die er een eerste typologie van uitwerkte 1344. De Paepe voerde in het kader van deze studie mineralogisch onderzoek uit 1345. Ook Hanut en Thoen bespreken deze Menapische keramiek van ‘inheemse traditie’ aan de hand van de ensembles uit sleutelcontexten van sites, zowel ruraal, civiel als militair, verspreid over de civitas Menapiorum 1346. De Clercq onderzocht deze handgevormde waar uit de civitas Menapiorum, waarbij hij focuste op de regio van het Scheldeestuarium en achtereenvolgens de technologische, de kwantitatieve en chronologische, en de typologische en functionele aspecten van deze traditie doorheen de hoge keizertijd toelichtte 1347.

Deze Noord-Menapische groep, zowel de handgevormde als de gedraaide variant, kon ondertussen al verder onderzocht worden op de ensembles ontdekt tijdens noodonderzoek in ZandvoordePlassendale 1348 en uit het Romeinse castellum van Oudenburg 1349.

Een aparte groep binnen het handgemaakt aarderwerk wordt gevormd door de zoutcontainers en het aardewerk geassocieerd met de productie van zout (briquettage aardewerk). Dit wordt in detail besproken in 7.2.2: zoutwinning.

Naast het handgevormd aardewerk konden nog enkele andere geografisch bepaalde aardewerkgroepen gedefinieerd worden. In de jaren 1990 werd de groep van de Scheldevalleiamforen of ‘rode’ amforen gedefinieerd door van der Werff, Thoen en van Dierendonck als een lokale productie uit de 2de en 3de eeuw die in de Scheldevallei gesitueerd kan worden 1350. De concentratie in dit gebied kan echter ook een reflectie zijn van de commerciële handel 1351. Over de inhoud van sommige van deze kruiken die vaak een coating dragen op de binnenzijde en duidelijk als transportmiddel voor een specifieke inhoud bestemd waren, tast men nog in het duister. Wel werden argumenten aangevoerd voor het vervoer van een lokale honingdrank of bier 1352. Ondertussen blijkt na mineralogisch onderzoek een deel van deze groep te behoren tot de Low Landsgroep (infra) terwijl een ander deel dat duidelijk niet is. Verschillende bakselvarianten lijken te wijzen op meerdere productieplaatsen. Dit maakt duidelijk dat mineralogisch onderzoek noodzakelijk is om tot een goed gefundeerde aflijning van een aardewerkgroep over te kunnen gaan.

Vermeulen 1992c; Hanut & Thoen 2001; De Clercq 2005b.

Zie Thoen 1978a, 96 voor bibliografie.

1342 Trimpe-Burger 1992.

1343 Thoen 1978a.

1344 Thoen 1978a, 179-187.

1345 Thoen 1978a, 207-209.

1346 Hanut & Thoen 2001.

1347 De Clercq 2005b.

1348 Vanhoutte & De Clercq 2006.

1349 Vanhoutte et al. 2009b.

1350 Van der Werff et al. 1997.

1351 De Clercq 1995.

1352 Van der Werff et al. 1997; Thoen & Nouwen 1997.

1340 1341

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 128 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

Een verwant probleem stelde zich dus bij een verzameling van verschillende aardewerksoorten die uiteindelijk na petrografisch en geochemisch onderzoek als één homogene productie werd gedefinieerd. Deze regionale productie is de recentelijk als ‘Low Lands Ware’ gedefinieerde groep, die vroeger werd aangeduid met heel wat verschillende benamingen, waaronder ‘blauwgrijs’, ‘Rupeliaans, ‘terra-nigra-achtig’ of ‘Waaslands’ aardewerk. Na petrografisch en geochemisch onderzoek werd deze initieel heterogene groep dus als een mineralogische en homogene eenheid herkend die gebruik maakte van de mica-rijke formatie van Tegelen. Deze dagzoomt op de zgn. Brabantse Wal (NL) en in de Kempische cuesta (B). Op basis van enkele vondsten en de geografische aspecten mogen onder meer productiesites in de Bergen-op-Zoom-regio worden verondersteld 1353. Dit onderzoek maakt duidelijk dat de naamgeving van regionale aardewerkproducties niet altijd bepaald mag zijn door een welbepaalde of grote dichtheid aan deze aardewerksoort, vermits deze ook het gevolg kan zijn van handelsacticiviteiten of goede transportmogelijkheden. De LLW-groep verschijnt ten tonele in de Flavische tijd en lijkt zich te handhaven tot in het laatste kwart van de 3de eeuw. Deze kwantitatief en typologisch belangrijke groep met verspreiding van de Britse ZW-kusten tot Noord-Nederland, de Rijn en Noord-Frankrijk omvat naast de typische en wijd verspreide transportcontainer Holwerda 139-142 - ook bekend als ‘Arentsburgpot’ -, vooral een zeer divers gamma aan vormen zoals mortaria, drinkbekers, borden, (kook)potten, kruiken, kannen,… De productie lijkt in Vlaanderen grotendeels verantwoordelijk te zijn voor de terugdringing van het handgevormd aardewerk vanaf de vroege 2de eeuw in de beneden-Scheldevallei.

VUURBOKKEN IN AARDEWERK Vuurbokken in aardewerk werden in Vlaanderen voor het eerst herkend en gepubliceerd in 19751354 en worden sindsdien frequent aangetroffen in de valleien van Leie en Schelde, maar ook sporadisch daarbuiten. Vuurbokken zijn keramische elementen die in paarsgewijze opstelling beide zijden van het haardvuur flankeren. Ze zijn vaak met de gestileerde voorstellingen van dieren versierd aan de voorzijde. De flanken zijn geprofileerd, meestal aan één zijde verbrand en hebben verschillende doorboringen waar een soort van rooster of grill in moet zijn bevestigd geweest. Aan de achterzijde bevond zich soms een haardplaat in aardewerk. Recent werden deze objecten gerepertorieerd en bestudeerd in het kader van de romanisatieprocessen van materiële cultuur1355. Waar vroeger werd aangenomen dat het fenomeen een betekenisloze doorleving van pre-Romeinse tradities betrof, zonder veel iconografische of religieuze waarde 1356, wordt nu wel aangenomen dat deze merkwaardige aardewerken objecten als regionale gedifferentieerde media fungeren waarop verschillende religie-gebonden diervoorstellingen zoals bv. everzwijnen figureerden 1357.

WEEFGEWICHTEN EN SPINSCHIJFJES IN AARDEWERK Antieke bronnen geven aan dat in onze contreien op grote schaal aan textielproductie werd gedaan.

Een synthetiserende studie van de met textiel verbonden aardewerken objecten die op verschillende plaatsen aan het licht kwamen, ontbreekt vooralsnog. Het gaat hierbij om weefgewichten en spinschijfjes. Deze laatste zijn doorboorde ronde schijfjes die vooral gemaakt werden uit gerecupereerde aardewerkscherven of dakpanfragmenten. Voor een overzichtsstudie van het Romeinse textiel in Noordwest-Europa kan men terecht bij Wild 1358.

BOUWKERAMIEK Bouwkeramiek (tegulae, imbrices, tubuli, testae en hypocaustumtegeltjes) vormt zelden een aandachtspunt in een rapport of studie en deze vondstgroep werd ook zelden systematisch bestudeerd De Clercq & Degryse 2008.

De Laet 1975.

1355 De Clercq 2007.

1356 Bourgeois 1983.

1357 De Clercq 2007.

1358 Wild 1970.

1353 1354

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 129 van 275

in Vlaanderen, dit in tegenstelling tot het buitenland1359. Wel werd door Graff 1360 en De Poorter en Claeys 1361 een repertorium van de gestempelde stukken opgesteld. Waar de meeste hiervan van civiele makelij zijn, werden er ook militaire dakpanstempels herkend, onder meer van de Classis Germanica te Rumst: CGPF1362 en Rijmenam 1363 en wellicht ook van een andere eenheid te Antwerpen PRIMCORS1364. Productieplaatsen met ovens werden opgegraven in Roeselare 1365 en Temse 1366. Op de site van Zomergem kon productie worden verondersteld door de grote hoeveelheid aan mis- en onderbakken en aaneen klevende stukken 1367. De site van Pellenberg 1368 is minder zeker 1369.

TERRACOTTABEELDJES J. DE BEENHOUWER Onder invloed van de Romeinse integratie begon men in Noordwest-Europa terracotta-beeldjes te vervaardigen. Het zijn kleine afbeeldingen van vooral goden, mensen en dieren. Na een eerste materiaalopname in de licentieverhandeling van J. Dheedene in 1958, werd in 1986 een nieuw onuitgegeven repertorium voor België samengesteld door J. De Beenhouwer 1370. In 2005 werd de vondstopname door dezelfde auteur aangevuld en werd het onderzoek opengetrokken naar de productiegebieden in Midden-Gallië en het Rijnland. Opmerkelijk is de toename van het aantal vondsten in de loop van die periode. In 1959 waren voor Vlaanderen 237 objecten bekend afkomstig van 8 sites. In 1986 klom dit aantal tot 520 objecten van 23 sites. Op dit ogenblik zijn niet minder dan 834 objecten gerepertorieerd, afkomstig van 32 Vlaamse sites. Deze opmerkelijke toename is deels te wijten aan de ontdekking van een aantal grote depotvondsten als die van Harelbeke-Halleberg in de loop van de jaren zestig en zeventig en die van Asse-Kalkoven in de tachtiger jaren. Niet alleen het aantal objecten is sterk toegenomen, ook het aantal sites is sinds 1958 verviervoudigd. Deze toename kan deels verklaard worden door het toenemende aantal opgravingen en de betere opgravingstechnieken, maar is ook deels te wijten aan de systematische studie van deze categorie archaeologica. Hierdoor zijn de opgravers zich beter bewust van de mogelijkheden die terracotta’s kunnen bieden voor de interpretatie van de vindplaatsen en worden ze zo sneller gesignaleerd en onderzocht. Deze cijfers illustreren duidelijk het belang van een systematische materiaalstudie.

Een belangrijke eigenschap van de Vlaamse terracotta’s is dat zij op het raakpunt liggen van de economische invloedssfeer van de midden-Gallische import en de Rijnlandse import 1371. Het gevolg hiervan is een ongewone rijkdom van het typenrepertorium en een unieke kans om beiden met elkaar te confronteren1372. Het is dan ook niet te verwonderen dat Vlaamse terracotta’s als parallellen terug te vinden zijn in repertoria zowel uit Zwitserland als uit Duitsland en Nederland 1373 of in thematische artikels 1374.

De onderzoeksmethode is in de loop der jaren geëvolueerd van een beschrijvende, meer kunsthistorische benadering tot een veelzijdig onderzoek, waarbij naast de iconografische aspecten Zie bv. Darvill & McWhirr 1984 en Le Ny 1988.

Graff 1968.

1361 De Poorter & Claeys1989.

1362 Sevenants 1991.

1363 Lauwers 1973a.

1364 Oost 1976b.

1365 Goderis 1992; Vanbrabant & Goderis 1997.

1366 Van Roeyen 1996b.

1367 De Clercq & Thoen 1998.

1368 Boschmans 1964.

1369 Lesenne 1984a.

1370 De Beenhouwer 1986.

1371 De Beenhouwer 1993.

1372 De Beenhouwer 2005.

1373 Lange 1994; Schauerte 1985; Van Boekel 1987, 1989a, 1990, 1996; von Gonzenbach 1995.

1374 Van Boekel 1989b.

1359 1360

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 130 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

ook de archeologische contexten en de eigenschappen van het aardewerk worden bestudeerd1375.

Belangrijk is daarbij dat de beeldjes niet meer als op zichzelf staande creaties worden beschouwd, maar wel als serieproducten, die door afvorming in mallen werden gereproduceerd1376. Het besef groeit dat de reconstructie van dat productieproces belangrijke informatie kan bieden op chronologisch vlak, maar ook op het domein van de studie van de ateliers en de iconografische evolutie 1377.

Ook aan de archeologische contexten wordt in toenemende mate aandacht geschonken. Een goed voorbeeld zijn de grafvondsten. In heel Vlaanderen zijn veertien graven bekend met terracotta’s. Van de oudste vondsten is doorgaans geen informatie bekend over het graf of de grafritus. Van de recentere vondsten zoals te Destelbergen1378, Oudenburg, Gors-Opleeuw 1379 en TongerenHazelereik 1380 zijn wel bijzonderheden bekend over de grafritus, het antropologisch onderzoek (Destelbergen en Gors-Opleeuw), de grafgiften en de positie van de beeldjes in het graf. Dit leverde interessante gegevens over de betrokkenheid van de terracottabeeldjes bij de grafritus en over de relatie tussen geslacht en leeftijd van de overledene en de figuurtjes. Met zekerheid kan nu worden vastgesteld dat er geen relatie hoeft te zijn tussen vrouwelijke voorstellingen in graven en het geslacht van de overledene. Ook kon worden vastgesteld dat zij in brandrestengraven deel uitmaakten van de grafritus en dat de meestal gebroken en onvolledige resten met zorg werden bijgezet. Door het geringe aantal graven met beeldjes kunnen wij niet spreken van een algemeen funerair gebruik, maar eerder van een uitzonderlijk voorkomen van terracotta’s in graven.

Een belangrijk aandeel van de Vlaamse terracottavondsten wordt gevormd door grote depots, die niet alleen uitblinken in aantal, maar ook in kwaliteit van bewaring en in rijkdom van het typenrepertorium.

Het terracottadepot van Tongeren dat al bekend was van de overgang van de 19de naar de 20ste eeuw werd opnieuw bestudeerd, waarbij vooral de herkomstproblematiek centraal stond 1381. In 1967 werd in Harelbeke bij grondwerken een context verstoord waarin naast luxevaatwerk en glas een grote hoeveelheid terracotta’s werd aangetroffen 1382. De beeldjes en de andere voorwerpen werden verspreid over de omliggende velden en gedurende de daaropvolgende jaren door plaatselijke geïnteresseerden ingezameld. Jammer genoeg zijn geen gegevens bekend over de kenmerken van de context en de precieze lokalisatie ervan. Hetzelfde geldt voor de vondsten van Asse-Kalkoven. Bovenop de al gekende paardenbeeldjes die er in de 19de eeuw werden ontdekt, kwam in de tachtiger jaren van de 20ste eeuw opnieuw een depot aan het licht met een vergelijkbaar typenrepertorium van hoofdzakelijk paardenbeeldjes 1383. Enkele beperkte opgravingscampagnes tussen 1982 en 1986 werden uitgevoerd in opdracht van de gemeente Asse en later voor de vereniging Agilas, waarbij de leiding van de opgraving wisselde in de loop van de campagnes. Van dit onderzoek kan weinig meer gezegd worden dan dat de beeldjes uit een homogene kuilvulling afkomstig waren. De omgeving van de kuil werd niet opgegraven en zelfs de kuilranden werden nooit bereikt. Dit voorbeeld illustreert het belang van een goede coördinatie van de opgraving en het bepalen van de doelstellingen. De nieuwe vondsten dragen in grote mate bij tot de kennis van het typenrepertorium en de handelsrelaties.

Anderzijds illustreren zij een lacune in het onderzoek. Geen enkele van deze belangrijke vondsten is gekaderd binnen de site, erger nog, de archeologische contexten van de nieuw ontdekte depots blijven onbekend. Op dit vlak is er geen vooruitgang geboekt tegenover de situatie in het begin van de 20ste eeuw.

De Beenhouwer 1996a.

Lange 1994.

1377 De Beenhouwer 2005.

1378 De Laet et al. 1970a.

1379 Lux & Roosens 1971, 22.

1380 S.n. 1991, 24-25.

1381 De Beenhouwer 1991a-b.

1382 Despriet 1970b, 1973, 1973/1974, 1974b, 1975, 1979c; Ooghe et al. 1979; De Meulemeester et al. 1984; Viérin 1987.

1383 Geubels 1987; Lens 1989; Scheltens 1981.

1375 1376

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 131 van 275

Voor de toekomst zouden volgende aspecten dan ook prioritair behandeld moeten worden: 1.

een studie van de ateliervondsten uit het oorsprongsgebied is essentieel om de aardewerkgroepen beter te kunnen situeren. Voor de Keulse import is de kennis toereikend.

Voor de import uit het Moezelgebied en het Alliergebied is de stand van zaken nog ontoereikend.

2.

een opvallende vaststelling is het groot aantal contexten waarvan de berging van de archaeologica, waaronder terracotta’s, gesitueerd wordt op het einde van de 2de of het begin van de 3de eeuw (Tienen, Elewijt, Harelbeke, Velzeke, Tongeren en Asse). De aanwezigheid van bijzondere voorwerpen doet vermoeden dat het om rituele bergingen gaat. De plotse aanleiding tot die golf van deposities is nog onvoldoende gekend. Ook is het verband tussen de deposities en sacrale plaatsen vaak onduidelijk. Een beter inzicht in de kenmerken van de deposities kan hier helpen: stratificatie, chronologische betekenis van de stratificatie, brandsporen, fragmentering van de voorwerpen, enz. Verder verdient de betekenis van de context in het ruimer verband van de vindplaats meer aandacht. Vaak is het nog onduidelijk of de deposities zijn ontstaan tijdens het functioneren van een heiligdom of na stopzetting ervan.

In het laatste geval rijst de vraag waarom het materiaal met zorg werd geborgen.

3.

in het publicatiebestand van de terracotta’s valt het aantal ongepubliceerde licentiaatsverhandelingen op. De informatie is beschikbaar, maar blijft op die manier weinig toegankelijk voor het publiek. Ook een interactieve databank voor terracotta’s is beschikbaar 1384. Het vrijmaken van middelen voor het publiceren van de beschikbare informatie is daarom een lonende investering.

6.4.13 Glas P. COSYNS Binnen de studie van de Romeinse materiële cultuur in Vlaanderen neemt het glasonderzoek voorlopig nog een zeer bescheiden plaats in. Glas is noch in Vlaanderen, noch in Wallonië al het voorwerp geweest van gedetailleerd syntheseonderzoek. Hoewel glasvondsten van zowel oude als recente opgravingen meestal wel een plaats kregen in publicaties binnen de beschrijving van het vondstenrepertorium, bleef tot op heden het verdere onderzoek beperkt tot onopvallende initiatieven ter aanvulling van de globale opgravingsresultaten. Anders geformuleerd, archeologisch glas wordt nog teveel beperkt tot een opsomming in lijsten om het opgravingsverslag te vervolledigen. De glasvondsten worden nauwelijks vanuit enige wetenschappelijke vraagstelling of diepgang bestudeerd, zoals dit gebeurt bij aardewerk. Uitzondering vormen enkele topvondsten 1385 of specifieke categorieën, zoals het zwarte glas 1386 of het vaatwerk met slangdraadversiering die het onderwerp vormden van een aparte publicatie 1387. Dat tot op heden het glasonderzoek nooit tot een volwaardig agendapunt geëvolueerd is binnen de materiaalstudie, is voornamelijk te wijten aan de relatief kleine hoeveelheden binnen de kleinschalige noodopgravingen, maar ook door de veelal grote fragmentatie van de glasvondsten, waardoor ten onrechte wordt gedacht dat te weinig archeologisch waardevolle informatie uit de glasstudie te concluderen valt.

Wat betreft de antieke geschreven bronnen omtrent glasproductie en glasconsumptie is Plinius de Oudere met zijn Naturalis Historia veruit de belangrijkste gegevensbron. Daarnaast zijn heel wat

De Beenhouwer 2007.

Bv. Despriet 1972; Fontaine-Hodiamont 1994; Massart et al. 2003; Cosyns et al. 2004, 2005; Cosyns 2007.

1386 Cosyns & Hanut 2005; Cosyns et al. 2006b.

1387 Hanut 2006b.

1384 1385

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 132 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

opschriften en vermeldingen van allerhande antieke auteurs zoals Flavius Josephus, Seneca, Martialis, Petronius welbekend 1388.

Een reeks publicaties over het glazen vaatwerk van de grotere sites zoals Trier 1389, Avenches 1390, Augst 1391 of Krefeld-Gellep1392 kunnen als voorbeeld fungeren voor glasonderzoek in Vlaanderen. In dit rijtje sites zouden de glasensembles opgegraven in Tienen, Tongeren of Oudenburg - met hun internationaal belang - niet misstaan. De verwerking of publicatie ervan laat echter op zich wachten.

Daarenboven ligt het glasmateriaal van heel wat kleinere sites onaangeroerd in de depots, hoewel dit materiaal een meerwaarde kan bieden aan de archeoloog.

Een eerste aanzet voor de studie van het Romeins glazen vaatwerk in Vlaanderen waren de museumcatalogi van het glas van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren en van het Grand Curtius te Luik van de hand van Michel Vanderhoeven 1393. Het standaardreferentiewerk voor het onderzoek van glazen vaatwerk is nog steeds de synthese van Clasina Isings, die het toen bekende Vlaams/Belgisch glasmateriaal verwerkt heeft in haar ‘Roman glass from dated finds’ 1394. Buiten het glasmateriaal van enkele grotere ensembles, zoals dat van het grafveld van Oudenburg 1395 en Tongeren1396 is het opgegraven glas heel versnipperd opgenomen in tal van publicaties, veelal beperkt tot die in de reeks ‘Archaeologia Belgica’ van de voormalige Nationale Dienst voor Opgravingen. Het betreft vooral grafcontexten.

Recentelijk zijn op bescheiden manier enkele pogingen ondernomen om een synthese op te stellen van het Romeins glasspectrum in België in het algemeen en in Vlaanderen in het bijzonder 1397. Dit onderzoek is maar van regionale omvang. Verder zijn enkele glasensembles onderzocht in het kader van een licentiaatsverhandeling, zoals één van Velzeke 1398 of dat van Tienen, Grijpenveld 1399.

Wat betreft glazen sieraden is onze kennis nog veel geringer dan wat betreft het vaatwerk. Terwijl de kralen amper aan bod komen - uitzonderingen zijn alweer de publicaties van de grafvelden van Oudenburg 1400 en Tongeren1401 - zijn er wel een paar onderzoeken uitgevoerd naar de glazen armbanden 1402. Romeinse gemmen waren het onderwerp van de licentiaatsverhandeling van K. Sas 1403 en een onderdeel van haar doctoraatsproefschrift 1404, wat uitmondde in enkele publicaties 1405. Rond vingerringen, pendentieven en haarpinnen zijn amper gepubliceerd. Wel werden heel wat vondsten opgenomen in de tentoonstellingscatalogus van Schone Schijn 1406. Dergelijke vondsten worden ook deels opgenomen in een lopend projectonderzoek aan de VUB 1407.

Trowbridge 1930; Forbes 1966; Stern 2007.

Goethert-Polaschek 1977.

1390 Bonnet Borel 1997.

1391 Rütti 1991.

1392 Pirling 1966, 1974, 1997; Pirling & Hollstein 1979; Pilring & Hundt 1989; Pirling & Siepen 2000, 2003, 2006.

1393 Vanderhoeven 1958, 1961, 1962.

1394 Isings 1957.

1395 Mertens & Van Impe 1971.

1396 Vanvinckenroye 1984.

1397 Vanderhoeven 1989; Hanut 2003, 2006a; Cosyns 2005b, 2008a.

1398 Leenknegt 2002.

1399 Info Peter Cosyns, ongepubliceerd.

1400 Mertens & Van Impe 1971.

1401 Vanvinckenroye 1984.

1402 De Witte 1977; Cosyns 2003.

1403 Sas 1992a.

1404 Sas 1999.

1405 Sas 1993a-b-c, 1994, 1997.

1406 Sas & Thoen 2002.

1407 Cosyns in voorbereiding.

1388 1389

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 133 van 275

Het Romeinse vensterglas in Vlaanderen is nauwelijks onderwerp geweest van onderzoek, maar daarin komt geleidelijk aan verandering. Korte, algemene overzichten zijn recent gepubliceerd1408, welke ook enkele invalshoeken aankaarten voor verder vernieuwend onderzoek.

Naar aanleiding van de tentoonstelling ’Schone Schijn’ 1409 en een themanummer van Openbaar Kunstbezit Vlaanderen1410 kregen de glasvondsten van de site Tienen-Grijpenveld enige aandacht. In het kader van een internationaal symposium rond glasonderzoek werden voor Germania Inferior interregionale vergelijkingen onderzocht en recent glasonderzoek voorgesteld1411, waaronder de studie van het Romeins glas van Rumst 1412 en Tienen 1413.

Bovenstaand overzicht toont aan dat de studie van het Romeinse glas in Vlaanderen nog in haar kinderschoenen staat. In de toekomst is vooral nood aan: 1.

gedetailleerde vondstverwerking ter voorbereiding van publicaties;

2.

detailstudie naar de sporen van productietechnieken (vrijgeblazen, moulegeblazen, gegoten, …); technologisch onderzoek om de productie van de specifieke voorwerpen te achterhalen (het blijft bijvoorbeeld nog steeds een open vraag hoe vensterglas in de 1ste-3de eeuw is vervaardigd);

3.

detailstudie naar de sporen van gebruik en slijtage alsook van fragmentatie en verwering van glazen artefacten. Deze invalshoek is enerzijds nuttig voor de contextanalyse en anderzijds om een gedegen conservatiepolitiek uit te werken voor de bewaring van archeologisch glas;

4.

detailstudie van de fragmentatie binnen elk vormtype. Dit is voor het glasonderzoek zeer waardevol omdat dit belangrijk is binnen de contextanalyse. Glazen vaatwerk kan niet op dezelfde manier benaderd worden als aardewerk. Een verkennende studie werd geleverd door Cool en Baxter 1414;

5.

algemene studies over diverse themata, zoals vlakglas, sieraden, productie, vaatwerk, om te komen tot een grondige status quaestionis van het Romeins glas;

6.

detailstudie van specifieke vormtypes binnen Vlaanderen (zoals recent over moulegeblazen glas) 1415;

7.

contextanalyse 1416 voor het uitbouwen van betere dateringscriteria van het Romeins glas;

8.

een onderzoek naar welke verschillen geografisch waarneembaar zijn tussen de civitates Menapiorium, Nerviorum en Tungrorum, die binnen de grenzen liggen van het Vlaamse gewest. Lopend onderzoek van het Romeins zwart glas levert bewijzen op voor regionale productie met regionale distributie-impact 1417. Baanbrekend werk op internationaal niveau zou zijn om te onderzoeken of die tegenstellingen tussen Gallia Belgica en Germania Inferior kunnen doorgetrokken worden naar glazen vaatwerk in ander gekleurd glas.

Het is duidelijk dat een nieuwe impuls noodzakelijk is om de huidige achterstand binnen het Romeins glasonderzoek in Vlaanderen weg te werken ten opzichte van het internationale forum, temeer daar hele collecties nog ongepubliceerd materiaal een meerwaarde kunnen bijbrengen op het internationale platform. Op middellange termijn zou men in staat moeten zijn om te komen tot een Cosyns 2005a, 2008a-b.

Sas & Thoen 2002.

1410 Cosyns 2001.

1411 Creemers et al. 2006.

1412 Sevenants & Cosyns 2006.

1413 Cosyns et al. 2006b.

1414 Cool & Baxter 1996.

1415 Sablerolles 2006.

1416 Zie bv. Martens et al. 2002a en Cosyns et al. 2006b.

1417 Cosyns in voorbereiding.

1408 1409

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 134 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

eerste grote synthese, bruikbaar voor elke archeoloog in Vlaanderen geconfronteerd met Romeinse sites.

6.4.14 Metaal S. VANHOUTTE, V. GUILLAUME EN K. SAS Vrijwel elke Romeinse site in Vlaanderen levert metalen vondsten op, hetzij in de vorm van slakkig materiaal, hetzij als voorwerpen uit ijzer, koperlegering of lood. Het is vaak een ‘vergeten’ categorie die meestal gedoemd is tot een stille dood in het depot. Aanzienlijke metaalensembles kunnen ons nochtans unieke informatie verschaffen die niet uit andere materiaalcategorieën te halen valt. De ijzeren, koperlegering- en loodvondsten kunnen een licht werpen op de zaken van alledag en bieden ons een kijkvenster op het dagelijkse leven. Alle Romeinse sites leveren wel ijzeren nagels op, vaak in verschillende variëteiten. Alhoewel we hun archeologische waarde zeker niet mogen onderschatten 1418, zijn het vooral andere metaalcategorieën die inzichten bieden in de activiteiten die plaatsvonden op de locatie van de vondsten. Zoals de nagels, kunnen ook beslagfragmenten en bevestigingselementen voor verschillende doeleinden zijn gebruikt. Heel wat metalen objecten horen echter in specifieke domeinen thuis: keukengerei, kledijaccessoires en sieraden, messen, recipiënten, schrijfgerei, sleutels en sloten, toiletgerei en medische instrumenten, verlichting, onderdelen van vervoersmiddelen, wapens en militaria, werktuigen. Daarnaast is er nog de belangrijke categorie van metaalvondsten die te maken heeft met industrie en productie.

De hierna volgende status quaestionis van onze bibliografische kennis over Romeins metaal in Vlaanderen is zeker niet exhaustief. Het spreekt voor zich dat niet alle vondstmeldingen worden opgenomen. Dergelijke nota’s brengen ons bovendien weinig bij over onze kennis over de Romeinse metalen artefacten. Enkel werken die een ruimere aandacht schenken aan deze vondstcategorie komen in volgend overzicht aan bod. De juwelen worden apart besproken.

In de Romeinse tijd bestond in ons land een belangrijke ijzerindustrie in de gebieden waar toen rijke ijzerertslagen dagzoomden, namelijk in de streek rond Luik, in Zuid-Luxemburg en vooral in het gebied tussen Samber en Maas. Het grote aantal slakkig materiaal op vele sites in Vlaanderen bewijst echter dat er ook hier een intense activiteit van smederijen was. Deze ambachtelijke productie maakte gebruik van aangevoerd ruwijzer, maar ook van arm moeraserts dat in de Zandstreek te vinden was.

De Laet en Van Doorselaer brachten deze lokale ijzerwinning in westelijk België en de aangewende procédés in kaart, waarbij vondsten uit Temse, Elewijt, Huise, Destelbergen en Belsele werden bestudeerd en aan analyse werden onderworpen1419. Van Doorselaer had al eerder deze sporen van lokale ijzerwinning aan het licht gebracht 1420. Thoen onderzocht de restanten van lokale ijzerwinning voor het Waasland en stelt een eigen ijzerproductie voor voor elke nederzetting 1421. Hiervoor zou limoniet zijn gebruikt dat in het Waasland voorkomt onder de vorm van ijzeroer of rogsteen, moerasijzeroer, limonietknollen en limoniet-zandsteen 1422.

De grondstof voor brons (koper en tin) moest worden ingevoerd. Toch worden op verschillende sites smeltkroesjes aangetroffen die wijzen op een lokale bronsgietersactiviteit. In zijn artikel ‘Artisanat et Industrie’ gaf Thoen een bondig overzicht van de tot dan toe bekende sporen van metaalindustrie in België, waarbij hij Velzeke en Tongeren vermeldt als vindplaatsen van bronsgietersactiviteit 1423.

Zie Guillaume 2005.

De Laet & Van Doorselaer 1969.

1420 Van Doorselaer 1971b, 1975.

1421 Thoen 1964, 267-273; 1966a, 101-102.

1422 Thoen 1966a, 101-102.

1423 Thoen 1977b.

1418 1419

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 135 van 275

Ondertussen werden nog smeltkroesjes gevonden in het Kortrijkse 1424, in Harelbeke 1425, Tongeren 1426, ... Tijdens de opgravingscampagne van 2001-2005 binnen de kampmuren van het Romeinse castellum in Oudenburg werd een ambachtelijk kwartier met ateliers uit de latere 3de eeuw n.Chr. vrijgelegd, waar metaalverwerking gebeurde met o.a. de productie van fibulae in koperlegering 1427.

Een overzicht van de algemene bibliografie met betrekking tot de ontginning van mineralen en de ateliers van Gallia Belgica en Germania Inferior kan men terugvinden bij Raepsaet & RaepsaetCharlier 1428. Enkele gepubliceerde nota’s en korte artikels geven een idee van de regionale verspreiding van de ateliers in Vlaanderen 1429. Dewulf 1430 met een latere aanvulling van Despriet 1431 schetsen een overzicht van de ijzerproductie in hun streek, respectievelijk van het Waasland en van Zuid-WestVlaanderen. Janssen 1432 en Verbeeck 1433 weiden uit over de indicaties voor metaalbewerking in respectievelijk Opgrimbie en Kontich.

Vanaf de jaren 1990 verschenen meer werken over siderurgie. De archeometallurgie in Vlaanderen werd enkele keren onderzocht in het kader van een licentiaatsthesis 1434. Schuerman nam later in 1997 de ijzersmederijen in Velzeke onder de loep 1435. Bonenfant en Defosse 1436 en Polfer 1437 die zich toespitsen op de herkomst van de ijzermetallurgie in onze contreien, en de publicaties van Mathieu 1438 over de siderurgie op verscheidene Romeinse sites in België, bieden een goede referentie. Voor een algemener kader kan men terecht bij Domergue et al. die de metallurgie in Gallië bespreken 1439.

Het hiernavolgend overzicht van de status quaestionis over onze bibliografische kennis over metalen voorwerpen kan als aanvulling gezien worden op het basiswerk dat voor de ‘Arts du métal’ een repertorium voor Gallia Belgica en Germania Inferior opgeeft 1440, zowel wat betreft bronzen beelden, als vaatwerk, fibulae, militaria, oogheelkundige instrumenten en andere objecten.

De oudste werken focussen vooral op een bespreking van bronzen beeldjes 1441. De eerste studies en overzichtspublicaties over Romeins metaal verschenen in de jaren 1950 en 1960. Collon-Gevaert geeft een overzicht van de geschiedenis van het metaal 1442; Faider-Feytmans wijdt een werk aan de wagenuitrusting gevonden in Asse 1443. Exhaustieve catalogi of publicaties over de ijzeren en bronzen objecten van Romeinse sites waren nagenoeg onbestaande, met uitzondering van de besprekingen van de grafinhoud van rijke graven 1444. Sporadisch werd een individueel object bestudeerd, zoals bv. de steelpan uit Hamme 1445. Spitaels was de eerste die een specifiek vondsttype, namelijk de geëmailleerde fibulae, aan een grondige studie onderwierp 1446.

Despriet 1987, 1991.

Despriet 1969, 1984i.

1426 Coolen 2002.

1427 Vanhoutte 2007a.

1428 Raepsaet-Charlier & Raepsaet 1975.

1429 Thoen 1977b.

1430 Dewulf 1964.

1431 Despriet 1984j.

1432 Janssen 1979.

1433 Verbeeck 1990.

1434 Rondelez 1993; Schuerman 1994, 1996; Van den Bosch 2004.

1435 Schuerman 1997.

1436 Bonenfant & Defosse 1994.

1437 Polfer 1999.

1438 Mathieu 1993; Breyer & Longree 1994; Bosquet et al. 2004; Fonck et al. 2004.

1439 Domergue et al. 2006.

1440 Raepsaet-Charlier & Raepsaet 1975.

1441 Bv. de Loë 1898, 1937; Renard 1904.

1442 Collon-Gevaert 1951.

1443 Faider-Feytmans 1955.

1444 Zoals bv. Mertens 1952, De Laet et al. 1955b en Mariën 1974.

1445 De Laet 1961a.

1446 Spitaels 1956a-b, 1969; zie verder De Cock 1977 en Vanvinckenroye 1961.

1424 1425

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 136 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

De publicatie door Mertens en Van Impe van het laat-Romeinse militaire grafveld van Oudenburg is één van de eerste werken waarin de studie van de metalen vondsten werd geïntegreerd in het onderzoek naar chronologie en herkomst 1447. Hierbij lag de nadruk op de verschillende soorten fibulae, het gordelbeslag, de armringen, maar ook het vaatwerk en de messen kwamen algemeen aan bod.

Enkele topstukken, zoals het gordelbeslag, werden later opgenomen in gespecialiseerde buitenlandse studies 1448. In 1979 verscheen van de hand van Faider-Feytmans het overzichtswerk ‘Les bronzes romaines de Belgique’ dat nog steeds het standaardreferentiewerk voor bronzen figuratieve voorwerpen in Vlaanderen is 1449. In zijn overzichtswerk over de Belgische kustvlakte in de Romeinse tijd geeft Thoen een korte studie van de fibulae en enkele andere vondsten in koperlegering gevonden op Romeinse sites in de kustvlakte 1450.

Belangwekkende vondsten uit musea en opgravingen mondden vanaf de jaren 1970 uit in artikels gaande van uitgewerkte nota’s tot publicaties waarin de vondst in een ruimer kader wordt geplaatst.

De aandacht gaat hierbij vooral uit naar vondsten uit brons, en meer bepaald naar beeldjes.

Vermeldenswaard zijn het Venus-beeldje uit Kortrijk 1451, de Jupiter uit Bree 1452, een everbeeldje uit Harelbeke-Stasegem 1453, een bronzen Mercuriusbeeldje uit Oudenburg1454, een beeldje uit EkeSemmerzake 1455, godenbeeldjes gevonden in Kruishoutem 1456 en een bronzen laarsje uit Hoeselt 1457.

In enkele overzichtsstudies door Boucher worden verschillende beeldjes uit België opgenomen en besproken 1458. Ook de vondst van een speciale fibula mondde vaak uit in een artikel 1459. De vondsten in de jaren 1960 en 1970 van een instrument van een oogarts in Elewijt en van een medisch instrumentendoosje in Grobbendonk en in Maaseik leidden tot enkele kleine publicaties rond dit thema 1460. Bronzen vaatwerk werd eveneens vaak verder onder de loep genomen 1461. Enkele merkwaardige vondsten werden het onderwerp van een apart artikel of werden opgenomen in een overzichtstudie: de Sabaziushand van Rumst 1462, scheermessen 1463, de balans uit Wervik 1464, de pentagondodecaëder uit Tongeren 1465.

Vanaf de jaren 1980 zien we een stijgende aandacht voor de bespreking van de metalen vondsten in het opgravingsverslag van de site. Deze beperkt zich echter meestal tot een bondige catalogus van de vondsten, waarbij wordt uitgeweid over de meest sprekende stukken. Dit zijn vaak de fibulae, die typologisch gedetermineerd kunnen worden en vaak mee voor een datering van de context zorgen.

Deze fibulae worden daarbij in mindere 1466 of in meerdere 1467 mate in een ruimer kader gesitueerd.

Door Vermeulen wordt een gedetailleerd overzicht gegeven van de metalen voorwerpen gevonden in het gebied tussen Leie en Schelde, waarbij zowel de sieraden, militaria en de meubelelementen, als de Mertens & Van Impe 1971; Mertens 1972d, 1987b.

Zoals Simpson 1976 en Bishop & Coulston 2006.

1449 Faider-Feytmans 1979a.

1450 Thoen 1978a, 188-192.

1451 Vierin 1970b.

1452 Faider-Feytmans 1979a.

1453 Despriet 1971c.

1454 Hollevoet 1986b.

1455 Vermeulen & Bauters 1988.

1456 Parent 1986a-b; Vermeulen & Rogge 1991, 1993; Rogge et al. 1995.

1457 Creemers 2006.

1458 Boucher 1974, 1976.

1459 Dewulf 1968b; Rogge 1985b; Annaert 1999.

1460 Janssens 1967, 1970; Heymans & Janssens 1976; Heymans 1978b, 1979a.

1461 Dewulf 1969b; Malaise 1970; Mariën 1970; Viérin 1970b; Mertens 1982d; Janssen 1975; Vanvinckenroye 1981a; Despriet 1984i.

1462 Vermaseren 1983, 1984.

1463 Mariën 1971; Garbsch 1975.

1464 Debonne et al. 1990; Termote & Wouters 1992; Corselis 2004.

1465 Nouwen 1992, 1993c.

1466 Zie bv. Braeckman 1999.

1467 Zie bv. Deschieter 2005.

1447 1448

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 137 van 275

vondsten van dagelijks gebruik en de voorwerpen in het teken van de religieuze beleving worden besproken en typologisch worden geduid 1468. De voorwerpen in ijzer krijgen in de publicaties doorgaans minder aandacht dan de bronzen stukken die doorgaans vanuit typologisch, chronologisch en/of esthetisch oogpunt als waardevoller worden beschouwd, op enkele uitzonderingen na, zoals bv. een smeedtang uit Wervik 1469 en een haardketting en werktuigen uit Kolisbos 1470.

Tijdens de laatste twee decennia zijn vooral in het kader van licentiaatsthesissen enkele collecties onder de loep genomen, o.a. de fibulae van Waasmunster-Pontrave 1471, de fibulae uit het Provinciaal Gallo-Romeins museum van Tongeren 1472, bronzen godenbeeldjes uit de civitas Tungrorum 1473, de fibulae van de vicus op het Grijpenveld in Tienen 1474, de spelden, het gordelbeslag en de riemverdelers uit het Tongerse Gallo-Romeins museum 1475, de spijkers van de vicus van Tienen 1476 en de small finds uit koperlegering uit de vicus van Tienen (1997-2003) 1477. In een ruimere problematiek werden al eerder ijzeren werktuigen opgenomen in de thesis van Caes 1478 en werden enkele beeldjes uit Vlaanderen besproken in de thesis van Peckstadt 1479. In 2004 verscheen de studie van een ensemble sleutels en sloten 1480. Landbouwwerktuigen aangetroffen in België werden opgenomen in de recent verschenen synthesestudie van A. Marbach 1481.

De groep van de militaria werd in Vlaanderen tot nog toe amper aan een studie onderworpen. De literaire neerslag van een vondst bleef vaak beperkt tot een vondstmelding of bespreking van een individueel object, zoals een dolk gevonden in de Schelde 1482, een phalera uit Tongeren 1483, de gladius van Hofstade 1484, of van de inhoud van militaire graven 1485 en korte besprekingen in opgravingsrapporten, bv. een schedepuntbeslag in Wijshagen 1486. Enkele vondsten uit Vlaanderen werden al opgenomen in buitenlandse overzichtspublicaties 1487. De catalogus die door Vanden Berghe werd gemaakt van militaria uit Belgische musea bespreekt een beperkte selectie van deze vondstgroep1488. De vondst van een collectie van ongeveer 700 bronzen voorwerpen in de Romeinse villa op de site Damekot in Wange vormde de basis voor enkele artikels die zich focussen op het paardentuig 1489. Daarnaast verschenen enkele rapporten over het interdisciplinaire onderzoek uitgevoerd op dit rijke ensemble met aandacht voor typologie en datering 1490. De in Vlaanderen al gepubliceerde militaria vormen maar een fractie van de vondsten die al gebeurden op Romeinse sites op Vlaams grondgebied. We zouden grote baat hebben bij een systematische studie van de militaria die ongetwijfeld in de talloze collecties van metaaldetectoramateurs aanwezig zijn. Een inventaris en

Vermeulen 1992a.

Termote & Wouters 1992.

1470 Claassen 1998.

1471 Baetens 1994.

1472 Hensen 1999, 2000, 2001, 2002.

1473 Swennen 2002.

1474 Debecker 2003, 2004.

1475 Borgers 2004.

1476 Guillaume 2005.

1477 Meirens 2005.

1478 Caes 1984.

1479 Peckstadt 1985.

1480 Ceriez et al. 2004.

1481 Marbach 2004a-b.

1482 Leva 1965.

1483 Vanvinckenroye 1997a.

1484 Van Lierde 2003.

1485 Zoals bij Mertens & Van Impe 1971 en Nouwen 1987.

1486 Van Impe & Creemers 1991.

1487 Uhlemann 1964; Simpson 1976; Bishop & Coulston 2006.

1488 Vanden Berghe 1996.

1489 Lodewijckx 1992, 1993b; Lodewijckx & Wouters 1995.

1490 Lodewijckx et al. 1993, 1994, 1996.

1468 1469

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 138 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

lokalisering van deze vondsten, naar het voorbeeld van het Bataafse gebied 1491 zou ons de lokalisatie van militaire sites kunnen aangeven en ons op het spoor brengen van heel wat militaire aspecten van de samenleving.

Uit het overzicht van onze bibliografische kennis over metalen voorwerpen blijkt dat onze kennis van archeologisch metaal in Vlaanderen maar heel gering is. Metaal, en dan vooral ijzer, werd in de voorbije decennia in de meeste publicaties stiefmoederlijk behandeld. Wel krijgen typologisch of esthetisch interessante metaalvondsten, meestal bronzen vondsten, de nodige aandacht in de opgravingsrapporten met een detailbeschrijving. De aandacht gaat hierbij vooral uit naar beeldjes en fibulae. Werktuigen en gebruiksvoorwerpen krijgen minder aandacht. Vooral dissertaties richten zich grondiger op het onderzoek van artefacten uit een koperlegering en occasioneel ijzeren objecten.

Niettemin blijven metaalstudies beknopt in Vlaanderen. Over loden objecten is onze kennis quasi nihil.

Er is bovenal nood aan veelzijdige catalogi van opgegraven metaal in onze gebieden (zowel ijzer, koperlegeringen als lood). Deze zijn een eerste aanzet tot een grondiger kennis van metaal uit de Romeinse tijd in onze contreien, zowel op typologisch, chronologisch als socio-economisch vlak.

De juwelen vormen binnen de groep van de metalen voorwerpen de categorie die vaak de meeste aandacht krijgt 1492. Het standaardwerk voor Romeinse juwelen en juwelierskunst in Vlaanderen is de doctoraatsthesis van K. Sas 1493, waarvan de resultaten werden verwerkt in enkele publicaties 1494. In dit werk zijn alle Romeinse juweelvondsten van vóór 1999 uit Vlaanderen opgenomen, opgedeeld per provincie. Het onderwerp vloeide voort uit de licentiaatsverhandeling van K. Sas die was gefocust op de studie van Romeinse gemmen (intaglio’s en cameeën) 1495. Eerder werd enkel door Tulleken in een kort overzicht van de juwelen in Oost-Vlaanderen uitgeweid over deze vondstcategorie 1496.

Samen met de tentoonstellingscatalogus over Romeinse juweelkunst in West-Europa 1497 is de doctoraatsthesis van Sas het referentiewerk voor het onderzoek van Romeinse juwelen in Vlaanderen.

De tentoonstellingscatalogus omvat, naast een overzicht van de resultaten van het doctoraatsonderzoek 1498, enkele artikels over productietechnieken 1499, kleuren 1500 en juweelarcheologie 1501.

Het overzicht van de juwelen in het vermelde doctoraatswerk kan ondertussen aangevuld worden met het artikel dat de Romeinse juwelen in de provincie Antwerpen bespreekt 1502, en enkele vondstmeldingen van na 1999 1503.

Tijdens het laatste decennium werden maar enkele collecties verder onder de loep genomen 1504. Een selectie van de armbanden uit het laat-Romeinse militaire grafveld van Oudenburg, die in mindere of meerdere mate werden besproken door Mertens 1505, zijn opgenomen in een overzichtsartikel door Massart over grafvondsten in België 1506. De armband met het inschrift ‘votus savajius’ vormde het uitgangspunt voor een kort artikel over deze Zabazius-cultus 1507. De militaire armbanden uit Nicolay 2007.

Mariën 1980/1981; Henig 1981; Cahen-Delhaye 1984.

1493 Sas 1999.

1494 Sas 2000, 2004b; Sas & Creemers 2002b.

1495 Sas 1992a-b, 1993a-b-c, 1994, 1997.

1496 Tulleken 1979.

1497 Sas & Thoen 2002; Sas & Creemers 2002a-b.

1498 Sas & Thoen 2002.

1499 Sas & Vilvorder 2002.

1500 Savay-Guerraz & Sas 2002.

1501 Sas 2002.

1502 Sas 2001.

1503 Sas & Creemers 2002a; Sas 2004c.

1504 De Laet 1980.

1505 Mertens & Van Impe 1971; Mertens 1972d, 1987b.

1506 Massart 1997.

1507 Tassignon 1997.

1491 1492

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 139 van 275

Oudenburg werden verder bestudeerd door Sas, een studie die tot nieuwe hypothesen leidde met betrekking tot troepenbewegingen, herkomst en relaties tussen legereenheden van de Litus Saxonicum 1508. Enkele juwelen die mogelijk in verband kunnen gebracht worden met de Mithras-cultus werden besproken door Sas 1509. Ten slotte werden de vroeg-Romeinse ‘cultus’-armbanden, die voornamelijk gevonden zijn in het noorden van Vlaanderen in het Maas-Demer-Schelde-gebied, aan een onderzoek onderworpen door Sas en Cuyt 1510.

Sinds enkele jaren wordt ook de problematiek rond de archeologische metalen, het corrosieproces, hun behandeling en de consolidatie en de bewaring van metalen vondsten aangekaart. Dit gebeurde een eerste maal in het kader van het HSL-onderzoek in Vlaams-Brabant 1511. In 2006 werd dit toegelicht op de Romeinendag aan de hand van vooral vondsten uit het Romeins castellum van Oudenburg 1512.

Deze problematiek zorgt er mee voor dat het slecht gesteld is met onze kennis van de metalen objecten. Hun bewaringstoestand is immers vaak zeer slecht en hun behandeling en conservatie niet goedkoop. Na de opgraving dringt een dringende consolidatie zich op, aangezien anders door de degradatie van de vondsten de archeologische informatie vanzelf verloren gaat. Het is dan ook belangrijk dat het metaal niet pas wordt aangepakt wanneer er binnen het postopgravingswerk nog middelen en tijd resteren.

6.4.15 Voorwerpen in steen S. VANHOUTTE Onder voorwerpen in steen worden zowel bouwmaterialen bedoeld als gebruiksvoorwerpen die in steen zijn gekapt. Binnen de eerste categorie vallen stenen die gebruikt werden voor het bouwen van constructies en bv. voor de aanleg van wegen. Alhoewel steen één van de archaeologica is die het best de tand des tijds weerstaat, is het aantal stenen vondsten die op Romeinse sites geregistreerd worden meestal erg beperkt. Dit is ongetwijfeld het gevolg van een gebrek aan harde gesteenten in de Vlaamse ondergrond. Ondanks het geringe aantal stenen vondsten, krijgen deze vondsten toch weinig aandacht binnen de rapportage en publicatie. Enerzijds worden zeker niet alle vondsten in steen, vooral niet het bouwmateriaal, ingezameld en geregistreerd. Anderzijds blijft de bespreking van de stenen vondsten meestal beperkt tot een beschrijving van de gekapte stenen voorwerpen binnen het overzicht van het aangetroffen vondstenspectrum. De determinatie van de steensoort is over het algemeen gelimiteerd tot een macroscopische identificatie. Petrografisch onderzoek, waardoor zekerheid over het herkomstgebied wordt bekomen, wordt - vooral wegens de hoge kostprijs - weinig uitgevoerd.

Baanbrekend voor onze kennis over het steengebruik in het noorden van Vlaanderen tijdens de Romeinse tijd is het werk van De Paepe dat nog toe alleenstaand is. In het midden van de jaren 1960 kwam de studie van stenen archaeologica afkomstig van Gallo-Romeinse sites in Vlaanderen op gang dankzij de samenwerking tussen het Laboratorium voor Aardkunde en het Seminarie voor Archeologie van de Rijksuniversiteit van Gent. Deze studie ging gepaard met grondige petrografische analyses, uitgevoerd door De Paepe op steenvondsten van Destelbergen 1513, Huise-Lozer 1514, Beveren-Leie1515 en Velzeke-Ruddershove 1516. Dit onderzoek toonde aan dat er van de 1ste tot de 3de eeuw n.Chr. veel natuursteen werd gebruikt in onze steenarme gewesten.

Sas 2004a.

Sas 2004d.

1510 Sas & Cuyt 2003.

1511 Cleeren 2001b.

1512 Cleeren 2006.

1513 De Paepe 1967a, 1978.

1514 De Paepe 1967b.

1515 De Paepe 1976.

1516 De Paepe 1972.

1508 1509

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 140 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

Het archeopetrografisch onderzoek kreeg na 1980 een nieuwe impuls door het opstarten van een onderzoeksproject rond de Romeinse bewoning in het zuidelijk deel van het Vlaamse zandgebied, meer bepaald in de regio tussen de Leie en de Schelde. Van 1982 tot 1987 werden in deze streek intensieve prospecties en een aantal opgravingscampagnes op uitgekozen Romeinse bewoningssites uitgevoerd. Al het steenmateriaal uit de hoge keizertijd dat op deze nederzettingen in situ werd aangetroffen, werd door De Paepe aan een analyse onderworpen 1517. Het betreft de stenen vondsten uit Asper-Jolleveld, Eke-molen, Huise-Lozer, Sint-Denijs-Westrem en Sint-Martens-Latem/Brakel.

Deze studie biedt een eerste inzicht in het veelzijdige steengebruik in de Romeinse periode in deze regio tussen Leie en Schelde. Zowel vulkanische, metamorfe als sedimentaire steensoorten werden door de Gallo-Romeinen aangewend 1518. Tefrietische lava uit het Eifelgebied en arkose zijn de voornaamste steensoorten voor de vervaardiging van maalstenen, naast conglomeraat en miniconglomeraat, en blijven in gebruik van de 1ste tot de volle 3de eeuw n.Chr. De arkose kwam vermoedelijk uit Zuid-België, waar Vielsalm en Macquenoise gekende geëxploiteerde vindplaatsen zijn.

Kwartsporfier werd in kleine hoeveelheden aangetroffen in het Leie-Schelde-gebied en was waarschijnlijk afkomstig uit de Zenne-vallei. Het precieze gebruik is nog onduidelijk. Het weinige schiefer dat werd aangetroffen, kwam waarschijnlijk intrusief mee met het transport van kalksteen uit het Doornikse. Voor slijpstenen en soms ook wrijf- of zalfplaatjes werd vooral kwartsiet, maar ook mica-rijke zandsteen gebruikt, beide vermoedelijk afkomstig uit Zuid-België, meer bepaald de Ardennen. Ook kwartsofyllade, waarschijnlijk uit de Ardennen of het Rijnland, werd gebruikt voor slijpstenen. Klopstenen en ook een aantal maalstenen waren dan weer gemaakt uit kwartsietische zandsteen uit dagzomende formaties uit Henegouwen of Noord-Frankrijk. IJzerhoudende zandsteen, vermoedelijk afkomstig uit Zuid-Vlaanderen, werd maar sporadisch aangetroffen en is mogelijk al vóór de Romeinse periode op die plaats beland. Glauconiethoudende zandsteen, beter gekend als zgn. veldsteen, is samen met vuursteen de enige steensoort die regelmatig verspreid voorkomt in verschillende delen van Vlaanderen. Beide steensoorten werden vooral gebruikt als bouwmateriaal.

Vuursteen werd daarnaast ook gebruikt voor de vervaardiging van slingerkogels. Voor de vermoedelijke handwerpstenen, aangetroffen op de site van het Romeinse kamp van Maldegem-Vake, blijken na petrografisch onderzoek rivierkeien gebruikt afkomstig van terrasafzettingen langs de Maas stroomafwaarts van Luik 1519.

Doornikse kalksteen is één van de voornaamste steensoorten aangetroffen op sites in Noord-Gallië.

Het vormde één van de belangrijkste bouwmaterialen voor steenbouw maar was ook de grondstof voor het maken van mortel, werd gebruikt als verschralingsmiddel in potten en ook als toeslag bij ijzerwinning 1520. Behalve uit Doornik was het mogelijk ook afkomstig uit andere Henegouwse of Ardeense gebieden 1521. Het gebruik van natuurstenen bouwmateriaal in Romeinse nederzettingen bleef echter zeer beperkt. In Kruishoutem werden - niet in situ - regelmatig bekapte Doornikse kalksteenblokken aangetroffen. Volgens Rogge en Van Durme dienden deze in het Zuid-Oostvlaamse leemgebied voor de stenen sokkels van de gemengde hout-/steenbouw 1522.

Systematisch onderzoek naar het gebruik van steen in de leemstreek en de zandleemstreek werd nog niet uitgevoerd. Beperkt onderzoek van de stenen te Tongeren en Tienen toont aan dat hier andere bronnen werden aangesproken. In de vicus van Tienen werden voor de fundamenten en de muren of sokkels van gebouwen kwartsiet van Overlaar gebruikt. Verder werden ook regelmatig kalkstenen van Gobertange aangetroffen in afvalkuilen. In de vicus werden ook beeldjes aangetroffen, die

De Paepe 1986; De Paepe & Vermeulen 1988; Vermeulen 1992a.

De Paepe & Vermeulen 1988; Vermeulen 1992a.

1519 Dhaeze & De Paepe 2004.

1520 Thoen 1977b, 1978a.

1521 De Paepe & Vermeulen 1988.

1522 Rogge & Van Durme 1987.

1517 1518

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 141 van 275

gesculpteerd waren uit de nabij dagzomende tufsteen van Lincent (petrografisch onderzoek door Prof.

Dr. Nijs, UGent).

Voorwerpen uit steen, zoals slijpstenen, maalstenen, … werden voor Vlaanderen tot nog toe nog niet aan een synthesestudie onderworpen. Het ensemble slijpstenen, ingezameld op de Romeinse sites van het HSL-traject in de regio Antwerpen, is één van de enige ensembles die al meer in detail onder de loep werden genomen 1523.

De voorwerpen uit steen opgegraven op sites in Vlaanderen, blijken vooral vervaardigd uit geïmporteerde steensoorten. Daarmee zijn enkele onderzoeksvragen die bij de ceramiekstudie gesteld worden ook bij stenen archaeologica van toepassing: hoe verliep de distributie? Hoe zag het netwerk van handelsbetrekkingen er uit? Daarnaast dringt bij bepaalde producten de vraag van het fabricatieproces zich op: werden de stenen als halffabricaat of als afgewerkt product vervoerd? Voor een algemeen beeld van groevetechnieken en prefabricatie in de Romeinse wereld kan verwezen worden naar Waelkens 1524.

Speciale aandacht dient ook uit te gaan naar het voorkomen van keien in archeologische contexten.

Zo was de aanwezigheid van keien in graven op het grafveld van Tienen opvallend. Van nature komen keien niet voor in de leemlaag, waarin de graven zich bevonden. Opvallend was ook dat een aantal van de keien in de graven verbrand was. Waarschijnlijk zijn deze keien afkomstig van platformen die waren aangelegd onder de brandstapels. De keien die gebruikt werden voor de aanleg van bepaalde Romeinse wegen verdienen ook bijzondere aandacht, alsook hun mogelijke plaatsen van herkomst.

Het onderzoek van natuursteen, hun gebruik en herkomst dient dan ook in hun globaal landschappelijk, geografisch kader onderzocht te worden.

Uit bovenstaand overzicht blijkt het belang van verder doorgedreven onderzoek van voorwerpen uit steen. Het is dan ook te hopen dat het baanbrekend werk van De Paepe in de toekomst opnieuw kan worden verdergezet en uitgebreid zal worden naar de andere gebieden van Vlaanderen.

6.4.16 Organisch materiaal S. VANHOUTTE Onder voorwerpen in organisch materiaal verstaan we vondsten uit hout, been, gewei, hoorn, leer, git, bruinkool, riet, … Dergelijke vondsten worden vrij zelden aangetroffen op een site aangezien de meeste van deze materialen heel teer zijn en een specifieke bewaringscontext vereisen. Houten, rieten en leren vondsten bv. blijven enkel bewaard in een waterverzadigd milieu. Het zijn dan ook typische waterputvondsten. Door hun vrij unieke karakter krijgen de voorwerpen in organisch materiaal wel meestal een vermelding of korte beschrijving in het siteverslag. Voor wat betreft houten voorwerpen verwijzen we hiervoor naar een reeks publicaties 1525. De museumpublicatie over de eerste resultaten uit Romeins Tienen catalogeert bv. uitgebreid de vondsten uit bewerkt bot 1526. Romeinse voorwerpen vervaardigd uit organisch materiaal werden in Vlaanderen tot nog toe echter amper aan een detailstudie onderworpen.

Maar aan enkele, meer unieke, houten vondsten werden een verdere studie gewijd, zoals de vroegRomeinse houten vijzel van Zele 1527 en de eg van Poppel 1528. Een waterput, deels opgebouwd uit steen, opgegraven in Aalter-Loveld, leverde o.a. een houten panfluit op 1529. Het was één van de Delaruelle et al. 2004, 251.

Waelkens 1990.

1525 De Cock 1986c; Lauwers 1978; De Boe & Lauwers 1980; Despriet 1984k; Pieters 1987, 1988; Cuyt 2000, 2001; Thoen & Sas 1993; Delaruelle et al. 2004; Laloo et al. 2008; Janssen 1978; Heymans 1979b.

1526 De Clerck 1983.

1527 Bourgeois & De Clercq 2003.

1528 Deforce & Annaert 2005, 2007.

1529 Thoen & Sas 1993.

1523 1524

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 142 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

uitzonderlijke vondsten die ermee toe hebben bijgedragen om de site een meer dan lokale status toe te dichten (zie 6.4.2). Houten, vermoedelijk Saksische, scheepsboegbeelden gevonden in MoerzekeMariekerke en Appels bij Dendermonde die op grond van stilistische kenmerken en op basis van 14Cdatering rond 350-400 kunnen gedateerd worden, werden door Van Doorselaer beschreven1530.

Referentiemateriaal voor houten voorwerpen kan gevonden worden in een aantal publicaties 1531.

Voor wat betreft de benen gebruiksvoorwerpen kunnen we het artikel vermelden dat de benen stilet uit een Tongers graf behandelt 1532 en de publicatie over het Romeinse benen mesheft uitgewerkt in de vorm van een kat uit Roeselare 1533. De voorwerpen uit been en gewei uit de collectie van het Provinciaal Gallo-Romeins museum van Tongeren werden wel in detail bestudeerd in het kader van een licentiaatsthesis 1534.

Voor de bespreking van dierlijk materiaal als grondstof en zijn rol binnen de ambachtelijke activiteiten wordt verwezen naar het natuurwetenschappelijke luik van de Onderzoeksbalans 1535 en naar hoofdstuk 7.2.2.

Onze kennis over Romeinse voorwerpen vervaardigd uit organisch materiaal is duidelijk uiterst gering.

De in de literatuur terug te vinden vondsten van Vlaamse sites zijn zeker niet representatief voor deze vondstcategorie. De zeldzaamheid en slechte bewaringskwaliteit van dit materiaal maakt het dan ook noodzakelijk dat deze vondstcategorie in de toekomst meer aandacht krijgt in het opgravingsverslag in de vorm van een gedetailleerde beschrijving met tekening van de vondst.

Bruce-Mitford 1970.

Guillaumet 1996; Baatz 1998; Pugsley 2003.

1532 Janssens 1966c.

1533 Goderis 1994b.

1534 Daniëls 2001.

1535 Ervynck & Lentacker 2008.

1530 1531

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 143 van 275

7

ASPECTEN VAN DE SAMENLEVING

7.1 POLITIEK-INSTITUTIONEEL 7.1.1 Gebeurtenissen A. VANDERHOEVEN EN S. VANHOUTTE Bijzonder aan de Gallo-Romeinse periode is dat het om de eerste fase uit ons verleden gaat, waarvan schriftelijke bronnen ons over politieke en militaire gebeurtenissen berichten. Een aantal daarvan heeft in het verleden aanleiding gegeven tot het schrijven van diverse historisch en archeologisch gedocumenteerde studies. Sommige omvatten de gehele Romeinse periode 1536, andere legden zich op één bepaalde periode toe (cfr. infra). De jongste decennia lijkt deze traditie wat verwaterd te zijn en pas recent verschijnen weer publicaties die nader op historische gebeurtenissen ingaan 1537.

Hieronder volgt een selectie van dergelijke gebeurtenissen en gaan we na wat op dat gebied de voorbije decennia aan literatuur verschenen is.

DE GALLISCHE OORLOG De Gallische oorlog, waarmee men in principe de Romeinse periode in ons land laat beginnen, krijgt traditioneel veel aandacht in algemene werken over de Romeinse geschiedenis en archeologie van onze streken1538. Daar kan nu het recent verschenen werk van Rombaut aan toegevoegd worden 1539, die op basis van historisch-geografische argumenten een reconstructie van Caesars veldtocht en een identificatie van een aantal slagvelden en nederzettingen in België voorstelt. Een tweetal deelaspecten van archeologische aard heeft de voorbije jaren in de belangstelling gestaan. Het betreft op de eerste plaats de datering, circulatie en verspreiding van de zgn. gouden Eburonenstaters, waarvan het aantal gekende vindplaatsen op spectaculaire wijze is toegenomen 1540. Op de tweede plaats gaat het om de discussie over de rol die de versterking op het plateau van Caster te Kanne mogelijk tijdens de Gallische oorlog gespeeld heeft 1541. Toegang tot de kennis over Caesars activiteiten in Gallië kan men via gespecialiseerde monografieën krijgen1542. Voor diverse archeologische aspecten van de Gallische oorlogen en het midden van de 1ste eeuw v.Chr. in het algemeen kan men voor het Noord-Gallische gebied ook terecht bij Metzler 1543. Uit de schaarse vondsten die uit deze periode tot nu toe zijn gedaan, mag men afleiden dat zich in onze streken, in het bijzonder in het zuid-Limburgse (en aangrenzende Luikse) Haspengouw een archeologische horizont aftekent, die uit of van omstreeks de tijd van de Gallische oorlogen dateert. Zowel bij verkennend onderzoek als bij preventieve of andere opgravingen zou aan het traceren en dateren van de vaak vage sporen en moeilijk dateerbare vondsten uit dit scharniermoment van onze geschiedenis bijzondere aandacht mogen besteed worden.

DE BATAVENOPSTAND Een belangrijk evenement in de Romeinse geschiedenis van onze streken is de Batavenopstand van de jaren 69/70. Begrijpelijkerwijs zijn het vooral Nederlandse archeologen en historici die over deze gebeurtenis gepubliceerd hebben 1544. Ook in het meer op de archeologische bronnen gerichte Byvanck 1942, 1949; Mariën 1980.

Nouwen 2003, 2006; Rombaut 2006.

1538 Mariën 1980; Nouwen 2003, 2006.

1539 Rombaut 2006.

1540 Scheers 1996; Roymans 2004, hoofdstuk 4; Heinrichs 1999, 2008.

1541 Roosens 1975b, 1976a; Vanvinckenroye 1996, 2001; Hollstein 1980; Wankenne 1977.

1542 Bv. Goudineau 1990 of Lieberg 1998.

1543 Metzler 1995.

1544 Sprey 1953; Teitler 1998, 2004; Van Eijck & De Winter 1982; Van Soesbergen 1974. Zie ook de recent verschenen vertaling van Tacitus door Hunink 2005.

1536 1537

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 144 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

onderzoek over de Bataven, hun cultusplaatsen, centrale plaats te Nijmegen en hun etnogenese is door veel auteurs aandacht aan de opstand besteed 1545. Zij zetten daarmee als het ware de traditie van Byvanck voort 1546. Veel van deze publicaties vermelden aspecten van de opstand die zijdelings op onze gebieden betrekking hebben. Een nog lang niet uitgeklaard onderdeel is de rol die de Tungri in de gebeurtenissen van 69/70 gespeeld hebben. Zoals bekend wordt een vóór-Flavisch gedateerde brandlaag uit Tongeren met de Batavenopstand geassocieerd 1547. Deze brandlaag verdient een gedetailleerde studie, die wellicht het startpunt voor een meer uitgebreid onderzoek naar de verwikkelingen van 69/70 in onze streken kan zijn. We zouden daarmee een hiaat kunnen opvullen dat zich tussen het Nederlandse gebied enerzijds en het Duitse Rijnland en het Noordwest-Franse gebied anderzijds situeert, waar de rol van respectievelijk de Cugerni 1548, Ubii 1549 en Treveri 1550 en van de Lingones 1551 de voorbije jaren wel aan een historisch en/of archeologisch onderzoek onderworpen is geweest 1552.

DE INVALLEN VAN DE CHAUCI In de periode waarover deze onderzoeksbalans zich uitstrekt, is gaandeweg belangstelling gegroeid voor de korte vermelding van een inval in onze streken van de Chauci (172-174) in de Historia Augusta (SHA, Vita Didii Iuliani, 1, 6-9) en de maatregelen daartegen van de latere keizer Didius Iulianus. Het in de voorbije jaren opgegraven kamp van Maldegem wordt met deze gebeurtenissen in verband gebracht 1553. Naar aanleiding van deze ontdekking werd de vraag gesteld of ook niet andere militaire sites als Oudenburg en Aardenburg hun ontstaan aan deze gebeurtenissen danken. Voorts lijkt in een aantal nederzettingen een grootschalige brandlaag aanwezig te zijn, die van kort na het midden van de 2de eeuw dateert. In Vlaanderen zijn de branden van Tongeren en mogelijk ook Tienen het meest bekend 1554. Maar in nogal wat centrale plaatsen in het aangrenzende buitenland zijn gelijkaardige brandlagen uit dezelfde periode bekend. Men heeft zich dan ook regelmatig afgevraagd of de ogenschijnlijk gewelddadige vernielingen van deze plaatsen verband kunnen houden met een reeks invallen, waarvan deze van de Chauci toevallig een vermelding in een historische bron gehaald hebben 1555. Het is duidelijk dat deze kwestie aan een nader onderzoek zal moeten onderworpen worden, waarbij een combinatie van de studie naar de oudste fasen van een aantal castella, van de brandlagen in de centrale plaatsen en van muntschatten wellicht het meest aangewezen is.

HET GALLISCHE RIJK De periode vanaf de regering van Gallienus (253-268) had een grote invloed op het gebied in en rond de kustvlakte en haar bewoning. Gallienus’ regering was er één vol onrust en door de militaire moeilijkheden werd uiteindelijk de limes opgegeven. Postumus, opperbevelhebber van de Rijnlegers, reageerde op de spanningen met de afscheuring van het zogenaamde Gallische Rijk (260-269). Daarna leidde het afbrokkelen van de grensverdediging tot de grote Germaanse invasies van 275-276, waarbij de Gallische provincies volledig onder de voet werden gelopen. Om zicht te krijgen op de eindfase van de bewoning van de kustvlakte, nam H. Thoen de muntschatten uit het randgebied van de kustvlakte

Roymans 2004; Swinkels 2004; Willems et al. 2004; Roymans & Derks 1994; Derks et al. 2008.

Byvanck 1942, 1949.

1547 Mariën 1980, 111; Vanvinckenroye 1985, 40; Vanderhoeven et al. 1987a, 1991.

1548 Müllers 1977.

1549 Eck 2005.

1550 Heinen 1985.

1551 Le Bohec 2002.

1552 Zie ook Flaig 1995; Haynes 2003; Hose 1998; Schmitt 1993 en Urban 1999.

1553 Thoen 1991b; Thoen & Langohr 1996.

1554 Vanderhoeven et al. 1991, 1993b, 1994, 2002b.

1555 Erdrich 2004.

1545 1546

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 145 van 275

en meer in het binnenland onder de loep. Hieruit concludeerde hij dat de kustvlakte waarschijnlijk al werd verlaten tussen 266 en 273, en vermoedelijk meer specifiek in de periode 268-270 1556.

Men mag ook aannemen dat de activiteiten van Carausius tegen de Bagaudae en piraten en zijn machtsgreep in het Brits en Gallische gebied (286-293) eveneens een archeologische horizont achtergelaten heeft 1557. Vooruitgang op dit gebied moet men wellicht verwachten van een gecombineerd archeologische, numismatische en historische aanpak van deze periode.

DE LAAT-ROMEINSE TIJD In de 4de eeuw werd een grootschalig kustverdedigingssysteem opgericht langs de Noordzee en het Kanaal, de Litus Saxonicum. De Belgische kustvlakte vormde hiervan een onderdeel. Tot nu toe kan maar het castellum van Oudenburg met enige zekerheid toegewezen worden aan deze defensielinie 1558. Dit verdedigingssysteem hield stand tot in het begin van de 5de eeuw en werd ontmanteld bij de val van Britannia, wat ook de volledige terugtrekking van de Romeinen uit onze gewesten inhield. Over het exacte einde van de Romeinse heerschappij in Vlaanderen zijn de meningen verdeeld. Het Oudenburgse castellum lijkt op grond van de tot nu toe teruggevonden terra sigillata radstempels en andere vondsten uit militaire grafveld bezet tot in het begin van de 5de eeuw 1559.

Hoogstwaarschijnlijk gaat het opgeven van het fort gepaard met de crisis die zich voordeed in NoordGallië in de periode 406-410 1560.

7.1.2 Instellingen A. VANDERHOEVEN In de Romeinse periode worden onze streken voor het eerst opgenomen in een zogenaamde primitieve of premoderne staat. In een dergelijk verband wordt een samenleving nog in vele opzichten door informele relaties geordend. Zo is het duidelijk dat de patroon-cliëntverhoudingen uit de preRomeinse, tribale gemeenschappen na inlijving in het Romeinse rijk in vele opzichten hun belang blijven behouden. Maar daarnaast krijgt de lokale bevolking ook te maken met een officieel staatsapparaat. In de perifere regio’s van het rijk, waartoe grote delen van onze gewesten gerekend kunnen worden, zal dat apparaat maar op geringe wijze indruk op de plaatselijke bevolking gemaakt hebben. Het blijft beperkt tot de periodieke opstoten van competities tussen leden van de plaatselijke aristocratie ter verkrijging van plaatselijke bestuurs- en priesterambten of tot het kortstondige bezoek van recruterings- of belastingsambtenaren en de jaarlijkse afdracht van grond- of personenbelasting, de indeling of herindeling van civitates en provincies. Ook voor historici en archeologen die de institutionele ordening van onze regio’s willen bestuderen heeft dit alles maar in geringe mate sporen nagelaten, hoofdzakelijk in de vorm van opschriften die af en toe aan het licht komen. Soms gaat het om documenten die in de streek zelf worden ontdekt of opgegraven. Ze kunnen bv. een plaatselijk ambtenaar vermelden of een aspect van het Romeinse recht tot uitdrukking brengen. Soms worden ook in andere delen van het Romeinse Rijk opschriften gevonden, die betrekking hebben op de administratie van onze gewesten, in het bijzonder wanneer ere- of grafopschriften een functie van de geëerde of overledene vermelden die op één van onze civitates of provincies betrekking heeft.

In 1964 verscheen een synthese van de toenmalige beschikbare kennis op het gebied van de administratie van de Romeinse provincie Gallia Belgica, waarvan een groot deel van Vlaanderen voor een groot deel van de Romeinse oudheid deel uitmaakte 1561. Sindsdien zijn nog diverse belangrijke werken verschenen die institutionele kwesties met betrekking tot onze streken toelichten. Het corpus Thoen 1978a, 196-201.

Zie Casey 1994 en Christol 1997.

1558 Mertens & Van Impe 1971; Mertens 1972d, 1980a, 1987a; Vanhoutte 2007a.

1559 Mertens & Van Impe 1971; Vanhoutte et al. 2009a.

1560 Roosens 1968a, 102; Oldenstein 2006, 49.

1561 Meyers 1964, met een belangrijke aanvulling van Sanders 1965.

1556 1557

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 146 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

van de Belgische opschriften behandelt op talrijke plaatsen aangelegenheden van lokaal bestuur, provinciebestuur, religieuze organisatie en administratieve indelingen. Het werk is recent heruitgegeven, met toevoeging van de jongste ontdekkingen 1562. Algemene beschouwingen over het bestuur van onze gewesten in de Romeinse tijd kan men vinden in een aantal publicaties 1563.

Met betrekking tot de civitas Tungrorum is relatief veel aandacht besteed aan de vraag of en wanneer deze civitas van de provincie Gallia Belgica of Germania Inferior deel uitmaakte. Iedereen is het er op dit ogenblik over eens dat de civitas als onderdeel van Gallia Belgica werd opgericht. Het staat ook vast dat ze in de laat-Romeinse tijd tot Germania Secunda behoorde. De vraag spitst zich toe op haar positie in de periode vanaf het einde van de 1ste eeuw, toen de Germaanse provincies werden opgericht, tot de start van de laat-Romeinse orde 1564. De administratieve grenzen van de civitas Tungrorum, waarvan de ligging van het noordelijk traject niet uitgeklaard is 1565, zijn recent uitvoerig besproken 1566. De (deels) in Vlaanderen gelegen civitates maken ook deel uit van recente studies die de lokale besturen in het noord-Gallische en neder-Germaanse gebied tot onderwerp hebben1567.

Specifiek voor de civitas Tungrorum dient het werk van Nouwen vermeld te worden, dat aan de hand van epigrafische en historische bronnen onder meer het thema van het lokale bestuur behandelt 1568.

De ligging van onze gewesten ten opzichten van de neder-Germaanse Rijnlimes en de aanwezigheid van talrijke inwoners van de civitates Menapiorum, Nerviorum en Tungrorum in het Romeinse leger, dwingt ons de betekenis van deze regio’s voor het Romeinse militaire apparaat in te schatten. Het thema van de militaire recrutering in de civitas Tungrorum, de geschiedenis van de auxilia Tungrorum en de aanwezigheid van Tungri in het leger in het algemeen is het onderwerp van een proefschrift geweest 1569. Men mag hopen dat in de nabije toekomst gelijkaardige studies voor de andere bestuursdistricten worden opgezet. In afwachting kan men terecht bij enkele buitenlandse publicaties, die de recrutering voor het Romeinse leger in aangrenzende civitates behandelen en daarbij soms vergelijkingen met onze regio’s maken 1570. Dat onze gewesten een belangrijke rol in de bevoorrading van met name het neder-Rijnse leger hebben gespeeld, wordt in welhaast elk algemeen artikel of boek over de Gallo-Romeinse tijd in mindere of meerdere mate toegelicht en komt ook in talrijke detailstudies ter sprake. Een opsomming is een welhaast onmogelijke taak. Een eerste toegang tot dit onderwerp is een recent opgemaakte status quaestionis, waarbij Tongeren en de civitas Tungrorum als uitgangspunt hebben gediend 1571. Het thema verdient bijzondere aandacht en kan in de toekomst via minstens twee onderzoekslijnen verder worden uitgediept. Op de eerste plaats kan historisch onderzoek de militaire bevoorrading (onder meer de annona militaris) in een nieuw daglicht stellen.

Op de tweede plaats kan men veel vernieuwend inzicht verwachten van de combinatie van archeologisch en ecologisch-archeologisch onderzoek. Ontdekkingen op het gebied van het landelijk nederzettingssysteem en studies van dierlijke en plantaardige resten kondigen nu al aan dat het beeld van het agrarische potentieel van onze streken in de Romeinse tijd grondig moet worden herzien.

Zolang onvoldoende gebieden zijn gekarteerd, niet genoeg vindplaatsen zijn opgegraven en vondstensembles zijn uitgewerkt, kan dat potentieel alleen maar onvoldoende becijferd worden. Met het oog op de rol die onze gewesten in de bevoorrading van de neder-Germaanse limes gespeeld

Deman & Raepsaet-Charlier 1985, 2002.

Mariën 1980; Van Doorselaer 1981b; Nouwen 2006, 64-72.

1564 Bérard 1999; Deman & Raepsaet-Charlier 2002; Dondin-Payre 1999; Nouwen 1996, 1997a-b-c-d; Raepsaet-Charlier 1995, 1996, 1997, 1999; Vanvinckenroye 1994b. Zie Bogaers 1972; Raepsaet-Charlier & Raepsaet 1975; Rüger 1968 en Slofstra 1991 voor de oudere literatuur.

1565 Rüger 1968; Bogaers 1972; Raepsaet-Charlier & Raepsaet 1975.

1566 Raepsaet-Charlier 1994. Zie ook Raepsaet-Charlier 2002/2003.

1567 Dondin-Payre 1999; Raepsaet-Charlier 1999. Zie ook Scheid 1999.

1568 Nouwen 1993a, 1997a. Zie ook Nouwen 2005.

1569 Nouwen 1993a.

1570 Krier 1981; Roymans 1993, 1996a.

1571 Nouwen 2007a-b.

1562 1563

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 147 van 275

hebben valt veel te verwachten van het in Nederland in uitvoering zijnde onderzoeksproject ‘a sustainable frontier’, waar de behoeftes wel cijfermatig ingeschat kunnen worden.

7.2 SOCIAAL-ECONOMISCH 7.2.1 Landbouw A. VANDERHOEVEN Zowel in de prehistorie als in de oudheid was de landbouwopbrengst gekenmerkt door een combinatie van dierlijke en plantaardige producten. De voor-Romeinse landbouw heeft kleinschaligheid en risicospreiding als kenmerk en hield en verbouwde daarom een breed spectrum van dier- en plantensoorten. In wezen betreft het een bestaanseconomie. In de Romeinse tijd ontwikkelt zich een meer marktgerichte productie. Naargelang de mogelijkheden van de regio specialiseert men zich in één of enkele dier- of plantensoorten die het beste rendement geven. Hoe we ons dat voor het NoordGallische en neder-Rijnse gebied, waartoe ook onze regio’s behoren, zouden kunnen voorstellen is door Roymans uiteengezet 1572. Hij verklaart hoe in de voor-Romeinse ijzertijd in de gemengde systemen in het rivierengebied en op de eerder marginale zandgronden veeteelt centraal stond, terwijl op de zuidelijker gelegen lösszones men zich meer op akkerbouw toelegde. Hij ziet ook hoe men na de inlijving in het Romeinse tijd op de marginale gronden de veeteelt intensiveert en op de rijke lössgronden de akkerbouw verder uitbouwt.

Dit schema is weliswaar een grove vereenvoudiging van wat ongetwijfeld een veel complexere werkelijkheid is geweest, maar het is tegelijk een ideaal uitgangspunt om de agrarische systemen in de diverse Vlaamse archeoregio’s met meer oog voor nuance te reconstrueren. Alvorens dat te kunnen doen zal er echter werk gemaakt moeten worden van de aanleg van een grotere dataset dan deze waarover we op dit ogenblik beschikken.

De meest directe aanwijzingen voor akkerbouw zijn natuurlijk ploeg- en spitsporen. Deze vrij zelden waarneembare sporen zijn de voorbije jaren enkele malen geregistreerd kunnen worden. Voor het Waasland werd een archeologische aanwijzing voor beploeging tijdens de Romeinse periode aangetroffen in Temse-Velle 1573. Voor de kustvlakte zijn enkel ploegsporen op Raversijde-Strand gekend.

Landbouwwerktuigen zijn eveneens een zeldzaam voorkomende categorie van materiële bronnen. Op dit gebied kan één bijzondere vondst gesignaleerd worden, een houten eg uit Poppel 1574. Caes wijdde een licentiaatsverhandeling aan de landbouwwerktuigen in de Romeinse tijd 1575. Vondsten uit Gallia Belgica met betrekking tot de Romeinse landbouw werden bestudeerd door Marbach 1576.

De antieke landindeling is al vele jaren onderwerp van discussie. In welke mate de in de jaren 1960 aan de hand van oude kaarten en luchtfoto’s gereconstrueerde perceleringen in de villalandschappen van ons land daadwerkelijk een Romeins fenomeen zijn is nog altijd niet uitgemaakt 1577. Deze reconstructies hebben het nadeel dat ze niet op archeologisch waargenomen sporen in de vorm van greppels of palenrijen kunnen steunen. Inmiddels zijn in niet-villalandschappen wel perceleringssystemen in de vorm van greppels waargenomen, o.m. te Gent/Kluizendok 1578,

Roymans 1996.

Thoen 1966, 103.

1574 Deforce & Annaert 2005, 2007.

1575 Caes 1984.

1576 Marbach 2004a-b.

1577 Mertens 1958b, 1964e; De Boe 1971b-c, 1973; Raepsaet 1977; Raepsaet-Charlier & Raepsaet 1975, 105-107; Peterson 1996; Bonnie 2008.

1578 Laloo & De Clercq 2008.

1572 1573

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 148 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

Knesselare 1579, St.-Andries/Brugge 1580 en Sint-Gillis-Waas 1581. Zie ook de publicaties die voortgekomen zijn uit het project ‘Ancient lines in the Landscape’ 1582 en de waarnemingen tijdens de aanleg van het gasleidingstraject in de jaren 1997-1998 1583. Deze systemen passen zich in elk geval veel meer aan de lokale landschappelijke omstandigheden aan dan de meer theoretisch voor de villalandschappen gereconstrueerde zgn. centuriatiopatronen.

De landbouwopbrengsten uit de Romeinse tijd zijn voor een deel nog bewaard gebleven in de vorm van dierlijke en plantaardige resten. Deze materiaalcategorieën worden behandeld in de hoofdstukken over de natuurwetenschappen en de ecologische archeologie 1584.

In de loop van de voorbije decennia verschenen diverse gespecialiseerde en samenvattende publicaties over de Romeinse landbouw in onze gewesten. In het bijzonder kan verwezen worden naar het colloquium ‘Le sol et l’araire dans l’antiquité’, gehouden in 1997 in Jemelle, dat de kennis tot dan toe uit literaire en archeologische bronnen over de Romeinse landbewerking bundelde 1585 en naar een reeks artikelen van Caes 1586. Voor noordwest-Vlaanderen kan men terecht bij De Clercq & van Dierendonck 1587, voor de regio tussen Leie en Schelde bij Vermeulen1588, voor de kustvlakte bij Thoen1589, voor Zuid-Limburg bij Vanvinckenroye 1590.

7.2.2 Ambachtelijke activiteiten M. MARTENS, S. VANHOUTTE EN Y. HOLLEVOET

INLEIDING De impact van de inlijving van onze gebieden in het Romeinse Rijk had een intensificatie van de ambachtelijke productie tot gevolg. Dit proces van intensificatie bestaat enerzijds uit Romeinse innovaties, waardoor een opbouw van expertise voor het produceren van nieuwe soorten producten mogelijk wordt, en anderzijds uit een volumevergroting van de productie zelf. Naast landbouw en veeteelt wint de ambachtelijke productie als economische basis voor een deel van de bevolking zeker in grote mate aan belang.

Toch blijft het moeilijk om in algemene termen over de ambachtelijke activiteiten in de Romeinse tijd te spreken. Ze zijn immers ingebed in een maatschappij en worden naast economische factoren ook bepaald door socioculturele, demografische en geografische factoren. Het is duidelijk dat ambachtelijke activiteiten in de toekomst meer bekeken dienen te worden in relatie met het landschap. Voor de productie van aardewerk zijn immers totaal andere basisvereisten noodzakelijk dan bijvoorbeeld voor de productie van metalen voorwerpen of glas. Voor een succesvolle productie van voorwerpen in aardewerk is de nabijheid van geschikte plaatsen voor het winnen van klei van kapitaal belang.

Metaalnijverheid daarentegen wordt op een groter aantal sites aangetroffen, omdat de grondstoffen hiervoor over verdere afstanden van de plaats van winning kunnen getransporteerd worden en bijvoorbeeld ook omdat de aanwezigheid van een smid sowieso van cruciaal belang was voor het Hoorne et al. 2006.

Hollevoet & Hillewaert 2002; Hollevoet 2003.

1581 Vermeulen et al. 1998a.

1582 Vermeulen & Antrop 2001.

1583 De Clercq et al. 2005b.

1584 Ervynck & Lentacker 2008.

1585 Mignot & Raepsaet 1998.

1586 Caes 2002a-b-c, 2003a-b-c, 2004a-b, 2005.

1587 De Clercq & van Dierendonck 2008.

1588 Vermeulen 1992a, 211-213.

1589 Thoen 1978a.

1590 Vanvinckenroye 1985.

1579 1580

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 149 van 275

dagelijkse leven. Dat ook de socioculturele aspecten van artisanale activiteiten niet uit het oog verloren mogen worden wordt geïllustreerd door talrijke vondsten van rituele activiteiten in ambachtelijke zones 1591. Deze rituele activiteiten staan wellicht vaak in verband met het beïnvloeden van welslagen van het productieproces, wat op zich weer verwijst naar het belang van deze activiteiten als economische basis voor een deel van de bevolking.

Ambachtelijke activiteiten situeren zich op twee niveaus: de huisnijverheid enerzijds en de supralokale en -regionale producties anderzijds. Bij deze laatste speelt beslist ook in bepaalde gevallen een staatsmonopolie mee, zoals het geval is bij de zoutwinning. Het is dan ook belangrijk bij toekomstig onderzoek van artisanale activiteiten aandacht te besteden aan deze factoren. De ambachtelijke activiteiten die zich buiten de huisnijverheid bevinden, omhullen een heel netwerk van relaties en systemen, waardoor nieuwe informatie over het leven in de Gallo-Romeinse maatschappij aan het licht kan komen. Belangrijke nieuwe vragen daarbij zijn bijvoorbeeld die naar de identiteit of status van ambachtslieden. Tot welke sociale klasse behoorden zij? Waren zij altijd in dienst of konden zij hun eigen ateliers uitbaten? Werden hun activiteiten gecontroleerd door de Romeinse administratie? Een ander aspect is de rol van de ambachtslieden in het continue proces van de ontwikkeling van de GalloRomeinse cultuur. Zij hadden namelijk voor een groot stuk de creatie van de Gallo-Romeinse materiële cultuur in handen, letterlijk en figuurlijk. Zij konden zich conservatief opstellen ten opzichte van de Romeinse cultuur of eerder open. Dergelijke onderzoeksvragen komen zelfs in buitenlandse publicaties amper aan bod. Traditioneel worden vooral de technische aspecten van de ambachtelijke productie bestudeerd, maar zelfs aan dit aspect werd tot voor kort in Vlaanderen nauwelijks aandacht besteed.

Naast de productie van voorwerpen in aardewerk, metaal, glas, steen en been, waarvan het meest restanten worden teruggevonden, werden ook voorwerpen en producten gemaakt uit riet, wol, leder, hout. Deze zijn echter eerder uitzonderlijk bewaard gebleven, zoals in waterverzadigde milieus, bv. in een waterput. Verder moeten we ook rekening houden met innovatie en schaalvergroting op het vlak van voedselproductie zoals zout, honing, wijn, bier, vleeswaren, zuivelproducten, vissauzen en non food zoals lijm, mergolie, vet, verf, zalven.

De kennis over ambachtelijke activiteiten in de Romeinse periode in Vlaanderen is totnogtoe zeer beperkt. De informatie is versnipperd en vele aanwijzingen en concrete overblijfselen van ambachtelijke activiteiten zijn doorgaans maar oppervlakkig bestudeerd of gepubliceerd. Verder dan een algemene beschrijving en identificatie van de vondsten en structuren komt men meestal niet. Wel maakten ambachtelijke producties het onderwerp uit van meerdere licentiaatsthesissen. Een goed voorbeeld hiervan is het onderzoek van metaalslakken en ijzerwinning 1592. De aardewerkproductie van Tienen werd goed bestudeerd en in een breder kader geplaatst 1593. Recentelijk wordt ook de plaatselijke glasproductie onder de loep genomen 1594.

Een poging tot algemeen overzicht van de artisanale activiteiten in de Romeinse periode in België werd een eerste maal geschreven door H. Thoen in 1977. In een later overzicht spitste hij zich verder toe op Vlaanderen 1595. Voor de streek tussen Leie en Schelde nam F. Vermeulen de aanwijzingen onder de loep1596. Uit dit overzichtsonderzoek blijkt dat de ontwikkeling van lokale nijverheid beïnvloed werd door factoren zoals de aanwezigheid van grondstoffen, een gunstige handelsligging en/of de nabijheid van een afzetmarkt. Een aantal ambachtelijke activiteiten beperkt zich tot het niveau van het huishouden en overstijgt het bereik van de nederzetting zeker niet. Recent onderzoek maakt duidelijk dat de producten van een aantal ambachtelijke ateliers in onze gebieden zeker wel een regionale of Martens et al. 2006; De Beenhouwer 2005.

Rondelez 1993; Schuerman 1994, 1996; Van den Bosch 2004; Claesen 2007.

1593 Martens 2001b, 2004d; Lauwers & Van Doninck 2002; Willems 2000; Martens & Willems 2002.

1594 Martens et al. 2003; Cosyns et al. 2006b; Sevenants & Cosyns 2006; Ganio et al. 2012.

1595 Thoen 1999a.

1596 Vermeulen 1992a.

1591 1592

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 150 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

supraregionale verspreiding kenden1597. Voor een overzicht en een goede beschrijving van de verschillende ambachtelijke activiteiten in de Gallo-Romeinse periode kan verwezen worden naar enkele buitenlandse publicaties 1598. Onze streken komen aan bod in enkele buitenlandse overzichtsstudies 1599.

AARDEWERKPRODUCTIE De belangrijkste categorie van voorwerpen voor het dagelijkse gebruik in het huishouden van de GalloRomeinen werd vervaardigd in aardewerk. Aarden vaatwerk werd gebruikt om in te koken, om te serveren, te eten en te drinken en om voedingswaren en niet-voeding op te slaan en te vervoeren. Het overgrote deel van het aardewerk dat vandaag op sites wordt aangetroffen is van lokale of regionale makelij. Maar een klein gedeelte van het aardewerk werd in onze gebieden ingevoerd van op middenlange of lange afstand. Het gaat hierbij meestal om luxueus tafelservies (terra sigillata, geverfd aardewerk) of verpakkingen (amforen, potten met voedingswaren), hoewel deze ook in regionale productieplaatsen vervaardigd werden. Aardewerkproductie was dus een belangrijke economische activiteit in onze gebieden, met tal van gevolgen en invloeden op socio-cultureel gebied. Zoals hierboven al gesteld, bepaalden de pottenbakkersateliers voor een groot stuk mee hoe de GalloRomeinse cultuur in onze gebieden tot stand kwam. Men kon kiezen voor de integratie van zoveel mogelijk Romeinse elementen in het aanbod of net het tegenovergestelde. Zo werd er in de verschillende regio’s anders omgegaan met de mogelijkheden van de technologische nieuwigheden die vanuit de Romeinse wereld werden aangereikt: het pottenbakkerswiel, de pottenbakkersovens en de manier van zuiveren en mageren van de klei. Natuurlijk speelde de vraag en de keuze van de consument in dit proces een grote rol. Ondanks het grote onderzoekspotentieel en het feit dat er heel wat gegevens voor de studie van productieplaatsen voorhanden zijn, staat Vlaanderen helemaal niet ver in de studie van pottenbakkersovens, de aard van de productie en de verspreidingspatronen.

De toenmalig bekende productieplaatsen van Gallo-Romeins aardewerk in Vlaanderen werden voor het eerst samengebracht op het einde van de jaren 1990 1600. In Vlaanderen zijn momenteel pottenbakkersovens opgegraven te Asse 1601, Elewijt 1602, Rumst 1603, Grobbendonk 1604, Velzeke1605, Tienen 1606, Kontich 1607, Waasmunster-Pontrave 1608 en Wervik 1609. Hoewel in Tongeren nog geen pottenbakkersoven werd aangetroffen, wijzen heel wat elementen zoals o.a. misbaksels, op een plaatselijke productie 1610. Alles samen werden in Vlaanderen minder dan 20 pottenbakkersovens opgegraven. Gezien het belang van aardewerkproductie in de Romeinse tijd moet dit maar een fractie zijn van alle ovens die in de Romeinse tijd in gebruik zijn geweest, des te meer gezien het feit dat pottenbakkersovens maar een beperkte gebruiksduur van hoogstens enkele jaren hadden.

Een vergelijkende studie van de verschillende types van pottenbakkersovens die in Vlaanderen voorkomen ontbreekt. De meeste van de ovens zijn van het ‘klassieke’ type, waarbij de stook- en bakruimte zich boven elkaar bevinden, gescheiden door een geperforeerde vloer en het geheel voorzien van een koepel. De stookruimte was tongvormig of bevatte een centrale pijler 1611. In Tienen Martens & Willems 2002.

Guillaumet 1996; Ferdière 1988b.

1599 Loridant 1999, 2001; Polfer 2005.

1600 Thoen & Nouwen 1997.

1601 Magerman et al. 2008a.

1602 Mertens 1953.

1603 Sevenants 1991.

1604 De Greef 1966.

1605 Deschieter & De Mulder 1998.

1606 Martens 2001b.

1607 Verbeeck 1993b.

1608 Van Hove 1996.

1609 Goeminne 1970.

1610 Vanvinckenroye 1968; Martens & Willems 2002.

1611 Thoen 1977c.

1597 1598

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 151 van 275

heeft één van de ovens radiale steunen. Dit is wellicht de oudste van de tot nog toe opgegraven ovens in Vlaanderen 1612.

De producties van de in Vlaanderen ontdekte pottenbakkersateliers werden met uitzondering van Tienen nog niet grondig bestudeerd. Analoog met de werkwijze gevolgd te Tienen moeten deze producties eerst en vooral gekarakteriseerd worden via macroscopisch onderzoek, onderzoek van slijpplaatjes en geochemisch onderzoek. Op deze manier kan de samenstelling en de aard van de grondstoffen bepaald worden, alsook de manier van vervaardiging van het aardewerk. Vervolgens is het noodzakelijk om in de buurt van het atelier op zoek te gaan naar de geïdentificeerde grondstoffen en deze op hun beurt te onderwerpen aan geochemisch onderzoek. Het is ook van groot belang om het op deze manier gekarakteriseerd aardewerk te leren kennen door de studie van al het aardewerk van de site waar de pottenbakkersoven werd opgegraven om zo een typologie te kunnen opstellen. Bij de typologie hoort ook een chronologisch aspect, zodat bepaald kan worden hoe lang een aardewerk op een bepaalde plaats geproduceerd werd. De publicatie van een typologie en een karakterisatie van het aardewerk van een productieplaats zal mogelijk maken dat andere onderzoekers dit aardewerk in hun site herkennen en kunnen inventariseren. Op basis van verspreidingskaarten van de verschillende producties kan een groot deel van de economie en de handelsnetwerken van onze gebieden bestudeerd worden. Een ander belangrijk onderzoeksaspect is een vergelijking tussen de vormenspectra van de verschillende ateliers om naast de economische ook de socioculturele aspecten van verschillende regio’s te ontdekken.

De totnogtoe best bekende productie is die van de vicus van Tienen. Aan de rand van de vicus werden in totaal 7 pottenbakkersovens aangetroffen waarvan 5 aan de zuidwestelijke rand 1613, één meer naar het centrum 1614 en één ten noorden van de vicus 1615. Het werd al snel duidelijk dat de vicus van Tienen een belangrijke rol speelde in de aardewerkvoorziening van de regio 1616. In een eerste onderzoeksfase werden de misbaksels van de ovens bestudeerd 1617. Deze studie werd ondersteund door onderzoek naar de geologie van de omgeving van de ovens en een petrografische, mineralogische en chemische analyse van de mogelijke grondstoffen en van het aardewerk zelf 1618. Dit onderzoek had tot resultaat dat de Tiense groep aardewerk redelijk goed van de andere te onderscheiden is en ook op andere plaatsen relatief gemakkelijk te herkennen. In een volgende onderzoeksfase werd de typologie opgesteld voor de 1ste eeuwse productie, later aangepast en uitgebreid met types uit grote en representatieve contexten uit de 2de 1619 en 3de eeuw 1620. Aan de hand van de vormen van het Tiense aardewerk uit deze contexten werd de basis voor de typologie van het Tiense aardewerk versie 2004 gelegd1621. Vele vormen uit de typologie komen in verschillende technische categorieën voor, zowel op het gebied van kleimenging (fijn, ruw, zeer ruw gemagerd), van bakproces (geoxideerd, gereduceerd, gesmookt) als van afwerking (met of zonder extra deklaag: geverfd, Pompeiaans rood, geglazuurd).

Ondertussen werd ook deze typologie aangevuld met enkele nieuwe vormen die uit de integrale studie van het aardewerk van de nederzetting en het grafveld (1400 graven) aan het licht zijn gekomen. De studie van de functies van het Tiense aardewerk wordt ondersteund door een analyse van de gebruikssporen en de resultaten van het onderzoek naar organische resten 1622.

Hartoch & Martens 2001.

Martens 2001b.

1614 De Clerck 1983.

1615 Provoost 1981d.

1616 Martens 2004d.

1617 Martens 2001b; Hartoch & Martens 2001; Lauwers & Van Doninck 2002.

1618 Degryse & Martens 2003.

1619 Martens et al. 2003.

1620 Martens 2004d.

1621 Martens 2004d.

1622 Kimpe 2003; Smith & Craig 2001.

1612 1613

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 152 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

Hoewel misbaksels van de vroegste ovens in Tienen gedateerd zijn tussen 60 à 70 en 100 n.Chr., is er Tiens aardewerk teruggevonden dat eerder thuishoort in de late Augusteïsche periode. In de vroegste ovens werd terra nigra, terra rubra, geoxideerd, gereduceerd en geverfd aardewerk geproduceerd. Tot ca. 150 n.Chr. werd in Tienen vooral geoxideerd en gereduceerd aardewerk gemaakt. Vanaf ongeveer 150 n.Chr. deed de gesmookte waar zijn intrede. De gesmookte waar ontwikkelde zeer snel haar eigen vormenspectrum, dat gedeeltelijk uit vormen van de geoxideerde en gereduceerde waar evolueerde en gedeeltelijk uit nieuwe types bestond. Vanaf 150 tot 310 n.Chr. nam het aandeel van de gesmookte waar t.o.v. geoxideerde en gereduceerde vormen toe. In de 3de eeuw werd te Tienen eveneens geglazuurd aardewerk geproduceerd. In geverfd aardewerk komen zowel bekers als borden voor.

Het Tiense aardewerk werd vanaf de 1ste eeuw verspreid in de regio. Het verspreidingsgebied in de 2de en vooral de 3de eeuw was echter veel groter 1623. Tot nog toe werd Tiens aardewerk teruggevonden in de civitashoofdplaats Tongeren, in vele villae rond Tienen (Hoegaarden, Bierbeek, Wemmel, Jodoigne, St. Truiden, Montenaken, Walsbets, Wezeren) en in vici (Liberchies, Braives, Grobbendonk, Elewijt, Velzeke). Ondertussen blijkt het Tiense aardewerk zelfs tot in Scheveningen en in Boulogne voor te komen.

Voor de Tongerse productie werd nog geen volledige typologie opgesteld, maar wel een beschrijving van de fabric en van de veel voorkomende vormen 1624.

Voor de studie van regionaal aardewerk in Vlaanderen is het echter van belang dat ook de duidelijk herkenbare aardewerkgroepen, waarvan de productieplaats echter niet bekend is, in kaart worden gebracht en verder worden bestudeerd en gekarakteriseerd.

Indicaties voor aardewerkproductie tussen Leie en Schelde worden opgesomd door Vermeulen 1625, maar zekere pottenbakkersovens werden er nog niet gevonden. In Vlaanderen komen verschillende keramiekgroepen voor met kenmerken die wellicht aan een lokale of regionale productie toe te schrijven zijn.

In de civitas Menapiorum bleef men in de Romeinse tijd handgevormd tot traag afgedraaid aardewerk produceren 1626. Het betrof geen grote gecentraliseerde producties, gezien de geografische en chronologische variaties in vorm, decoratie en baksel. Het handgevormde en reducerend gedraaide aardewerk uit het gebied tussen de monding van de Schelde in het noorden, de kustvlakte in het westen en het noordelijk deel van Zand-Vlaanderen in het zuiden en het oosten, vormt een groep die in afwachting van verder onderzoek als ‘Noord-Menapisch’ kan bestempeld worden. Van dit door Thoen genoemde ‘Kustaardewerk’ werd eind jaren 1970 een eerste typologie opgemaakt 1627. De Paepe voerde in het kader van deze studie mineralogisch onderzoek uit 1628. Hanut en Thoen bespreken deze Menapische ceramiek aan de hand van ensembles van sites, verspreid over de civitas Menapiorum 1629. De Clercq onderzocht de handgevormde waar uit de civitas Menapiorum, waarbij hij focuste op de regio van het Schelde-estuarium en achtereenvolgens de technologische, de kwantitatieve, de typochronologische en functionele aspecten van deze traditie doorheen de hoge keizertijd toelichtte 1630.

Martens & Willems 2002.

Martens & Willems 2002; Willems 2005.

1625 Vermeulen 1992a.

1626 Vermeulen 1992c; Hanut & Thoen 2001; De Clercq 2005b.

1627 Thoen 1978a.

1628 Thoen 1978a.

1629 Hanut & Thoen 2001.

1630 De Clercq 2005b.

1623 1624

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 153 van 275

In de jaren 1990 werd de groep ‘rode’ amforen uit de Scheldevallei geïdentificeerd als een lokale productie uit de 2de en 3de eeuw 1631. Mineralogisch onderzoek heeft echter uitgewezen dat deze groep bestaat uit verschillende bakselvarianten wat lijkt te wijzen op verschillende productieplaatsen.

Een andere aardewerkgroep die vroeger vaak bestempeld werd als ‘blauwgrijs’, ‘Rupeliaans’ of ‘Waaslands’ kon na petrografisch en geochemisch onderzoek als één mineralogisch homogene productie worden gedefinieerd. Momenteel wordt deze regionale productie bij voorkeur ‘Low Lands Ware’ (LLW) genoemd. Analyses wezen uit dat voor deze productie de klei uit de mica-rijke formatie van Tegelen werd gebruikt. Deze dagzoomt op de zgn. Brabantse Wal (NL) en in de Kempische cuesta (B). Op basis van enkele vondsten en de geografische aspecten mogen onder meer productiesites in de Bergen-op-Zoom-regio worden verondersteld 1632. De zgn. LLW-groep verschijnt ten tonele in de Flavische tijd en lijkt zich te handhaven tot in het laatste kwart van de 3de eeuw. Deze belangrijke aardewerkgroep kent een verspreiding van de Britse ZW-kusten tot Noord-Nederland, de Rijn en Noord-Frankrijk en bevat naast de typische en wijd verspreide transportcontainer Holwerda 139-142 (ook bekend als ‘Arentsburgpot’) een divers gamma aan vormen zoals mortaria, drinkbekers, borden, (kook)potten, kruiken, kannen, … Deze productie lijkt in de beneden-Scheldevallei het handgevormd aardewerk grotendeels vervangen te hebben vanaf de vroege 2de eeuw.

STEEN- EN PANNENBAKKERIJEN Een overzichtsstudie van de dakpanproductie en het gebruik van dakpannen in onze gebieden in de Romeinse tijd ontbreekt tot op heden. De grote hoeveelheid dakpannen die bij de meeste Romeinse opgravingen wordt aangetroffen, toont wel het belang van deze productie aan. Gezien de grondstoffen voor deze productie relatief gemakkelijk aan te treffen zijn en gezien de omvang van de ovens is het waarschijnlijk dat deze zich buiten de gekende Romeinse bewoningscentra bevonden. Wellicht werden ze daarom nog niet vaak aangetroffen. Productieplaatsen met ovens werden tot nog toe enkel opgegraven in Roeselare 1633 en Temse 1634. Op de site van Zomergem kan productie worden verondersteld door de grote hoeveelheid aan mis- en onderbakken en aanéén klevende stukken 1635.

De site van Pellenberg1636 is minder zeker 1637. De bakstenen en dakpannen in het Waasland lijken eveneens vervaardigd in lokale productiecentra. Dit wordt aangetoond door macroscopische en mineralogisch onderzoek maar structuren werden nog niet aangetroffen 1638.

In het kader van dit onderzoek is het zeker ook van belang verder aandacht te besteden aan welke gebouwtypes waarschijnlijk met een pannendak bedekt werden en welke eerder een houten pannendak of een dak in stro of riet droegen.

NATUURSTEENONTGINNING Thoen geeft een opsomming van de dagzomende zandsteenformaties die vermoedelijk werden geëxploiteerd in Vlaanderen. Echte steengroeven werden in onze contreien echter nog niet gevonden 1639. Uit petrografisch onderzoek door De Paepe uitgevoerd op steenvondsten uit OostVlaanderen 1640, blijkt maar een beperkt aantal steensoorten uit Vlaamse bodem gewonnen: kwartsporfier uit de Zenne-vallei, glauconiethoudende zandsteen (zgn. veldsteen) en vuursteen uit Laag- en Midden-België. Zowel in Overlaar als in de omgeving van Gobertange, maar ook in Lincent moeten in de Romeinse tijd steengroeves geweest zijn. Heel wat steensoorten werden ingevoerd, Van der Werff et al. 1997.

De Clercq & Degryse 2008.

1633 Goderis 1992; Vanbrabant & Goderis 1997.

1634 Van Roeyen 1996b-c.

1635 De Clercq & Thoen 1998.

1636 Boschmans 1964.

1637 Lesenne 1984b.

1638 Thoen 1966c.

1639 Thoen 1999a.

1640 De Paepe & Vermeulen 1988; Vermeulen 1992a.

1631 1632

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 154 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

zowel als afgewerkt product als als grondstof. In navolging van het werk van De Paepe zou het interessant zijn om in de toekomst de steensoorten die voorkomen op Romeinse sites verder in kaart te brengen om zo meer te weten te komen over lokale en regionale natuursteenontginningen (zie ook 6.4.15).

ZOUTWINNING Zout behoort tot een van de basisbehoeften van elk levend wezen. Ook de mens moet dagelijks tenminste 2 gram zout innemen om gezond te blijven. Dit zout kan op natuurlijke wijze voorkomen in bepaalde voedingsstoffen maar doorgaans zijn deze hoeveelheden onvoldoende voor het menselijk organisme 1641. Vandaar dat de mens altijd naar middelen heeft gezocht om op een eenvoudige en efficiënte manier grotere hoeveelheden zout ter beschikking te krijgen door dit te gaan ontginnen, hetzij uit de bodem in zgn. zoutmijnen, hetzij door het te winnen uit water van zilte bronnen of uit zeewater 1642. Langs het Kanaal en de Noordzee was in de Romeinse tijd dan ook een bloeiende zoutindustrie die het hinterland moest voorzien van de nodige reserves zout en het is de verdienste geweest van Thoen om, in navolging van Will 1643, het belang ervan voor onze gewesten in de verf te zetten 1644. Kenmerkend voor de vindplaatsen die met deze zoutwinningsactiviteiten in verband kunnen worden gebracht, is vooral het zgn. ‘briquetage’-materiaal, technisch aardewerk met kenmerkende vormen en een baksel dat sterk verschraald is met organische materiaal. Het zijn fragmenten van containers en steunelementen die gebruikt werden bij het uitkoken van pekel.

De oudste aanwijsbare sporen van zoutwinning in de latere civitas Menapiorum dateren evenwel uit de (late) ijzertijd. Twee vindplaatsen bevinden zich op het grondgebied van de gemeente De Panne.

De eerste is al meer dan een eeuw bekend en bevindt zich in de Westhoekduinen, ter hoogte van de site bekend onder de naam ‘Romeins kamp’ 1645. Een tweede vindplaats kwam enkele jaren terug aan het licht vlakbij het Langgeleed, nabij de grens met Koksijde 1646. Ook de derde site bevindt zich in de Westhoek; het gaat meer bepaald om sporen aangesneden bij het plaatsen van een persleiding tussen Veurne en het waterzuiveringsstation van Wulpen. In het profiel van de sleuf tekende zich op één plaats nabij de Stabelincksleed een structuur af die door de opgravers als een zoutpanne werd geïdentificeerd; de structuur was na gebruik opgevuld geraakt met onder andere afval van de zoutwinning, ‘briquetage’ 1647. Verder moet nog de site van Brugge - Fort Lapin aangehaald worden; ook hier gaat het om grote hoeveelheden aardewerk en zgn. briquetagemateriaal ingezameld bij de aanleg van een havenkom op het grondgebied van de vroegere gemeente Sint-Pieters 1648.

De meer ambachtelijke technieken uit de vorige periode maken in de Romeinse tijd ongetwijfeld plaats voor een meer grootschalige aanpak op industriële schaal. De zouthandel wordt een staatsmonopolie en een aantal epigrafische bronnen getuigt van het belang van deze activiteit. Zo is in Rimini een insciptie gevonden waarin salinatores uit de civitates Menapiorum en Morinorum hulde brachten aan ene L. Lepidius Proculus, in zijn militaire carrière onder andere centurio bij het zesde legioen Victrix, gestationeerd aan de Rijn. Verder is er een votiefaltaar gevonden te Tongeren dat opgedragen is door een Menapiër die duidelijk in verband te brengen is met zout, zonder dat met zekerheid uit te maken valt of het hier om een handelaar of een producent in zout of in zoutvisproducten gaat, dan wel om een ambtenaar die de zouthandel controleerde 1649. Tenslotte beschikken we nog over vier Nehelennia-altaren opgevist in de Oosterschelde bij Colijnsplaat. Volgens het opschrift werden deze altaren gewijd aan de godin Nehelennia door 4 verschillende zouthandelaren - negotiatores salarii Kurlansky 2002, 9-12.

Nenquin 1961.

1643 Will 1962.

1644 Thoen 1975a-b, 1977c, 1978b, 1986.

1645 De Ceunynck & Thoen 1981; Thoen 1978a, 50-53; 1987a, 53-55.

1646 Dewilde & Wyffels 2003.

1647 De Ceunynck & Termote 1987.

1648 Thoen 1978a, 53-55; 1987a, 55-56.

1649 Vanvinckenroye 1994b.

1641 1642

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 155 van 275

waarvan er 3 afkomstig waren uit Keulen 1650. Hoewel de productie zowel als de handel van zout in de Romeinse periode officieel een staatsmonopolie was 1651, kan niet ontkend worden dat toch heel wat particulieren er van veraf of van dichtbij bij betrokken waren 1652.

Archeologisch is de Romeinse zoutwinning in de Vlaamse kustvlakte vooralsnog enkel geattesteerd in de Midden- en Oostkust; drie gebieden leverden vondsten op die er ontegensprekelijk mee in verband te brengen zijn. Een eerste zone is de Oostelijke kustvlakte ten noorden van Brugge. Berucht is hier zeker het door Thoen met een zoutpanne vereenzelvigd houten raamwerk dat begin 20ste eeuw bij de aanleg van een dok werd aangesneden te Zeebrugge 1653. Evenals bij de later aan bod komende vondst van Raversijde (gemeente Middelkerke) kan bij deze interpretatie echter een kleine kanttekening geplaatst worden: in welke mate waren de klimaatsomstandigheden bij ons voldoende gunstig om de natuurlijke verdamping van gewoon zeewater mogelijk te maken 1654? Vandaag de dag situeren de meest noordelijke zoutpannen zich in het mondingsgebied van de Loire, ten zuiden van Bretagne.

Aansluitend bij de Zeebrugse vondst vormde vanaf het midden van de jaren 1980 de verdere uitbreiding van de achterhaven het onderwerp van een systematische opvolging van de werken die voor de bouw van het Zuiderdok en voor de ophoging van de aanpalende terreinen werden uitgevoerd.

Over deze vondsten verscheen een overzicht van de voornaamste resultaten, waarbij heel wat aandacht werd besteed aan de ruimere context 1655. Ook bij de verbreding van het Boudewijnkanaal ter hoogte van de Herdersbrug kwam ‘briquetage’-materiaal aan het licht; bij gebrek aan diagnostisch materiaal is een oudere datering hier niet helemaal uit te sluiten 1656. Later kreeg het onderzoek een meer preventief en grootschalig karakter; dit leidde tot de vondst van verscheidene pleistocene donken met vroeg-Romeins aardewerk en ‘briquetage’-materiaal 1657. Aanvullende waarnemingen gebeurden ook buiten het eigenlijke havenuitbreidingsgebied, onder meer op twee uitgeveende terreinen aan beide zijden van de Heistlaan te Ramskapelle (gemeente Knokke-Heist) 1658 en in een laatmiddeleeuwse veenwining nabij de Oostkerkstraat, ten oosten van Dudzele (gemeente Brugge) 1659. Twee van de drie vindplaatsen kwamen aan het licht bij de aanleg van verschillende aardgastransportleidingen tussen Zeebrugge en het binnenland. Ook bij het VTN- project in 1997 werden sites aangesneden vlakbij de Landslag ten zuiden van de Dudzeelse dorpskern; in één geval ging het om vondsten in een al vroeger gedetecteerde middeleeuwse veenwinningscontext 1660, maar de twee vindplaatsen ten oosten van de Landslag bevonden zich nog in situ, op deels afgedekte pleistocene opduikingen 1661.

Ook ten westen van Brugge werden in het ruilverkavelingsgebied Houtave op verscheidene plaatsen aanwijzingen voor Romeinse zoutwinning aangetroffen. In één geval betrof het een dik pakket zelas op vergraven veen en afgedekt door post-Romeinse sedimenten 1662. Andere vindplaatsen leverden kleine hoeveelheden zgn. ‘briquetage’-materiaal op. Hun locatie houdt mogelijk verband met een

Stuart & Bogaers 2001, 34-35.

Thoen 1978a, 96.

1652 Hocquet 1994.

1653 Thoen 1978a, 90-92; 1987a, 70-71.

1654 Akridge 2008.

1655 Hollevoet 1989.

1656 Hillewaert & Hollevoet 1986.

1657 Patrouille s.d.

1658 Hollevoet 1988a-b, 1997.

1659 Hillewaert & Hollevoet 1986, 1987a-b.

1660 Hillewaert 1997d; In ’t Ven et al. 2005c, 43.

1661 In ’t Ven et al. 2005c-d, 45-49.

1662 Hollevoet 1987c.

1650 1651

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 156 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

aanwezig kreekruggensysteem, waarvan vermoed wordt dat het teruggaat tot een Romeins grachtensysteem; wellicht zorgde dit systeem ook voor de aanvoer van het zoute water 1663.

Tenslotte moeten nog twee vindplaatsen ten westen van Oostende aangehaald worden. Te Raversijde (gemeente Middelkerke) werden de aangetroffen resten in verband gebracht met een mogelijke zoutpanne; het betrof enkele ingeheide paaltjes, een ligger en de resten van een greppelsysteem waarlangs het zoute water mogelijk werd aangevoerd 1664. Te Leffinge (gemeente Middelkerke) ging het dan weer om de resten van een ganse batterij oventjes en heel wat ‘briquetage’-materiaal; ze werden door de opgravers als zoutoventjes geïnterpreteerd 1665.

De vondsten van zoutwinning beperken zich niet tot het vroegere gebied van de Menapii; ook de civitas Morinorum was gekend om de kwaliteit van zijn zout 1666. In Zeeland zijn de vondsten eerder schaars 1667. Meer noordwaarts, in de civitas Cananefates ontbreken ze daarentegen vooralsnog helemaal 1668, en dat terwijl ze de periode daarvóór wel aanwezig waren 1669. Toch zijn in het binnenland talrijke vondsten geattesteerd die de handel in zout overvloedig illustreren; tal van sites langs de Rijn of in het hinterland hebben fragmenten opgeleverd van specifiek aardewerk waarin het zout werd verhandeld 1670. Tot de meest belangwekkende vondsten van de laatste jaren behoren ongetwijfeld de vele duizenden fragmenten van dergelijk aardewerk, aangetroffen in één context op het Grijpenveld te Tienen 1671. Het vrij dunwandige materiaal wordt gekenmerkt door een zacht baksel en een sterk plantaardige verschraling. Het mag niet verward worden met de dikwandige ovenfragmenten die gebruikt werden bij de metaalbewerking en ook op nagenoeg alle sites voorkomen1672.

IJZERWINNING EN SMEEDACTIVITEITEN In de Romeinse tijd bestond in ons land een belangrijke ijzerindustrie in de gebieden waar toen rijke ijzerertslagen dagzoomden, namelijk in de streek rond Luik, in Zuid-Luxemburg en vooral in het gebied tussen Samber en Maas. Het grote aantal ijzerslakken op vele Romeinse sites in Vlaanderen bewijst dat er ook hier een intense activiteit van smederijen was. Deze ambachtelijke productie maakte waarschijnlijk gebruik van aangevoerd ruwijzer, maar ook van arm moeraserts dat in de Zandstreek en in het Hageland te vinden was. De Laet en Van Doorselaer brachten deze lokale ijzerwinning in westelijk België en de aangewende procédés in kaart, waarbij vondsten uit Temse, Elewijt, Huise, Destelbergen en Belsele werden bestudeerd en geanalyseerd 1673. Van Doorselaer had al eerder deze sporen van lokale ijzerwinning aan het licht gebracht 1674. H. Thoen onderzocht de restanten van lokale ijzerwinning voor het Waasland 1675. Hiervoor zou limoniet zijn gebruikt dat in het Waasland voorkomt onder de vorm van ijzeroer, moerasijzeroer, limonietknollen en limoniet-zandsteen. De vondsten wijzen op kleine lokale nijverheden die enkel in de behoeften van de onmiddellijke omgeving voorzagen1676. In het overzichtswerk van H. Thoen over de bewoning in de Belgische Romeinse kustvlakte wordt melding gemaakt van indicaties van lokale ijzerwinning in Raversijde-Mariakerke en in De Panne, waarbij vermoedelijk moerasijzererts uit de aangrenzende zandstreek en ook Thoen & Hollevoet 2001.

Thoen 1978a, 86-89; 1987a, 72.

1665 Thoen 1978a, 92-93; 1987a, 72-73.

1666 Cabal & Thoen 1985.

1667 De Clercq & Van Dierendonck 2008, 22.

1668 Van den Broeke 2007, 70.

1669 Van Beek 1983.

1670 Van den Broeke 1996.

1671 Martens et al. 2002b.

1672 De Laet & Van Doorselaer 1969.

1673 De Laet & Van Doorselaer 1969.

1674 Van Doorselaer 1971a, 1975.

1675 Thoen 1964, 1966c, 101-102.

1676 Thoen 1966c.

1663 1664

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 157 van 275

ijzerhoudende zandsteen uit de tertiaire formaties van de Vlaamse heuvels werden gebruikt 1677.

Restanten van laagovens in situ werden aangetroffen in Destelbergen 1678 en in Velzeke 1679. Deze ijzersmederijen in Velzeke werden door E. Schuerman in 1997 onder de loep genomen1680. Dit onderzoek volgde op een thesisonderzoek op archeometallurgie in Vlaanderen 1681, een onderwerp dat ook binnen andere licentiaatsthesissen werd behandeld 1682. In de vicus van Merendree werden in 1988 enorme hoeveelheden ijzerslakken gevonden over een oppervlakte van enkele m2 1683. Ook in de omgeving van de vicus van Kontich werden sporen van primaire ijzerproductie aangetroffen 1684. In de vicus van Tienen werd een aantal kuilen met smeedslakken aangetroffen met een concentratie in de wijk met pyroclastische ateliers, blootgelegd in de huidige Zijdelingsestraat 1685 en in de Spikdorenstraat waar ook smeedoventjes werden opgegraven 1686. Het voorkomen van smeedslakken in Tienen doet vermoeden dat er ergens in de buurt aan ijzerwinning werd gedaan. Recentelijk werd in een interessant onderzoek in het kader van een licentiaatsthesis aandacht besteed aan ijzerwinning uit ijzerzandsteen en diverse sporen van activiteiten van ijzeraanrijking in laagoventjes in het Hageland 1687. In een detailonderzoek van de ijzeren voorwerpen, waaronder duizenden nagels, van de opgravingen van het Grijpenveld in Tienen, worden interessante hypotheses voorgesteld over lokale smeedactiviteiten1688. Onze streken komen in verband met ijzerproductie en -verwerking aan bod in enkele buitenlandse overzichtstudies 1689.

Voorwerpen in brons werden niet alleen ingevoerd maar werden ook lokaal geproduceerd. Op verschillende sites in Vlaanderen worden immers smeltkroesjes aangetroffen die wijzen op een lokale bronsgietersactiviteit. De grondstof voor brons (koper en tin) moest wel worden ingevoerd. In zijn artikel ‘Artisanat et Industrie’ gaf Thoen een bondig overzicht van de totdantoe gekende sporen van metaalindustrie in België, waarbij hij Velzeke en Tongeren vermeldt als plaatsen waar sporen van bronsgietersactiviteiten werden aangetroffen 1690. Sindsdien werden nog smeltkroesjes gevonden in het Kortrijkse 1691, in Harelbeke 1692 en in Tongeren 1693. Vermeulen herkende in Kruishoutem kuilen met bronsgietersafval die deel uitmaakten van een Flavisch bronsatelier 1694. In het centrum van de vicus van Tienen werd in 2005 een Gallo-Romeins gebouw blootgelegd dat onderdak gaf aan bronsgietersoventjes en smidshaarden. Ze waren van verschillende types en uitgegraven in de lemen vloer die een aantal keren was opgehoogd, waarbij telkens nieuwe oventjes werden aangebracht. Het afval van de specifieke ambachten konden onderscheiden worden met behulp van Prof. Degryse. In talrijke afvalkuiltjes kwamen verglaasde brokken van haarden en koepeltjes voor. Rondom de oventjes werden kuilen met afval van bronsgieters gevonden: smeltkroesjes, slakjes en bronsschilfers. Op de vloer rond de oventjes werden ook kapotte bronzen voorwerpen aangetroffen die dienden om te hersmelten. In de Romeinse tijd werd brons namelijk vaak gerecycleerd 1695. Dit gebouw sluit aan bij Thoen 1978b.

De Laet et al. 1976.

1679 Rogge & Van Durme 1987.

1680 Schuerman 1997.

1681 Schuerman 1994, 1996.

1682 Rondelez 1993; Van den Bosch 2004.

1683 De Clercq 1996.

1684 Verbeeck 1990.

1685 Vanderhoeven et al. 2002b.

1686 Martens et al. 2004.

1687 Claesen 2007.

1688 Guillaume 2005.

1689 Polfer 1999, 2000b.

1690 Thoen 1977b.

1691 Despriet 1987, 1991.

1692 Despriet 1969, 1984l.

1693 Coolen 2002.

1694 Vermeulen 1992a.

1695 Martens et al. 2006.

1677 1678

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 158 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

een perceel waar eveneens bronsgietersafval, waaronder een relatief groot aantal smeltkroezen, werd aangetroffen 1696. Bij de studie van de fibulae van Tienen werd een aantal types als mogelijk lokaal aangeduid 1697. Binnen de kampmuren in de zuidwestelijke hoek van het Romeinse castellum in Oudenburg werd een ambachtelijk kwartier met ateliers uit de latere 3de eeuw n.Chr. vrijgelegd, waar vooral metaalverwerking gebeurde, waaronder bronsproductie, o.a. van fibulae 1698.

Over het herwerken van oud metaal (scrap) op Romeinse sites in Vlaanderen is weinig bekend. Door de hoge prijs van metaal in de Romeinse tijd moet er echter een grote noodzaak geweest zijn voor een systematische inzameling en hergebruik van metalen 1699. De vondst van talrijke kapotte bronzen voorwerpen bij de bronsateliertjes in de vicus van Tienen 1700 bewijst het bestaan van dergelijke praktijken. Waarschijnlijk moeten ook verschillende metaalensembles, aangetroffen in de ambachtelijke zone van het Romeinse castellum van de latere 3de eeuw in Oudenburg, op deze manier geïnterpreteerd worden 1701. Over hoe de chaîne opératoire van de productie van ijzeren en bronzen voorwerpen precies verliep, is weinig gekend. De vondst van halffabricaten en productieafval uit de verschillende stadia van het productieproces van draadfibulae in de ZWhoek van het Oudenburgse fort, geeft inzicht in het verloop van het fabricatieproces van de zogenaamde ‘soldatenfibulae’ 1702.

TEXTIELNIJVERHEID Door antieke auteurs worden onder de Belgae de Menapii, Nervii en Morini geprezen om hun textielproductie. Archeologisch valt dit belang echter niet op aangezien textielnijverheid zelden sporen nalaat. Wat betreft de wolverwerking vormt de duidelijkste indicatie de vondst van weefgewichten en spinschijfjes, meestal doorboorde ronde schijfjes, vooral gemaakt uit gerecupereerde aardewerkscherven of dakpanfragmenten. F. Vermeulen argumenteert dat het vermoedelijk eerder een kleinschalige huisnijverheid betrof die diende voor eigen gebruik en die waarschijnlijk een seizoenaal karakter had 1703. Kenmerkende ateliers of weefhutten zijn tot nu toe zelden herkend. Aan de zuidwestelijke rand van Tienen werd een hutkom aangetroffen met een kuiltje dat mogelijk de verankering van een weefgetouw bevatte 1704. Een zeldzame keer werd ook een metalen kaarde ontdekt, zoals in Hofstade 1705. Wild publiceerde een standaardwerk voor textielproductie in de noordelijke Romeinse provincies 1706.

GLASPRODUCTIE In de Romeinse tijd werd ruw glas geproduceerd in een aantal primaire workshops. Dit ruw glas werd dan in brokken of klompen geëxporteerd naar secundaire ateliers in alle provincies van het Romeinse Rijk, waar de glazen voorwerpen zelf werden gemaakt 1707. Tot voor kort was men het erover eens dat ruw glas tot de 3de eeuw n.Chr. uitsluitend in primaire ateliers in Egypte kon worden geproduceerd 1708. Recent onderzoek, onder andere van glas uit de Tiense workshop, bevestigt het vermoeden dat er toch een kleinere primaire productieplaats van ruw glas moet geweest zijn in Oost-

Vanderhoeven et al. 2002b.

Debecker 2004.

1698 Vanhoutte 2007a.

1699 Gralfs 1994, 44.

1700 Martens et al. 2006.

1701 Vanhoutte 2009.

1702 Vanhoutte 2009.

1703 Vermeulen 1992a.

1704 Pers. meded. Marleen Martens.

1705 Thoen 1999a.

1706 Wild 1970.

1707 Foy et al. 2000.

1708 Brill 1988, 1999; Freestone 2000; Freestone et al. 2000; Picon & Vichy 2003.

1696 1697

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 159 van 275

of Noordwest-Europa 1709. Dit onderzoek werd gevoerd door een vergelijking van de aanwezigheid van neodymium en strontium isotopen in het aangetroffen Romeins glas.

Als we het hebben over Romeinse glasproductie in Vlaanderen hebben we het wel degelijk over de secundaire workshops waar men glazen voorwerpen maakte uit ruw glas, dat men importeerde. Over deze secundaire glasproductie in Vlaanderen is amper iets gekend. Tienen is de enige site waar tot nog toe waarschijnlijk restanten van een glasoven aan het licht zijn gekomen. Of het effectief om een glasoven gaat is nog niet met volle zekerheid uitgemaakt door specialisten uit binnen- en buitenland.

De restanten van de Tiense oven worden gedateerd in de 2de eeuw 1710. In de pyroclastische ateliers van de Spikdorenstraat in Tienen werd ook productieafval van glas gevonden 1711. Ook andere sites leverden glasproductieafval op, zoals Rumst 1712 en Tongeren 1713. Onze streken worden in het kader van glasproductie vermeld in de overzichtsstudie van Van Geesbergen 1714.

AMBACHTELIJKE ACTIVITEITEN MET DIERLIJKE GRONDSTOFFEN (BEEN-, HOORN-, GEWEI-, IVOOR- BEWERKING, LIJM- EN BEENDERVETWINNING, LEDERBEWERKING) Eén van de revelaties van het recente zoöarcheologisch onderzoek is de wijze en de schaal waarop de vervaardiging van secundaire dierlijke produkten als mergolie, beendervet, beenderlijm, benen voorwerpen, hoorn en huiden in de Romeinse tijd werd georganiseerd 1715. Op dit gebied zijn ook voor Vlaanderen onderzoeken te melden, met name voor de vicus van Tienen 1716 en de stad Tongeren1717.

Structuren die in verband kunnen gebracht worden met de verwerking van dierlijke grondstoffen, zoals de leerlooierij van Liberchies 1718, werden in Vlaanderen nog niet teruggevonden. Wel wijzen verschillende vondsten in Tongeren1719, en mogelijk ook in Kortrijk 1720 en in Tienen 1721, op een leerlooierij. In Tongeren 1722 en Tienen1723 kwamen sporen van de productie van benen artefacten aan het licht. Ook in het castellum van Oudenburg wijzen de vondsten van afgewerkte producten, halffabrikaten en afvalproducten op artisanaat met dierlijke grondstoffen: zowel been, hoorn als gewei werd bewerkt. De verwerking van de huiden van runderen, paarden en schapen/geiten tot leer moet eveneens belangrijk zijn geweest, naast de bewerking van pelzen van een aantal dieren. Ook de veren van vogels werden vermoedelijk in het artisanaat gebruikt 1724.

ANDERE De gesofisticeerde bouw van Romeinse waterputten, de constructiewijze van bepaalde huisconstructies, de ingenieuze bekisting van bv. de Claudische kelder in Kruishoutem-Kapellekouter tonen een hoog niveau van houtbewerking aan 1725. Voor een bespreking van alle facetten van Romeinse houtbewerking kan men terecht bij Ulrich 1726. Volgens H. Thoen waren de noord-Gallische

Ganio et al. 2012.

Martens et al. 2006; Cosyns et al. 2006b.

1711 Martens et al. 2006.

1712 Sevenants & Cosyns 2006.

1713 Van Rechem & Vynckier 2006.

1714 Van Geesbergen 1999.

1715 Stokes 2000; Dobney 2001.

1716 Ervynck & Vanderhoeven 1998; Vanderhoeven et al. 2001; Martens et al. 2006.

1717 Ervynck & Vanderhoeven 1998; Vanderhoeven & Ervynck 2007.

1718 Dewert 2006; Pigière & Ervynck 2006.

1719 Vanderhoeven & Ervynck 2007.

1720 Gautier et al. 2007.

1721 Martens et al. 2006.

1722 Daniëls 2001.

1723 Ervynck & Vanderhoeven 1998.

1724 Fret 2006; Vanhoutte et al. 2009a.

1725 Vermeulen 1992a.

1726 Ulrich 2007.

1709 1710

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 160 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

provincies ook betrokken in de productie en handel van regionaal gebrouwen bier 1727. Volgens de antieke auteurs Strabo en Martialis waren onze kustvolkeren verder nog gespecialiseerd in het kweken van varkens en stonden onze streken bekend om hun ‘Menapische hespen’. In de vicus van Tienen (Zijdelingsestraat) kwamen sporen van het roken van hammen aan het licht 1728. Ook bij de zoogdierresten uit het laatromeinse castellum van Oudenburg suggereren het voorkomen van enkel de schouderbladen van rund in bepaalde contexten de grootschalige aanmaak van schouderhammen.

Of het zouten en roken van de voorhammen in het kamp zelf gebeurde of dat deze vleesproducten van op afstand werden aangevoerd, is niet duidelijk 1729.

7.2.3 Handel A. VANDERHOEVEN EN S. VANHOUTTE Het is genoegzaam bekend dat de inlijving van onze gewesten in het Romeinse Rijk onze streken opnam in een Imperiumwijd verbreid informatie- en handelsnetwerk. Daar het in de oudheid niet de gewoonte was dat producenten, handelaars en consumenten of de overheid systematisch archieven met productie-, omzet- of verbruikscijfers bijhielden en nog minder dat ze daar gebruik van maakten om het economisch proces te beïnvloeden, zijn we voor de reconstructie van de antieke handel afhankelijk van indirecte informatie uit literaire, epigrafische, numismatische en archeologische bronnen. De vermeldingen in literaire bronnen die op onze streken betrekking hebben zijn van anecdotische aard (bv. de Menapische hammen bij Martialis, Ep. XIII, 54 en het Edictum Diocletiani IV, 8 en de ganzen van de Morini), maar belichten aspecten die op geen enkele andere wijze bekend kunnen geraken. Papyri, die vaak wel een documentaire waarde op het gebied van het economische leven kunnen hebben, blijven tot Egypte beperkt, en kunnen maar indirect aangewend worden om in het bedrijfsleven van onze streken inzicht te verwerven 1730. Het toeval wil dat in het nabije Nederland een rijk bestand aan opschriften, die direct op handelsactiviteiten betrekking hebben, bewaard is gebleven. Het betreft een verzameling altaren, veelal door handelaren in diverse producten aan de godin Nehalennia gewijd 1731.

Munten zijn in principe nauw met handelspraktijken verbonden, maar dienen voor de oudheid met omzichtigheid gebruikt te worden, daar ze ook in rituele contexten een belangrijke rol hebben gespeeld1732. Tot slot is er het archeologische materiaal zelf, dat door zijn omvang goede mogelijkheden biedt om het antieke handelssysteem te bestuderen, op voorwaarde dat de vondsten door zorgvuldige opgraving goed in de tijd en in de ruimte verankerd zijn en tot statistische data verwerkt kunnen worden. Een algemene, eerder historisch georiënteerde introductie op het antieke handelswezen, die deels ook op onze streken betrekking heeft, kan men vinden bij Jacobsen 1733.

Daarin speelt op de achtergrond de welhaast eeuwigdurende discussie tussen de zogenaamde modernisten en primitivisten, in de wereld van de historici en archeologen van de oudheid als het ware de tegenhanger van het debat tussen de zogenaamde formalisten en substantivisten in het studiedomein van de economische antropologie.

Algemene beschouwingen over de handel in onze streken in de Romeinse tijd kan men vinden in publicaties die voor het brede publiek geschreven zijn 1734. Ook in enkele regiostudies is de opname in het handelsnetwerk van het bestudeerd gebied bekeken, met name door Thoen voor het kustgebied1735 en door Vermeulen voor de regio tussen de Schelde en de Leie 1736. Deze bijdragen Thoen 1999a.

Ervynck & Vanderhoeven 1998.

1729 Vanhoutte et al. 2009a.

1730 Zie bv. Haalebos 1994 en Mees 2000, 2002.

1731 Stuart & Bogaers 2001.

1732 Parry & Bloch 1989; Aerts 2000.

1733 Jacobsen 1995.

1734 Faider-Feytmans 1949, 161-170; Van Doorselaer 1981b, 57 en 67-74; Thoen 1985; Nouwen 2006, 128-143.

1735 Thoen 1978a, 1987a.

1736 Vermeulen 1992a.

1727 1728

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 161 van 275

moeten het evenwel van bij elkaar gesprokkelde data hebben. Gespecialiseerde studies die zich tot doel stellen het handelssysteem in Romeins Vlaanderen en omstreken aan de hand van archeologische bronnen inzichtelijk te maken, zijn onbestaand.

Het enige waarover we op dit ogenblik beschikken zijn materiaalpublicaties of opgravingsverslagen die eerder terloops op aspecten van handel ingaan. Daarbij gaat het vrijwel uitsluitend om aardewerk en zijn inhoud. Zo wijdde Van Beek enkele beschouwingen aan de verspreiding van de Zuid-Gallische terra sigillata in de 1ste eeuw in het kustgebied1737. De verhandeling van andere soorten aardewerk naar dezelfde regio in de 3de eeuw komt ter sprake bij Thoen 1738. Gedachten over de verspreiding van aardewerkprodukties van Tongeren en Tienen vindt men terug bij Martens en Willems 1739 en over het 1ste eeuwse handelsnetwerk, waarlangs Tongeren aardewerk importeerde, bij Vanderhoeven et al. 1740.

Het is totnutoe vooral op basis van de studie van de terra sigillata dat uitspraken werden gedaan omtrent de handelsactiviteiten naar onze contreien. Twee substantiële artikels werden gewijd aan de verhandeling van terra sigillata naar onze streken in de 2de en 3de eeuw 1741. Uit de studie van de terra sigillata van de vicus van Kontich concludeerden Thoen en Verbeek dat de Romeinse economie duidelijk geconditioneerd werd door historisch-politieke gebeurtenissen 1742. Onderzoek in Noordelijk Vlaanderen van ensembles uit de late 2de en eerste helft van de 3de eeuw door De Clercq en Deschieter brachten de geografie van de sigillata-bevoorrading in die periode in beeld en stelt dat Rheinzabern de aanvoer toen volledig domineerde in deze regio 1743. Ook in Oudenburg werd, op gelijkaardige wijze als in Tongeren en Tienen, een begin gemaakt met de reconstructie van de handelsnetwerken waardoor het militaire Oudenburg in de 3de en 4de eeuw van aardewerk werd voorzien. Daaruit blijkt dat vermoedelijk vanaf het midden van de 3de eeuw de aanvoer vanuit Trier even belangrijk werd als die vanuit Rheinzabern. De Argonne- en de noord-Gallische sigillataproducties komen zich dan pas aanmelden 1744. Vooral de Argonne wordt vanaf de 4de eeuw de belangrijkste sigillataleverancier. Uit de studie van de sigillata maar ook van de andere importen in Oudenburg, blijkt duidelijk dat het fort op een doorgangsroute lag tussen Britannia en het continent, een positie waardoor de site veel voordelen en invloeden onderging. Toch bleef de lokale/regionale component steeds belangrijk 1745. Vanaf de latere 3de eeuw en doorheen de 4de eeuw werd de bevoorrading meer en meer gefocust op Noord-Frankrijk en Britannia 1746.

Verspreidingen van pottenbakkersstempels zijn een dankbare methode om afzetgebieden van diverse soorten aardewerkprodukties in kaart te brengen. Voor onze streken is dat gebeurd voor de dakpanstempels 1747 en wrijfschaalstempels 1748. De Beenhouwer reconstrueerde de toelevering van terracottastatuetten naar onze streken 1749. De studie van de amforen van nederzettingen toont de import van mediterrane voedingswaren aan 1750. Een bijzondere aardewerkcategorie, waaraan recent nogal wat aandacht werd besteed, zijn de ceramische zoutcontainers, die samen met de zoutpijlers onder de naam ‘briquetage’ bekend staan 1751. Op heel wat sites langs de Rijn en in het hinterland Van Beek 1983.

Thoen 1981, 1987a, 76-80.

1739 Martens & Willems 2002.

1740 Vanderhoeven et al. 2007c.

1741 Raepsaet 1987; Raepsaet & Raepsaet-Charlier 1988.

1742 Thoen & Verbeek 2005.

1743 De Clercq & Deschieter 2002.

1744 Vanhoutte et al. in druk.

1745 Vanhoutte et al. in druk.

1746 Vanhoutte et al. 2009a.

1747 De Poorter & Claeys 1989.

1748 Vanderhoeven 1980.

1749 De Beenhouwer 2005.

1750 Monsieur 1995, 1998, 1999, 2001, 2003a-b, 2006; Monsieur et al. 2007.

1751 Van den Broeke 1996.

1737 1738

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 162 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

illustreren de talrijke vondsten van fragmenten van specifiek aardewerk waarin het zout werd vervoerd, de bloeiende handel in zout 1752. De vele duizenden fragmenten van ceramische zoutcontainers aangetroffen in één context op het Grijpenveld te Tienen zijn een opmerkelijk voorbeeld 1753. De studie van de handel in zout en zoutproducten zoals vissaus in Noord-Gallië en neder-Germanië heeft bovendien het voordeel dat nog andere informatiebronnen beschikbaar zijn, met name opschriften 1754. Regionaal vervaardigde aardewerkgroepen waarvan de verspreiding al dan niet zijdelings in studies besproken werd, zijn verder de zgn. Scheldevallei-amforen 1755 en Lowlands Ware 1756. Bij de mediterrane amforen, zoutcontainers, Scheldevallei-amforen en vermoedelijk ook de Lowlands Ware gaat het niet zozeer om het aardewerk zelf, maar om zijn inhoud die verhandeld werd.

Voor de mediterrane amforen en voor de zoutcontainers is die bekend, voor de regionaal vervaardigde ceramische containers heeft men het raden naar hun oorspronkelijke inhoud. De bovenstaande studies gaan uit van vondstmateriaal uit één nederzetting of regio.

Daarnaast kan men ook internationale studies aanwijzen, waarin bepaalde aardewerkcategorieën uit een ruim gebied worden bestudeerd, en waarin gekende vindplaatsen uit onze streken ook opgenomen worden. Te denken valt aan de studies van diverse producties van terra sigillata 1757, Keuls 1758 en Triers aardewerk 1759.

Naast deze diversiteit aan aardewerkstudies heeft men totnutoe maar een enkele maal oog gehad voor de herkomstbepaling en bijgevolg de verhandeling naar onze streken van veelal prestigieuze goederen in glas 1760 en metaal 1761.

Iets beter lijkt het dan weer gesteld met onze kennis van de handel in steen. Door de introductie van steenbouw is in de Romeinse tijd een uitgebreid exploitatie- en handelssysteem van natuursteen op gang gekomen. Tevoren bestond al een interregionale handel in stenen voorwerpen, waarvan de maalstenen wellicht het meest bekend zijn. Tufsteen zou als bouwmateriaal gebruikt zijn in het castellum van Oudenburg. Het noordelijk Eifelgebied (Andernach) wordt als herkomst aangegeven 1762.

Ook maalstenen uit tefriet of lavagesteente zijn uit het Eifelgebied afkomstig. Maalstenen vervaardigd uit arkosen en microconglomeraten komen dan weer uit Zuidelijk België (zie 6.4.15 en 7.2.2: natuursteenontginning). Doornikse kalksteen werd vooral gebruikt als bouwmateriaal (bv. de verdedigingsmuur en een gebouw uit het stenen fort van Oudenburg 1763) en voor het vervaardigen van mortel, maar ook als toeslag bij lokale ijzerwinning 1764. Voor de kustvlakte kan gewezen worden op de import van veldstenen, glauconiethoudende zandsteen van het Paniseliaan uit de aangrenzende zandstreek, die onder andere werd gebruikt in de wegenaanleg. IJzerhoudende zandsteen voor de metaalnijverheid werd dan weer ingevoerd vanuit Noord-Frankrijk of de Vlaamse Ardennen. In de civitas Tungrorum valt Tongeren als civitashoofdplaats op door zijn diversiteit aan regionaal gewonnen en geïmporteerde natuursteen. Dat kon enkele jaren geleden indirect uit een studie van de stenen

Van den Broeke 1996.

Martens 2007b, 151; Martens et al. 2002b.

1754 CIL XI, 390 en 391; Thoen 1978a, 84-85; Van Beek 1983, 7 en 9; Vanvinckenroye 1994b; Raepsaet-Charlier 1995; Stuart & Bogaers 2001, 35-36 en Katalog A1, A26, A49 en B1.

1755 Van der Werff et al. 1997.

1756 De Clercq & Degryse 2008.

1757 Oxé et al. 2000; Delage 1998.

1758 Oenbrink 1998.

1759 Künzl 1997.

1760 Cosyns et al. 2005.

1761 Faider-Feytmans 1979a.

1762 Mertens & Van Impe 1971; Thoen 1978a, 125.

1763 Zie Vanhoutte 2007a.

1764 Thoen 1978a, 126.

1752 1753

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 163 van 275

bouwmaterialen van de Limburgse monumenten aangetoond worden. Het valt op hoeveel soorten materiaal uit de Romeinse tijd in de historische monumenten rondom Tongeren herwerkt zijn 1765.

Specifiek voor Vlaanderen is zijn ligging in het achterland van de limes. Vanuit dit gebied werden zeker grote hoeveelheden goederen voor het leger betrokken. Op dit ogenblik maakt een Nederlands onderzoeksproject de balans op van vraag en aanbod voor een afgebakende periode in een gedeelte van het grensgebied (A sustainable frontier? The establishment of the Roman frontier in the Rhine delta). We mogen verwachten dat de conclusies van dit onderzoek onze kijk op de rol van onze gewesten in de interregionale handel met deze regio zal beïnvloeden.

Aangezien een toenemende mobiliteit en transactie van goederen een wezenskenmerk van de Romeinse periode in ons land is, is een grondige evaluatie van het toenmalige handelssysteem meer dan gewenst. Daarvoor is op de eerste plaats nood aan basisinformatie als: -

materiaalcorpora van goed in ruimte en tijd gesitueerde vondsten; herkomstbepalingen; verspreidingskaarten; een verzameling en evaluatie van het beschikbare historische materiaal; een contextanalyse van de muntvondsten, ter voorbereiding van een evaluatie van het muntgebruik; - een evaluatie van de infrastructuur met inschatting van de mogelijkheden van respectievelijk landen waterwegen.

Pas daarna kan met vrucht werk gemaakt worden van een reconstructie en verklaring van de handelspatronen in onze provincie. Men kan dit vanuit verschillende theoretische standpunten aanpakken. Hoofdzaak is dat men expliciet maakt of men het Gallo-Romeinse transactiesysteem als sociaal ingebed, als een louter economisch handelen of nog anderszins beschouwt.

7.3 RELIGIE M. MARTENS EN S. VANHOUTTE De verovering van onze gebieden en de daaropvolgende geleidelijke reorganisatie van de maatschappij hadden zeker ook een impact op de geloofsbeleving van de autochtone bevolking. De bewoners van de stad, de vici, de villae en de boerderijen op het platteland hadden hun systeem van ideeën over de metafysische wereld van voorouders, geesten en goden. Het is dit systeem van overtuigingen en waarden, dat door elk individu anders beleefd en ingevuld werd, dat we hier willen benaderen onder de hoofding van Gallo-Romeinse religie. Hoe deze mensen nieuwe invloeden uit de Romeinse wereld verzoenden met hun traditionele opvattingen is een moeilijk te beantwoorden vraag. Aan de religie van de Gallo-Romeinen in onze gebieden werd in het verleden nauwelijks aandacht besteed. Buiten de publicatie van opgegraven tempels en godenbeeldjes was er tot nog toe weinig aandacht voor religie in Vlaanderen 1766. Er zijn bovendien weinig gegevens ter beschikking omwille van een algemene achterstand in het onderzoek. Aan de grondslag van deze achterstand ligt een aantal oorzaken.

Ten eerste zijn er weinig cultusplaatsen opgegraven. Bovendien zijn de onderzochte cultusplaatsen meestal maar gedeeltelijk opgegraven en vaak nog niet of amper bestudeerd. Verder zijn er voor onze regio geen synthesestudies beschikbaar. Het grondgebied van Vlaanderen komt wel aan bod in een aantal bijzonder interessante overzichten met betrekking tot één of meer aspecten van de GalloRomeinse religie 1767. Ten vierde werd in Vlaanderen pas de laatste jaren aandacht besteed aan de religieuze praktijken in en buiten cultusplaatsen. Over het algemeen heerste in Vlaanderen het theoretisch uitgangspunt dat de geloofs- en gevoelswereld niet te benaderen is vanuit de ons Dreesen et al. 2001.

Van Doorselaer 1977; Thoen 1999b.

1767 Cabuy 1991; Derks 1998; Scheid 2006.

1765 1766

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 164 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

overgeleverde materiële cultuur. De laatste decennia kwam hier verandering in onder invloed van buitenlandse publicaties rond het onderwerp 1768. Ook de schaalvergroting van het archeologisch onderzoek in Vlaanderen ten gevolge van een algemenere toepassing van de principes van het Verdrag van Malta, was één van de oorzaken van de mentaliteitsverandering. Net door de grootschaligheid van de sites vielen bepaalde archeologische sporen en contexten door hun aard en samenstelling al tijdens de opgravingen op. De ontdekking van rituele deposities 1769 en een Mithrastempel met een reeks offerkuilen in de zuidwestelijke periferie van de vicus van Tienen1770 lieten toe de buitenlandse inzichten met betrekking tot rituelen te toetsen aan eigen bevindingen en onderzoek.

Over rituele handelingen en de betekenis hiervan voor een analyse van specifieke cultusgemeenschappen kunnen we veel leren door het tot in detail analyseren van de cultusplaatsen en van de bijhorende rituele contexten met hun materiële cultuur. Binnen de context van dit hoofdstuk kan dit maar op een oppervlakkige manier. Vooreerst worden de epigrafische bronnen die meer leren over het onderwerp besproken. Vervolgens maken we een korte schets van de tempels en cultusplaatsen met hun eventuele rituele deposities en hun regionale verscheidenheid. Daarna bekijken we de overblijfselen van rituele activiteiten buiten de cultusplaatsen. Een belangrijke bron voor deze analyse is het onderzoek van de terracottabeeldjes en hun contexten in het kader van het doctoraat van J. De Beenhouwer. Dit werk leverde uitzonderlijke informatie op over rituele deposities binnen en buiten cultusplaatsen 1771. Naast godenbeeldjes zijn er andere vormen van materiële cultuur van belang voor de studie van religie in onze gebieden. Een goed voorbeeld hiervan is het recent onderzoek van de vuurbokken 1772. Vroeger werd aangenomen dat het fenomeen van de vuurbokken een betekenisloze doorleving van pre-Romeinse tradities betrof zonder veel iconografische of religieuze waarde 1773. Nu wordt echter aangenomen dat deze voorwerpen regionale religie-gebonden betekenissen hadden waarin diervoorstellingen zoals bv. everzwijnen figureerden 1774.

Ondanks het gebrek aan algemeen diepgaand onderzoek betreffende dit onderwerp is het door het samenbrengen van alle beschikbare informatie toch mogelijk voorzichtige uitspraken te doen over de geloofsbeleving van de Gallo-Romeinen in onze gebieden en het potentieel van toekomstig onderzoek.

ONDERZOEK VAN EPIGRAFISCHE BRONNEN Belangrijke informatie over geloofsbeleving van de bevolking in onze gebieden komt uit de studie van de inscripties. Deze werden voor de provincie Germania Inferior samengebracht en besproken door verschillende onderzoekers 1775. Informatie uit epigrafische bronnen is vanzelfsprekend complementair aan informatie die we verkrijgen door het archeologisch onderzoek van cultusplaatsen en hun materiële cultuur. Beide hebben hun beperkingen door het feit dat hun ontdekking berust op toeval en dat zij maar een beperkt deel van de religieuze praktijken in kaart kunnen brengen.

De opschriften vertellen ons meer over welke goden vereerd werden in onze gebieden, door wie en op welke plaatsen. In de bovenvermelde studies wordt veel aandacht besteed aan de dedicanten van de opschriften. Waren het militairen, Romeinse burgers, van autochtone oorsprong of niet, autochtone inwoners zonder Romeinse burgerrechten, of voorbijgangers? Zo kan er ook een beeld geschetst worden van welke bevolkingsgroepen op welke plaatsen bij voorkeur een bepaalde godheid aanbaden.

Roymans 1990; Hill 1995; Clarke 1997; Derks 1998; Fauduet 1993; Fulford 2001.

Martens & Vanderhoeven 1999; Martens et al. 2002a.

1770 Martens 2004a, 2007a.

1771 De Beenhouwer 2005.

1772 De Clercq 2007.

1773 Bourgeois 1983.

1774 De Clercq 2007.

1775 Derks 1998; Scheid 2006.

1768 1769

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 165 van 275

In de Civitas Tungrorum werden 32 opschriften aangetroffen met de vermelding van 26 godheden, waarvan 4 goden van lokale oorsprong 1776. Ondanks het feit dat voor de Civitas Tungrorum geen echte hoofdcultus kon bepaald worden kunnen we toch vaststellen dat de cultus van Jupiter Optimus Maximus zeer goed vertegenwoordigd is. In Tongeren zelf worden de volgende godheden in opschriften vermeld: Iupiter Optimus Maximus en de Genius Municipii Tungrorum, Fortuna, Hercules Magusanus, Iuppiter Dolichenus, Hercules (?) en Volkanus. In Jeuk werden opschriften ontdekt waarop de god Hercules 4 maal en Alcmena één keer vermeld staat. In Sint-Huibrechts-Hern werd een opschrift aan Vihansa aangetroffen en in Vliermaal eentje met de vermelding van Iupiter Optimus Maximus. In Tienen is een votiefplaatje met Deus Invictus Mithras gevonden 1777. In vergelijking met de naburige civitates is het opvallend dat de Matrones in de opschriften volledig ontbreken.

Uit het onderzoek van Derks ‘Gods, Temples and Ritual Practices’ blijkt bovendien dat meer dan 2/3 van de opschriften 1778 afkomstig zijn van formuleringen in het kader van votiefpraktijken. Dit cijfer blijft consistent, of het nu gaat om militairen, Romeinse burgers of autochtonen, en eveneens voor alle godheden in de verschillende civitates of de individuele plaatsen. Dit betekent dat de praktijk van het votum een zeer belangrijke plaats innam binnen het religieuze leven van de Gallo-Romeinen in onze gebieden. Het votum is een soort van contract met de een godheid over het volbrengen van een specifieke wens tegen specifieke voorwaarden. Als de godheid de wens van de aanvrager inwilligde voerde deze het contract uit, in vele gevallen door het offeren van de overeengekomen goederen/dieren of het leveren van bepaalde diensten. Het einde van een succesvol contract werd besloten met een ‘schrijven’ in de vorm van een inscriptie op steen, brons, keramiek of wellicht ook op meer vergankelijke materialen. Van deze laatste formuleringen is het aantreffen van zegeldoosjes in offerkuilen in en buiten cultusplaatsen wellicht het bewijs. De standaardformulering Votum Solvit Libens Merito (VSLM) of ‘heeft zijn gelofte graag en met reden uitgevoerd’ betekend dan ook het einde van de reeks handelingen die het votum inhoudt 1779.

CULTUSPLAATSEN EN TEMPELS Derks omschrijft een cultusplaats als volgt: ‘Cultusplaatsen zijn plaatsen bedoeld voor het aanbidden van één of meerdere kosmologische krachten, afgescheiden van de profane wereld, waar de leden van een cultusgemeenschap regelmatig samenkomen om er hun persoonlijke of collectieve rituelen uit te voeren ten opzichte van een rituele focus.’

Er zijn verschillende categorieën van cultusplaatsen te onderkennen. Ten eerste zijn er de individuele tempels met hun temenos. Deze tempels kunnen van het Romeinse of van het Gallo-Romeinse type zijn. De Gallo-Romeinse tempels hebben een vierkante cella en zijn omgeven door een zuilengaanderij.

De tempels van het Romeinse type bestaan uit een cella, voorafgegaan door een voorhal met zuilen en bevinden zich op een podium, bereikbaar met trappen aan de voorzijde. Een derde mogelijkheid is een inheemse Gallo-Romeinse tempel zonder porticus. Tempels kunnen gelegen zijn in de stad of in de vici (Tongeren, Kontich, Grobbendonk, Velzeke, Tienen), maar ook buiten bewoonde kernen (Hofstade). In Grobbendonk kunnen we eerder spreken van een tempelcomplex, met verschillende tempels bij elkaar.

Naast cultusplaatsen met tempelgebouwen, werden in Vlaanderen ook enkele cultusplaatsen in openlucht aangetroffen met ceremoniële en rituele functie (Tienen, Wijnegem). Deze bestaan minimum uit een ruimte, omgeven door een gracht of wal. Op andere plaatsen werden ook deposities aangetroffen zonder enige vorm van ruimtelijke structuren (Wijshagen). Rituele natuurlijke plaatsen zoals bronnen, vennen, grotten of stenen werden in Vlaanderen nog niet aangetroffen.

Scheid 2006.

Scheid 2004.

1778 Derks 1998.

1779 Derks 1998.

1776 1777

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 166 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022



Tongeren

De enige plaats in Vlaanderen waar een tempel van het Romeinse type werd ontdekt, is Tongeren. Het is meteen ook de enige met zekerheid geïdentificeerde tempel van Tongeren. Het gebouw werd in de jaren 1960 met parallelle sleuven in kaart gebracht 1780. Van deze opgraving is nooit een eindverslag verschenen. Toch hebben velen er aandacht aan besteed, in het kader van onderzoek naar cultusplaatsen of tempelcomplexen1781. In de jaren 1990 werden de oude gegevens gedeeltelijk onderzocht en werd tevens een bijkomende sleuf aangelegd met als doel de bewaringstoestand van het niet in de jaren 1960 opgegraven bodemarchief na te gaan. Ook van dit onderzoek is op dit ogenblik nog geen rapport beschikbaar. Aan de Hasseltsetraat werd tijdens werken een monumentale podiumfundering van een andere vermoedelijke tempel verwijderd. De contouren daarvan werden zo goed als mogelijk door Mertens opgetekend 1782. 

Velzeke

In Velzeke werden twee Gallo-Romeinse tempels opgegraven, één in de oostelijke en één in de westelijke sector van de vicus 1783. De tempel in de oostelijke sector was waarschijnlijk in gebruik van het laatste kwart van de 2de eeuw en in de 3de eeuw tot aan de eindfase van de site. Bij deze tempel werd in een ondiepe kuil één beeldje gevonden, van een staande Fortuna, samen met een bronzen armband en enkele dierenbeenderen. Verder onderzoek van de omgeving van deze tempel zou meer gegevens over de cultus en rituele activiteiten aan het licht kunnen brengen 1784.

De westelijke tempel werd aangelegd in de post-Flavische tijd en bleef in gebruik tot ongeveer 275 n.Chr. Bij deze tempel werden talrijke sporen van rituele activiteiten aangetroffen. In de 2de-eeuwse occupatielaag rond de tempel bevonden zich fragmenten van een terracottabeeldje van een paard en van een vrouw. De voortzetting van deze laag ten westen van de tempel leverde vooral fragmenten op van Venus en Nutrix. Ten oosten van deze tempel bevond zich een groep van kuilen met in de vulling vaak intact vaatwerk en voorwerpen die verwijzen naar de cultus van Mercurius, Jupiter en Mars. Deze complexe vergraving met op de bodem drie intacte maalstenen, bevatte verschillende fragmenten van terracottabeeldjes met de voorstellingen van Nutrix, Jupiter-Taranis, een buste en een paard.

Fragmenten van een leeuw of stier werden gevonden in een kuil ten zuiden van deze vergraving 1785. 

Kontich

In Kontich werd een Gallo-Romeinse omgangstempel aangetroffen in het centrum van de vicus 1786. In het oostelijk deel van de cella werd in een kuil een fragment van een Minervabeeldje gevonden. Deze kuil was door zijn vorm en ligging het spiegelbeeld van een funderingskuil voor een stenen sokkel in het westelijk deel van de cella. In een vondstrijke laag bij een paalspoor tussen de tempel en de zuidoostelijke afbakening van de temenos werd het hoofd van een Minervabeeldje aangetroffen.

Mogelijk gaat het om een fragment van hetzelfde beeldje dat in de cella werd gevonden. Fragmenten van een Venusbeeldje werden ontdekt in de archeologische laag ter hoogte van de noordwestelijke cellamuur 1787. Mogelijk wordt deze tempel voorafgegaan door een oudere fase in hout. 

Hofstade

De Gallo-Romeinse tempel van Hofstade werd aangelegd binnen een trapeziumvormige temenos 1788.

Het gaat om een Gallo-Romeinse tempel, die alleen uit een cella bestaat en dus geen zuilengaanderij Lesenne 1975, 62-63 en 66; Mertens 1977g; De Boe 1980a.

Cabuy 1991; Derks 1998; Fauduet 1993; Raepsaet-Charlier 2007; Trunk 1991; Van Doorselaer 1973.

1782 Mertens 1977g.

1783 Jamée 1972; Meex & Mertens 1972, 1973; Rogge 1994.

1784 De Beenhouwer 2005.

1785 De Beenhouwer 2005.

1786 Lauwers 1967, 1971a; Verbeeck 2001.

1787 De Beenhouwer 2001, 2005.

1788 De Laet 1951.

1780 1781

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 167 van 275

heeft. Dit is meteen de enige tempel van dit type in Vlaanderen. De tempel wordt gekenmerkt door twee bouwfasen. Volgens De Laet had de vernieling van het oudere heiligdom plaats kort voor het midden van de 1ste eeuw. De Beenhouwer toont echter, op basis van detailonderzoek van terracottabeeldjes, aan dat de brand en de heropbouw van de tempel van Hofstade moeten hebben plaatsgevonden in de loop van het vierde kwart van de 2de eeuw. Een aantal van de rituele deposities staat volgens De Beenhouwer in verband met de heropbouw van een nieuwe tempel. De grootste en meest talrijke fragmenten van terracottabeeldjes werden bijgezet als bouwoffer in een kuil (kuil 3) onder de cellamuur van de nieuwe tempel 1789. Ook 2 andere kuilstructuren werden aangelegd tussen twee bouwfasen van het tempelcomplex (contexten Hofstade 83, 84 en 85). De eerste (kuil 1) was aanzienlijk dieper en bevond zich buiten de temenos. Hij bevatte een groot aantal ongeschonden voorwerpen. Beide andere kuilen (2 en 3) bevonden zich binnen de temenos. De gelijktijdigheid van de drie structuren werd aangetoond door het onderzoek van de statuetten en het vaatwerk.

Inhoudelijk is er een verschil tussen de vullingen van de kuilen. Het meest frappant is de overvloed aan terra sigillata in kuilen 2 en 3 en de afwezigheid ervan in kuil 1 en onder de bevloering van de tempel.

Anderzijds bevatte kuil 1 vele bronzen voorwerpen, die opvallend afwezig waren in de andere kuilen.

Ook het aandeel van de terracotta’s was er beduidend groter. Het verschil tussen de kuilen is bijgevolg niet chronologisch, maar eerder een gevolg van een selectie van de voorwerpen per context. Het schaarse vaatwerk uit kuil 3 komt typologisch en chronologisch wel overeen met dat van kuilen 1 en 2. In dit licht kan ook de ligging van kuil 3 worden verklaard, die door de noord- en de westmuur van de cella wordt gesneden. Het aanleggen van offerkuilen met een welbepaalde inhoud in de fundering van gebouwen is een gekend fenomeen dat ook op andere plaatsen werd vastgesteld. Het is ook opmerkelijk dat de vulling van deze kuil bijna geen vaatwerk bevatte, maar wel bijna alle bronzen voorwerpen en vooral alle grote fragmenten van de statuetten van godinnen die duidelijk uit het afval geselecteerd werden 1790. 

Wijnegem

In Wijnegem werd een cultusplaats aangetroffen, bestaande uit een plaats omgeven door palenrijen, met zijdes van 30 tot 33 m, met een annex. De ingang bevindt zich in het midden van de zuidoostelijke zijde. Binnen de omheining werd een aantal kuilen aangetroffen. Uit deze kuilen en hun omgevingen werden in het totaal 43 munten, 9 bronzen armbanden en 8 fibulae ingezameld. Oorspronkelijk werd dit complex geïnterpreteerd als een veekraal 1791, maar het grote aantal bronzen voorwerpen zette andere onderzoekers aan tot een interpretatie als cultusplaats1792. De zgn. ‘cultus’armbanden vormden het onderwerp van een aparte publicatie 1793. 

Tienen

Aan de zuidwestelijke rand van de vicus van Tienen werd in de Augusteïsche periode een vierkant enclos aangelegd, omgeven door een gracht en waarschijnlijk ook een wal. Het vierkant had een zijde van ongeveer 40 m. De ingang bevond zich in de noordoostelijke zijde en was gericht op een weg en ook op het centrum van de vicus. In de noordelijke hoek van het enclos bevond zich een groot gebouw van het inheemse type. In de onderste laag van de gracht werden een aantal tanden van runderen teruggevonden. Deze zijn wellicht overblijfselen van runderschedels die op de bodem van de gracht begraven werden. In de gracht, aan weerszijde van de ingang, werden deposities van keramiek, waaronder een groot aantal gefragmenteerde zoutcontainers, Belgische bekers en kurkurnen aangetroffen. In deze depositie bevond zich ook een intaglio in glaspasta van Italische oorsprong, fragmenten van glazen armbanden en kralen, munten, een bronzen palmet en een groot aantal

De Beenhouwer 1996.

De Beenhouwer 2005.

1791 Cuyt 1983b.

1792 Slofstra & Van der Sanden 1987.

1793 Sas & Cuyt 2003.

1789 1790

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 168 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

schoennageltjes. Dit enclos wordt in verband gebracht met ceremonieën en rituelen voor de stichting van de vicus 1794.

Grootschalige noodopgravingen in de zuidwestelijke sector van de vicus van Tienen brachten een cultuscomplex voor de god Mithras aan het licht 1795. De ontdekking van de cultusplaats was een grote verrassing. Dit is het eerste mithraeum aangetroffen in de Benelux. Het gebouw werd in de 3de eeuw n.Chr. opgericht tussen de ambachtelijke zone en het zuidwestelijk grafveld van de vicus. Van het gebouw zelf blijft alleen de middenbeuk, die in de grond was uitgegraven, gespaard van erosie. Van de zijbeuken (zitbanken) bleven maar enkele paalkuilen bewaard. De belangrijkste plaats binnen de tempel is gelegen aan de noordwestelijke zijde, recht tegenover de ingang. Hier, waar de stierdodingsscène zich bevonden moet hebben, was een vloertje van 2 m op 2 m geconstrueerd in dakpannen en vierkante hypocausttegels. Onder dit vloertje bevond zich een kuil met een dolk, aardewerk en dierenbeen. De dolk en de overige inhoud van deze kuil hebben zeker een rituele betekenis, aangezien ze zich op de heiligste plaats in de tempel bevonden.

Naast de tempel lag een reeks kuilen met rituele vulling. Het hele complex was omgeven met een palissade. Op de kiezelweg voor het mithraeum werd een bronzen votiefplaatje aangetroffen met de inscriptie: D(eo) I(nvicto) M(ithrae) | Tullio Spuri [f of s?] | vslm.: ‘Aan de onoverwinnelijke god Mithras, Tullio (zoon of slaaf van) Spurius heeft zijn gelofte gaarne en met rede ingelost’.

De reeks kuilen naast de tempel was gevuld met overblijfselen van rituele activiteiten, vooral houtskool, aardewerk en dierenbeen. Al het aardewerk werd tot in detail gepuzzeld, zodat het aantal individuen nauwkeurig kon geteld worden. Er waren grote aantallen kannen, kookpotten, deksels en borden. Verrassend was ook het aantal wierookbranders van lokale makelij. Van de 107 was een groot deel aangetast door het branden van wierook. Minder onverwacht zijn de 12 olielampen, die vaak in mithraea worden aangetroffen. In het totaal werden ook 94 drinkbekers in metaalglansaardewerk ingezameld, de meeste afkomstig van ateliers in Trier. Deze bekers vormen het belangrijkste criterium om de rituelen in de 2de helft van de 3de eeuw te plaatsen. Naast het gewone aardewerk werden er ook speciaal voor de Mithrascultus gemaakte objecten aangetroffen. Het gaat om een lokaal geproduceerde geglazuurde krater met een medallion in de vorm van een Mithrasbuste, een deksel met leeuw, krater en slang, een krater in sigillata met op één handvat een slang en op het andere een leeuw en een groot slangenvat. Dit laatste vat is het enige van de honderden gekende vaten waarbij de slang functioneel is en niet zuiver decoratief.

Naast de keramiek werden in het totaal 14.000 dierenbeenderen opgegraven en bestudeerd 1796. Een gedetailleerd onderzoek van de beenderen, in combinatie met voorgaande observaties en interpretaties laten toe een hypothetische reconstructie te maken van de gebeurtenissen die plaatsvonden net voor het opvullen van de kuilen. De overblijfselen blijken het resultaat te zijn van een enorm feest of banket. De reconstructie van het minimum aantal individuen geeft aan dat er naast vissaus, minstens 3 vissen, 285 kippen, een aantal wilde vogels, een haas, 10 biggen, 14 lammeren en een hoeveelheid rundsvlees werden geserveerd. Deze totalen geven aan dat er ongeveer 285 personen konden aanwezig zijn op het banket. Het aantal bekers, borden en kookpotten lijkt dit aantal te bevestigen.

De aanwezigheid van enkele soorten dieren in de kuil duiden op een symbolische betekenis. De dierlijke overblijfselen verwijzen naar bepaalde cultushandelingen, maar ook naar de rituele feestmaaltijden die gehouden werden na de inwijdingsrituelen. Deze feestmaaltijden symboliseren de legendarische maaltijd van Mithras met de god Sol die op de meeste cultusvoorstellingen van Mithras met de stier afgebeeld wordt. De overblijfselen van ca. 285 kippen verwijzen wellicht naar offerrites maar ongetwijfeld werd het overgrote deel van de dieren daarna opgegeten. Gevogelte komt zeer vaak voor in rituele contexten en meestal ook bij mithraea. In dezelfde kuil werden ook de beenderen van Martens et al. 2002a.

Martens & Vanderhoeven 1999; Martens et al. 2004; Martens 2004a.

1796 Lentacker et al. 2004.

1794 1795

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 169 van 275

biggen en lammeren teruggevonden. Aan de hand van kaakbeenderen van deze lammeren kon men vaststellen op welke leeftijd de dieren geslacht waren. Zo hebben we afgeleid dat de vulling van deze specifieke kuil en dus het ritueel dat eraan voorafging, heeft plaatsgevonden rond eind juni. Deze datum komt goed overeen met één van de twee belangrijkste feesten van de cultus, namelijk de langste dag van het jaar of de midzomernacht. Aan de hand van het aardewerk kon het mithraeum gedateerd worden rond de tweede helft van de 3de eeuw n.Chr.

RITUELE DEPOSITIES Hieronder bespreken we een aantal opvallende archeologische sporen, waarvan de inhoud duidelijk in verband te brengen is met rituele activiteiten. Het is hier uiteraard niet de bedoeling om exhaustief te zijn. Een aantal van deze deposities staat mogelijk in verband met cultusplaatsen. Om de context van deze deposities beter te kunnen bepalen is verder onderzoek van hun nabije omgeving meestal aangewezen. In tegenstelling tot wat men in het verleden vaak veronderstelde kunnen rituele deposities ook worden aangetroffen buiten cultusplaatsen, in of aan de rand van woonzones. Dit is bijvoorbeeld het geval voor de zuidwestelijke periferie van de vicus van Tienen 1797. Onderzoek van J. De Beenhouwer naar de plaatsen waar terracotta statuetten voorkomen heeft ook uitgewezen dat deze vaak in ambachtelijke zones worden begraven. Dit is het geval voor Tienen, Tongeren, Destelbergen (Eenbeekheide), Harelbeke (Halleberg), Merendree (Molenkouter) en in het castellum Oudenburg. Een verder onderzoek naar de samenstelling van rituele deposities dringt zich ook hier op. 

Asse

Te Asse (Kalkoven) werd een grote kuil, met een vulling die duidelijk met rituele handelingen kan geassocieerd worden, gedeeltelijk opgegraven tussen 1982 en 1986 1798. Naast grote hoeveelheden aardewerk, bouwafval en dierenbeenderen werden ook voorwerpen die eenduidig in de rituele sfeer te situeren zijn aangetroffen: statuetten in terracotta, rookkelken, een bronzen statuette van een bok en een beeldje in vertind messing dat een paard voorstelt. Uit de refitting van de statuetten bleek dat scherven van uiteenlopende niveaus aan elkaar konden worden gepast. Dit bevestigt de homogeniteit van de kuilvulling. Blijkbaar werd deze kuil na het eerste kwart van de 3de eeuw op korte tijd gevuld met bouwpuin van een vernield gebouw en voorwerpen die verwijzen naar de cultus. In totaal werden 232 fragmenten van terracottabeeldjes ingezameld, waarvan wij er 45 aan series konden toeschrijven.

De terracotta’s bestaan voor het overgrote deel uit paardenvoorstellingen. Daarnaast komen fragmenten voor van minstens twee cavaleristen, een groep van een man tussen twee paarden, drie Venusbeeldjes en een zittende hond. Van de bouwmaterialen en de beenderen werd niets bewaard.

Algemeen beslaat het materiaal een periode van het einde van de 1ste eeuw tot het begin van de 3de eeuw. Hoewel het duidelijk is dat deze kuil in verband staat met rituele activiteiten is het niet duidelijk of ze bij een cultusplaats hoort of er onderdeel van uitmaakt. Verder onderzoek in de omgeving zou toelaten deze vondst beter te kaderen. Het bouwpuin in de kuil zou kunnen wijzen op de aanwezigheid van een tempel in de buurt.

In de directe omgeving van deze kuil werden in lange uitbraaksporen, samen met andere vondsten, een ring in bergkristal met de voorstelling van de god Bonus Eventus, een ketting van loden zonnewieltjes en een fragment van een terracottastatuette met de voorstelling van een nutrix teruggevonden. In de nabijheid werd buiten context tevens een karikaturaal hoofdje gevonden van een oude man. 

Harelbeke

Te Harelbeke (Halleberg) werd een grote kuil aangesneden met voorwerpen die onmiskenbaar thuishoren in de cultussfeer. De voorwerpen zijn te dateren van de Flavische tijd tot het begin van de 3de eeuw. Uit deze context beschreef De Beenhouwer in totaal 201 terracottafragmenten, waarvan er 95 aan een serie konden worden toegeschreven. Veruit het grootste aantal van deze beeldjes (92 1797 1798

Martens et al. 2002a; Martens 2007a.

De Beenhouwer 2005.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 170 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

fragmenten) is afkomstig van voorstellingen van Venus. Verder werden ook hier 29 fragmenten ingezameld van paardenbeeldjes en één cavalerist. Daarnaast komen voorstellingen voor van Minerva, Nutrix, Cybele, Juno, Diana, een doorntrekker, een vrouwenbuste, een zittende man met konijnen, een zittende hond, een stier, een haan en een duif. Door het ontbreken van gegevens over de vorm en de kenmerken van de kuil en de vulling is het vooralsnog moeilijk deze context beter te interpreteren.

Verder onderzoek is zeker nodig om de aard en functie van deze Gallo-Romeinse site te leren kennen.

Mogelijk is in de nabije omgeving van de kuilen een tempel aanwezig, die functioneerde in de periode die correspondeert met het chronologisch interval van archaeologica uit de kuilvulling: voor Harelbeke valt dit in een periode tussen 70 en 220 n.Chr. 1799 De statuettes van Harelbeke-Stasegem werden samen aangetroffen met een 400-tal bekertjes 1800. 

Elewijt

Op de plaats ‘Se Steentjes’ in Elewijt wijzen zowel talrijke kuilen met rituele inhoud, als de toevallige vondst in 1933 van een fragment van een levensgroot bronzen beeld, een stenen paardenkop en een brokstuk van een getorste witmarmeren zuil, op de aanwezigheid van een cultusplaats 1801. De terreinen zijn zwaar beschadigd door zandwinningswerken op verschillende tijdstippen in de 20ste eeuw. Verschillende vondstmeldingen van statuetten zijn dan ook slecht gedocumenteerd. Het gaat grotendeels om dezelfde thema’s en series als diegene die opgegraven werden in de kuil die tussen 1982 en 1986 werd opgegraven in Asse. Naast de vele paardenbeeldjes werden ook hier fragmenten gevonden van een cavalerist, een Venusbeeldje, een zittende hond, een groep van een man tussen twee paarden en een buste. Over een andere vondst in 1955 met fragmenten van zeven paardenbeeldjes zijn wij beter ingelicht. Tijdens de opgravingen door J. Mertens op dezelfde vindplaats, werd in 1951 een pootfragment gevonden van een paardenbeeldje. Het kuiltje behoort tot een belangrijk geheel van ‘afvalkuilen’ dat bij de opgravingen van Mertens in kaart werd gebracht. Het is daarom van belang na te gaan wat de precieze aard is van deze structuren die archaeologica bevatten uit de tweede helft van de 1ste eeuw en de volledige 2de eeuw. De grootste concentratie afvalkuilen bevond zich aan de oostzijde van het opgravingsvlak, grenzend aan het perceel waar eerder kuilen met terracotta’s waren aangetroffen.

Twee grote kuilstructuren vertonen grote overeenkomsten. De vulling bestaat uit een vette organische zwarte grond. Zij bevatten zowel gewoon aardewerk als luxevaatwerk dat zich chronologisch uitspreidt over de tweede helft van de 1ste eeuw en de volledige 2de eeuw. In de aanzet van de eerste kuilstructuur bevonden zich architectuurfragmenten zoals pannen en kalkzandsteen. In de tweede kuilstructuur bevonden zich dierenbeenderen van rund, everzwijn, kip, schaap en hond en enkele ijzeren nagels. Het zand op de bodem van de kuil was rood verbrand, waaruit kan besloten worden dat vuur werd gestookt in de kuil, of dat er brandend afval ingeworpen was. Deze kenmerken zijn ook terug te vinden in andere kuilen, verspreid over het terrein. De depots vertonen onderling verschillen door het voorkomen van brandsporen op de wanden van de kuil en de aanwezigheid van dierenbeenderen, bouwmateriaal of technisch vaatwerk 1802. 

Kruishoutem

In Kruishoutem werd de fundering van een altaar en een aantal bronzen statuetten teruggevonden1803. In een kuil met donkere organische vulling en volledig vaatwerk werd ook een terracottabeeldje van een duif aangetroffen. De vondst hoort thuis op het einde van de 2de of het begin van de 3de eeuw 1804.

De Beenhouwer 2005.

Despriet 1975, 1979d; Matton & Ferfers 1993.

1801 De Beenhouwer 2005.

1802 Mertens 1954.

1803 Vermeulen 1992a.

1804 De Beenhouwer 2005.

1799 1800

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 171 van 275

8

ROMANISATIE

W. DE CLERCQ

8.1 INLEIDING Het begrip ‘romanisatie’ is sinds zijn ontstaan rond 1900 onderhevig geweest aan een bijna constante herdefiniëring en kritiek 1805 en wordt als een paradigma beschouwd 1806. Sinds de jaren 1980 is het onder invloed van de postkoloniale discoursanalyse duidelijk geworden dat de term te zwaar beladen was door koloniale visies. Dit leidde tot de herdefiniëring van het concept, waarbij er uit de sociologie en culturele antropologie geputte nieuwe invullingen toegepast werden enerzijds, terwijl anderzijds uit Angelsaksische hoek een kritische stroming uiteindelijk eind de jaren 1990 voorstelde om de term af te schaffen. Nochtans kan het romanisatiebegrip ook gezien worden als een interessant wetenschappelijk onderzoekskader en een boeiend instrument voor sociale analyse als belangrijkste doelstelling van de historische wetenschap die de archeologie is. Romanisatie heeft immers betrekking op dynamische processen van situationeel en regionaal bepaalde sociale, culturele, religieuze en economische transformaties op het niveau van het individu en de gemeenschap in een kader dat door Rome werd mede vormgegeven in de door haar veroverde gebieden. In die zin kan romanisatie gelden als de belangrijkste onderzoeksvraagstelling in de provinciaal-Romeinse archeologie.

Opvallend is dat de discussie m.b.t. tot de betekenis en bruikbaarheid van het concept romanisatie vaak loopt langs dezelfde breuklijn die historici en archeologen verdelen: een verschil in interpretatie als gevolg van de aard van de bestudeerde bronnen. Op basis van tekstbronnen (antieke auteurs, epigrafie, onomastiek,…) meestal een product van de Romeinse elite, wordt vaker een interpretatie naar voor geschoven waarin een actieve rol aan Rome wordt toegekend en waarin romanisatie als een politiek, cultureel en institutioneel unificerend proces wordt beschouwd dat het Imperium Romanum vorm gaf. Uit de archeologie daarentegen, die vaak werkt met de dagdagelijkse materiële resten van lokale of regionale gemeenschappen, groeide er eerder een omgekeerde tendens met meer aandacht voor de lokale verschillen en de grote inbreng vanuit de veroverde gebieden. Dit leidde tot verschillen in historiografie en de integratie van beide discours is zeldzaam en moeizaam. Dat er veranderingen plaats vinden in de provincies en dat die ingrijpend konden zijn tot op het vlak van het individu en zijn sociaal-culturele identiteit wordt door niemand gecontesteerd. Hoe we ze echter moeten interpreteren, wat de stimuli en gevolgen waren, en hoe we dit kunnen begrijpen en vertalen uit de materiële dataset die de archeologie aanreikt en uit de geschreven informatie die de antieke tekstbronnen verschaffen, blijft het voorwerp van een boeiend en wellicht eeuwigdurend debat dat steeds deels bepaald zal blijven door de tijdsgeest waarin we ons als onderzoeker zelf bevinden. De studie van Romanisatie dient o.i. dan ook vooral als descriptief en analytisch onderzoeksinstrument voor sociale analyse in historische en archeologische context gezien te worden, eerder dan als verklaringsmodel an sich.

1805 1806

Freeman 1997a; Hingley 2005; Schörner 2005a.

Le Roux 2004, 2006.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 172 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

8.2 EEN BONDIGE HISTORIOGRAFIE VAN HET ROMANISATIEPARADIGMA 8.2.1 ‘Nos ancêtres les Gaulois’. Het ontstaan van een normatief en koloniaal geïnspireerd romanisatieconcept De term romanisatie ontstond vrijwel samen met West-Europese archeologiebeoefening in de late 19de en vroege 20ste eeuw. Onderzoekers als Mommsen 1807 en wat later Haverfield 1808 en Jullian1809 introduceerden met het begrip Roma-nisatie en het onderscheid tussen ‘Romeins’ en ‘Inheems’ meteen ook de dichotomie en paradox die aan de basis ligt van de latere kritiek op de term. Ze bekeken de Romeinse provincies, net zoals de antieke auteurs, vooral in het licht van de verovering van barbaarse territoria door een militair, sociaal, economisch en cultureel superieur Rome. De Romeinse legers brachten uit de sinds lang beschaafde Grieks-Romeinse wereld culturele waarden en hun materiële neerslag mee en bleven die gebruiken in de door hen veroverde gebieden die daarmee de facto ‘geromaniseerd’ werden. Een eigen culturele identiteit of agency van de onderworpen stammen was zo goed als onbestaande, alhoewel er in het denkpatroon van Haverfield wel plaats was voor een zeer embryonale vorm van contact, waarbij de onderontwikkelde inheemse volkeren sommige van deze beschaafde culturele aspecten overnamen. Dit teleologisch, evolutief en vooral normatief cultuurbeeld, waarbij in een traject van minimale interactie de bevolking van de door Rome veroverde gebieden evolueerden van het negatief naar het positief deel van een fictief beschavingsspectrum, dient natuurlijk begrepen worden in het contemporaine imperialistische en koloniale tijdskader van ‘Empire and Nationhood’, waarin de vorsers zichzelf bevonden 1810. De meeste West-Europese landen kenden rond 1900 en zeker tot ca. 1960 volop een territoriale en economische expansie in hun Afrikaanse en Aziatische kolonies en het destijds in al zijn aspecten hoogtij vierende koloniale beschavingsdiscours en de bijhorende beschavingsmissie wogen dan ook duidelijk zwaar door in het romanisatieconcept.

Bijna een eeuw later, onder invloed van socioloog Edward Said en de uit zijn werk gegroeide postkoloniale beweging, werd ook in de archeologie duidelijk dat de toenmalige invulling van het romanisatieconcept sterk ideologisch en koloniaal getint was 1811. Postkoloniale theorievorming en discoursanalyse, wellicht niet toevallig gestuwd vanuit de koloniaal zelf zwaar beladen Anglo-Saksische wereld, maakte duidelijk dat in het oudste romanisatieconcept op stereotypische en door aan de Westerse wereld gespiegelde archetypische culturele categorieën, zoals het bekende ‘nos ancêtres les Gaulois’, invulling werd gegeven aan een nieuw, naar Westers model gecreëerd cultureel beeld van de kolonies. Mutatis mutandis gebeurde dit dan ook in de historische en archeologische beeldvorming van de door Rome veroverde gebieden. In deze visie start en loopt de geschiedenis van de veroverde gebieden in feite gelijk met die van de verovering en de veroveraar.

Ironisch genoeg baseerden de historici zoals Mommsen zichzelf sterk op de Romeinse tekstbronnen, geschreven door enkele antieke auteurs zoals Caesar en Tacitus, aan wie net hetzelfde verwijt van koloniale discoursvoering kan gemaakt worden. Met hun romanisatieconcept reactiveerden ze dan ook zelf de facto het Romeinse imperialistische discours bijna 2000 jaar post datum! Ook sommige Romeinse auteurs schreven immers vanuit een opportunistische en imperialistische opzet, zeker ten tijde van het ontstaan en ontwikkelen van keizer Augustus’ programma van keizerlijke propaganda en civiliseringsdrang 1812. Enkele schaarse teksten zoals onder meer een vaak geciteerde passage uit Mommsen 1885.

Haverfield 1905.

1809 Jullian 1929.

1810 Freeman 1996, 1997b; Hingley 2005, 16; Schörner 2005b.

1811 Said 1978.

1812 MacMullen 2000.

1807 1808

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 173 van 275

Tacitus’ Agricola (21), lijken er inderdaad op te wijzen - zelfs wanneer we ze niet letterlijk lezen - dat in de vroeg-Romeinse tijd bij sommige politiek-militaire gezagsdragers een idee leefde van ‘koloniale’ beschavingspolitiek t.o.v. de ‘wilden’, of op zijn minst dat dit door Tacitus later zo gepercipieerd werd.

Maar er blijkt anderzijds ook uit dat daarbij de stimulatie en integratie in het Imperium van de lokale elite door aemulatio een belangrijk doch daarom niet steeds bewust gedirigeerd Romeins objectief vormde 1813, waarmee duidelijk wordt gemaakt dat aan de inheemse groepen ook een eigen agency werd toegekend.

8.2.2 ‘Becoming Roman’ (Woolf 1997). Romanisatie in een nieuw perspectief Vooral onder invloed van Martin Millet’s werk ‘The Romanization of Britain’ 1814, maar o.a. ook door Brandt en Slofstra’s ‘Roman and Native in the Low Countries’ 1815 werd de inheemse bevolking een grotere ‘visibiliteit’ toegekend in het romanisatieconcept. Millet ging uit van een niet bewust gestuurde romanisatiepolitiek van staatswege en kende een grote en actieve rol toe aan de locale elite die autonoom en door onderlinge emulatie tot de romanisering van Britannia leidde. Ondanks veel kritiek 1816, o.a. wegens te veel nadruk op de rol van de elite, het feit dat economie als centrale drijfveer in de maatschappij wordt gezien en een onderschatten van de rol van de Romeinse staat, ligt de verdienste van Millets werk duidelijk in het toekennen van een actieve rol aan de inheemse volkeren zelf. Deze trend zette zich verder o.a. in het werk Brandt & Slofstra 1817 en Roymans 1818. In hun antropologisch/etnografisch bepaald perspectief van acculturatie was er enerzijds sprake van wisselwerking tussen twee culturele groepen, waarbij beide een actieve rol spelen in een kader van uitwisseling die uiteindelijk tot verandering leidt bij één of beide groepen. Anderzijds kan als kritiek worden aangevoerd dat de koloniale dichotomie hierbij deels in stand werd gehouden. De Laet, Slofstra, Roymans en Derks bestendigen het toekennen van een actieve rol van de inheemse volkeren, waarbij zowel patroon-cliënt verhoudingen 1819 als de herdefiniëring en hercontextualisering van Romeinse culturele categorieën in een inheemse ideeënspectrum belangrijk geacht worden1820. Het laatste aspect biedt overigens ook interessante theoretische kaders in de analyse van materiële cultuur binnen het romanisatieproces en de culturele biografie van de materiële wereld op zich 1821. Zo toonde Willis aan dat terra sigillata - lang beschouwd als een soort van graadmeter voor de romanisatie- werd gehercontextualiseerd in inheemse handelingen en daarmee als het ware omgekeerd evenredig resulteerde in het versterken van sommige aspecten van de inheemse identiteit 1822. Als typisch ‘Romeins’ beschouwde materiaalgroepen worden geassimileerd in de inheemse groepen maar de wijze waarop dit gebeurt en de betekenis die hen wordt toegekend zijn hoogst variabel. Materiële cultuur als uiting van sociale praxis en ideologie wordt dan ook als een volwaardig onderzoeksobject in het kader van het romanisatiedebat beschouwd.

In de jaren 1980 en 1990 werden aan de sociologie, antropologie en geografie ontleende modellen toegepast in het romanisatieconcept. Centrum-periferiemodellen 1823, creolisatie 1824, pidginisatie1825 en integratie 1826 zijn de voornaamste. Het zou in deze context te ver leiden ze alle in detail te De Laet 1984, 78-79.

Millet 1990.

1815 Brandt & Slofstra 1983.

1816 Zie bv. Freeman 1996.

1817 Brandt & Slofstra 1983.

1818 Roymans 1983.

1819 De Laet et al. 1986; Slofstra 1983, 2002; Brandt & Slofstra 1983.

1820 Roymans 1993, 1996a-b; Derks 1998.

1821 Kopytoff 1986.

1822 Willis 1994, 1996.

1823 Rowlands 1987; Bloemers 1983a-b, 1989; Schörner 2005c.

1824 Webster 2001.

1825 Carr 2003.

1826 Metzler et al. 1995; Graen 2005.

1813 1814

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 174 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

becommentariëren. Ondanks dat ze allemaal hun verdiensten en kritiekpunten hebben blijft de basislijn dat ze culturele veranderingen in de inheemse gemeenschappen erkennen en dat er sprake is van interactie.

David Mattingly’s begrip ‘discrepant identity’ 1827 ter vervanging van de term romanisatie (infra) biedt een kader waarin personen en groepen zowel inheemse als Romeinse identiteitsaspecten kunnen ontwikkelen. De veelvuldig als auxilliarii gerekruteerde Bataafse gemeenschappen 1828 mogen - gezien vanuit een normatief romanisatieconcept - dan wel het materiële uitzicht hebben van weinig geromaniseerde boerenclans die leven in woonstalhuizen en sterk op hun voorvaderlijke culturele tradities voorbouwen, vanuit strikt juridisch oogpunt waren ze volstrekt ‘Romeins’, vermits velen het Romeinse burgerrecht kregen na hun honnesta missio. Uit de vondst van kleine zegeldoosjes kon bovendien afgeleid worden dat sommigen onder hen deels gelatiniseerd waren. Deze eigen rol of het erkennen van het bestaan van inheemse identiteiten tot op het niveau van het individu zelf neemt tot op vandaag een belangrijke rol in het romanisatiedebat in. Een individu kan zich een meervoudige identiteit - in welke vorm dan ook (status, culturele groep, etniciteit,…) - creëren in een sterk veranderlijke, situationeel bepaalde context. Echter, ook op dit onderzoeksconcept kan kritiek uitgeoefend worden. Zo voerde M. Pitts recent aan dat het identiteitsconcept vooral dreigt te leiden tot het zoeken naar verschillen in identiteiten op zich, eerder dan naar het analyseren van hoe ze in de wijdere context van de Romeinse wereld tot stand kwamen en zivh ontwikkelden 1829.

8.2.3 The ‘death’ of Romanisation 1830 Wanneer de postkoloniale denklijn in extremis wordt doorgetrokken kan men uiteindelijk het woordelijk gebruik van de termen ‘Romeins’ en ‘inheems’ en ook de term romanisatie zelf volledig ter discussie stellen. Immers, de eerste twee woorden suggereren etnische en culturele monolithische gehelen terwijl ze in feite zelf complexe gehelen benoemen van variabele en diverse etnische en culturele identiteiten. Het Romeinse label bijvoorbeeld omvat immers alles behalve een etnische eenheid maar is in eerste instantie zelf een complexe culturele mengvorm ontstaan uit allerhande mediterrane volkeren en tradities, waarin o.a. het Griekse/Hellenistische culturele gedachtegoed een belangrijke rol inneemt. Het bestendig gebruik van deze termen wordt dus als problematisch en essentialistisch1831 ervaren en de verwijdering ervan uit het wetenschappelijk discours wordt beargumenteerd. Opnieuw zijn het vooral Angelsaksische onderzoekers als Woolf 1832, Mattingly 1833, Hingley 1834, MacMullen1835 en Hill 1836 die hierop aansturen. Ze zijn van mening dat juist door het blijven gebruiken van gelabelde termen het valse beeld van dichotomie in stand wordt gehouden, zelfs in die postkoloniale studies die net het tegenoverstelde trachten te bewijzen. Met andere woorden, door de termen te blijven gebruiken en ondanks het feit dat we ze heden ten dage een gehele andere invulling geven, wordt volgens hen nog steeds een teleologisch, normatief en zelfs etnisch bepaald beeld neergezet waarin niet-Romeinse groepen al of niet succesvol een welbepaald traject doorlopen om uiteindelijk ‘Romeins’ te worden. Los van het feit dat aan de oude invulling van de terminologie absoluut verandering diende te komen is de vraag echter ook in hoeverre deze critici niet in dezelfde val trappen als hun illustere voorgangers wier overtuiging ze zo hard bekampen. Doordrongen van postkoloniale denkbeelden lijkt bij hen de postmoderne en deconstructieve drang tot afschaffen van Mattingly 1997.

Roymans 2004; Roymans et al. 2007.

1829 Pitts 2007.

1830 Hill 2001.

1831 Hingley 1996; Barrett 1997; Laurence 2001.

1832 Woolf 1997, 1998.

1833 Mattingly 1997.

1834 Hingley 1996, 2005.

1835 MacMullen 2000.

1836 Hill 2001.

1827 1828

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 175 van 275

de terminologie soms wel groter te zijn dan die tot de ontwikkeling van een goed uitgebouwd en zo neutraal mogelijk alternatief.

Hingley stelde recent in het indrukwekkende ‘Globalizing Roman culture. Unity, Diversity and Empire’ het globalisatiekader als substituut interpretatiemodel voor 1837. Het boek biedt een zeldzame integratie van epigrafische, literaire en archeologische data. De auteur interpreteert vele culturele veranderingen echter voornamelijk vanuit een economisch oogpunt. Hij ziet het Imperium Romanum als een ‘consumer culture’ 1838. Er zijn natuurlijk zeker parallellen aan te voeren tussen het Romeinse wereldrijk met zijn voor die tijd grote mate van connectiviteit enerzijds en de moderne wereld anderzijds. Centraal in het globaliseringsmodel staan immers ingrijpende veranderingen op sociaal en economisch vlak en vooral ook een toenemende connectiviteit en mobiliteit van mensen, ideeën en goederen. De ruimtelijke context waarin sociale en culturele handelingen zich voltrokken wordt groter en beslissingen genomen veraf hebben directe gevolgen op lokaal vlak en vice versa. De transformaties die de lokale gemeenschappen uit de door Rome veroverde gebieden ondergaan zijn zeker gedeeltelijk interpreteerbaar in een dergelijk kader, al dient men zich te hoeden voor over-simplificatie en opnieuw - het reflectieloos terugprojecteren in het verleden van een moderne ideologie. Het globaliseringsmodel heeft immers het paradoxale nadeel om zelf ook erg tijdsbepaald te zijn en vooral te focussen op de globale economie en de connectiviteit, dé iconen bij uitstek van de huidige neoliberale wereldvisie (supra), waarvan men bezwaarlijk kan aannemen zelf geen neokoloniale kiemen in zich te dragen.

8.3 DE CONTINENTALE ONDERZOEKSLIJN In het laatste decennium ontstond er een duidelijke breuklijn tussen de Anglo-Saksische en continentale onderzoekstraditie. Het is opvallend hoe zwaar in aantal en impact de bijwijlen sterk deconstructivistische Britse en Amerikaanse studies doorwegen in de historiografie met betrekking tot romanisatie. Mogelijk speelt het Britse imperialistische verleden hierin een rol al kan ook de aparte plaats die Britannia innam in het Romeinse Rijk mee aan de basis liggen. Feit is dat men op het continent heel wat minder ‘radicaal’ van leer getrokken is tegen het begrip en men de romanisatie sinds de jaren 1980 vooral als een processueel gebeuren is gaan beschouwen zonder daarbij de relatie tussen het archeologisch en historisch bronnenmateriaal uit het oog te verliezen. In meerdere recente continentale studies1839 is romanisatie als begrip in gebruik gebleven en stuurt men er eerder op aan om de term niet te vervangen door een andere dan wel om aan de bestaande terminologie een heldere en nieuwe invulling te geven. Slofstra heeft in een recent overzicht o.i. terecht gewezen op de bruikbaarheid en de nood tot rehabilitatie van het concept1840. Juist omdat het zo centraal staat in de continue ontwikkeling en theoretisatie binnen de Romeinse archeologie moet de term behouden blijven1841. Dondin-Payre en Raepsaet-Charlier pleiten eveneens voor een blijvend gebruik1842.

Vanuit een sterk op de tekstbronnen gebaseerd perspectief zien zij romanisatie als een proces dat leidt tot politiek, culturele en institutionele unificatie, maar met regionale variaties1843. Ze wijzen er op dat het gebruik van de term romanisatie niet noodzakelijk als rigide doorleving van de theorieën van Mommsen et al. moet worden beschouwd en dat het negatieve discours t.a.v. de term ook door de historisch bepaalde context van de Angelsaksische critici zelf bepaald lijkt te zijn. De definitie die door Dondin-Payre en Raepsaet-Charlier1844 wordt gehanteerd erkent het processueel karakter, de complexiteit en de diversiteit van het fenomeen, maar baseert zich voornamelijk op het institutioneel, Hingley 2005.

Hingley 2005, 106-107.

1839 Roymans 2004; Schörner 2005a; Le Roux 2006; Dondin-Payre & Raepsaet-Charlier 2006; Ouzoulias 2007.

1840 Slofstra 2002.

1841 Slofstra 2002, 16-17.

1842 Dondin-Payre & Raepsaet-Charlier 2001, 2006.

1843 Dondin-Payre & Raepsaet-Charlier 2001, 2006, V. 1844 Dondin-Payre & Raepsaet-Charlier 2006, V-VI. 1837 1838

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 176 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

sociaal en cultureel domein, waardoor de nadruk ook op basis van het gehanteerde bronnenmateriaal, sterk op de rol van Rome als agerend politiek-institutioneel kader komt te liggen. Ferdière1845 beschouwt romanisatie in het kader van de transformaties van de rurale wereld toch eerder als een verouderd begrip en ziet het vooral als een proces van acculturatie, een progressief en dialectisch proces van veranderingen dat niet leidt tot uniformiteit maar sterk regionaal varieert en betere heuristische perspectieven kan bieden. Belangrijk in zijn betoog is dat voor wat de rurale wereld in Gallië betreft, sommige van deze processen van transformatie al een tijd voor de Romeinse veroveringen binnen de lokale gemeenschappen zelf waren gestart (‘une société gauloise indigène en mutation qu’a rencontré César….’) 1846 en na de Romeinse veroveringen - uit economisch perspectief - werden gesystematiseerd. Nochtans bleef in de Franse historiografie lang een impliciet normatief, binair beeld m.b.t. romanisatie hangen, in het bijzonder voor wat betreft de rurale wereld. Maar zeer recent wordt uit Frankrijk zelf aangedrongen op een nieuwe kijk op het fenomeen: ‘Faut-il

déromaniser l’archéologie des campagnes Gallo-Romaines’ 1847. Sturend daarbij zijn de grote massa aan vernieuwende resultaten die de laatste jaren door de preventieve archeologie werden behaald en waaruit een enorme variabiliteit blijkt in de landelijke bewoning en waardoor vooral de voorheen quasi onzichtbare lokale gemeenschappen en hun leefwereld een gezicht krijgen.

Het ziet er dus naar uit dat de weg vooruit er zou in kunnen bestaan om romanisatie als begrip te bestendigen niet alleen ob meritas maar ook omdat het een uniek voorwerp voor wetenschappelijk vraagstelling vormt. Belangrijk daarbij is om het bepalende karakter van eigen tijdscontext te realiseren en om vooral verder te werken in een historisch en archeologisch bepaalde context waarin de diversiteit en complexheid van de veranderingen worden erkend.

8.4 ‘UNE CHASSÉ-CROISÉ CULTUREL ENTRE ROME ET LA GAULE’ (DE LAET 1984). HET ROMANISATIEDISCOURS IN VLAANDEREN SINDS 1960 Belangrijke bijdragen m.b.t. de romanisatie, geschreven vanuit in Vlaanderen verzamelde data of gegevens die betrekking hebben op het huidige grondgebied van Vlaanderen zijn in het licht van het hoger beschreven internationale debat schaars te noemen. In studies van Roymans 1848 en Slofstra1849 komen wel aspecten m.b.t. de romanisatie van de rurale wereld in Vlaanderen aan bod, maar deze maken niet de kern van het betoog uit. Enkele opvallende artikels verschenen echter wel eerder van de hand van Sigfried De Laet, die onder meer in ‘Un siècle de résistance à l’occupation romaine’1850 maar ook in enkele oudere artikels 1851 een scherp beeld van verzet, weerstand en verovering ophing, net zoals eerder Lambrechts 1852 of De Maeyer 1853 hem hadden voorgedaan. Anderzijds hadden de studies van de klassiek historicus en archeoloog De Laet de grote verdienste voor het eerst op diepgaande wijze archeologische en historische data met elkaar te confronteren. In het spijtig genoeg zo goed als onbekende doch indrukwekkende artikel ‘L’interaction de la civilisation romaine et de la civilisation celtique dans le nord de la Gaule’ lijkt De Laet in beperkte mate onder invloed van de internationale tendens, de klemtoon te verplaatsen naar interactie 1854. Hij kent de inheemse (elite) Ferdière 2006, 122.

Ferdière 2006, 121.

1847 Ouzoulias 2007, 22.

1848 Roymans 1996a.

1849 Slofstra 1991.

1850 De Laet 1977.

1851 De Laet 1961b, 1964, 1966a.

1852 Lambrechts 1953, 1966.

1853 De Maeyer 1937.

1854 De Laet 1984.

1845 1846

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 177 van 275

groepen een grotere rol toe, al blijkt uit zijn discours duidelijk dat een interventionistische Romeinse politiek, vooral vanaf Claudius en dit in tegenstelling tot de idee dat Augustus de belangrijkste initiatiefnemer was, ook als een stuwende factor wordt beschouwd. Opmerkelijk is wel dat De Laet romanisatie duidelijk ziet als een historisch proces van veranderingen en acculturatie die op interactieve wijze tot stand komt; ‘...il s’agit en réalité d’une interaction tantôt positive, tantôt négative, d’une chassé-croisé culturel entre Rome et la Gaule’. 1855 In een meer toegepaste benadering van het acculturatie-concept bracht Vermeulen door middel van prospectie en opgraving voor het eerst in een wetenschappelijk onderzoeksprogramma m.b.t. romanisatie de inheemse gebieden duidelijker in het voetlicht 1856. De studie bracht duidelijke verschillen in materiële cultuur en nederzettingsstructuur aan het licht tussen deze inheemse boerenerven in het zandgebied, en de villaeconomie uit het aansluitende leemgebied in het zuiden en dit leidde tot het zoeken naar verklaringsmodellen voor deze discrepanties in materiële neerslag. De ‘moderate acculturation’ 1857 of ‘trage romanisatie’ 1858 die de onderzoeksregio tussen Leie en Schelde volgens hem karakteriseerde, werd geïnterpreteerd in een economisch en politiek-militair verklaringskader, een soort globalisatiekader avant la lettre. Vici of lokale centra, gekenmerkt door een ‘hogere romanisatiegraad’, worden door hun betere toegang tot de stroom van materiële en geestelijke goederen als stuwende krachten in de romanisatie van dit gebied beschouwd 1859.

Interessant is ook dat de auteur aandacht besteed aan de ‘Germanisatie’.

Recenter brachten Vanderhoeven, Martens & Vynckier (2001) in een uitgebreid overzichtsartikel de romanisatie van het centrale deel van de civitas Tungrorum onder de aandacht 1860. Op basis van de resultaten van recent archeologisch onderzoek en tegen het licht van de tekstbronnen en een theoretische inleiding m.b.t. romanisatie wordt de nadruk gelegd op de romanisatie als een continu proces en op het belang van de impulsmatige inbreng van Rome zelf, o.a. door de creatie van Tongeren (urbanisatie). In twee recente historisch zeer uitgebreid onderbouwde werken tot slot, beschrijft de historicus Nouwen, o.i. vooral uit het oogpunt van de geschreven bronnen, het begrip romanisatie 1861.

Als belangrijke drijvende factoren in het tot stand komen van de Pax Romana en de romanisatie gelden volgens hem de rol van het leger 1862 en het Latijn als exponent van cultuurimperialisme, al acht de auteur ook een inbreng van de lokale elite niet onbelangrijk 1863. Zijn omschrijving van het begrip romanisatie als ‘het proces waarbij de inheemse volkeren geleidelijk het Latijn en de Romeinse cultuur en gewoonten overnamen’ 1864 wijkt sterk af van meerdere hoger geciteerde (inter)nationale opvattingen terzake. Specifieke studies met betrekking tot materiële cultuur en romanisatie tot slot, zijn zeldzaam in Vlaanderen. Recent wijdde De Clercq een artikel aan de verspreiding en transformatie in betekenis van vuurbokken als dragers van religieuze en culturele tradities in de late ijzertijd en Romeinse tijd in Noord-Gallië 1865.

De Laet 1984.

Vermeulen 1992a-b, 1995.

1857 Vermeulen 1992b.

1858 Vermeulen 1992a, 251.

1859 Vermeulen 1992a, 252-253; 1995.

1860 Vanderhoeven et al. 2001.

1861 Nouwen 2006, 2008.

1862 Nouwen 2008.

1863 Nouwen 2006, 81-86.

1864 Nouwen 2008.

1865 De Clercq 2007.

1855 1856

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 178 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

9

BIBLIOGRAFIE

AARTS J. & HEEREN S. 2007: Begraven Bataven: het dodenritueel in de veranderende wereld van Tiel-Passewaaij.

In: ROYMANS N., DERKS T. & HEEREN S. (eds), Een Bataafse gemeenschap in de wereld van het Romeinse rijk.

Opgravingen Tiel-Passewaaij, Utrecht, 71-86.

AERTS J.C. 2000: Coins or money? Exploring the monetization and functions of Roman coinage in Belgic Gaul and Lower Germany 50 BC - AD 450, Proefschrift VUAmsterdam, Amsterdam.

AERTS TH. 2003: Feresne langs de heerbaan, Borgerhout.

AGACHE R. 1978: La somme pré-romaine et romaine, Mémoires de la Société des Antiquaires de Picardie 24, Amiens.

AKRIDGE D.G. 2008: Methods for calculating brine evaporation rates during salt production, Journal of Archaeological Science 35, 1453-1462.

ALDHOUSE-GREEN M. 2001: Dying for the gods: human sacrifice in Iron Age and Roman Europe, Oxford.

ALFÖLDY G. 1991: Augustus und die Inschriften: Tradition und Innovation. Die Geburt der imperialen Epigraphik, Gymnasium 98, 289-324.

ALLAG C. 2007: Le décor peint dans les villes du Nord à l’époque romaine: deux exemples. In: HANOUNE R. (red.), Les villes romaines du Nord de la Gaule, Revue du Nord - Archéologie de la Picardie et du nord de la France.

Hors-Série. Collection Art et Archéologie 10, Villeneuve d’Ascq, 467-476.

AMAND M. 1971: A propos d’une figurine de genius cucullatus découverte à Tournai, Latomus 30 (1), 142-145.

AMAND M. 1976: Terra sigillata, Archeologie 1976 (1), 42.

AMAND M. 1977: Urban sites of Roman origin in Belgium. In: BARLEY M.W. (ed.), European towns. Their archaeology and early history, London/New York/San Francisco, 159-167.

AMAND M. 1985: De Gallo-Romeinse tumuli, Publikaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 31, Tongeren.

AMAND M. & NOUWEN R. 1989: Gallo-Romeinse tumuli in de civitas Tungrorum, Publicaties van het GalloRomeins Museum te Tongeren 40, Hasselt.

ANNAERT R. 1982: De Romeinse grafheuvels in het gebied van de Tungri. Aspecten van het grafritueel, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

ANNAERT R. 1995a: Aanvullend onderzoek van de Gallo-Romeinse nederzetting Kontich-Kapelleveld (prov.

Antwerpen). Interimverslag 1993, Archeologie in Vlaanderen IV, 85-93.

ANNAERT R. 1995b: De verkaveling op de Krabbershoek te Wijnegem: verder onderzoek van de Romeinse bewoning, AVRA-Werking 1994, 84-87.

ANNAERT R. 1996: Had Kontich een bijzondere betekenis in de Keltische samenleving?, Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen 3, 16.

ANNAERT R. 1998: Graven onder de plaggenbodem: vroeg-Romeins grafveld in de ruilverkaveling Poppel. In: THOEN H., VERMEULEN F., DE BOE G. & LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 01 04 1998, Brussel, 25-26.

ANNAERT R. 1999: Laat-Romeinse drieknoppenfibula. In: MÜLLER R. (ed.), Lier ondersteboven. Archeologische vondsten in Lier en Koningshooikt, Lier, 13-14.

ANNAERT R. 2006: Romeinse crematiegraven in proefsleuven te Edegem-Buizegem (Antw.). In: BOSMAN A., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 06 05 2006, Gent, 83-85.

ANNAERT R., BOURGEOIS J., CHERRETTÉ B., CREEMERS G., DE MULDER G., VAN IMPE L. & WARMENBOL E. 2008: Onderzoeksbalans archeologie in Vlaanderen, versie 1, 11/12/2008: bronstijd/ijzertijd, Brussel. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 179 van 275

ANNAERT R., COOREMANS B., ERVYNCK A., DEMIDDELE H., FECHNER K. & LANGOHR R. 1994: De Viereckschanze op de Alfsberg te Kontich (prov. Antwerpen): meer dan een cultusplaats, Archeologie in Vlaanderen III, 53-125.

ANNAERT R. & VERBEECK H. 1992: Een ‘Viereckschanze’ op de Alfsberg te Kontich?, Ons Heem 3, 198-201.

ANNAERT R. & WILLEMS J. 1995: Nieuwe archeologische site in Wijnegem, AVRA-Werking 1994, 84-87.

ARCELIN P. & TUFFREAU-LIBRE M. 1998 (red.): La quantification des céramiques. Conditions et protocole. Actes de la table ronde de Glux-en-Glenne, 07-09 04 1998, Bibracte 2, Glux-en-Glenne.

ARTS A., VAN DEN HOVE P., VANDER GINST V., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2007: Het archeologisch onderzoek in de O.L.V.-basiliek te Tongeren. In: BOSMAN A., CORBIAU M.-H., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 21 04 2007, Namur, 5-9.

ARTS A., VANDER GINST V., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2006a: Het archeologisch onderzoek in de O.L.V.-basiliek te Tongeren. In: BOSMAN A., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 06 05 2006, Gent, 17-18.

ARTS A., VANDER GINST V., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2006b: Archeologisch onderzoek in de Onze-LieveVrouwebasiliek van Tongeren. In: CALLEBAUT D. (red.), Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. Een nieuw perspectief voor erfgoedonderzoek, Brussel, 28-32.

ARTS A., VANDER GINST V., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2008: Fase 3 van het archeologisch onderzoek in de O.L.V.-basiliek te Tongeren. In: DE CLERCQ W., DEMETER S., GUILLAUME A., MASSART C., PARIDAENS N. & VAN BELLINGEN S. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 19 04 2008, Brussel, 5-9.

BAATZ D. 1998: Römische Holzgefässe der Saalburg, Saalburg Jahrbuch 49, 66-75.

BAETEMAN C. 1987a: Historiek van het geologisch onderzoek. In: THOEN H. (red.), De Romeinen langs de Vlaamse kust, Tentoonstellingscatalogus, Brussel, 16-17.

BAETEMAN C. 1987b: Ontstaan en evolutie van de kustvlakte (tot 2000 voor heden). In: THOEN H. (red.), De Romeinen langs de Vlaamse kust, Tentoonstellingscatalogus, Brussel, 18-21.

BAETEMAN C. 1987c: De westelijke kustvlakte in de Romeinse tijd. In: THOEN H. (red.), De Romeinen langs de Vlaamse kust, Tentoonstellingscatalogus, Brussel, 22.

BAETEMAN C. 2007: De laat holocene evolutie van de Belgische Kustvlakte: sedimentatieprocessen versus zeespiegelschommelingen en Duinkerke transgressies. In: DE KRAKER A.M.J. & BORGER G. (eds), Veen-vis-zout.

Landschappelijke dynamiek in de zuidwestelijke delta van de Lage Landen, Geoarchaeological and Bioarchaeological Studies 8, Amsterdam, 1-18.

BAETENS I. 1994: De Gallo-Romeinse fibulae van Waasmunster-Pontrave, Licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

BAILLIEN H. 1979: Tongeren. Van Romeinse civitas tot middeleeuwse stad, Maaslandse Monografieën 29, Assen.

BARBET A. 1987: La diffusion des Ier, IIième et IIIième styles pompéiens en Gaule. In: BÖGLI H. & FUCHS M. (dir.), Pictores per provincias, Cahiers d’Archéologie Romande 43, Aventicum 5, Avenches, 7-27.

BARRETT J.C. 1997: Romanization: a critical moment. In: MATTINGLY D. (ed.), Dialogues in Roman Imperialism.

Power, discourse and discrepant experience in the Roman Empire, Journal of Roman Archaeology Supplementary Series 23, Portsmouth, 51-66.

BARTELINK G.J.M. 1978: Klassieke letterkunde, Utrecht/Antwerpen.

BAUCHENS G. 1974: Zur Entstehung der Jupitergigantensäulen, Archäologisches Korrespondenzblatt 4, 359-364.

BAUTERS L., BRAECKMAN K., DE MULDER G., JAMÉE W., ROGGE M. & VELGHE M. 1997a: Oudenaarde-Mater. Een GalloRomeinse agrarische nederzetting en sporen van Karolingische bewoning te Duisbeke, Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 1996, Gent, 150-153.

BAUTERS L., DE CLERCQ W. & MESTDAGH H. 1998a: Deinze. De ruilverkaveling Wontergem archeologisch doorgelicht. In: DE KEGEL A., DEMEY A. & PIETERAERENS M. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 1997, Gent, 107-110. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 180 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

BAUTERS L., DE CLERCQ W. & MESTDAGH H. 1998b: Hamme. Archeologie in de ruilverkaveling Hamme. In: DE KEGEL A., DEMEY A. & PIETERAERENS M. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 1997, Gent, 110-112.

BAUTERS L., DE MULDER G. & JAMÉE W. 1997b: Oudenaarde-Welden. Een Gallo-Romeins brandrestengraf op de kouter. In: DE KEGEL A., DEMEY A. & PIETERAERENS M. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 1996, Gent, 148-149.

BAUTERS L., THOEN H. & VAN BELLINGEN S. 1999: Deinze-Astene. Nog maar eens Romeinse brandrestengraven. In: DE KEGEL A., DEMEY A. & PIETERAERENS M. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 1998, Gent, 92-93.

BAUWENS-LESENNE M. 1962: Bibliografisch repertorium der oudheidkundige vondsten in Oostvlaanderen (vanaf de vroegste tijden tot aan de Noormannen), Oudheidkundige Repertoria. Reeks A: Bibliografische Repertoria II, Brussel.

BAUWENS-LESENNE M. 1963: Bibliografisch repertorium der oudheidkundige vondsten in Westvlaanderen (vanaf de vroegste tijden tot aan de Noormannen), Oudheidkundige Repertoria. Reeks A: Bibliografische Repertoria IV, Brussel.

BAUWENS-LESENNE M. 1965: Bibliografisch repertorium der oudheidkundige vondsten in Antwerpen (vanaf de vroegste tijden tot aan de Noormannen), Oudheidkundige Repertoria. Reeks A: Bibliografische Repertoria VI, Brussel.

BAUWENS-LESENNE M. 1968: Bibliografisch repertorium der oudheidkundige vondsten in Limburg, behoudens Tongeren-Koninksem (vanaf de vroegste tijden tot de Noormannen), Oudheidkundige Repertoria. Reeks A: Bibliografische Repertoria VIII, Brussel.

BAYARD D. & COLLART J.L. (eds) 1996: De la ferme indigène à la villa Romaine. La Romanisation des campagnes de la Gaule. Actes du deuxième colloque de l'association AGER tenu à Amiens (Somme) du 23 au 25 septembre 1993, Revue Archéologique de Picardie. Numéro Spécial 11, Amiens.

BECHERT T. 1980: Zur Terminologie provinzialrömischer Brandgräber, Archäologisches Korrespondenzblatt 10 (3), 253-258.

BECHERT T. & WILLEMS W.J.H. 1995: De limes van Germania Inferior - geschiedenis en vorm van een grens. In: BECHERT T. & WILLEMS W.J.H. (red.), De Romeinse rijksgrens tussen Moezel en Noordzeekust, Stuttgart, 8-28.

BEECKMANS L. 1988: Kester (Gooik, Bt): Romeinse weg, Archeologie 1988 (2), 190.

BEECKMANS L. 1991: Enkele vroegere vondsten uit de Gallo-Romeinse vicus van Kester (gem. Gooik), Archeologie in Vlaanderen I, 135-139.

BEECKMANS L. & BORREMANS R. 1987: Kester (Gooik, Bt): vicus en Romeinse baan, Archeologie 1987 (2), 151.

BELLENS T. 2006: Gallo-Romeinse bewoning ter hoogte van de Wilgenhoeve in Ekeren (Antwerpen): recent archeologisch onderzoek. In: BOSMAN A., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 06 05 2006, Gent, 87-88.

BELLENS T., VANDENBRUAENE M. & ERVYNCK A. 2007: Een Gallo-Romeins crematiegraf in Antwerpen (prov.

Antwerpen), Relicta 3, 183-198.

BELLENS T. & VANDERHOEVEN A. 1999: Noodonderzoek aan het Vrijthof in Romeins Tongeren. In: THOEN H., VERMEULEN F., DE BOE G., LODEWIJCKX M. & ROGGE M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 24 03 1999, Gent, 19-22.

BELLENS T., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2000: De noodopgraving aan het Vrijthof te Tongeren. In: LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 19 04 2000, Leuven, 39-40.

BELLENS T., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2002a: Tongeren: Vrijthof. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1998, Limburg - Het Oude Land van Loon 81 (3), 250-255.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 181 van 275

BELLENS T., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2002b: Tongeren: Vrijthof. In: VANDERHOEVEN A. & CREEMERS G. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1999, Limburg - Het Oude Land van Loon 81 (4), 306-308.

BENGTSON H. 1975: Einführung in die alte Geschichte, München.

BÉRARD FR. 1999: Organisation municipale et hiérarchies sociales dans les provinces gauloises et alpines d’après la documentation épigraphique. In: XI Congresso Internationale di Epigrafia Greca e Latina, Roma, 18-24 09 1997, Preatti, Roma, 39-54.

BISHOP M.C. & COULSTON J.C.N. 2006: Roman military equipment. From the Punic wars to the fall of Rome, Oxford.

BLANC-BIJON V. (red.) 1994-1995: Bibliographie 1993 et complément des années antérieures, Bulletin de l’Association Internationale pour l’Etude de la Mosaique Antique 15, 1-334.

BLOEMERS J.H.F. 1978: Rijswijk (Z.H), 'De Bult'. Eine Siedlung der Cananefaten, Nederlandse Oudheden 8, Amersfoort.

BLOEMERS J.H.F. 1983a: Acculturation in the Rhine/Meuse basin in the Roman period: a preliminary survey. In: BRANDT R.W. & SLOFSTRA J. (eds), Roman and Native in the Low Countries. Spheres of Interaction, BAR International Series 184, Oxford, 159-209.

BLOEMERS J.H.F. 1983b: Periferie in Pre- en protohistorie. Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van gewoon hoogleraar in de culturele prehistorie en archeologie van de Romeinse tijd aan de universiteit van Amsterdam op maandag 31 01 1983, IPP-Publicatie 318, Amsterdam.

BLOEMERS J.H.F. 1989: Acculturation in the Rhine/Meuse basin in the Roman period: demographic considerations. In: BARRETT J.C., FITZPATRICK A.P. & MACINNES L. (eds), Barbarians and Romans in north-west Europe from the later republic to late antiquity, BAR International Series 471, Oxford, 175-197.

BOGAERS J.E. 1971: Vliermaal-Zammelen: een aan Juppiter gewijd monument, Archeologie 1971 (1), 19-20.

BOGAERS J.E. 1972: Civitates und Civitas-Hauptorte in der nördlichen Germania Inferior, Bonner Jahrbücher 172, 310-333.

BOGAERS J.E. 1994: Commentaar uit Nijmegen-Noviomagus, Municipium Batavorum, tweelingstad van municipium Tungrorum, Limburg 73 (4), 235.

BÖHME H.W. 1974: Germanische Grabfunde des 4. und 5. Jahrhunderts zwischen unterer Elbe und Loire. Studien zur Chronologie und Bevölkerungsgeschichte, Münchner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte 19, München.

BOLLEN K. 2001: Het keramisch materiaal van de Romeinse villa aan het Middelpadveld te Vechmaal, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

BONENFANT P. & DEFOSSE P. 1994: Les recherches paléosidérurgiques en Belgique: l’exemple de la forêt de Soignes au sud-est de Bruxelles. In: MANGIN M. (dir.), La sidérurgie ancienne de l’est de la France dans son contexte Européen. Actes du colloque de Besançon 10-13 11 1993, Paris, 269-275.

BONNAERENS K. 1998: Inventarisatie en studie van de Gallo-Romeinse graven van Oost- en West-Vlaanderen (onderzocht vanaf 1960), Licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

BONNET BOREL F. 1997: Le verre d’époque romaine à Avenches - Aventicum. Typologie générale, Documents du Musée Romain d’Avenches 3, Avenches.

BONNIE R. 2008: Cadastres, misconceptions & Northern Gaul. A case study from the Belgian Hesbaye region, Thesis ULeiden, Leiden.

BORGERS B. 2008: De studie van de productie en de consumptie van Gallo-Romeins aardewerk van de villa op de Goudberg, Hoegaarden. In: DE CLERCQ W., DEMETER S., GUILLAUME A., MASSART C., PARIDAENS N. & VAN BELLINGEN S. (red.), Journée d'Archéologie Romaine - Romeinendag 19 04 2008, Brussel, 19-20.

BORGERS K. 2004: Metalen spelden, gordelbeslag en riemverdelers uit de Romeinse periode in het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 182 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

BORGERS K., STEENHOUDT M. & VAN DE VELDE E. 2008: Een derde noodopgraving aan de Vermeulenstraat te Tongeren. In: DE CLERCQ W., DEMETER S., GUILLAUME A., MASSART C., PARIDAENS N. & VAN BELLINGEN S. (red.), Journée d'Archéologie Romaine - Romeinendag 19 04 2008, Brussel, 21-24.

BOSCHMANS A. 1964: Romeinse pannenbakkerij te Pellenberg, Meer Schoonheid 11 (1), 26.

BOSQUET D., MATHIEU S. & COLLETTE O. 2004: Un atelier de métallurgistes gallo-romains à Baelen, au lieu-dit ‘Corbusch’. In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 24 04 2004, Namur, 3-4.

BOUCHER S. 1974: Bronzes gallo-romains et bronzes gaulois. Problèmes de méthode, Gallia XXXII, 137-162.

BOUCHER S. 1976: Recherches sur les bronzes figurés de la Gaule préromaine et romaine, Bibliothèque des Écoles Françaises d’Athène et de Rome 228, Rome.

BOURGEOIS I. & DE CLERCQ W. 2003: Une imitation en bois du mortier précoce Haltern 59, provenant de Zele (Flandre orientale, Belgique), SFECAG. Actes du Congrès de Saint-Romain-en-Gal, Marseille, 585-588.

BOURGEOIS I., DE SWAEF W. & BOURGEOIS J. 1998: Bewoningssporen uit de vroege La Tène- en Gallo-Romeinse periode aan de Jeruzalemstraat te Mere (Erpe-Mere), VOBOV-Info 48, 2-14.

BOURGEOIS J. 1983: Chenets et plaques de foyer d’époque romaine à Ploegsteert, Mémoires de la Société d’Histoire de Comines-Warneton et de la Région XIII, 23-38.

BOURGEOIS J. 1989: Grafrituelen in de ijzertijd in de provincie Oost-Vlaanderen. Nieuwe gegevens uit de opgravingen van Ursel en Kemzeke, Handelingen van het 49ste Congres van de Federatie van Kringen voor Oudheidkunde en Geschiedenis van België 18-21 08 1988, Namen, 79-92.

BOURGEOIS J., BUNGENEERS J., DELCOURT A. & ROMMELAERE J. 1987: Fouilles à Vinderhoute-Molenbrug. Campagnes 1985-1986. Occupation mésolithique, habitat du second âge du fer et de l'époque Gallo-Romaine, Scholae Archaeologicae 8, Gent.

BOURGEOIS J., MEGANCK M. & RONDELEZ P. 1994: Sporen van een middeleeuwse landelijke nederzetting te Maldegem-Vliegplein (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 17, 79.

BOURGEOIS J., PARMENTIER F., ROMMELAERE J. & VERMEULEN F. 1989a: Noodopgravingen in de landelijke nederzettingen uit de late IJzertijd, de Gallo-Romeinse periode en de late Middeleeuwen te EvergemSpoorwegstraat, VOBOV-Info 34/35, 28-40.

BOURGEOIS J., SEMEY J., VANMOERKERKE J., HEIM J., LANGOHR R., PIETERS M. & VAN STRYDONCK M. 1989b: Ursel. Rapport provisoire des fouilles 1986-1987. Tombelle de l’âge du bronze et monuments avec nécropole de l’âge du fer, Scholae Archaeologicae 11, Gent.

BOURGEOIS J. & THOEN H. 1980: Destelbergen (O.-Vl.), Archeologie 1980 (2), 64-65.

BOURGEOIS J. & THOEN H. (m.m.v. GAUTIER A.) 1986: Opgravingen op het “Steenwerk” te Belsele-Waas (19671971). Nederzettingssporen uit de late Bronstijd, de IJzertijd en de Romeinse tijd, Bijdragen van de Archeologische Dienst Waasland I, Sint-Niklaas, 15-101.

BRAECKMAN K. 1999: Metalen voorwerpen. In: DE MULDER G. & ROGGE M. (red.), de Gallo-Romeinse vicus te Velzeke I. Sporen van Flavische en 2de-eeuwse bewoning, Publicaties van het Provinciaal Archeologisch Museum van Zuid-Oost-Vlaanderen - site Velzeke. Gewone Reeks 2, Zottegem, 94-96.

BRAECKMAN K., DE MULDER G. & DESCHIETER J. 1997b: Noodopgravingen in de Romeinse vicus van Velzeke: het "Kwakkel-project". Een eerste evaluatie, VOBOV-info 46, 11-14.

BRAECKMAN K., DE MULDER G. & ROGGE M. 1995: Opgravingen in de vicus Velzeke en op een Romeins wegtracé te Strijpen. Een voorlopig verslag 1993-1995, Handelingen van het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis 7, 273-288.

BRAECKMAN K., DE MULDER G. & ROGGE M. 1997a: Recente opgravingen in de Gallo-Romeinse vicus te Velzeke (O.Vl.). In: THOEN H., VERMEULEN F., DE BOE G. & LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 27 03 1997, Gent, 33-36.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 183 van 275

BRAECKMAN K. & VERMEULEN F. 1995: Een Romeinse weg in Kruishoutem (O.-Vl.). In: THOEN H. & VERMEULEN F. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 15 03 1995, Gent, 16-17.

BRANDT R. & SLOFSTRA J. (eds) 1983: Roman and Native in the Low Countries. Spheres of Interaction, BAR International Series 184, Oxford.

BRENNECKE H.C. 1986: Servatius von Tongern. Ein gallischer Bischof in arianischer Streit. In: DE DIJN C.G. (red.), Sint-Servatius, bisschop van Tongeren-Maastricht. Het vroege Christendom in het Maasland. Handelingen van het colloquium te Alden Biezen, Tongeren en Maastricht, Kunst en Oudheden in Limburg 28, Borgloon-Rijkel, 17-36.

BREUKERS A. 1984: Archeologisch onderzoek te Rekem (B) 1984, Archeologie in Limburg 22, 32-34.

BREYER C. & LONGREE D. (dir.) 1994: L’artisanat en Gaule romaine, Rixensart.

BRILL R.H. 1988: Scientific investigations of the Jalame glass and related finds. In: WEINBERG G.D. (ed.), Excavations at Jalame: site of a glass factory in late Roman Palestine, Columbia, 257-294.

BRILL R.H. 1999: Chemical analysis of early glass. Volume 1: Catalogue of samples, New York.

BRUCE-MITFORD R. 1970: Ships figure heads in the Migration Period and Early Middle Ages, Antiquity 44, 46-148.

BRULET R. 1977: La défence du territoire au bas-empire, Dossiers d’Archéologie 21, 98-107.

BRULET R. 1988: La défense du territoire au Bas-Empire dans le nord-ouest de la Gaule. In: JONES R.F.J., BLOEMERS J.H.F., DYSON S.L. & BIBBLE M. (eds), First millenium papers. Western Europe in the first millenium AD, BAR International Series 401, Oxford, 287-293.

BRULET R. 1990a: La chronologie des fortifications du Bas-Empire dans l’Hinterland de la Gaule septentrionale.

In: VETTERS H. & KANDLER M. (eds), Akten des 14. internationalen Limeskongresses 1986 in Carnuntum, Der Römische Limes in Österreich 36, Wien, 301-309.

BRULET R. 1990b: La Gaule septentrionale au Bas-Empire. Nordgallien in der Spätantike, Trierer Zeitschrift Beiheft 11, Trier.

BRULET R. 1992a: La céramique gallo-belge: problématique, SFECAG. Actes du Congrès de Tournai, Marseille, 1116.

BRULET R. 1992b: Eléments pour une synthèse sur la céramique gallo-belge, SFECAG. Actes du Congrès de Tournai, Marseille, 189-195.

BRULET R. 1992c: De Romeinse periode. Urbanisatie en ontsluiting van het land. In: WILLEMS W.J.H. (ed.), Speurwerk. Archeologische monumentenzorg in de Euregio Maas-Rijn, Kunst und Altertum am Rhein 136, Mainz, 99-114.

BRULET R. 1993: Les dispositifs militaires du Bas-Empire en Gaule septentrionale. In: VALLET F. & KAZANSKI M. (eds), L’armée romaine et les barbares du IIIe au VIIe siècles, Mémoires de l’Association Française d’Archéologie Mérovingienne V, Saint-Germain-en-Lay, 135-148.

BRULET R. 1995a: Het laat-Romeins verdedigingssysteem tussen Moezel en Noordzeekust. In: BECHERT T. & WILLEMS W.J.H. (red.), De Romeinse rijksgrens tussen Moezel en Noordzeekust, Stuttgart, 102-119.

BRULET R. 1995b: La militarisation de la Gaule du Nord au Bas-Empire et les petites agglomérations urbaines de Famars et de Bavay, Revue du Nord - Archéologie 77 (313), 55-70.

BRULET R. & VILVORDER F. 1999: Le traitement de la céramique gallo-romaine. In: LEOTARD J.M. (ed.), Méthodes d’analyse de la terre cuite. Actes de la journée d’archéologie en province de Liège, Liège, 29-40.

BUNGENEERS J., DELCOURT A. & ROMMELAERE J. 1987: Excavations at Ursel (East Flanders) 1985-1986. Prehistoric occupation and Roman cemetery, Scholae Archaeologicae 7, Gent.

BURNET A. 2005: Tongres antique. Des vestiges romains sous la basilique gothique, Archéologia 423, 14-18.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 184 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

BYVANCK A.W. 1931/1935/1947: Excerpta Romana. De bronnen der Romeinsche geschiedenis van Nederland, ’sGravenhage.

BYVANCK A.W. 1942: Nederland in den Romeinschen tijd I-II, Leiden.

BYVANCK A.W. 1949: De verovering en de bezetting door de Romeinen. In: VAN HOUTTE J.A., NIERMEYER J.F., ROMEIN J. & VAN WERVEKE H. (red.), Algemene Geschiedenis der Nederlanden I: Oudheid en Vroege Middeleeuwen tot het jaar 925, Utrecht/Antwerpen/Brussel/Gent/Leuven, 83-132.

CABAL M. & THOEN H. 1985: L'industrie du sel à Ardres à l'époque romaine, Revue du Nord - Archéologie de la Picardie et du Nord de la France 67, 193-206.

CABUY Y. 1991: Les temples gallo-romains des cites des Tongres et des Trévires, Publications Amphora 12, Bruxelles.

CAES W. 1984: De landbouw in Noord-Galië: een onderzoek naar de Gallo-Romeinse landbouwwerktuigen uit België, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

CAES W. 2002a: De Romeinen in de regio Aarschot-Leuven-Mechelen, Haachts Oudheid- en Geschiedkundig Tijdschrift 17 (1), 6-30.

CAES W. 2002b: De Romeinen in de regio Aarschot-Leuven-Mechelen (vervolg), Haachts Oudheid- en Geschiedkundig Tijdschrift 17 (2), 114-131.

CAES W. 2002c: De Romeinen in de regio Aarschot-Leuven-Mechelen (vervolg), Haachts Oudheid- en Geschiedkundig Tijdschrift 17 (3), 240-257.

CAES W. 2003a: Haachts archeologisch prospectieteam (HAP): archeologische veldprospectie in de regio Aarschot-Leuven-Mechelen (november 2002 - februari 2003). In: LODEWIJCKX M. & CORBIAU M.-H. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 28 03 2003, Leuven, 7-8.

CAES W. 2003b: De Romeinen in de regio Aarschot-Leuven-Mechelen (vervolg), Haachts Oudheid- en Geschiedkundig Tijdschrift 18 (1), 11-23.

CAES W. 2003c: De Romeinen in de regio Aarschot-Leuven-Mechelen (vervolg), Haachts Oudheid- en Geschiedkundig Tijdschrift 18 (3), 192-206.

CAES W. 2004a: De Romeinen in de regio Aarschot-Leuven-Mechelen (vervolg), Haachts Oudheid- en Geschiedkundig Tijdschrift 19 (1), 6-17.

CAES W. 2004b: De Romeinen in de regio Aarschot-Leuven-Mechelen (vervolg), Haachts Oudheid- en Geschiedkundig Tijdschrift 19 (2), 122-130.

CAES W. 2005: Landbouw op de Gallo-Romeinse villa’s in Midden-België (75 n.C. - ca. 275 n.C.): gecultiveerde gewassen, teeltwijze en landbouwmachines, Haachts Oudheid- en Geschiedkundig Tijdschrift 20 (3), 202-218.

CAGNAT R. 1914: Cours d’épigraphie latine, Paris.

CAHEN-DELHAYE A. 1979: Le cavalier aux géants anguipèdes et trois autres statues gallo-romaines de Tongres, Archaeologia Belgica 219, Brussel.

CAHEN-DELHAYE A. 1984: Bibliographie de bijoux, Vie Archéologique 14, 113-123.

CAHEN-DELHAYE A. & SMEESTERS J. 1981: Tongeren Romeins beeldhouwwerk, Archaeologicum Belgii Speculum 13, Brussel.

CALDERINI A. 1974: Epigrafia, Turijn.

CALLEBAUT D. 1977: Sint-Lievens-Esse (O.-Vl.): Gallo-Romeinse vindplaats, Archeologie 1977 (2), 95.

CALLEBAUT D., COOREMANS B., DE GROOTE K., DE SWAEF W., ERVYNCK A., MOENS J. & PIETERS M. 1994: Aalst.

Archeologie en archief, Herlevend Verleden 2, Zellik.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 185 van 275

CALLU J.-P. & LORIOT X. 1990: L'or monnayé II. La dispersion des aurei en Gaule romaine sous l’empire, Cahiers Ernest Babelon 3, Paris.

CAMBIER A. 1966-1967: De laatste opgravingen onder en rond de St. Hermeskerk, Annalen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Ronse 15, 153-182.

CAPENBERGHS J. 1986: “Varius Multiplex Multiformis”. Het probleem van de beschrijving van (Gallo-Romeinse) begravingsresten: enkele metodologische overwegingen, De Leiegouw 28 (3/4), 203-211.

CARR G. 2003: Creolisation, pidginisation and the interpretation of unique artefacts in early Roman Britain. In: CARR G., REVELL L., SWIFT E. & WEEKES J. (eds), TRAC 2002. Proceedings of the Twelfth Annual Theoretical Roman Archaeology Conference, Canterbury 2002, Oxford, 113-125.

CASEY P.J. 1994: Carausius and Allectus, the British usurpers, London.

CERIEZ M., DECLERCQ R., VANLOOCKE D. & MUIJEN A. 2004: Sleutels en sloten uit de collectie Raf Declercq, Tielt.

CHAPMAN R., KINNES I. & RANDSBORG K. (eds) 1981: The archaeology of death, New Directions in Archaeology, Cambridge/New York.

CHERRETTÉ B. & DHAEZE W. 2003: Archeologisch noodonderzoek op de site Destelbergen-Eenbeekeinde (20012002). In: LODEWIJCKX M. & CORBIAU M.-H. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 08 02 2003, Leuven, 9-11.

CHERETTÉ B., MORTIER S., BAUTERS L., DE CLERCQ W. & ANGENON J. 2006: Zomergem. Romeinse brandrestengraven op de KMO-zone Zomergem – Mispelaere, Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 2005, Gent, 195-196.

CHISHOLM K. & FERGUSON J. 1981: Rome. The Augustan Age. A Source Book, Oxford.

CHRISTOL M. 1997: L’empire romain du IIIe siècle. Histoire politique 192-325 après J.-C., Paris.

CHRISTOPHE J. (red.) 1990/1991: Bibliographie 1988-1989 et complément des années antérieures, Bulletin de l’Association Internationale pour l’Etude de la Mosaique Antique 13, 1-350.

CHRISTOPHE J. & STERN M.H. 1978: Bibliographie des années 1974, 1975 et 1976 et complément des années antérieures, Bulletin de l’Association Internationale pour l’Etude de la Mosaique Antique 7, 1-253.

CIL = Corpus Inscriptionum Latinarum. (https://cil.bbaw.de/) CLAASSEN A. 1973a: Romeinse vondsten in de Limburgse Maasvallei, Het Oude Land van Loon 28, 9-23.

CLAASSEN A. 1973b: Hamont: Romeinse begraving en bewoning, Archeologie 1973 (2), 76.

CLAASSEN A. 1974: Romeinse begravingsresten te Geistingen, Limburg 53 (2), 70-72.

CLAASSEN A. 1976: Gruitrode: La Tène-woonplaats of Gallo-Romeinse nederzetting, Limburg 55 (6), 293-296.

CLAASSEN A. 1977a: Opglabbeek (Limb.): grafveld, Archeologie 1977 (1), 19-20.

CLAASSEN A. 1977b: As (Limb.): ‘massagraf’?, Archeologie 1977 (1), 19.

CLAASSEN A. 1998: Een belangrijke Gallo-Romeinse nederzetting aan het Kollisbos: tussentijds verslag van de opgravingen aan de grens Neerpelt-Sint-Huibrechts-Lille, Sint-Huibrechts-Lille.

CLAASSEN A. & HEYMANS H. 1974: Merovingische graven op Romeinse begraafplaats te Ophoven, Het Oude Land van Loon 29, 173-216.

CLAES M. 2006: Grafveldenonderzoek in de civitas Tungrorum, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

CLAESEN J. 2007: Sporen van ijzermetallurgie in centraal en noordelijk Hageland, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 186 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

CLARKE S. 1997: Abandonment, rubbish disposal and ‘special’ deposits at Newstead. In: MEADOWS K., LEMKE C. & HERON J. (eds), TRAC 96. Proceedings of the Sixth Annual Theoretical Roman Archaeology Conference, Sheffield 1996, Oxford, 73-81.

CLEEREMANS R. 1966: Oude nederzettingen aan onze kust, Hona 4, 1-5.

CLEEREN N. 2001a: De Gallo-Romeinse villa van Hoegaarden-Gouberg. Binnenzicht met wandschilderingen. In: SCHRYVERS A. & VAN IMPE L. (red.), Op het spoor van het verleden. Archeologie op de hogesnelheidslijn, Herent, 107-110.

CLEEREN N. 2001b: Problematiek rond archeologische metalen en de behandeling ervan. In: SCHRYVERS A. & VAN IMPE L. (red.), Op het spoor van het verleden. Archeologie op de Hogesnelheidslijn, Herent, s.p.

CLEEREN N. 2006: Castellum Oudenburg: conservatie is (gefundeerde) keuzes maken. In: BOSMAN A., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 06 05 2006, Gent, 61.

COLLINS M. 2006: Archaeology and the biomolecular ‘revolution’; too much of the wrong kind of data, Amsterdam.

COLLON-GEVAERT S. 1951: Histoire des arts du metal en Belgique, Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique. Mémoires de la Classe des Beaux-Arts, 2e Série, VII, Bruxelles.

COOL H.E.M. & BAXTER M.J. 1996: Quantifying glass assemblages. In: Annales du 13e Congrès de l’Association internationale pour l’Histoire du Verre, Pays-Bas, 28 08-01 09 1995, Lochem, 93-101.

COOLEN J. 2002: Smeltkroesje. Tongeren (Limburg, België). In: SAS K. & THOEN H. (eds), Schone Schijn/Brillance et Prestige. Romeinse juweelkunst in West-Europa/La joaillerie romaine en Europe occidentale, Tentoonstellingscatalogus, Leuven, 150.

COOLS E. 1985: De Romeinse kustverdediging van maritiem Vlaanderen. Werkhypothesen voor een systematische prospektie, Westvlaamse Archaeologica 1, 16-27.

COOLS E. 1986: De ‘Karolingische Kerk’ van Torhout ... een Romeinse wachttoren ?, Westvlaamse Archaeologica 2/3, 81-90.

COOLS E. 1987: De Romeinse kustverdediging: een theoretisch model. In: THOEN H. (red.), De Romeinen langs de Vlaamse Kust, Tentoonstellingscatalogus, Brussel, 90-99.

COOLS E. 1988: Torhout: stand van het vooronderzoek naar de “karolingische kerk”, Westvlaamse Archaeologica 4/3, 84-88.

COOREMANS B. 2008: The Roman cemeteries of Tienen and Tongeren: results from the archaeobotanical analysis of the cremation graves, Vegetation History and Archaeobotany 17, 3-13.

COOREMANS B., DESENDER K., ERVYNCK A. & SCHELVIS J. 2002: Onderzoek van plantaardige en dierlijke resten uit een Romeinse waterput van de vindplaats ‘Refuge’ te Sint-Andries, Brugge (prov. West-Vlaanderen): economie en ecologie, Archeologie in Vlaanderen VI, 1-21.

COQUELET C. 2001: Organisation et articulation de l’habitat précoce dans les villes du Nord de la Gaule, Revue du Nord - Archéologie de la Picardie et du Nord de la France 83 (343), 9-14.

CORDEMANS K. & HILLEWAERT B. 2001: Een eeuwenoude begraafplaats te Sint-Andries/Brugge (W.-Vl.), Lunula.

Archaeologia Protohistorica 9, 8-10.

CORSELIS A. 2004: De Velzeekse statera en de Wervikse unster: twee unieke loopgewichtsbalansen, Oefening provinciaal-Romeinse archeologie UGent, Gent.

COSYNS P. 2001: ‘Het glas’ in Stedelijk Museum “het Toreke”, Tienen, Openbaar Kunstbezit Vlaanderen 1, 15-16.

COSYNS P. 2002: Un four de verrier romain du IIe siècle à Tirlemont (Belgique), Bulletin de l'Association Française pour l’Archéologie du Verre 2001, 8.

COSYNS P. 2003: Romeinse glazen armbanden, gevonden in België. In: LODEWIJCKX M. & CORBIAU M.-H. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 08 02 2003, Leuven, 15-19. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 187 van 275

COSYNS P. 2005a: Le verre plat romain en Belgique. In: FOY D., VANPEENE N. & BILLOIN D. (eds), De transparentes spéculations. Vitres de l’Antiquité et du Haut Moyen Âge (Occident-Orient). Exposition temporaire en liaison avec les 20ème rencontres de l’AFAV sur le thème du verre plat, Bavay, 49-51.

COSYNS P. 2005b: Romeins glas in België (deel 1), AVRA Bulletin 5, 41-52.

COSYNS P. 2007: An early Roman Composite Ribbed Bowl with Base-Ring in the Archaeological Museum of Grobbendonk, Belgium, Journal of Glass Studies 49, 259-261.

COSYNS P. 2008a: Romeins glas in België (deel 2), AVRA Bulletin 8, 31-38.

COSYNS P. 2008b: Le verre à vitre en Belgique à l’époque gallo-romaine. In: Colloque International 'Verre et Fenêtre'. De l’Antiquité au XVIIIe siècle, Paris 13-15 10 2005, Les cahiers de Verre & Histoire 1, Paris, 2009, 1724. (www.verre-histoire.org/colloques/verre fenetre/index.html) COSYNS P. (in voorbereiding): De productie en het gebruik van Romeins zwart glas in het Romeinse Rijk van de 1ste tot de 5de eeuw. Een archeologische, historische en archeometrische benadering, Proefschrift VUBrussel, Brussel.

COSYNS P. & HANUT F. 2005: Black Glass of second to third-century date in northern Gaul: a preliminary survey, Annales du 16e Congrès de l'Association Internationale pour l'Histoire du Verre, London 2003, Nottingham, 113118.

COSYNS P., JANSSENS K., VAN DER LINDEN V. & SCHALM O. 2006a: Black glass in the Roman Empire: a work in progress.

In: CREEMERS G., DEMARSIN B. & COSYNS P. (red.), Roman glass in Germania Inferior. Interregional comparisons and recent results. Proceedings of the international conference held in the Gallo-Roman Museum in Tongeren 13 05 2005, Atuatuca 1, Tongeren, 30-41.

COSYNS P. & MARTENS M. 2003: Un four de verrier romain du 2e s. à Tirlemont (Belgique), Bulletin de l'Association Française pour l’Archéologie du Verre 2002/2003, 34-37.

COSYNS P., MARTENS M. & DEBRUYNE T. 2006b: Contextual analysis of glass in the Roman vicus Tienen. Preliminary results. In: CREEMERS G., DEMARSIN B. & COSYNS P. (eds), Roman glass in Germania Inferior. Interregional comparisons and recent results. Proceedings of the international conference held in the Gallo-Roman Museum in Tongeren 13 05 2005, Atuatuca 1, Tongeren, 98-105.

COSYNS P., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2004: Twee fragmenten van glazen bekers met Griekse inscripties uit de Kielenstraat te Tongeren. In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 24 04 2004, Namur, 13-19.

COSYNS P., VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., JANSSENS K., SCHALM O. & VANDER LINDEN V. 2005: Two Fragments of MoldBlown Glass Beakers with Greek Inscriptions from Tongeren (Belgium), Journal of Glass Studies 47, 179-183.

COUGNY E. 1878/1892: Extraits des auteurs grecs concernant la géographie et l’histoire des Gaules, Paris.

COURBOT-DEWEIRDT C. 2004: L'évolution des établissements ruraux entre la fin de l'âge du fer et la mise en place du système des villae dans le quart Nord-Ouest de la France, Ier siècle avant-IIeme siècle après J.-C. Thèse de l'Université de Paris, Paris.

CRAMERS D. 1984: Het badgebouw van de villa te Kumtich (Tienen). In: THOMAS S. (ed.), Liber amicorum Paul De Walhens. Bijdragen tot de geschiedenis van Tienen, Tienen, 111-138.

CREEMERS G. 1991: Catalogus. In: CREEMERS G., NOUWEN R. VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. (red.), Gallo-Romeinse vondsten in privé-bezit, Tongeren, 22-34.

CREEMERS G. 1999: Het verleden bevraagd: nieuwe afdelingen in het Gallo-Romeins Museum, Archeologie in Limburg 81, 33-35.

CREEMERS G. 2006: Hoeselt: Romeins bronzen laarsje. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 2001, Limburg - Het Oude Land van Loon 85 (1), 34-39.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 188 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

CREEMERS G., DEMARSIN B. & COSYNS P. (eds) 2006: Roman glass in Germania Inferior. Interregional comparisons and recent results. Proceedings of the international conference held in the Gallo-Roman Museum in Tongeren 13 05 2005, Atuatuca 1, Tongeren.

CREEMERS G. & MASSON-LOODTS I. 1998: ’s Gravenvoeren (Voeren): een grafveld uit de metaaltijd, een prehistorische holle weg en sporen van oude agrarische exploitatie, aangesneden op het Distrigas-traject. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1998, Limburg - Het Oude Land van Loon 77 (3), 242-243.

CREEMERS G. & MASSON-LOODTS I. 1999: Grafveld uit de metaaltijden, agrarische ontginning en resten van een holle weg te ’s Gravenvoeren (Voeren, Lb), Lunula. Archaeologia Protohistorica 7, 13-14.

CREEMERS G. & MASSON-LOODTS I. 2005: V2: Voeren/’s Gravenvoeren. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (1), Brussel, 212.

CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. 2007: Vom Land zur Stadt. Die Entstehung des römischen Tongeren. In: HEGEWISCH M. (ed.), Krieg und Frieden. Kelten, Römer, Germanen. Begleitbuch zur Ausstellung, Bonn, 263-269.

CREEMERS G., VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G. & VYNCKIER P. 1989: Opgraving aan de Veemarkt te Tongeren, Museumfax 1989 (1), 6.

CREEMERS G. & VAN IMPE L. 1993: De inheems-Romeinse begraafplaats van Wijshagen-Plokrooi (gem. MeeuwenGruitrode, prov. Limburg). Interimverslag, Archeologie in Vlaanderen II, 41-53.

CREEMERS G. & VAN NOPPEN P. 1999: Kessenich - Boterakker (Kinrooi): Gallo-Romeinse nederzetting. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1997, Limburg - Het Oude Land van Loon 78 (3), 203-207.

CREUS I. 1975: De Gallo-Romeinse nederzetting onder het laat-Romeinse grafveld van Oudenburg, Archaeologia Belgica 179, Brussel.

CROMBÉ PH. 1997a: Maldegem. Inheemse boerderijen uit de Gallo-Romeinse tijd te Burkel. In: DE KEGEL A., DEMEY A. & PIETERAERENS M. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie OostVlaanderen 1996, Gent, 117.

CROMBÉ PH. 1997b: Zomergem. Een brandrestengraf uit de Gallo-Romeinse tijd. In: DE KEGEL A., DEMEY A. & PIETERAERENS M. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 1996, Gent, 120-121.

CROMBÉ PH., DE CLERCQ W. & MEGANCK M. 1998: Maldegem. Oude-Burkelslag ... the story continues. In: DE KEGEL A., DEMEY A. & PIETERAERENS M. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 1997, Gent, 99-101.

CROMBÉ PH., DE CLERCQ W., MEGANCK M. & BOURGEOIS I. 2005: Een meerperiodensite bij de vallei van de Ede te Maldegem-Burkel (gem. Maldegem, prov. Oost-Vlaanderen). Menselijke aanwezigheid uit de steentijd, een nederzetting en grafheuvel uit de bronstijd en een nederzetting uit de Romeinse tijd. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (1), Brussel, 93-117.

CUYPERS E., RAVESCHOT P. & VANMOERKERKE J. 1985a: Circulaire strukturen aan de Hogeweg te Gent, Archeologie 1985 (2), 88.

CUYPERS E., RAVESCHOT P. & VANMOERKERKE J. 1985b: Structuren uit de Metaaltijden aan de Hogeweg in Gent (O.Vl), Archeologie 1985 (1), 20-21.

CUYT G. 1974: Romeinse vondsten op de Steenakker te Wijnegem, Archeologie 1974 (2), 80-81.

CUYT G. 1976: Wijnegem: Romeinse bewoningssporen op de Steenakker, Archeologie 1976 (2), 70.

CUYT G. 1978: Een La-Tène afvalkuil en waterput op de Steenakker te Wijnegem, Noordgouw 18, 65-83.

CUYT G. 1983a: Wijnegem (Antw.): Gallo-Romeinse en middeleeuwse houtbouw, Archeologie 1983 (2), 129-130. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 189 van 275

CUYT G. 1983b: Gallo-Romeinse en middeleeuwse bewoningssporen te Wijnegem. In: Conspectus MCMLXXXII, Archaeologia Belgica 253, 61-64.

CUYT G. 1984: Gallo-Romeinse en middeleeuwse bewoningssporen te Wijnegem. In: Conspectus MCMXXXIII, Archaeologia Belgica 258, 126-130.

CUYT G. 1985: De inheems-Romeinse nederzetting te Wijnegem, Archaeologia Belgica I (2), Brussel, 67-70.

CUYT G. 1986: Wijnegem (Antw.): Romeinse en middeleeuwse nederzetting, Archeologie 1986 (2), 133-134.

CUYT G. 1991: Een inheems-Romeinse nederzetting uit de Vroeg-Romeinse tijd te Wijnegem, Archeologie in Vlaanderen I, 85-106.

CUYT G. 1995: Wijnegem-Steenakker (prov. Antwerpen): gebouwen uit de late IJzertijd of de vroeg-Romeinse periode, Lunula. Archaeologia Protohistorica 3, 40-41.

CUYT G. 2000: Wijnegem van de vroege ijzertijd tot de Middeleeuwen. In: BASTIAENS J. (ed.), Zand op de schop.

Een archeologische kijk op de Kempen, Oud-Turnhout, 39-48.

CUYT G. 2001: Twee Romeinse waterputten: met de paplepel ad fundum naar “de bronzen sleutel”, Tijdschrift van de Heemkundige Kring Jan Vleminck 2001 (3), 71-79.

CUYT G. 2007: Schaven aan het verleden. Op verkenning in onze archeologie, Antwerpen/Rotterdam.

CUYT G. & WILLEMS J. 2004: Archeologische opgravingen rond de Vuurkruisenlaan in Wijnegem, Tijdschrift van de Heemkundige Kring Jan Vleminck 2004 (3), 13-30.

DAEM M. 1981: Volkskundige enquêtes in Vlaanderen. De rammelaar, Oostvlaamse Zanten 56 (1), 128-130.

DANIËLS I. 2001: Analyse van een collectie Romeinse en vroeg-middeleeuwse voorwerpen uit been en gewei van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum Tongeren, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

DARK K. & DARK P. 1997: The landscape of Roman Britain, Stroud.

DARMON J.P. 1981: Les mosaïques en occident I. In: TEMPORINI H. & HAASE W. (eds), Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt II, 12 (2), 266-319.

DARVILL T.C. & MCWHIRR A. 1984: Brick and tile production in Roman Britain: models of economic organization, World Archaeology 15 (3), 239-261.

DE BAST J. 1808: Recueil d’antiquités Romaines et Gauloises, trouvées dans la Flandre proprement dite, avec désignation des lieux où elles ont été découvertes, Gand.

DEBECKER J. 2003: De fibulae van de Gallo-Romeinse vicus van Tienen: de fibulae van de opgraving op het Grijpenveld te Tienen van 1997 tot en met 2002, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

DEBECKER J. 2004: De fibulae van de vicus te Tienen. In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine Romeinendag 24 04 2004, Namur, 21-26.

DE BEENHOUWER J. 1986: De Gallo-Romeinse statuetten in terracotta gevonden in België, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

DE BEENHOUWER J. 1991a: Terrakotten aus Kölner Werkstätten. Der depotfund von Tongeren, Kölner Jahrbuch zu Vor- und Frühgeschichte 24, 395-412.

DE BEENHOUWER J. 1991b: Roman terracotta statuettes from a closed find at Tongeren and their relation to the Köln, Trier and central-Rhine production centres, Acta Archaeologica Lovaniensia 30, 61-93.

DE BEENHOUWER J. 1993: Répartition des figurines en terre cuite trouvées en Belgique. In: BÉMONT C., JEANLIN M. & LAHANIER C. (red.), Les figurines en terre cuite gallo-romaines, Documents d’Archéologie Française 38, Paris, 228239.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 190 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

DE BEENHOUWER J. 1995: Fragment van een moedergodin in terracotta uit K 119. In: DESCHIETER P. (red.), Romeins Kortrijk III. De zuidwijk. Vondsten uit de Abdij van Groeninge 1988-1992, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 32, Kortrijk, 124-128.

DE BEENHOUWER J. 1996a: Onderzoek van terracotta-statuetten: problematiek en methodologie. In: THOEN H. & VERMEULEN F. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 13 03 1996, Gent, 17-19.

DE BEENHOUWER J. 1996b: De Gallo-Romeinse tempel van Hofstade - Steenberg (Prov. O.-VL.). In: LODEWIJCKX M. (ed.), Archaeological and historical aspects of West-European Societies. Album Amicorum André Van Doorselaer, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 8, Leuven, 153-164.

DE BEENHOUWER J. 1998: Drie fragmenten van terracottabeeldjes uit Merendree (Nevele, Oost-Vlaanderen), VOBOV-Info 47, 54-58.

DE BEENHOUWER J. 2000: Terracottabeeldjes van Venus en Minerva op het Gallo-Romeinse heiligdom van Kontich-Kazerne (Antwerpen, België), AVRA Bulletin 1, 38-52.

DE BEENHOUWER J. 2001: Terracotta statuettes depicting Venus and Minerva in the Roman sanctuary of KontichKazerne (B, Prov. Antwerpen). In: LODEWIJCKX M. (ed.), Belgian archaeology in a European setting II. Album amicorum Joseph Remi Mertens, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 13, Leuven, 207-216.

DE BEENHOUWER J. 2005: De Gallo-Romeinse terracottastatuetten van Belgische vindplaatsen in het ruimer kader van de Noordwest-Europese terracotta-industrie, Proefschift KULeuven, Leuven. (http://hdl.handle.net/1979/189) DE BEENHOUWER J. 2007: Résultats et potentialités de la base de données des figurines en terre cuite galloromaines du nord-ouest de l’Europe, SFECAG. Actes du Congrès de Langres, Marseille, 209-222.

DE BIE M., VAN PEER PH., CROMBÉ PH., VAN GILS M., VAN BAELEN A., PERDAEN Y. & DE WILDE D. 2008: Onderzoeksbalans archeologie in Vlaanderen, versie 1, 11/12/2008: palaeolithicum, Brussel.

DE BOE G. 1966a: De Gallo-Romeinse nederzetting op de Steenakker te Mortsel (Antwerpen), Jaarboek Mortselse Heemkundige kring 5, Mortsel.

DE BOE G. 1966b: De Gallo-Romeinse nederzetting op de Steenakker te Mortsel, Archaeologia Belgica 94, Brussel.

DE BOE G. 1969: Rosmeer, Archeologie 1969 (1), 20-21.

DE BOE G. 1971a: Asse, Archeologie 1971 (1), 49.

DE BOE G. 1971b: De Romeinse villa's in Gallië en Germanië. Een bijdrage tot de studie van de landelijke bewoning in de Romeinse tijd, Proefschrift KULeuven, Leuven.

DE BOE G. 1971c: De stand van het onderzoek der Romeinse villa’s in België, Archaeologia Belgica 132, Brussel, 5-14.

DE BOE G. 1971d: De Romeinse villa op de Meerberg te Val-Meer, Acta Archaeologica Lovaniensia 4, Leuven DE BOE G. 1972a: De landelijke bewoning in Romeins België, Archeologie 1972 (2), 95.

DE BOE G. 1972b: Villas romaines, Archeologie 1972 (2), 96-97.

DE BOE G. 1973: De landelijke bewoning in de Romeinse tijd, Het Oude Land van Loon 28, 85-114.

DE BOE G. 1975a: Sites et agglomérations en Belgique, Archeologie 1975 (1), 32-34.

DE BOE G. 1975b: Steden en agglomeraties, Archeologie 1975 (2), 106-107.

DE BOE G. 1975c: Belgique romaine 1968-1970, l’Antiquité Classique 44, 219-240.

DE BOE G. 1976: Villes et agglomérations - steden en nederzettingen, Archeologie 1976 (1), 36.

DE BOE G. 1977: De Romeinse vicus op de Steenberg te Grobbendonk, Archaeologia Belgica 197, Brussel.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 191 van 275

DE BOE G. 1978: Aanvullend onderzoek in de Romeinse vicus te Grobbendonk. In: Conspectus MCMLXXVII, Archaeologia Belgica 206, Brussel, 55-59.

DE BOE G. 1979a: Tongeren: gebouwencomplex extra muros, Archeologie 1979 (2), 62.

DE BOE G. 1979b: Hoegaarden (Bt.): Romeinse villa (?), Archeologie 1979 (2), 21-22.

DE BOE G. 1980a: Tongeren: tempel, Archeologie 1980 (2), 109.

DE BOE G. 1980b: Tongeren, Archeologie 1980 (2), 109-110.

DE BOE G. 1980c: Een laat-middeleeuwse pottenbakersoven te Tongeren, Archeologie 1980 (2), 115.

DE BOE G. 1980d: Neerharen-Rekem: Romeinse villa, Archeologie 1980 (2), 110-111.

DE BOE G. 1981a: Hout- en steenbouw in het oosten van het Romeinse Tongeren. In: Conspectus MCMLXXX, Archaeologia Belgica 238, Brussel, 32-36.

DE BOE G. 1981b: Een laat-middeleeuwse pottenbakkersoven te Tongeren. In: Conspectus MCMLXXX, Archaeologia Belgica 238, Brussel, 76-80.

DE BOE G. 1981c: Prehistorische en Romeins te Neerharen-Rekem. In: Conspectus MCMLXXX, Archaeologia Belgica 238, Brussel, 37-41.

DE BOE G. 1981d: Neerharen, Archeologie 1981 (2), 115-117.

DE BOE G. 1981e: Noodopgravingen te Neerharen (Belgisch Limburg), Archeologie in Limburg 12, 5-7.

DE BOE G. 1982a: Meer dan 1.500 jaar bewoning rond de Romeinse villa te Neerharen-Rekem. In: Conspectus MCMLXXXI, Archaeologia Belgica 247, Brussel, 70-74.

DE BOE G. 1982b: Laat-Romeinse bewoning, Archeologie 1982 (1), 53.

DE BOE G. 1982c: Neerharen-Rekem (Limb.), Archeologie 1982 (2), 99-100.

DE BOE G. 1983a: Asse (Bt.), Archeologie 1983 (1), 106.

DE BOE G. 1983b: Grobbendonk (Antw.), Archeologie 1983 (2), 127-129.

DE BOE G. 1983c: Archeologische Inventaris Vlaanderen, Archeologie 1983 (2), 79-80.

DE BOE G. 1983d: De Romeinse villa te Neerharen-Rekem. In: Conspectus MCMLXXXII, Archaeologia Belgica 253, Brussel, 56-60.

DE BOE G. 1983e: De laat-Romeinse “Germaanse” nederzetting te Neerharen-Rekem. In: Conspectus MCMLXXXII, Archaeologia Belgica 253, Brussel, 69-73.

DE BOE G. 1983f: Leest: Romeinse villa, Archeologie 1983 (2), 102.

DE BOE G. 1983g: Habitat rural - landelijke bewoning, Archeologie 1983 (1), 52-53.

DE BOE G. 1984a: Nieuw onderzoek in de Romeinse vicus van Grobbendonk: de steenbouwfase. In: Conspectus MCMLXXXIII, Archaeologia Belgica 258, Brussel, 74-78.

DE BOE G. 1984b: Elewijt, Archeologie 1984 (1), 56.

DE BOE G. 1984c: Tienen, Archeologie 1984 (1), 56-57.

DE BOE G. 1984d: Nieuw onderzoek in de Romeinse vicus te Grobbendonk: de houtbouwfase, Archaeologia Belgica 258, Brussel, 69-73.

DE BOE G. 1984e: Neerharen-Rekem (Limb.), Archeologie 1984 (2), 132-133.

DE BOE G. 1985a: Villes et vici - steden en vici, Archeologie 1985 (1), 49-51.

DE BOE G. 1985b: Het ontstaan en de ontwikkeling van de Romeinse 'vicus' te Grobbendonk, Acta Archaeologica Lovaniensia 24, 101-108. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 192 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

DE BOE G. 1985c: Archeologische Inventaris Vlaanderen, Archeologie 1985 (1), 3.

DE BOE G. 1985d: Archeologische Inventaris Vlaanderen, Archeologie 1985 (2), 79.

DE BOE G. 1985e: De opgravingscampagne 1984 te Neerharen-Rekem. In: Conspectus MCMLXXXIV, Archaeologia Belgica, Nieuwe Reeks I (2), Brussel, 53-62.

DE BOE G. 1985f: Neerharen-Rekem (Limb.), Archeologie 1985 (2), 127.

DE BOE G. 1985g: Villas et habitat rural - villas en landelijke bewoning, Archeologie 1985 (1), 51-52.

DE BOE G. 1986a: De archeologische getuigenissen van het eerste Christendom in de civitas Tungrorum. In: DE DIJN C.G. (red.), Sint-Servatius, bisschop van Tongeren-Maastricht. Het vroege Christendom in het Maasland.

Handelingen van het colloquium te Alden Biezen, Tongeren en Maastricht, Kunst en Oudheden in Limburg 28, Borgloon-Rijkel, 37-62.

DE BOE G. 1986b: Het ontstaan en de ontwikkeling van de Romeinse ‘vicus’ te Grobbendonk, Acta Archaeologica Lovaniensia 25, 101-118.

DE BOE G. 1986c: De opgravingscampagne 1985 te Neerharen-Rekem (gem. Lanaken). In: Conspectus MCMLXXXV, Archaeologia Belgica, Nieuwe Reeks II (1), Brussel, 23-26.

DE BOE G. 1987a: Bewoning rond de villa te Neerharen-Rekem (B). In: STUART P. & DE GROOTH M.E.T. (eds), Langs de weg. De Romeinse weg van Boulogne-sur-Mer naar Keulen. Verkeersader voor industrie en handel, Heerlen/Maastricht, 51-54.

DE BOE G. 1987b: Archeologische Inventaris Vlaanderen, Archeologie 1987 (1), 44.

DE BOE G. 1988a: Tongeren (Limb.), Archeologie 1988 (1), 63.

DE BOE G. 1988b: De inheems-Romeinse houtbouw in de Antwerpse Kempen. In: BRENDERS F. & CUYT G. (eds), Van Beschaving tot Opgraving. 25 jaar archeologisch onderzoek rond Antwerpen, Brussel, 47-62.

DE BOE G. 1989: Onder Romeinse heerschappij. In: GORISSEN M. & ROOSENS B. (eds), Bodemschatten.

Archeologisch onderzoek in Groot-Bilzen van de bandceramiek tot de Merovingers, Bilzen/Brussel, 39-49.

DE BOE G. 1990a: Plattelandsbewoning in Zuid-Limburg, Archeologie 1990, 117.

DE BOE G. 1990b: Terra sigillata uit Tongeren, Archeologie 1990, 123.

DE BOE G., DE BIE M. & VAN IMPE L. 1992: Neerharen-Rekem. Een complexe bewoningsgeschiedenis gered van de grindbaggers. In: WILLEMS W.J.H. (ed.), Speurwerk. Archeologische monumentenzorg in de Euregio Maas-Rijn, Kunst und Altertum am Rhein 136, Mainz, 477-496.

DE BOE G. & LAUWERS F. 1979: Een inheemse nederzetting uit de Romeinse tijd te Oelegem. In: Conspectus MCMLXXVIII, Archaeologia Belgica 213, 83-87.

DE BOE G. & LAUWERS F. 1980: Een Inheemse nederzetting uit de Romeinse tijd te Oelegem, Archaeologia Belgica 228, Brussel.

DE BOE G. & THOEN H. 1990: In een uithoek van het Romeins Imperium. In: MEULEMEESTER J.L. (red.), Vlaamse archeologie, opgravingen in binnen- en buitenland, Kunsttijdschrift Vlaanderen 39 (231), 25-32.

DE BOE G., VAN DE KONIJNENBURG R. & VANDERHOEVEN A. 1986: Tongeren (Limb.), Archeologie 1986 (2), 129-130.

DE BOE G. & VAN IMPE L. 1979: Nederzetting uit de IJzertijd en Romeinse villa te Rosmeer, Archaeologia Belgica 216, Brussel.

DEBONNE S. 1988: Wervikse archaeologica, Jaarboek Stedelijke Oudheidkundige Commissie Wervik 7, 139-143.

DEBONNE S., TERMOTE J. & WOUTERS K. 1990: Een Romeinse balans uit Wervik, Westvlaamse Archaeologica 6 (3), 91-94.

DE BRUYNE F. 1983: Romeins Kortrijk, Licentiaatsverhandeling KU Leuven, Leuven.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 193 van 275

DE CANNIÈRE J.L. 1965: Een Romeins gebouw te Mortsel, Jaarboek Mortselse Heemkundige kring 4, Mortsel.

DE CEUNYNCK R. & TERMOTE J. 1987: Een zoutwinningssite uit de Midden-Laat-La Tène-periode te Veurne, Westvlaamse Archaeologica 3 (3), 73-82.

DE CEUNYNCK R. & THOEN H. 1981: The Iron Age settlement at De Panne-Westhoek. Ecological and geological context, Helinium 21 (1), 21-42.

DE CLERCK M. (ed.) 1983: Vicus Tienen. Eerste resultaten van een systematisch onderzoek naar een Romeins verleden, Tienen.

DE CLERCK M. 1987: Bierbeek 30 cm dieper. Archeologische inventaris van 15 jaar prospectie en opgravingen, Bierbeek.

DE CLERCQ L., THOEN H. & VAN HOVE R. 1979: Archeologische Kroniek Waasland 1978. Waasmunster (Pontrave), Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 82, 192-193.

DE CLERCQ W. 1995: Enkele opmerkelijke Gallo-Romeinse vondsten uit Merendree, bewaard in de Koninklijke Musea voor Kunst & Geschiedenis te Brussel, Bulletin van de Koninklijke Musea voor Kunst & Geschiedenis te Brussel 66, 151-159.

DE CLERCQ W. 1996: Gallo-Romeins Merendree. Een nederzetting uit de eerste drie eeuwen van onze jaartelling, Het Land van Nevele XXVII (2), 93-196.

DE CLERCQ W. 1998: De Romeinse aanwezigheid in de vallei van de Kale. Een overzicht. In: Een kijk op het archeologisch verleden van het Land van Nevele. Themanummer, VOBOV-info 47, 59-60.

DE CLERCQ W. 1999a: De Belgische waar: terra nigra en terra rubra. In: DE MULDER G. & ROGGE M. (red.), De GalloRomeinse vicus te Velzeke I. Sporen van Flavische en 2de-eeuwse bewoning, Publicaties van het Provinciaal Archeologisch Museum van Zuid-Oost-Vlaanderen - site Velzeke. Gewone Reeks 2, Zottegem, 46-54.

DE CLERCQ W. 1999b: Merelbeke. Een onverwachte kijk op het archeologisch patrimonium. Noodopgravingen en archeologisch waarderingsonderzoek op de Axxes-locatie: resten uit de bronstijd en de Romeinse periode. In: DE KEGEL A., DEMEY A. & PIETERAERENS M. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 1998, Gent, 100-103.

DE CLERCQ W. 2000a: Een blik op een decennium archeologisch onderzoek op Gallo-Romeinse vindplaatsen in Oost-Vlaanderen. In: Opnieuw een decennium Oost-Vlaamse archeologie: terug- en vooruitblik. Themanummer, VOBOV-Info 52, 35-47.

DE CLERCQ W. 2000b: Deinze. Archeologisch noodonderzoek op de RWZI-installatie in Bachte-Maria-Leerne. Een greep Oost-Vlaamse pre- en protohistorie tussen Leie en Kale. In: DE KEGEL A., DEMEY A. & PIETERAERENS M. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 1999, Gent, 138-142.

DE CLERCQ W. 2001a: Nevele-Merendree. Archeologische waarnemingen bij rioleringswerken in de Dorpwegel en bij herinrichtingswerken rond de Radegundiskerk. In: MESSIAEN K. & COCK S. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de provincie Oost-Vlaanderen 2000, Gent, 218-219.

DE CLERCQ W. 2001b: Merelbeke. Archeologische begeleiding bij de heraanleg van de aansluiting van de E40 en de R4 bij de aanleg van een carpoolparking. In: MESSIAEN K. & COCK S. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de provincie Oost-Vlaanderen 2000, Gent, 214-216.

DE CLERCQ W. 2001c: Melle. Verkaveling ‘’t Lammeken’: Romeinse graven ontdekt. In: MESSIAEN K. & COCK S. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de provincie Oost-Vlaanderen 2000, Gent, 212-214.

DE CLERCQ W. 2003: L'habitat gallo-romain en Flandre orientale (Belgique). Recherches 1990-2001 dans les civitates Menapiorum et Nerviorum (1990-2001), Revue du Nord - Archéologie de la Picardie et du Nord de la France 85 (353), 161-179.

DE CLERCQ W. 2005a: Een Gallo-Romeinse nederzetting te Oostwinkel - Leischoot (gem. Zomergem, prov. OostVlaanderen). In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (2), Brussel, 127-134. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 194 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

DE CLERCQ W. 2005b: Shaped by tradition. On the persistence of hand-made pottery traditions in Northern Gaul, ca. 100BC-300AD, Rei Cretariae Romanae Fautores Acta 39, Abingdon, 201-208.

DE CLERCQ W. 2007: Figuration et symbolique du chenet dans le monde des vivants et des morts du nord-ouest de la Gaule (ca. 250 av. - 275 ap. J.-C.). Un aspect particulier de la culture matérielle à travers la romanisation.

In: KRUTA V. & LEMAN-DELERIVE G. (eds), Feu des morts, foyers des vivants. Les rites et symboles du feu dans les tombes de l’âge du fer et de l’époque romaine. XXVIIe Colloque International 3-6 06 2004, Université de Lille, Revue du Nord - Archéologie de la Picardie et du nord de la France. Hors Série. Collection Art et Archéologie 11, Lille, 191-208.

DE CLERCQ W., BASTIAENS J., BOURGEOIS I., DEFORCE K., GELORINI V., TENCY H. & VAN PETEGHEM A. 2003: Een plaats bij de Schelde in de eerste eeuwen van de jaartelling. Het Gallo-Romeinse Zele op basis van de opgravingen op de Kamershoek en de Zuidelijke Omleiding. Zele in de kijker. Nieuwe vindplaatsen op de archeologische kaart van Oost-Vlaanderen, VOBOV-Info 57, 25-35.

DE CLERCQ W., BASTIAENS J., DEFORCE K., DESENDER K., ERVYNCK A., GELORINI V., HANECA K., LANGOHR R. & VAN PETEGHEM A. 2004: Waarderend en preventief archeologisch onderzoek op de Axxes-locatie te Merelbeke: een grafheuvel uit de bronstijd en een nederzetting uit de Romeinse periode, Archeologie in Vlaanderen VIII, 123-164.

DE CLERCQ W., CHERRETÉ B., DE MULDER G. & VAN RECHEM H. 2005a: Een waterput uit de vroege IJzertijd en een gebouw uit de Romeinse tijd te Berlare-N445 (gem. Berlare, Prov. Oost-Vlaanderen). In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (2), Brussel, 155-176.

DE CLERCQ W. & DEGRYSE P. 2008: The mineralogy and petrography of Low Lands Ware 1 (Roman lower RhineMeuse-Scheldt basin, The Netherlands, Belgium, Germany), Journal of Archaeological Science 35 (2), 448-458.

DE CLERCQ W., DERU X. & MORTIER S. 2007a: Un ensemble Augusto-Tibérien découvert à Aalter (Flandre orientale, Belgique) et les premières importations de céramique gallo-belge dans le Nord de la Civitas Menapiorum, SFECAG. Actes du Congrès de Langres, Marseille, 501-506.

DE CLERCQ W. & DESCHIETER J. 2000: Deinze. Noodonderzoek op de Aquafin-collector Deinze. Romeinse en middeleeuwse bewoningssporen langs de Witte Kaproenenstraat. In: DE KEGEL A., DEMEY A. & PIETERAERENS M. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 1999, Gent, 136-137.

DE CLERCQ W. & DESCHIETER J. 2002: Quelques remarques sur la diffusion de la terre sigillée dans le civitas Menapiorum au cours de l’Haut Empire. In: Première Journée Archéologique des Flandres. Bailleul 18 09 1999, Bailleul, 35-45.

DE CLERCQ W., DESCHIETER J. & DE MULDER G. 2000: Nazareth-Eke. Noodonderzoek op de Aquafin-collector Eke. Romeinse bewoningssporen langs de N60. In: DE KEGEL A., DEMEY A. & PIETERAERENS M. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 1999, Gent, 149-159.

DE CLERCQ W., DESCHIETER J., HAGEMAN B., THOEN H. & VERMEULEN F. 1998: Recent Romeins archeologisch onderzoek in de vallei van de Kale, grondgebied Land van Nevele: sites en structuren. In: Een kijk op het archeologisch verleden van het Land van Nevele. Themanummer, VOBOV-info 47, 28-33.

DE CLERCQ W., HOORNE J. & VANHEE D. 2006a: Boeren & krijgers op het Menapische platteland. Een inheemse nederzetting en een versterking te Knesselare-Kouter. In: BOSMAN A., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 06 05 2006, Gent, 27-35.

DE CLERCQ W., HOORNE J. & VANHEE D. 2006b: Knesselare: Gallo-Romeinse nederzetting en versterking te Knesselare-Kouter, Monumentenzorg en cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de provincie Oost-Vlaanderen 2005, Gent, 170-174.

DE CLERCQ W., HOORNE J. & VANHEE D. 2007b: Een versterking te Knesselare-Kouter: opgravingscampagne 2006 (Oost-Vlaanderen). In: BOSMAN A., CORBIAU M.-H., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 21 04 2007, Namur, 95-98.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 195 van 275

DE CLERCQ W., IN ’T VEN I. & HOLLEVOET Y. 2005b: Dwars door Romeins Vlaanderen: een synthese. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (1), Brussel, 243-257.

DE CLERCQ W. & KNEUVELS D. 1998: Zomergem-Oostwinkel. Gebouwen en graven uit de eerste eeuwen van onze jaartelling, Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 1997, Gent, 101-104.

DE CLERCQ W., LALOO P., PERDAEN Y. & CROMBÉ PH. 2007c: Grootschalig nederzettingsonderzoek in een inheemsRomeins landschap. Het preventief archeologisch onderzoek “Kluizendok” in de Gentse haven (fase 20052006). In: BOSMAN A., CORBIAU M.-H., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 21 04 2007, Namur, 59-66.

DE CLERCQ W. & MORTIER S. 2001: Aalter, Industrieterrein Langevoorde. Grootschalige noodarcheologie.

Onderzoek van een meerperiodenvindplaats. In: MESSIAEN K. & COCK S. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 2000, Gent, 197-202.

DE CLERCQ W. & MORTIER S. 2002: Nazareth-Eke. Archeologische begeleiding bij de bouw van de Aquafincollector Eke, fase 1. Romeinse nederzettingssporen en een graf bij de Biestebeek. In: MESSIAEN K. & COCK S. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 2001, Gent, 167-169.

DE CLERCQ W. & MORTIER S. 2003: Een inheems-Romeinse nederzetting (ferme indigène) uit de AugusteïschTiberische tijd en off-site activiteiten uit de periode 60-260 AD: bilan van het noodonderzoek op het industrieterrein Aalter-Langevoorde (O.-Vl.) 1999-2001. In: LODEWIJCKX M. & CORBIAU M.-H. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 08 02 2003, Leuven, 21-26.

DE CLERCQ W., PYPE P. & CORDEMANS K. 2008: Gallo-Romeinse graven tussen Ede en cuesta. Archeologisch onderzoek van een Gallo-Romeins grafveld in Maldegem-Kleit (prov. O.-Vl.) bij de aanleg van het tweede retentiebekken voor Ede (mei-juni 2007), Ongepubliceerd rapport, Gent.

DE CLERCQ W. & SEMEY J. 2005: And what about the farms? Assessing the aerial visibility of early historic settlement areas in Northern Flanders. In: BOURGEOIS J. & MEGANCK M. (eds), Aerial photography and Archaeology. A century of Information, Archaeological Reports Ghent University 4, Gent, 281-289.

DE CLERCQ W. & TAAYKE E. 2004: Handgemachte Keramik der Späten Kaiserzeit und des frühen Mittelalters in Flandern (Belgien). Das Beispiel der Funde Friesischer Keramik in Zele (O-Flandern). In: LODEWIJCKX M. (ed.), Bruc Ealles Well. Archaeological essays concerning the peoples of North-West Europe in the first millennium AD, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 15, Leuven, 57-71.

DE CLERCQ W. & THOEN H. 1997: Archeologie in een serre. Proefopgravingen op een Romeinse steenbouw te Nevele, VOBOV-info 46, 15-23.

DE CLERCQ W. & THOEN H. 1998: Enkele aspecten van de Gallo-Romeinse samenleving in het Meetjesland. Status quaestionis en recent Romeins archeologisch onderzoek in het gebied ten NW van Gent. In: Vriendenboek Luc Stockman, Aalter, 51-62.

DE CLERCQ W. & VAN DIERENDONCK R.M. 2008: Extrema Galliarum. Zeeland en Noordwest-Vlaanderen in het Imperium Romanum, Zeeuws Tijdschrift 58 (3/4), 6-34.

DE CLERCQ W. & VAN RECHEM H. 1999: Berlare. Een waterput uit de late bronstijd-vroege IJzertijd en een Romeinse nederzetting nabij de Schelde (site N445). In: DE KEGEL A., DEMEY A. & PIETERAERENS M. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 1998, Gent, 83-85.

DE CLERCQ W., VAN RECHEM H., GELORINI V., MEGANCK M., TAAYKE E. & TENCY H. 2005c: Een meerperiodenvindplaats langs de Schelde te Zele Kamershoek (prov. Oost-Vlaanderen). Een grafheuvel uit de bronstijd, een erf uit de Romeinse periode en sporen van Germaanse inwijkelingen. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (2), Brussel, 177-230.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 196 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

DE CLERCQ W., VAN RECHEM H. & VAN STRYDONCK M. 2005d: Activiteiten in een landschap uit de 4de-3de eeuw voor Chr. te Denderbelle, plaats Fonteintje (gem. Lebbeke, prov. Oost-Vlaanderen). In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (2), Brussel, 231-258.

DE CLERCQ W. & VAN STRYDONCK M. 2007: La méthode de datation par radiocarbone comme indicateur chronologique alternatif pour l’époque Romaine. Possibilités et limites méthodologiques pour la période 200cal BC - 500cal AD sur base d’études de cas, SFECAG. Actes du Congrès de Langres, Marseille, 97-109.

DE CLIPPELE L. 1968: Het Gallo-Romeins grafveld van Balgerhoeke, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Nieuwe Reeks 22, 109-144.

DE COCK S. 1977: De Gallo-Romeinse niet-geëmailleerde fibulae uit de Flavische tijd in België, Licentiaatsverhandeling RUGent, Gent.

DE COCK S. 1983: Tiegem (W.-Vl.): Gallo-Romeinse bewoning, Archeologie 2, 111.

DE COCK S. 1985: Leest (Antw.), Archeologie 1985 (2), 111.

DE COCK S. 1986a: Elewijt (Zemst, Br.), Archeologie 1986 (2), 109.

DE COCK S. 1986b: Rumst (Antw.), Archeologie 1986 (2), 109.

DE COCK S. 1986c: Hombeek (Mechelen, Antw.), Archeologie 1986 (2), 108-109.

DE COCK S. 1987: Het archeologisch onderzoek te Kooigem-Kortrijk, West-Vlaamse Archaeologica 3, 3-15.

DE COCK S. 1988: Onderzoek van een Gallo-Romeinse villa te Tiegem (gemeente Anzegem), Westvlaamse Archaeologica 4 (3), 76-83.

DE COCK S. 1995: Kerkhove, Westvlaamse Archaeologica 11, 83.

DE COCK S. 1996: Van archeologische site tot openluchtmuseum. De Gallo-Romeinse baanpost en Merovingische nederzettingen van Kerkhove ca. midden 1ste eeuw - midden 8ste eeuw n. Chr. In: VAN ROEYEN J.-P. (ed.), Uit Vlaamse bodem. 10 Archeologische verhalen. Vlaamse Vereniging voor Archeologisch Onderzoek, Sint Niklaas, 79-87.

DE COCK S. & GODERIS J. 1994: Veldactiviteiten van de Vereniging voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in WestVlaanderen over de werkjaren 1993 en 1994, Westvlaamse Archaeologica 10, 76-80.

DE COCK S. & HOMBROUX C. 1984: La-Tène en Romeinse bewoning te Mechelen en te Muizen, Aspecten van de Archeologie in Brabant 1984, 16-19.

DE COCK S. & ROGGE M. 1984: Kooigem (W.-Vl.): Gallo-Romeinse villa, Archeologie 2, 107.

DE COCK S. & ROGGE M. 1985: Oudenaarde-Donk (O.-Vl.): Romeinse nederzetting, Archeologie 1985 (2), 135-136.

DE COCK S. & ROGGE M. 1988: De V.O.B.O.W.-activiteiten te Kerkhove (Gem. Avelgem) in 1986-87: Romeinse bewoning, Westvlaamse Archaeologica 4 (1), 13-19.

DE COCK S., ROGGE M. & VAN DOORSELAER A. 1985a: Kerkhove (W.-Vl.), Archeologie 2, 89.

DE COCK S., ROGGE M. & VAN DOORSELAER A. 1987: Het archeologisch onderzoek te Zerkegem-Jabbeke, Westvlaamse Archaeologica 3 (2), 37-50.

DE COCK S., ROGGE M. & VELGHE M. 1985b: Michelbeke-Brakel (O.-Vl.): Romeinse villa, Archeologie 2, 111.

DE COCK S. & THOEN H. 1983: Oudenburg (W-Vl.): Gallo-Romeins aardewerk, Archeologie 1983 (2), 112-113.

DECONINCK J. 1966: Romeinse villa te Etikhove, Annalen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Ronse 15, 69-70.

DECONINCK J. 1968: Vondsten in de St. Hermeskerk te Ronse, Annalen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Ronse 17, 65-70.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 197 van 275

DEFENTE D. 1987: Peintures murales romaines de Soissons. In: BÖGLI H. & FUCHS M. (dir.), Pictores per provincias, Cahiers d’Archéologie Romande 43, Aventicum 5, Avenches, 167-180.

DEFENTE D. 1991: Nouvelles trouvailles au Chateau d’Albatre à Soissons. In: NAUMANN-STECKER F. & THOMAS R. (eds), 4. Internationalen Kolloquium zur römischen Wandmalerei, Köln 20-23 09 1989, Kölner Jahrbuch zu Uhrund Frühgeschichte 24, 235-253.

DEFGNÉE A. & VAN OSSEL P. 2001: Champion, Hamois. Une villa romaine chez les Condruses, Etudes et Documents Archéologie 7, Namur.

DEFORCE K. 2005: Houtresten als kennisbron. Het onderzoek van hout en houtskool in de archeologie. In: Open monumentendag 2005. Hout - grondstof stof tot nadenken, Brussel.

DEFORCE K. & ANNAERT R. 2005: Nieuwe data over de eg uit Poppel (gem. Ravels, prov. Antwerpen), Lunula.

Archaeologia Protohistorica 13, 145-146.

DEFORCE K. & ANNAERT R. 2007: An early Roman age harrow from Poppel, Belgium, Archäologisches Korrespondenblatt 37 (1), 85-94.

DEGBOMONT J.-M. 1984: Le chaufage par hypocauste dans l’habitat privé: de la place St.-Lambert à Liège à l’Aula Palatina de Trèves, ERAUL 17, Liège.

DE GRAEVE I. 2003: Een macroscopische analyse van de wrijfschalen uit de vicus Velzeke opgegraven tussen 1997 en 2001, Licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

DE GRAEVE I. 2004: Overzicht van de wrijfschalen uit de vicus van Velzeke. In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 24 04 2004, Namur, 27-31.

DE GREEF H. 1966: Een Gallo-Romeinse pottenbakkersoven te Grobbendonk-Steenberg, Hades 5 (14), 24.

DE GROOTE K., BASTIAENS J., DE CLERCQ W., DEFORCE K. & VANDEBRUAENE M. 2003: Gallo-Romeinse graven te Huise ’t Peerdeken (Zingem, prov. Oost-Vlaanderen). Een multidisciplinaire analyse, Archeologie in Vlaanderen VII, 3164.

DEGRYSE P. & MARTENS M. 2003: Karakterisering van ceramiek uit Romeins Tienen en bespreking van het mogelijke gebruik van lokale grondstoffen, Ongepubliceerd rapport, Brussel.

DE LAET E. 1980: De Gallo-Romeinse metalen armbanden in België, Licentiaatsverhandeling RUGent, Gent.

DE LAET S.J. 1951: Een Gallo-Romeins heiligdom op de Steenberg te Hofstade bij Aalst (Oostvlaanderen), Cultureel Jaarboek voor de Provincie Oostvlaanderen 1950 (1), Gent, 269-314.

DE LAET S.J. 1952: De Romeinse nederzetting te Hofstade bij Aalst (Oostvlaanderen). Verslag van de opgravingscampagne 1951 en samenvatting van de tot heden bereikte resultaten, Cultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen 1951 (1), Gent, 281-302.

DE LAET S.J. 1961a: De Gallo-Romeinse steelpan van Hamme (O.-Vl.) en de cultus van Mercurius, Helinium 1 (1), 62-65.

DE LAET S.J. 1961b: Les limites des cités des Ménapiens et des Morins, Helinium 1 (1), 20-34.

DE LAET S.J. 1964: Etudes sur la céramique de la nécropole Gallo-Romaine de Blicquy I. La potterie dite “de Blicquy”, Helinium 4 (3), 193-216.

DE LAET S.J. 1966a: Claude et la romanisation de la Gaule septentrionale. In: CHEVALIER R. (ed.), Mélanges d'Archéologie et d'Histoire offerts à André Piganiol II, Paris, 951-961.

DE LAET S.J. 1966b: Etudes sur la céramique de la nécropole Gallo-Romaine de Blicquy (Hainaut) II. La potterie dite ‘savonneuse”, Helinium 6 (3), 3-25.

DE LAET S.J. 1969a: Nieuw licht op de oorsprong van Gent, Spiegel Historiael 4, 133-140.

DE LAET S.J. 1969b: Les fouilles de Destelbergen et les origines gallo-romaines de la ville de Gand, Archéologia 30, 57-69. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 198 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

DE LAET S.J. 1973: Een Gallo-Romeinse kaarde uit Hofstade-bij-Aalst (Oost-Vlaanderen). In: VAN ES W.A. (red.), Archeologie en Historie: opgedragen aan H. Brunsting bij zijn zeventigste verjaardag, Bussum, 357-366.

DE LAET S.J. 1975: Chenet celtique à tête de bélier trouvé à Aalter (Flandre orientale), Helinium 15 (1), 43-50.

DE LAET S.J. 1976a: Atuatuca Tungrorum (Tongeren or Tongres). In: STILLWELL R., MACDONALD W. & MCALLISTER M.H. (eds), The Princeton encyclopedia of classical sites, Princeton, 111-113.

DE LAET S.J. 1976b: De opgravingen te Destelbergen-Eenbeekeinde. In: VANDENHOUTE J. (red.), Graven naar Gents verleden, Gent, 47-49.

DE LAET S.J. 1977: Un siècle de résistance à l'occupation Romaine, Dossiers d’Archéologie 21, 18-25.

DE LAET S.J. 1984: L'interaction de la civilisation romaine et de la civilisation celtique dans le nord de la Gaule (Ier siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.). In: Douze cas d'interaction culturelle dans l'Europe ancienne et de l'Orient proche ou lointain, Études Interculturelles II, Paris, 63-93.

DE LAET S.J., DESITTERE M., THOEN H., VAN DOORSELAER A. & VERHAEGHE F. 1976: De opgravingen te Destelbergen.

Eindverslag over opgravingsvlak A. In: DE LAET S.J., NENQUIN J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M., GAUTIER A., THOEN H., VERHAEGHE F. & ROGGE M. (red.), Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oost-Vlaanderen VII, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen, Nieuwe Reeks 2, Gent, 21-72.

DE LAET S.J. & NENQUIN J. 1958: Een Gallo-Romeinse vicus te Velzeke-Ruddershove, Cultureel Jaarboek voor de Provincie Oostvlaanderen 1953 (2), Gent, 3-57.

DE LAET S.J., NENQUIN J. & SPITAELS P. 1955a: Het Gallo-Romeinse grafveld van Sint-Gillis-bij-Dendermonde (Molenkouter). In: DE LAET S.J., NENQUIN J. & SPITAELS P. (red.), Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Oostvlaanderen, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oostvlaanderen 1955 (2), Gent, 91-104.

DE LAET S.J., NENQUIN J. & SPITAELS P. 1955b: Een Gallo-Romeins wapengraf te Temse-Veldwijk. In: DE LAET S.J., NENQUIN J. & SPITAELS P. (red.), Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Oostvlaanderen, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oostvlaanderen 1955 (2), Gent, 105-112.

DE LAET S.J. & THOEN H. 1964: Etudes sur la céramique de la nécropole gallo-romaine de Blicquy (Hainaut) III. La céramique belge “à pate gris-clair”, Helinium 8 (1), 3-21.

DE LAET S.J. & THOEN H. 1969: Etudes sur la céramique de la nécropole gallo-romaine de Blicquy (Hainaut) IV. La céramique “à enduit rouge-pompéien”, Helinium 9 (1), 28-38.

DE LAET S.J., THOEN H. & BOURGEOIS J. 1986: Les fouilles du séminaire d’Archéologie de la Rijksuniversiteit te Gent à Destelbergen-Eenbeekeinde et l’histoire la plus ancienne de la région de Gent (Gand). I. La période préhistorique, Dissertationes Archaeologicae Gandenses XXIII, Brugge.

DE LAET S.J., THOEN H., GOB A. & BOURGEOIS J. 1982: Een gebouw van de Michelberg-kultuur en een Gallo-Romeins grafveld te Kruishoutem-Kerkakkers (Opgraving Stanislaw Czepiec 1973), Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Nieuwe Reeks 36, Gent, 3-37.

DE LAET S.J., THOEN H. & VAN DOORSELAER A. 1970a: La tombe collective de la nécropole gallo-romaine de Destelbergen-Lez-Gand (Flandre Orientale), Helinium 10 (1), 3-30.

DE LAET S.J. & VAN DOORSELAER A. 1964: Aalter-Houtem (O.-Vl.), Archeologie 1964 (2), 69-70.

DE LAET S.J. & VAN DOORSELAER A. 1969: Lokale ijzerwinning in westelijk België in de Romeinse tijd, Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Letteren 31 (4), Brussel, 3-28.

DE LAET S.J. & VAN DOORSELAER A. 1976: Nieuwe Oudheidkundige vondsten te Aalter. In: DE LAET S.J., NENQUIN J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M., GAUTIER A., THOEN H., VERHAEGHE F. & ROGGE M. (red.), Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oost-Vlaanderen VII, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen, Nieuwe Reeks 2, Gent, 11-16.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 199 van 275

DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A. & DESITTERE M. 1967: Bronzen bijl gevonden te Aalter-Houtem. In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M. & THOEN H. (red.), Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oostvlaanderen, Vierde reeks, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oostvlaanderen 1965 (2), Gent, 8-9.

DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M. & THOEN H. 1970b: Het massagraf G. X uit de Gallo-Romeinse begraafplaats te Destelbergen. In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M. & THOEN H. (red.), Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Oost-Vlaanderen, Vijfde reeks, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen 1969 (2), Gent, 117-172.

DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A. & SPITAELS P. 1964: Opgravingen te Huise-De Lozer. In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A. & SPITAELS P. (red.), Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Oost-Vlaanderen, Derde reeks, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oostvlaanderen 1963 (2), Gent, 7-20.

DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A. & THOEN H. 1969: Destelbergen, Archeologie 1969 (2), 61-63.

DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., THOEN H. & DESITTERE M. 1968: Destelbergen: de vicus Ganda, Archeologie 1968 (2), 74-75.

DELAGE R. 1998: Première approche de la diffusion des céramiques sigillées du centre de la Gaule en occident romain, SFECAG. Actes du Colloque d’Istres, Marseille, 271-314.

DELARUELLE S., VERBEECK C. & DE CLERCQ W. 2004: Wonen en leven op het HSL-traject in de Romeinse tijd (ca. 50 v.C. - 475 n.C.). In: VERBEECK C., DELARUELLE S. & BUNGENEERS J. (eds), Verloren voorwerpen. Archeologisch onderzoek op het HSL-traject in de provincie Antwerpen, Antwerpen, 189-256.

DELBARRE-BÄRTSCHI S. 2002: Les mosaïques de l’insula 10 à Avenches, Bulletin de l’Association Pro Aventico 44, 137-146.

DE LOË A. 1898: Statuettes en bronze trouvées à Anderlecht, près de Bruxelles, et à Tirlemont, Annales de la Société d’Archéologie de Bruxelles 12, Bruxelles, 215-219.

DE LOË A. 1921: Découverte de deux corps inhumés dans un puits antique, Bulletin de la Société Royale Belge d’Anthropologie 36, 244.

DE LOË A. 1937: Musées Royaux d’Art et d’Histoire à Bruxelles. Belgique ancienne. Catalogue descriptif et raisonné. III. La période romaine, Bruxelles.

DE LOGI A., MESSIAEN L., STURTEWAGEN K. & BRUYNINCKX T. 2007: Archeologische opgraving. Kortrijk/Harelbeke Evolis (prov. West-Vlaanderen) 16 april - 16 november 2007, Rapport buiten reeks Monument Vandekerckhove nv., Ingelmunster.

DELPLACE C. 1983: Les peintures romaines en Gaule Belgique, un essai de corpus. In: BARBET A. (ed.), La peinture murale romaine dans les provinces de L’Empire. Journées d’étude de Paris 23-25 09 1982, BAR International Series 165, Oxford, 113-140.

DELPLACE C. 1991/1992: Les décors peints du frigidarium du complexe thermal de la villa gallo-romaine de Champion-Emptinne (Hamois). Note sur la frise de perles et pirouettes, Annales de la Société Archéologique de Namur 67, 257-266.

DELPLACE C. & VAN OSSEL P. 1991: Les apports de l’étude des enduits peints à l’architecture du complexe thermal de la villa gallo-romaine de Champion à Emptinne (Namur) en Belgique. In: NAUMANN-STECKER F. & THOMAS R. (eds), 4. Internationalen Kolloquium zur römischen Wandmalerei, Köln 20-23 09 1989, Kölner Jahrbuch zu Uhrund Frühgeschichte 24, 261-268.

DE MAEYER R. 1937: De romeinsche villa's in België. Een archeologische studie, Antwerpen/'s Gravenhage.

DE MAEYER R. 1944: De strijd om onzen bodem tusschen Romeinen en Germanen, Brussel.

DE MAEYER R. 1979: De overblijfselen der Romeinse villa's in België, Acta Archaeologica Lovaniensia 18, 34-143.

DEMAN A. & RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. 1985: Les inscriptions latines de Belgique (ILB), Sources et Instruments 7, Bruxelles.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 200 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

DEMAN A. & RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. 2002: Nouveau recueil des inscriptions latines de Belgique (ILB2), Collection Latomus 264, Bruxelles.

DE MEULEMEESTER J. 1978: De Galooie te Loker. Brandrestengraf en middeleeuwse mote, Archaeologia Belgica 203, Brussel.

DE MEULEMEESTER J. & DEWILDE M. 1987: Romeinse en middeleeuwse landelijke bewoning langs de Zeeweg te Roksem (gem. Oudenburg), Archaeologia Belgica, Nieuwe Reeks III, Brussel, 225-231.

DE MEULEMEESTER J., DE PAEPE P., DERYCKE TH., DESPRIET P., DEVLIEGHER L., DE VOS W., FERFERS F., JANSSENS P., JANSSENS D.M., LESAGE R., OOGHE R., RAVESCHOT P., VAN HOONACKER E., VANMOERKERKE J., VERHAEGHE F. & VERHAEST M. 1984: Bodemschatten uit Zuid-West-Vlaanderen. Resultaten van 25 jaar oudheidkundige opgravingen, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 10, Kortrijk.

DE MEULEMEESTER J. & MATTHYS A. 1980: Vroegmiddeleeuwse sporen op de Burg te Brugge, Archaeologia Belgica 226, Brussel.

DEMEY D. 2002: Beleidsmatige archeologische inventarisatie. Gemeenten Borgloon en Heers, RAAP-Rapport 812, Weert.

DEMEYERE F., DEWILDE M., WYFFELS F. & DE CLERCQ W. 2005: Twee Gallo-Romeinse brandrestengrafvelden: Waardamme en De Panne. In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 16 04 2005, Brussel, 21-26.

DEMIDDELE H., ERVYNCK A. & COOREMANS B. 1994: Diatomeeën als ecologische indicatoren in de Vlaamse archeologie: Romeins en middeleeuws Oudenburg (prov. West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen III, 217231.

DE MULDER G. 1999: De historiek van het onderzoek. Van de renaissance tot de jaren 90. In: DE MULDER G. & ROGGE M. (eds), De Gallo-Romeinse vicus te Velzeke I. Sporen van Flavische en 2de-eeuwse bewoning, Publicaties van het Provinciaal Archeologisch Museum van Zuid-Oost-Vlaanderen - site Velzeke. Gewone Reeks 2, Zottegem, 10-16.

DE MULDER G. & BRAECKMAN K. 1999: Sporen van een gracht uit de ijzertijd te Velzeke (O.-Vl.), Lunula.

Archaeologia protohistorica 7, 101-104.

DE MULDER G., BRAECKMAN K., ROGGE M. & VAN DER PLAETSEN P. 1999: Het archeologisch onderzoek van de vindplaats. In: DE MULDER G. & ROGGE M. (red.), De Gallo-Romeinse vicus te Velzeke I. Sporen van Flavische en 2de-eeuwse bewoning, Publicaties van het Provinciaal Archeologisch Museum van Zuid-Oost-Vlaanderen - site Velzeke. Gewone reeks 2, Zottegem, 17-37.

DE MULDER G. & DE CLERCQ W. 1999: Handgemaakt aardewerk. In: DE MULDER G. & M. ROGGE M. (red.), De GalloRomeinse vicus te Velzeke I. Sporen van Flavische en 2de-eeuwse bewoning, Publicaties van het Provinciaal Archeologisch Museum van Zuid-Oost-Vlaanderen - site Velzeke. Gewone reeks 2, Zottegem, 84-90.

DE MULDER G. & DESCHIETER J. 2001: Velzeke: a ‘disparate’ story of a roman settlement in south east Flanders (B).

Excavations 1993-2000. In: LODEWIJCKX M. (ed.), Belgian archaeology in a European setting I and II. Album amicorum Joseph Remi Mertens, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 12/13, Leuven, 157-170.

DE MULDER G. & DESCHIETER J. 2003: Het preventief onderzoek in de Gallo-Romeinse vicus te Velzeke (20012002). Een archeologisch vervolgverhaal, Handelingen van het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde 11, 259-357.

DE MULDER G. & DESCHIETER J. 2004: Het archeologisch onderzoek van de Gallo-Romeinse vicus te Velzeke in 2003. In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 24 04 2004, Namur, 37-39.

DE MULDER G. & DESCHIETER J. 2005: Het archeologisch onderzoek in de vicus van Velzeke (O.Vl.). In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 16 04 2005, Brussel, 27-33.

DE MULDER G. & DESCHIETER J. 2006a: Zottegem-Velzeke: Het archeologisch onderzoek van de vicus, Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 2005, Gent, 197-203.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 201 van 275

DE MULDER G. & DESCHIETER J. 2006b: Oude Horizonten, Nieuwe Perspectieven...: Het archeologisch onderzoek in de vicus Velzeke in 2005. In: BOSMAN A., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 06 05 2006, Gent, 21-26.

DE MULDER G., DESCHIETER J. & DE GRAEVE I. 2003: La céramique du dernier horizon chronologique du vicus de Velzeke (Belgique, Flandre orientale), SFECAG. Actes du Congrès de Saint-Romain-en-Gal, Marseille, 577-584.

DE MULDER G., DESCHIETER J., HANUT F. & DE CLERCQ W. 2001a: Le répertoire céramique flavien de deux ensembles clos du vicus de Velzeke (Flandre orientale - Belgique), SFECAG. Actes du Congrès de Lille-Bavay, Marseille, 203206.

DE MULDER G., DESCHIETER J. & HUYGE J. 2002: Deux contextes archéologiques de l’époque préflavienne du vicus de Velzeke (Belgique), SFECAG. Actes du Congrès de Bayeux, Marseille, 377-386.

DE MULDER G., DESCHIETER J. & VAN STRYDONCK M. 2001b: Nieuwe 14Cdateringen te Velzeke (O.-Vl.), Lunula.

Archaeologia protohistorica 9, 126-119.

DE MULDER G. & ROGGE M. 1995: Twee Urnengrafvelden te Zottegem-Velzeke, Publicaties van het Provinciaal Archeologisch Museum van Zuid-Oost-Vlaanderen - site Velzeke. Gewone Reeks 1, Zottegem.

DE MULDER G. & ROGGE M. 1997: Gallo-Romeinse heren de boer op. De villae rusticae in de Oostvlaamse leemstreek. In: DE KEGEL A., DEMEY A. & PIETERAERENS M. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 1996, Gent, 152-153.

DE MULDER G. & ROGGE M. 1999: De Gallo-Romeinse vicus te Velzeke I. Sporen van Flavische en 2de-eeuwse bewoning, Publicaties van het Provinciaal Archeologisch Museum van Zuid-Oost-Vlaanderen - site Velzeke.

Gewone Reeks 2, Zottegem.

DE MULDER G. & SMITS L. 1999: Beenderen spreken. Onderzoek van menselijke crematies uit twee urnenveldennecropolen te Velzeke, Handelingen van het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde 9 (1), 145-154.

DENYS L. & BAETEMAN C. 1995: Holocene evolution of relative sea-level and local mean high water spring tides in Belgium - a first assessment, Marine Geology 124, 1-19.

DE PAEPE P. 1967a: Petrografisch onderzoek van enkele gesteenten afkomstig van de Romeinse nederzetting te Destelbergen (campagnes 1965 en 1966). In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M. & THOEN H. (red.), Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oostvlaanderen, Vierde Reeks, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oostvlaanderen 1965 (2), Gent, 160-164.

DE PAEPE P. 1967b: Onderzoek van enkele gesteenten afkomstig van de Gallo-Romeinse nederzetting te Huise.

In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M. & THOEN H. (red.), Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oostvlaanderen, Vierde Reeks, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oostvlaanderen 1965 (2), Gent, 126-127.

DE PAEPE P. 1972: Aard en herkomst van gesteenten afkomstig van een Romeinse nederzetting te VelzekeRuddershove, Ongepubliceerd verslag RUGent, Gent.

DE PAEPE P. 1976: Gesteentemateriaal afkomstig van opgravingen op de plaats Tomberg in Beveren-Leie, De Leiegouw 18 (4), 397-400.

DE PAEPE P. 1978: Determinatie van gesteenten uit de Romeinse nederzetting van Destelbergen, opgravingsvlakken B, C, D en F. In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M., THOEN H., VERHAEGHE F. & ROGGE M. (red.), Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Oost-Vlaanderen VIII, Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen, Nieuwe Reeks 6, Gent, 63.

DE PAEPE P. 1986: The petrology and provenance of the lithic material from the Roman site at Asper-Jolleveld.

In: VERMEULEN F. (red.), The Roman settlement and cemetery at Asper, Scholae Archaeologicae 5, Gent, 125-132.

DE PAEPE P. 1987: Microscopisch en chemisch onderzoek. In: THOEN H. (red.), De Romeinen langs de Vlaamse kust, Tentoonstellingscatalogus, Brussel, 43-44.

DE PAEPE P. & VAN IMPE L. 1991: Historical Context and Provenancing of Late Roman Hand-Made Pottery from Belgium, the Netherlands and Germany, Archeologie in Vlaanderen I, Brussel, 145-180. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 202 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

DE PAEPE P. & VERMEULEN F. 1988: Archeo-petrografisch onderzoek van natuursteen gevonden in enkele GalloRomeinse nederzettingen uit het Gentse, VOBOV-Info 32/33, 1-15.

DE POORTER A. & CLAEYS P.-J. 1989: Les sigles sur matériaux de construction romains en terre cuite en Belgique, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 1, Leuven.

DERKS T. 1998: Gods, temples and ritual practices. The transformation of religious ideas and values in Roman Gaul, Amsterdam Archaeological Studies 2, Amsterdam.

DERKS T., VAN KERCKHOVE J. & HOFF P. (eds) 2008: Nieuw archeologisch onderzoek rond de Grote Kerk van Elst, gemeente Overbetuwe (2002-2003), Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 31, Amsterdam.

DERU X. 1994: Les bains publics et domestiques dans la cité des Tongres, Documents d’Archéologie Régionale 4, Collection d’Archéologie Joseph Mertens X, Louvain-la-Neuve.

DERU X. 1996: La céramique belge dans le nord de la Gaule. Caractérisation, chronologie, phénomènes culturels et économiques, Publications d’Histoire de l’Art et d’Archéologie de l’Université Catholique de Louvain LXXXIX, Louvain-la-Neuve.

DERU X. & VILVORDER F. 1997: Les contextes de référence et les horizons chronologiques. In: BRULET R. & DEMANET J.-CL. (eds), Liberchies III vicus gallo-romain, Publications d’Histoire de l’Art et d’Archéologie de l’Université Catholique de Louvain XCIV, Louvain-la-Neuve, 297-317.

DE RYNCK P. & WELKENHUYSEN A. 1992: De Oudheid in het Nederlands. Repertorium en Bibliografische gids voor vertalingen van Griekse en Latijnse auteurs en geschriften, Baarn. (http://www.digitalebibliotheek.nl/tekst/rync001oudh01_01/index.htm) DESCHIETER J. 1993: Romeins Kortrijk II. De zuidwijk. Vondsten uit de periode 1969-1976, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 29, Kortrijk.

DESCHIETER J. 1994: Een Gallo-Romeinse nederzetting te Menen, Westvlaamse Archaeologica 10, 5-22.

DESCHIETER J. 1995: Romeins Kortrijk III. De zuidwijk. Vondsten uit de abdij van Groeninge 1988-1992, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 32, Kortrijk.

DESCHIETER J. 2003: Over grachten, grenzen en gebouwen in de uithoek van een vicus...het archeologisch noodonderzoek op de "Kwakkel"-site te Velzeke (2002-2003), VOBOV-info 58, 26-39.

DESCHIETER J. 2005: Uit de mode… Romeinse fibulae uit de “Kwakkel”-site te Velzeke (1997-2002), Handelingen van het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde XII, 219-240.

DESCHIETER J. & DE CLERCQ W. 1999: Romeinen en Middeleeuwers in een Deerlijkse bouwput: archeologisch noodonderzoek op het Overlacq-terrein, Derlike 21 (4), 100-138.

DESCHIETER J., DE CLERCQ W. & MORTIER S. 2001: Merelbeke - Dijsegem. Een Romeinse vindplaats op de schop. In: MESSIAEN K. & COCK S. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de provincie OostVlaanderen 2000, Gent, 216-217.

DESCHIETER J. & DE MULDER G. 1998: Een Gallo-Romeinse pottenbakkersoven te Velzeke, VOBOV-info 48, 15-19.

DESCHIETER J. & DE MULDER G. 1999: Archeologisch noodonderzoek in de Gallo-Romeinse vicus te Velzeke (19971998), Handelingen van het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde 9 (1), 155-180.

DESCHIETER J. & DE MULDER G. 2000: Archeologisch noodonderzoek van een Gallo-Romeinse villa te Denderwindeke-Kerkveld, VOBOV-Info 51, 14-17.

DESCHIETER J. & DE MULDER G. 2001: Archeologisch noodonderzoek in de Gallo-Romeinse vicus te Velzeke (19992000), Handelingen van het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde 10, 1, 143-162.

DESCHIETER J. & DE MULDER G. 2002: Zottegem-Velzeke. Het archeologisch onderzoek in 2001. In: DE KEGEL A., DEMEY A. & PIETERAERENS M. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de Provincie OostVlaanderen 2001, Gent, 171-175.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 203 van 275

DESCHIETER J. & DE MULDER G. 2005: Het archeologisch onderzoek van de vicus te Velzeke in 2003-2004. Sporen van een baanpost in de zuidoostelijke sector, Handelingen van het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde XII, 169-218.

DESCHIETER J., DE MULDER G. & BRAECKMAN K. 1998: Zottegem-Velzeke. Opgravingen in de Gallo-Romeinse vicus.

Een voorlopig verslag 1997. In: DE KEGEL A., DEMEY A. & PIETERAERENS M. (red.), Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de provincie Oost-Vlaanderen 1997, Gent, 116-121.

DESCHIETER J., DE MULDER G. & BRAECKMAN K. 1999: Archeologisch noodonderzoek te Velzeke (1997-1998). In: LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 24 03 1999, Gent, 6-10.

DESCHIETER J., DE MULDER G. & DE CLERCQ W. 2000: Archeologisch onderzoek van enkele Gallo-Romeinse sites in Zuid-Oost-Vlaanderen (1999). In: LODEWIJCKX M., DE BOE G. & THOEN H. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 19 03 2000, Leuven, 45-47.

DESCHIETER J. & DE WANDEL T. 2007: Het archeologisch onderzoek in de Gallo-Romeinse vicus te Velzeke in 20062007, Archeologische kroniek van Zuid-Oost-Vlaanderen. Bijdragen 10, Handelingen van het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde XIII (2), 27-38.

DESEYN G., DESMET G., ROMMELAERE J. & VERLOT M. 1984: Sporen van een Gallo-Romeinse nederzetting te Evergem "Vierlinden" (opgravingen 1982, 1983, 1984). In: Evergem. Themanummer, VOBOV-Info 15, 14-30.

DESITTERE M. 1963: Bibliografisch repertorium der oudheidkundige vondsten in Brabant (vanaf de Bronstijd tot aan de Noormannen), Oudheidkundige Repertoria. Reeks A: Bibliografische Repertoria III, Brussel.

DESPRIET P. 1967: Gallo-Romeinse vondsten 1967, Archeologie 1967 (2), 66.

DESPRIET P. 1968a: Harelbeke-Stasegem: tempel?, Archeologie 1968 (2), 76.

DESPRIET P. 1968b: Harelbeke-Stasegem: vicus, Archeologie 1968 (1), 17-18.

DESPRIET P. 1969: Vóór-Romeinse en Romeinse vondsten uit zuidelijk West-Vlaanderen, Archeologie 1969 (2), 72.

DESPRIET P. 1970a: Het oudheidkundig bodemonderzoek in het arrondissement Kortrijk in 1969, De Leiegouw 12 (2), 215-216.

DESPRIET P. 1970b: Harelbeke-Stasegem: vicus, Archeologie 1970 (1), 15.

DESPRIET P. 1971a: Het oudheidkundig bodemonderzoek in het arrondissement Kortrijk in 1970, De Leiegouw 13 (1), 75-78.

DESPRIET P. 1971b: Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Kortrijk in 1970, De Leiegouw 13 (3/4), 219-238.

DESPRIET P. 1971c: Gallo-Romeins bronzen everbeeldje in Harelbeke-Stasegem, De Leiegouw 13 (2), 201-204.

DESPRIET P. 1972: Prismafles in de Jacob Van Maerlantstraat, De Leiegouw 14 (4), 429-431.

DESPRIET P. 1973: Het oudheidkundig bodemonderzoek in het arrondissement Kortrijk in 1972, De Leiegouw 15 (3), 243-258.

DESPRIET P. 1973/1974: Gallo-Romeinse terracottabeeldjes van Harelbeke, Handelingen van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk 40, 3-59.

DESPRIET P. 1974a: Het oudheidkundig bodemonderzoek in het arrondissement Kortrijk in 1973, De Leiegouw 16 (3/4), 327-338.

DESPRIET P. 1974b: Enkele algemene beschouwingen aangaande de stand van het oudheidkundig bodemonderzoek in Harelbeke. In: SMEESTERS J. (ed.), Archeologisch congres - Tongeren 11-14 11 1971.

Handelingen, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 19, Tongeren, 31-42.

DESPRIET P. 1975: Romeins Harelbeke, De Leiegouw 17 (1/2), 195-212.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 204 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

DESPRIET P. 1976: Het oudheidkundig bodemonderzoek in het arrondissement Kortrijk in 1975, De Leiegouw 18 (4), 401-414.

DESPRIET P. 1978: Het oudheidkundig bodemonderzoek in het arrondissement Kortijk in 1976, De Leiegouw 20 (1), 99-116.

DESPRIET P. 1979a: Het oudheidkundig bodemonderzoek in het arrondissement Kortrijk in 1977, De Leiegouw 21 (1), 133-146.

DESPRIET P. 1979b: De Romeinse nederzettingen en vondsten in Waregem en St.-Eloois-Vijve, Jaarboek van de Geschied- en Heemkundige Kring ‘De Gaverstreke’ 7, 408-423.

DESPRIET P. 1979c: Enkele kleine Gallo-Romeinse vondsten in Harelbeke-Stasegem, De Leiegouw 21 (3/4), 371374.

DESPRIET P. 1979d: Romeins Harelbeke. In: OOGHE R., DEBRABANDERE F. & DESPRIET P. (eds), Harelbeke, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 1, Kortrijk, 29-57.

DESPRIET P. 1980: Het oudheidkundig bodemonderzoek in het arrondissement Kortrijk in 1978, De Leiegouw 22 (4), 359-376.

DESPRIET P. 1981: De Romeinse tijd, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 3, Kortrijk.

DESPRIET P. 1982: De Steenakker, een Gallo-Romeinse nederzetting in Beveren-Leie en Harelbeke, Jaarboek van de Geschied- en Heemkundige Kring ‘De Gaverstreke’ 10, 365-375.

DESPRIET P. 1983: Romeinse brandrestengraven in Hulste, De Leiegouw 25 (2), 151-158.

DESPRIET P. 1984a: De Romeinse nederzetting van Kooigem. In: DEMEULEMEESTER J., DE PAEPE P., DERYCKE T., DESPRIET P., DEVLIEGHER L., DE VOS W., FERFERS F., JANSSENS P., JANSSENS D.M., LESAGE R., OOGHE R. et al. (eds), Bodemschatten uit Zuid-West-Vlaanderen. Resultaten van 25 jaar oudheidkundige opgravingen, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 10, Kortrijk, 38.

DESPRIET P. 1984b: Een Romeinse villa in Tieghem. In: DEMEULEMEESTER J., DE PAEPE P., DERYCKE T., DESPRIET P., DEVLIEGHER L., DE VOS W., FERFERS F., JANSSENS P., JANSSENS D.M., LESAGE R., OOGHE R. et al. (eds), Bodemschatten uit Zuid-West-Vlaanderen. Resultaten van 25 jaar oudheidkundige opgravingen, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 10, Kortrijk, 38.

DESPRIET P. 1984c: Luchtfotografie: de eerste resultaten. In: DEMEULEMEESTER J., DE PAEPE P., DERYCKE T., DESPRIET P., DEVLIEGHER L., DE VOS W., FERFERS F., JANSSENS P., JANSSENS D.M., LESAGE R., OOGHE R. et al. (eds), Bodemschatten uit Zuid-West-Vlaanderen. Resultaten van 25 jaar oudheidkundige opgravingen, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 10, Kortrijk, 5-6.

DESPRIET P. 1984d: De Gallo-Romeinse nederzettingen van Beveren-Leie. In: DESPRIET P. (ed.), Bodemschatten uit Zuid-West-Vlaanderen. Resultaten van 25 jaar oudheidkundige opgravingen, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 10, Kortrijk, 31.

DESPRIET P. 1984e: Romeinse nederzettingsresten en grafveld in Waregem. In: DESPRIET P. (ed.), Bodemschatten uit Zuid-West-Vlaanderen. Resultaten van 25 jaar oudheidkundige opgravingen, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 10, Kortrijk, 39-42.

DESPRIET P. 1984f: Romeinse nederzettingsresten en graven in Sint-Eloois-Vijve. In: DESPRIET P. (ed.), Bodemschatten uit Zuid-West-Vlaanderen. Resultaten van 25 jaar oudheidkundige opgravingen, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 10, Kortrijk, 39.

DESPRIET P. 1984g: Een Gallo-Romeins grafveld in Hulste. In: DESPRIET P. (ed.), Bodemschatten uit Zuid-WestVlaanderen. Resultaten van 25 jaar oudheidkundige opgravingen, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 10, Kortrijk, 42.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 205 van 275

DESPRIET P. 1984h: Bronzen Gallo-Romeinse beeldjes. In: DEMEULEMEESTER J., DE PAEPE P., DERYCKE T., DESPRIET P., DEVLIEGHER L., DE VOS W., FERFERS F., JANSSENS P., JANSSENS D.M., LESAGE R., OOGHE R. et al. (eds), Bodemschatten uit Zuid-West-Vlaanderen. Resultaten van 25 jaar oudheidkundige opgravingen, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 10, Kortrijk, 43-45.

DESPRIET P. 1984i: Bronsgietersaktiviteiten in Harelbeke. In: DESPRIET P. (ed.), Bodemschatten uit Zuid-WestVlaanderen. Resultaten van 25 jaar oudheidkundige opgravingen, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 10, Kortrijk, 45-46.

DESPRIET P. 1984j: IJzerwinning en ijzerproduktie. In: DESPRIET P. (ed.), Bodemschatten uit Zuid-West-Vlaanderen.

Resultaten van 25 jaar oudheidkundige opgravingen, Archeologische en Historische Monografieën van ZuidWest-Vlaanderen 10, Kortrijk, 48.

DESPRIET P. 1984k: Het onderzoek van Romeinse houtresten. In: DESPRIET P. (ed.), Bodemschatten uit Zuid-WestVlaanderen. Resultaten van 25 jaar oudheidkundige opgravingen, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 10, Kortrijk, 17.

DESPRIET P. 1984l: De vicus Harelbeke. In: DEMEULEMEESTER J., DE PAEPE P., DERYCKE T., DESPRIET P., DEVLIEGHER L., DE VOS W., FERFERS F., JANSSENS P., JANSSENS D.M., LESAGE R., OOGHE R. et al. (eds), Bodemschatten uit Zuid-WestVlaanderen. Resultaten van 25 jaar oudheidkundige opgravingen, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 10, Kortrijk, 30-31.

DESPRIET P. 1987: Artisanale Gallo-Romeinse bedrijfsresten te Spiere, Jaarboek van de Geschied- en Heemkundige Kring ‘De Gaverstreke’ 15, 81-100.

DESPRIET P. 1990: 2000 jaar Kortrijk: topografische atlas, van ambachtelijke Romeinse nederzetting tot moderne stad, Kortrijk.

DESPRIET P. 1991: Romeins Kortrijk. I. Bibliografisch vondstenrepertorium, Archeologische en Historische Monongrafieën van Zuid-West-Vlaanderen 25, Kortrijk.

DESPRIET P. 1996: 25 Kortrijkse opgravingen 1970-1995, Archeologische en Historische Monografieën van ZuidWest-Vlaanderen 34, Kortrijk.

DESPRIET P. 2005: Nieuw licht op de moderne vesting Kortrijk, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 60, Kortrijk.

DESPRIET P. 2006: Kortrijk in 1302. Topografie van een slagveld, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 63, Kortrijk.

DESPRIET P. 2008a: Kortrijk tijdens de vierde eeuw. In: MEULEMEESTER J.L. & NOUWEN R. (red.), Pax Romana. De Romeinse vrede in de Lage Landen, Kunsttijdschrift Vlaanderen 57 (320), 103.

DESPRIET P. 2008b: Kortrijk en Vauban (1633-1307). Het ontstaan en de topografie van een vesting 4e tot 19e eeuw, Archeologische en Historische monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 68, Kortrijk.

DESPRIET P., VAN MOERKERKE J. & FERFERS F. 1983: Het oudheidkundig bodemonderzoek in het arrondissement Kortijk in 1980, Kortrijk.

DESREUMAUX J. 1988: Beperkte archeologische opgravingen, Jaarboek Stedelijke Oudheidkundige Commissie Wervik 7, 145-155.

DESSAU H. 1892-1916: Inscriptiones Latinae Selectae, Berlin.

DE SWAEF W. 1983: Sint-Lievens-Esse (O.-Vl.), Archeologie 1983 (2), 111.

DE SWAEF W. 1988: Bewoningssporen uit de Romeinse tijd aan de Jeruzalemstraat te Mere. Verslag van de opgravingen zomer 1987. In: Romeinse aanwezigheid in Erpe-Mere. Themanummer, VOBOV-Info 30, 15-19.

DE SWAEF W. & ERVYNCK A. 1989: Bewoningssporen uit de IJzertijd (?) en uit de Romeinse tijd aan de Jeruzalemstraat te Mere. Verslag opgravingen 1988, Mededelingen van de Heemkundige Kring van Erpe-Mere 29 (3), 50-52.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 206 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

DE SWAEF W. & TEMMERMAN W. 1991: Romeinse munten en een fibula uit Hofstade (Aalst), VOBOV-info 43/44, 34-35.

DE TROYER R. 1989: Opgravingen van de onderbouw van een Belgo-Romeinse villa in Heldergem, Mededelingen Heemkundige Kring Haaltert 9 (2), 1-3.

DEVLIEGHER L. 1959: Oudheidkundig onderzoek van de Sint-Pieterskerk te Oudenburg, Archaeologia Belgica 43, Brussel.

DE VOCHT G. 2004: De Gallo-Romeinse villa's van Walsbets, Wezeren en Montenaken. In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d'Archéologie Romaine - Romeinendag 24 4 2004, Namur, 41-43.

DE VOS S. 2004: Het Gallo-Romeins grafveld van Destelbergen-Eenbeekeinde. Een studie van 60 brandrestengraven en 4 ustrina uit de opgravingscampagne van 1998, VOBOV-info 59, 17-26.

DEWEERDT T. 1980: Gallo-Romeinse villa te Bierbeek, Hona 15, 39-41.

DEWEERDT T. & PROVOOST A. 1981: Bierbeek: een Gallo-Romeinse villa. In: PROVOOST A. (red.), Blik op het bodemarchief van Oost-Brabant. Opgravingen in Bierbeek, Hoegaarden, Holsbeek, Landen, Leuven, Opheylissem, Orp-le-Grand, Orsmaal, Rotselaar en Tienen, Leuven, 19-21.

DEWERT J.-P. 2006: La tannerie de Liberchies, Dossiers de l’Archéologie 315, 112-115.

DEWILDE M. 2000: Romeinse vondsten langs de Brugse heirweg, Jaarboek Spaenhiers 2000, Koekelare, 35-50.

DEWILDE M. & WYFFELS F. 2003: Een nieuwe zoutwinningssite in De Panne (W.-Vl.), Lunula. Archaeologia protohistorica 11, 45.

DEWILDE M. & WYFFELS F. 2004: Romeinse en volmiddeleeuwse sporen op de Voshoek in Kortemark, Jaarboek Spaenhiers 2003, Koekelare, 75-76.

DE WITTE H. 1977: Glazen armbanden uit de voorromeinse en romeinse periode, gevonden in België, Licentiaatsverhandeling RUGent, Gent.

DEWULF M. 1964: Romeinse ijzergieterijen in het Waasland, Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 67, 129-140.

DEWULF M. 1966: Het grondgebied van St.-Niklaas van in de prehistorie tot in de Romeinse tijd, Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 69, 5-28.

DEWULF M. 1967: Archeologia Wasiensis. III. Romeinse tijd. F. Gallo-Romeins urnengraf te WaasmunsterPontrave, Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 70 (3/4), 241.

DEWULF M. 1968a: Archeologia Wasiensis VII. Het noodlot van de Romeinse vicus van Waasmunster-Pontrave, Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 71 (3/4), 266-272.

DEWULF M. 1968b: Archaeologia Paleontologiaque Wasienses IV. Een emailfibula in een Romeins brandrestengraf op de cuestahelling te Elversele, Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 71 (3/4), 261-262.

DEWULF M. 1969a: Oude en recente paleontologische en archeologische vondsten in het Land van Waas en omgeving. Archeologie. E. Nieuwe sporen van Romeinse nederzetting op hoogtepunt 34 m in de WaasmunsterHeide (vondst 1969), Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 72 (3/4), 190194.

DEWULF M. 1969b: Oude en recente paleontologische en archeologische vondsten in het Land van Waas en omgeving. Archeologie. H. De Romeinse bronzen emmer van het steengelaag te Stekene (vondst 1934), Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 72 (3/4), 196.

DEWULF M. 1971: Stelt de gelauwerde marmeren kop van Belsele de beeltenis voor van een Menapische gladiator of van een dito sportman, Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 74 (1/2), 9-23.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 207 van 275

DEWULF M. 1972: Archeologische vondsten in het Land van Waas. Terra sigillata met de stempel van Lugetius te Waasmunster (Pontrave), Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 75, 266.

DEWULF M. 1974a: Gallo-Romeinse loodgieters te Waasmunster-Pontrave, Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 77, 115-116.

DEWULF M. 1974b: Een eigenaardige grafritus in sommige Gallo-Romeinse brandrestengraven van Elversele. In: SMEESTERS J. (ed.), Archeologisch congres - Tongeren 11-14 11 1971. Handelingen, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 19, Tongeren, 95-99.

DEWULF M. 1975: De Gallo-romeinse vicus van Pontrave te Waasmunster strekte zich uit over de Lage Heirweg, Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 78, 216.

DEWULF M. 1978: De Gallo-Romeinse industriële vicus op de cuesta te Tielrode, Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 81, 15-27.

DEWULF M. & THOEN H. 1976: Waasmunster (O.-Vl.): Romeinse nederzetting, Archeologie 1976 (2), 81.

DE ZEGHER C. & ROGGE M. 1983: Kooigem - Kortrijk (W.-Vl.): Gallo-Romeinse nederzetting, Archeologie 1983 (2), 110.

DHAEZE W. 2004: Het wegennet en het Romeinse leger. In: MEULEMEESTER J.L. (red.), Alle wegen leiden naar…

Romeinse wegen in Vlaanderen, Kunsttijdschrift Vlaanderen 53 (301), 137-140.

DHAEZE W. 2008: In het land van de Menapiërs, Zeeuws Tijdschrift 2008 (3/4), 35-44.

DHAEZE W. (in druk): The military occupation along the coasts of Gallia Belgica and Germania Inferior, from ca.

AD 170 to 275. In: Proceedings of the 20th International Congress of Roman Frontier Studies, September 04 11 2006 León, Spain.

DHAEZE W. (in voorbereiding): De Romeinse kustverdediging langs het Kanaal en de Noordzee. Vier case studies over de militaire versterkingen van Boulogne-sur-Mer, Maldegem-Vake, Aardenburg en Oudenburg en een kritisch overzicht a.d.h.v. archeologische, historische, epigrafische en numismatische bronnen.

DHAEZE W., DECORTE J. & VANHOUTTE S. 2008: Sporen aan de rand van de Romeinse nederzetting van Oudenburg.

Opgravingen langs de Ettelgemsestraat (project Riethove). In: DE CLERCQ W., DEMETER S., GUILLAUME A., MASSART C., PARIDAENS N. & VAN BELLINGEN S. (red.), Journée d'Archéologie Romaine - Romeinendag 19 04 2008, Brussel, 35-36.

DHAEZE W. & DE PAEPE P. 2004: The hand-thrown stones from the Roman fort of Maldegem-Vake (East-Flanders, Belgium). In: VERMEULEN F., SAS K. & DHAEZE W. (eds), Archaeology in Confrontation. Aspects of Roman Military Presence in the Northwest. Studies in honour of Prof. Em. Hugo Thoen, Archaeological Reports Ghent University 2, Gent, 165-180.

DHAEZE W. & VERBRUGGE A. 2007a: Archeologisch onderzoek langs de Kortewaagstraat te Menen (2006-2007) (plangebied Menen-Oost-uitbreiding), Intern Rapport Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed, Zarren. (https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/RELT/14/RELT014-001.pdf) DHAEZE W. & VERBRUGGE A. 2007b: Twee Gallo-Romeinse nederzettingen langs de Kortewaagstraat te Menen (prov. West-Vlaanderen). In: BOSMAN A., CORBIAU M.-H., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 21 04 2007, Namur, 73-78.

DHAEZE W. & VERBRUGGE A. 2008: Menen-Oost: landelijke Romeinse nederzetting. In: DESPRIET P. (red.), ZuidWestvlaamse Opgravingen 2007, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 67, Kortrijk, 36-40.

D’HONDT M. 1981: Les récentes fouilles du site gallo-Romain de Kooigem, Mémoires de la Société d’Histoire de Mouscron et de la Région III (2), 9-13. (= Westvlaamse Bijdragen II, 1983, 22-25) DIEPENDAELE S. 2003: Archeologisch onderzoek van twee Gallo-Romeinse waterputten te Velzeke (OostVlaanderen, België), Licentiaatsverhandeling UGent, Gent. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 208 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

DIJKMAN W. 1994: Gallo-Romeins Museum Tongeren, Archeologie in Limburg 62, 64-65.

DOBESCH G. 1991: Ancient Literary Sources. In: MOSCATI S., FREY O.-H., KRUTA V., RAFTERY B. & SZABÓ M. (eds), The Celts, Milano, 35-41.

DÖBKEN A.B. 1992: Een grafveld uit de Romeinse tijd te Spijkenisse-Hartel West (Voorne-Putten). In: DÖBKEN A.B. (ed.), Bijdragen aan de bewoningsgeschiedenis van het Maasmondgebied, BOOR-Balans 2, Rotterdam, 145-222.

DOBNEY K. 2001: A place at the table: the role of vertebrata zooarchaeology within a Roman research agenda for Britain. In: JAMES S. & MILLETT M. (eds), Britons and Romans. Advancing an archaeological agenda, Council for British Archaeology Research Report 125, York, 36-45.

DOMERGUE C., SERNEELS V., CAUUET B., PAILLER J.-M. & ORZECHOWSKI S. 2006: Mines et métallurgies en Gaule à la fin de l’âge du Fer et à l’époque romaine. In: PAUNIER D. (ed.), Celtes et Gaulois. L’archéologie face à l’histoire. La romanisation et la question de l’héritage celtique. Actes de la table ronde de Lausanne, 17-18 06 2005, Bibracte 12 (5), Glux-en-Glenne, 131-162.

DONDIN-PAYRE M. 1999: Magistratures et administration municipale dans les trois Gaules. In: DONDIN-PAYRE M. & RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. (eds), Cités, municipes, colonies. Les processus de municipalisation en Gaule et en Germanie sous le Haut-Empire romain, Histoire Ancienne et Médiévale 53, Paris, 127-230.

DONDIN-PAYRE M. & RAEPSAET-CHARLIER G. 2001: Noms, identités culturelles et romanisation sous le Haut-Empire, Bruxelles.

DONDIN-PAYRE M. & RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. (eds) 2006: Sanctuaires, pratiques cultuelles et territoires civiques dans l'Occident Romain, Bruxelles.

DOYEN J.-M. 2008: Économie, monnaie et société à Reims sous l’Empire romain. Recherches sur la circulation monétaire en Gaule septentrionale intérieure, Bulletin de la Société Archéologique Champenoise 100 (1/2), Reims. (= Collection Archéologie Urbaine à Reims 7, Reims).

DREESEN R., DUSAR M. & DOPERÉ F. 2001: Atlas natuursteen in Limburgse monumenten. Geologie, beschrijving, herkomst en gebruik, Hasselt.

DRINKWATER J. F. 1983: Roman Gaul. The three provinces, 58 BC-AD 260, London/Sydney.

DÜERKOP A. 2003: Die italische glatte Sigillata der Ausgrabung 1998 im Kastell Alteburg, Kölner Jahrbuch 36, 659681.

DUFAŸ B., BARAT Y. & RAUX S. 1997: Fabriquer de la vaisselle à l’époque romaine. Archéologie d’un centre de production céramique en Gaule, La Boissière-Ecole (Yvelines - France), Ier et IIIe siècles après J. C., Yvelines.

DUNBABIN K.M.D. 1999: Mosaics of the Greek and Roman world, Cambridge.

DUURLAND M. 2000: Romeinse vindplaatsen in het landelijke gebied tussen Tongeren en Maastricht. Een inventarisatie en periodisering, doctoraalscriptie UVAmsterdam, Amsterdam.

DUVAL P.M. 1971: La Gaule jusqu’au milieu du Ve siècle. Les sources de l’histoire de France des origines à la fin du Ve siècle I, Paris.

ECK W. 2005: Köln in römischer Zeit. Geschichte einer Stadt im Rhamen des Imperium Romanum, Geschichte der Stadt Köln 1, Köln, 178-210.

EGGERMONT N., STURTEWAGEN K., VERMEERSCH J. & VANHOLME K. 2006: Rapport van het archeologisch onderzoek op het industrieterrein van Gullegem-Moorsele te Wevelgem (16 januari tot en met 16 juni 2006), s.l. (https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/ROEV/3818/ROEV3818-001.pdf) EHRENBERG V. & JONES A.H.M. 1970: Documents Illustrating the Reigns of Augustus and Tiberius, Oxford.

ENGELEN F. 1978: Limburgensia, Archeologie in Limburg 4, 18.

ENGELEN F. 1982: De vondsten te Neerharen - België, Archeologie in Limburg 13, 25.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 209 van 275

ENGELEN F. 1985a: Atuatuca Tungrorum - 2000 jaar Tongeren, Archeologie in Limburg 25, 88-91.

ENGELEN F. 1985b: Opgravingen Rekem-Neerharen, Archeologie in Limburg 25, 96.

ENGELEN F. 1987: Woningbouw Romeins Tongeren blootgelegd, Archeologie in Limburg 31, 14-15.

ENGELEN F. 1989: Tongeren, Archeologie in Limburg 41, 239.

ENGELEN F. 1990a: Opgravingen Hondsstraat Tongeren, Archeologie in Limburg 44, 304.

ENGELEN F. 1990b: Romeins Tongeren, Archeologie in Limburg 45, 315.

ENGELEN F. 1990c: Romeins grafveld Tongeren, Archeologie in Limburg 46, 333.

ENGELEN F. 1991: Tongeren, Archeologie in Limburg 50, 71.

ERDRICH M. 2004: Anmerkungen zum historischen Hintergrund des Truppenlagers von Maldegem-Vake. In: VERMEULEN F., SAS K. & DHAEZE W. (eds), Archaeology in confrontation. Aspects of Roman military presence in the Northwest. Studies in honour of Prof. Em. Hugo Thoen, Archaeological Reports Ghent University 2, 155-163.

ERVYNCK A., BAETEMAN C., DEMIDDELE H., HOLLEVOET Y., PIETERS M., SCHELVIS J., TYS D., VAN STRYDONCK M. & VERHAEGHE F. 1999: Human occupation because of a regression, or the cause of a transgression? A critical review of the interaction between geological events and human occupation in the Belgian coastal plain during the first millennium AD, Probleme der Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet 26, 97-121.

ERVYNCK A., BAETEMAN C., DEMIDDELE H., HOLLEVOET Y., PIETERS M., SCHELVIS J., VAN STRYDONCK M. & VERHAEGHE F. 2000a: Kritische beschouwingen rond de interactie tussen mens en milieu in de Belgische Kustvlakte tijdens en na de Romeinse overheersing. In: LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 19 04 2000, Leuven, 3-4.

ERVYNCK A., GAUTIER A. & VAN NEER W. 1997: Import van schelpdieren en vis in een Romeinse nederzetting te Nevele, VOBOV-info 46, 24-28.

ERVYNCK A. & LENTACKER A. (red.) 2008: Onderzoeksbalans archeologie in Vlaanderen. Versie 1, 11/12/2008: natuurwetenschappelijk onderzoek en dateringen, Brussel.

ERVYNCK A., PAUWELS D., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2000b: Romeinse nederzettingen op het Distrigastraject tussen Oupeye en Lanaken (Limburg). In: LODEWIJCKX M., DE BOE G. & THOEN H. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 19 04 2000, Leuven, 41-42.

ERVYNCK A. & VANDERHOEVEN A. 1997: Tongeren (Belgium): changing patterns of meat consumption in a Roman civitas capital, Anthropozoologica 25/26, 457-464.

ERVYNCK A. & VANDERHOEVEN A. 1998: Het artisanaal gebruik van dierlijke grondstoffen in Romeins Tongeren en Tienen. In: THOEN H., VERMEULEN F., DE BOE G. & LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 01 04 1998, Brussel, 9-10.

ERVYNCK A., VAN STRYDONCK M. & BOUDIN M. 2003: Dieetreconstructie en herkomstbepaling op basis van de analyse van de stabiele isotopen 13C en 15N uit dierlijk en menselijk skeletmateriaal: een eerste verkennend onderzoek op middeleeuwse vondsten uit Vlaanderen, Archeologie in Vlaanderen VII, Zellik, 131-140.

ESCHBAUMER P. & FABER A. 1988: Die südgallische Reliefsigillata - Kritische Bemerkungen zur Chronologie und zu Untersuchungsmethoden, Fundberichte aus Baden-Württemberg 13, 223-247.

ETTLINGER E., HEDINGER B., HOFFMANN B., KENRICK P.M., PUCCI G., ROTH-RUBI K., SCHNEIDER G., VON SCHNURBEIN S., WELLS C.M. & ZABEHLICKY-SCHEFFENEGER S. 1990: Conspectus Formarum Terrae Sigillatae Italico Modo Confectae, Materialien zur Römisch-Germanischen Keramik 10, Bonn.

FAIDER-FEYTMANS G. 1949: De Romeinse beschaving in de Nederlanden. In: Algemene Geschiedenis der Nederlanden I. Oudheid en Vroege Middeleeuwen tot het jaar 925, Utrecht/Leuven, 133-178.

FAIDER-FEYTMANS G. 1955: Ornement de char d’Asse (Brabant), Latomus 14 (2), 297-302.

FAIDER-FEYTMANS G. 1979a: Les bronzes romaines de Belgique, Mainz. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 210 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

FAIDER-FEYTMANS G. 1979b: Le Jupiter “de Bree” (Limbourg, Belgique). In: BÉRARD C., DUCREY P. & ALTHERR-CHARON A. (red.), Bronzes hellénistiques et romains. Tradition et renouveau. Actes du Ve colloque international sur les bronzes antiques, Lausanne, 08-13 05 1978, Cahiers d’Archéologie Romande de la Bibliothèque Historique Vaudoise 17, 181-184.

FAUDUET I. 1993: Atlas des sanctuaires romano-celtiques de Gaule. Les fanums, Paris.

FAVOREL N. & DESPRIET P. 1967: Romeinse muntvondsten te Harelbeke, Handelingen van de Koninklijke Geschieden Oudheidkundige Kring Van Kortrijk 35, Kortrijk, 177-194.

FERDIÈRE A. 1988a: Les campagnes en Gaule Romaine. Tome 1. Les hommes et l'environnement en Gaule rurale (52 av. J.-C. - 486 ap. J.-C.), Collection des Hespérides, Paris.

FERDIÈRE A. 1988b: Les campagnes en Gaule Romaine. Tome 2. Les techniques et les productions en Gaule (52 av.

J.-C. - 486 ap. J.-C.), Collection des Hespérides, Paris.

FERDIÈRE A. 1993 (dir.): Monde des morts, monde des vivants en Gaule rurale. Actes du colloque ARCHEA/AGER (Orléans, 07-09 02 1992), Revue Archéologique du Centre de la France. Supplément 6, Tours.

FERDIÈRE A. 2006: Les transformations des campagnes et de l'économie rurale en Gaule romaine. In: PAUNIER D. (ed.), Celtes et Gaulois. L'Archéologie face à l'Histoire. La romanisation et la question de l'héritage celtique.

Actes de la table ronde de Lausanne, 17-18 06 2005, Collection Bibracte 12 (5), Glux-en-Glenne, 109-130.

FERDIÈRE A., MALRAIN F., MATTERNE V., MÉNIEL P. & NISSEN-JAUBERT A.-M. 2006: Histoire de l'agriculture en Gaule.

500 av. J.-C. - 1000 apr. J.-C., Paris.

FERFERS F. 1983: Terreinverkennende opgraving op grond van het kapittel van de Sint-Salvatorskerk te Harelbeke (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 6, 64-66.

FERRIS I. 2007: A severed head. Prolegomena to a study of the fragmented body in Roman archaeology and art.

In: HINGLEY R. & WILLIS S. (eds), Roman finds. Context and theory, Oxford, 116-127.

FLAIG E. 1995: Römer werden um jeden Preis? Integrationskapazität und Integrationswilligkeit am Beispiel des Bataveraufstanes. In: WEINMANN-WALSER M. (ed.), Historische Interpretationen. Gerold Walser zum 75.

Geburtstag dargebracht von Freunden, Kollegen und Schülern, Historia Einzelschriften 100, Wiesbaden/Stuttgart, 45-60.

FOBE B. & DE GEYTER G. 1986: Petrographical characterization and origin of the rock found at the Roman site of Maldegem (1984 excavation campaign), Scholae Archaeologicae 6, Gent, 40-44.

FONCK H., MATHIEU S. & COLLETTE O. 2004: Lontzen/Walhorn: un atelier de réduction de minerai de fer au lieu-dit Krompelberg. In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 24 04 2004, Namur, 4546.

FONTAINE-HODIAMONT C. 1994: Une technique particulière pour la fabrication des coupes en verre mosaïque de Hollogne-aux-Pierres (Belgique). Le témoignage de Pline l’Ancien (Histoire Naturelle, XXXVI, 199), Bulletin van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis 65, 27-63.

FORBES R.J. 1966: ‘Glass’. In: FORBES R.J. (ed.), Chemistry and Chemical Technology, Studies in ancient technology 5, Leiden, 112-216.

FORNARA C.W. 1983: The Nature of History in Ancient Greece and Rome, Berkeley/Los Angeles.

FOY D., PICON M. & VICHY M. 2000: Les matières premières du verre et la question des produits semi-finis.

Antiquité et Moyen Âge. In: PÉTREQUIN P., FLUZIN PH., THIRIO J. & BENOIT P. (eds), Arts du feu et productions artisanales, Rencontres Internationales d’Archéologie et d’Histoire d’Antibes 20, Antibes, 419-432.

FREEMAN P. 1996: British Imperialism and the Roman Empire. In: WEBSTER J. & COOPER N. (eds), Roman Imperialism: post-colonial perspectives, Leicester Archaeology Monographs 3, Leicester, 19-34.

FREEMAN P. 1997a: 'Romanization'-'Imperialism': what are we talking about? In: MEADOWS K., LEMKE K. & HERON J. (eds), TRAC 96. Proceedings of the Sixth Annual Theoretical Roman Archaeology Conference, Sheffield 1996, Oxford, 8-14. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 211 van 275

FREEMAN P. 1997b: Mommsen through to Haverfield. The origins of Romanization studies in the late 19th-c.

Britain. In: MATTINGLY D. (ed.), Dialogues in Roman Imperialism. Power, discourse and discrepant experience in the Roman Empire, Journal of Roman Archaeology. Supplementary Series 23, Portsmouth, 27-50.

FREESTONE I.C. 2002: Composition and affinities of glass from the furnaces on the Island Site Tyre, Journal of Glass Studies 44, 67-78.

FREESTONE I.C., GORIN-ROSEN Y. & HUGHES M.J. 2000: Primary glass from Israel and the production of glass in Late Antiquity and the Early Islamic Period. In: NENNA M.-D. (ed.), La Route du verre. Ateliers primaires et secondaires du second millénaire av. J.-C. au Moyen Âge. Colloque organisé en 1989 par l'Association française pour l'Archéologie du Verre (AFAV), Travaux de la Maison de l’Orient Méditerranéen 33, Lyon, 65-83.

FRET M. 2006: Archeozoölogisch onderzoek van een waterput en de zwarte laag van het Romeins castellum te Oudenburg (West-Vlaanderen). In: DECKERS P., GOEMINNE N., JEHS D., NOENS G., VAN BAELEN A. & WUYTS F. (eds), Terra Incognita, Annual Review of Archaeological Master Research in Flanders (Belgium) 1, Gent, 89-103.

FULFORD M. 2001: Links with the past: pervasive ‘ritual’ behaviour in Roman Britain, Britannia 32, 199-218.

GAGÉ J. 1950: Res Gestae Divi Augusti (Nouvelle edition), Paris.

GANIO M., BOYEN S., FENN T., SCOTT R., VANHOUTTE S., GIMENO D. & DEGRYSE P. 2012: Roman glass across the Empire: an elemental and isotopic characterization, Journal of Analytical Atomic Spectrometry 27 (5), 743-753.

GARBSCH J. 1975: Römische Rasiermesser, Bayerische Vorgeschichtsblätter 40, 68-69.

GAUCHEZ V. 1882: Topographie des vois de la Gaule-Belgique, Annales de l’Académie d’Archéologie de Belgique XXXVIII, 3e série, tome VIII, Antwerpen.

GAUTIER A. 1967: Onderzoek van dierenbeenderen afkomstig van de opgravingen te Belsele. In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M. & THOEN H. (red.), Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Oostvlaanderen, Vierde Reeks, Kultureel Jaarboek Provincie Oostvlaanderen 1965 (2), Gent, 52-53.

GAUTIER A. 1972: Dierenresten van het Laat-Romeins grafveld te Oudenburg (prov. West-Vlaanderen, België), Helinium 12 (2), 162-175.

GAUTIER A. 1984: Het onderzoek van dierlijke resten uit Harelbeke. In: DEMEULEMEESTER J., DE PAEPE P., DERYCKE T., DESPRIET P., DEVLIEGHER L., DE VOS W., FERFERS F., JANSSENS P., JANSSENS D.M., LESAGE R., OOGHE R. et al. (eds), Bodemschatten uit Zuid-West-Vlaanderen. Resultaten van 25 jaar oudheidkundige opgravingen, Archeologische en Historische Monografiën van Zuid-West-Vlaanderen 10, Kortrijk, 16-17.

GAUTIER A. 1986: Onderzoek van enkele zoogdierresten afkomstig van de opgravingen te Belsele, 1968, Vlak A. In: BOURGEOIS J. & THOEN H. (eds), Opgravingen op het “Steenwerk” te Belsele-Waas (1967-1971).

Nederzettingssporen uit de Late Bronstijd, de IJzertijd en de Romeinse tijd, Bijdragen van de Archeologische Dienst Waasland I, Buitengewone uitgaven van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 19, Sint-Niklaas, 99-101.

GAUTIER A., VAN NEER W. & DEMIDDELE H. 2007: Dierresten uit de Gallo-Romeinse haven en elders in Kortrijk. 1e tot 19e eeuw. Een bilan. In: DESPRIET PH., OOGHE R. (red.), Archeologisch onderzoek van de Romeinse haven werf BST tussen Leie en Minister Liebaertstraat, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-WestVlaanderen 66, Kortrijk, 32-72.

GAY I. (vert.) & MEIJER F. (inl.) 1998: Augustus. Mijn daden. Res gestae, Rotterdam.

GERBRANDY P. 2007: Het feest van Saturnus. De literatuur van het heidense Rome, Amsterdam.

GERRITSEN F. 2003: Local identities. Landscape and community in Late Prehistoric Meuse-Demer-Scheldt region, Amsterdam Archaeological Studies 9, Amsterdam.

GEUBELS P. 1986: Opgravingen van Agilas sleuven A85/2 en A86/2, Onuitgegeven verslag van de archeologische vereniging Agilas, 5.

GEUBELS P. 1987: Asse-Kalkoven in de Romeinse periode, Licentiaatstverhandeling RUGent, Gent.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 212 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

GEUKENS B. 1990: Tongeren. Zestien eeuwen kerkbouw. Basiliek Tongeren 750 jaar, Tongeren.

GILTÉ M. 1993: Het Gallo‐Romeins aardewerk uit de zuidoostelijke zone van de vicus te Oudenburg, Licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

GODERIS J. 1992: Unieke vondst, enig in Vlaanderen: Romeinse dakpanoven op het bedrijventerrein Haven te Roeselare, Rollarius 21, 89-106.

GODERIS J. 1994a: Werkgroep archeologie Roeselare. Jaarverslag 1993. Roeselare bedrijventerrein Haven.

Noodonderzoek van een Romeinse landelijke nederzetting, Rollarius 23, 23-30.

GODERIS J. 1994b: Twee Romeinse mesheften gevonden te Roeselare, Westvlaamse Archaeologica 10, 61-69.

GOEMINNE H. 1969: Aartrijke en Torhout: Romeinse munten, Archeologie 1969 (1), 15-16.

GOEMINNE H. 1970: Opgravingen in de Romeinse vicus te Wervik, Archaeologia Belgica 117, Brussel.

GOETHERT-POLASCHEK K. 1977: Katalog der römischen Gläser des Rheinischen Landesmuseums Trier, Trierer Grabungen und Forschungen 9, Mainz.

GOGRÄFE R. 1999: Die römische Wand- und Deckenmalerei im nördlichen Obergermanien, Archäologische Forschungen in der Pfalz 2, Neustadt.

GONNISSEN J. & VANVINCKENROYE W. 1984: Veurzen: het verdronken 'Feresne'?, Limburg 63 (6), 241-244.

GONNISSEN J. & VANVINCKENROYE W. 1988: De Romeinse heerweg en de nederzetting van Feresne, Limburg 67 (3), 65-68.

GOUDINEAU C. 1990: César et la Gaule, Paris.

GRAEN D. 2005: Integration. In: SCHÖRNER G. (ed.), Romanisierung - Romanisation. Theoretische Modelle und praktische Fallbeispiele, BAR International Series 1427, Oxford, 35-38.

GRAFF Y. 1968: Index des sigles (marques) de tuiliers gallo-romains trouvés en Belgique. Deuxième édition, Romana Contact 8, 3-18.

GRAFF Y. & LENOIR P. 1970: Asse (Bruxelles, Brabant). Découverte d’un cimetière du IIème - IIIème siècle après J.C. et coupe de la chaussée romaine, Romana Contact 10, 10-11.

GRAFF I. & LENOIR P. 1980: Asse-Borghstad. Un ‘oppidum’ gaulois de 42 hectares du type ‘éperon barré’, Romana Contact 18, 3-73.

GRALFS B. 1994: Metallverarbeitende Werkstätten im Nordwesten des Imperium Romanum, Antiquitas.

Archäologische Forschungsergebnisse 8, Hamburg.

GROENENDIJK A.J. & MEIJS E. 2002: Riemst: erosie in Vlaams Haspengouw. In: VANDERHOEVEN A. & CREEMERS G. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1999, Limburg - Het Oude Land van Loon 81 (4), 303-305.

GROETEMBRIL S. 2002: La restitution du décor complet, Archeologia 395, 48-51.

GROETEMBRIL S. & ALLONSIUS C. 2007: Tongres, basilique Notre-Dame. Limbourg, Belgique. Rapport de fouille.

Werkput 27, vlak 11, spoor 143 en vlak 14, spoor 318, Soissons.

GROETEMBRIL S., ALLONSIUS C. & GUILBAUD C. 2005: Tongres, basilique Notre-Dame. Limbourg, Belgique. Rapport de fouille, Soissons.

GROETEMBRIL S. & AMADEI B. 2005: Tongres, basilique Notre-Dame. Limbourg, Belgique. Rapport d’intervention, Soissons.

GROETEMBRIL S. & LAKEN L. 2007a: Tongres, basilique Notre-dame. Limbourg, Belgique. Inventaire des enduits peints entreposés à Soissons et à Tongres, Soissons.

GROETEMBRIL S. & LAKEN L. 2007b: De Romeinse muurschilderingen uit de O.L.V.-basiliek te Tongeren: opgraving en reconstructie. In: BOSMAN A., CORBIAU M.-H., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 21 04 2007, Namen, 99-103. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 213 van 275

GROETEMBRIL S., LAKEN L., AMADEI-KWIFATI B., LEMOIGNE L. & VIBERT-GUIGUE C. 2006: Tongres, basilique Notre-Dame.

Limbourg, Belgique. Rapport d’étude et de traitement des enduits peint. Ensembles I et II, Soissons.

GROETEMBRIL S., PEDROSO R.N. & LAKEN L. 2007: Tongres, basilique Notre-Dame. Limbourg, Belgique. Rapport d’intervention. Déposes des enduits Werkput 27, vlak 9, Soissons.

GROETEMBRIL S. & THOLLARD P. 1999: Fouilles sur le forum de Bavay (1993-1998), Revue du Nord - Archéologie de la Picardie et du Nord de la France 81, 23-64.

GUILLAUME V. 2005: Bijdrage aan de studie van de ijzeren voorwerpen van de Gallo-Romeinse vicus te Tienen, Licentiaatsverhandeling VUBrussel, Brussel.

GUILLAUMET J.-P. 1996: L’artisanat chez les Gaulois, Paris.

GYSELINCK F., DE SMEDT F. & SCHELTENS E. 1981: Een Gallo-Romeins grafveld te Asse. In: SCHELTENS E. (ed.), Asse waar de Romeinen thuis waren: Romeinse aanwezigheid te Asse, Tentoonstellingscatalogus, Asse, 31-44.

HAALEBOS J.K. 1990: Het grafveld van Nijmegen-Hatert. Een begraafplaats uit de eerste drie eeuwen na Chr. op het platteland bij Noviomagus Batavorum, Beschrijving van de verzamelingen in het Provinciaal museum G. M. Kam te Nijmegen 11, Nijmegen.

HAALEBOS J.K. 1994: Ars cretariae: Nijmegen en la Graufesenque: enkele gedachten betreffende de organisatie van de terra sigillata-productie en -handel in La Graufesenque, Nijmegen.

HAARNAGEL W. 1979: Die Grabung Feddersen Wierde. Methode, Hausbau, Siedlungs — und Wirtschaftsformen sowie Sozialstruktur, Feddersen Wierde 2, Wiesbaden.

HÄFFNER A. & VON SCHNURBEIN S. 2000: Kelten, Germanen, Römer im Mittelgebirgsraum zwischen Luxemburg und Thüringen. Akten des Internationalen Kolloquiums zum DFG-Schwerpunktprogramm "Romanisierung" in Trier von 28-30 09 1998, Kolloquien zur Vor- und Frühgeschichte 5, Bonn.

HANUT F. 2001: Amphores et cruches-amphores régionales de Gaule Belgique et de Germanie Inférieure. In: TUFFREAU-LIBRE M. & JACQUES A. (eds), La céramique en Gaule et en Bretagne romaines: commerce, contacts et romanisation, Nord-Ouest Archéologie 12, Berck-sur-Mer, 19-38.

HANUT F. 2003: Périodisation de la verrerie au Ier siècle ap. J.-C. dans le Nord de la Gaule, Bulletin de l’Association Française pour l’Archéologie du Verre 2002-2003, 27-34.

HANUT F. 2006a: La verrerie dans la cité des Tongres au Haut-Empire: un aperçu général. In: CREEMERS G., DEMARSIN B. & COSYNS P. (red.), Roman glass in Germania Inferior. Interregional comparisons and recent results.

Proceedings of the international conference, held in the Gallo-Roman Museum in Tongeren 13 05 2005, Atuatuca 1, Tongeren, 10-29.

HANUT F. 2006b: La vaiselle à décor vermiculaire en Belgique: chronologie et utilisation. In: CREEMERS G., DEMARSIN B. & COSYNS P. (red.), Roman glass in Germania Inferior. Interregional comparisons and recent results.

Proceedings of the international conference held in the Gallo-Roman Museum in Tongeren 13 05 2005, Atuatuca 1, Tongeren, 114-124.

HANUT F. & HENROTAY D. 2006: Le mobilier céramique des IIe et IIIe siècles du site “Neu” à Arlon/Orolaunum (Province de Luxembourg, Belgique). Eléments pour la définition du faciès céramique de la partie occidentale du territoire trévire, SFECAG. Actes du Congrès de Pézenas, Marseille, 287-339.

HANUT F., LEBLOIS E. & LEBLOIS Y. 2000: Etude et interprétation chronologique du mobilier d’une fosse dépotoire de Nouvelles (Mons, province du Hainaut), Revue du Nord - Archéologie de la Picardie et du nord de la France 82 (338), 93-113.

HANUT F. & THOEN H. (avec la collaboration de DHAEZE W.) 2001: La céramique de tradition indigène dans le faciès ménapien du Haut-Empire, SFECAG. Actes du Congrès de Lille-Bavay, Marseille, 11-28.

HARTOCH E. & MARTENS M. 2001: La production de céramiques dans le vicus de Tirlemont (Belgique).

Compositions des pâtes liée à la fonction des céramiques, SFECAG. Actes du Congrès de Lille-Bavay, Marseille, 29-40. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 214 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

HASELGROVE C. 1996: La Romanisation de l'habitat rural dans la vallée de l'Aisne d'après les prospections de surface et les fouilles récentes. In: BAYARD D. & COLLART J.L. (eds), De la ferme indigène à la villa Romaine. La Romanisation des campagnes de la Gaule. Actes du deuxième colloque de l'association AGER, 23-25 09 1993 Amiens (Somme), Revue Archéologique de Picardie. Numéro Spécial 11, Amiens, 109-120.

HAVERFIELD F. 1905: The Romanization of Roman Britain, Proceedings of the British Academy 2, 185-217.

HAYNES H. 2003: A civil disturbance. The Batavian revolts. In: HAYNES H. (ed.), The history of make-believe. Tacitus on imperial Rome, Berkeley/Los Angeles/London, 148-177.

HECKENBENNER D. & PERICHON D. 1987: Peintures murales de la Rue Marchant à Metz. In: In: BÖGLI H. & FUCHS M. (dir.), Pictores per provincias, Cahiers d’Archéologie Romande 43, Aventicum 5, Avenches, 181-185.

HEEREN S. 2006: Opgravingen bij Tiel-Passewaaij 1. De nederzetting aan de Passewaaijse Hogeweg, Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 29, Amsterdam.

HEIMBERG U. 2002/2003: Römische Villen an Rhein und Maas, Bonner Jahrbücher 202/203, 57-148.

HEINEN H. 1984: Augustus in Gallien und die Anfänge des römischen Trier. In: Trier. Augustusstadt der Treverer.

Stadt und Land in vor- und frührömischer Zeit, Mainz, 32-47.

HEINEN H. 1985: Trier und das Trevererland in römischer Zeit, Trier.

HEINRICHS J. 1999: Zur Verwicklung ubischer Gruppen in den Ambiorix-Aufstand d. J. 54 v.Chr. Eburonische und ubische Münzen im Hortfund Fraire-2, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 127, 275-293.

HEINRICHS J. 2008: Die Eburonen, oder: die Kunst des Überlebens, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 164, 203-230.

HEINZELMANN M., ORTALLI J., FASOLD P. & WITTEYER M. (eds) 2001: Römischer Bestattungsbrauch und Beigabensitten in Rom, Norditalien und den Nordwestprovinzen von der späten Republik bis in die Kaiserzeit, Kolloquium Rom 01-03 04 1998, Palilia 8, Wiesbaden.

HENIG M. 1981: Continuity and change in the design of Roman jewellery. In: KING A. & HENIG M. (eds), The Roman West in the third century. Contributions from archaeology and history, BAR International Series 109, Oxford, 127-143.

HENSEN G. 1999: De bronzen Romeinse fibulae uit het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

HENSEN G. 2000: De militaire fibulae uit het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren. In: LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 19 04 2000, Leuven, 49-52.

HENSEN G. 2001: De militaire fibulae uit het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren, Archeologie in Limburg 88, 8-10.

HENSEN G. 2002: Tongeren: Romeinse fibulae van het Gallo-Romeins Museum. In: VANDERHOEVEN A. & CREEMERS G. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1999, Limburg - Het Oude Land van Loon 81 (4), 308-311.

HENSEN G., SCHURMANS M. & VANDERHOEVEN A. 2003: Een noodopgraving van 5000 m2 Romeinse stad aan de Clarissenstraat te Tongeren. In: LODEWIJCKX M. & CORBIAU M.-H. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 08 02 2003, Leuven, 31-32.

HENSEN G., SCHURMANS M., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2004: Het noodonderzoek aan de Clarissenstraat te Tongeren - De opgravingscampagne van 2003. In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine – Romeinendag 24 04 2004, Namur, 53-55.

HENSEN G., SCHURMANS M., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2006a: Tongeren: Clarissenstraat. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 2001, Limburg - Het Oude Land van Loon 85 (1), 4750.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 215 van 275

HENSEN G., SCHURMANS M., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2006b: Tongeren: Clarissenstraat. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 2003, Limburg - Het Oude Land van Loon 85 (4), 314-318.

HERREMANS D. 2005: De topografische evolutie van het Antwerpse stadsgebied. Ontwikkeling en verdediging van de Romeinse tijd tot de eerste stadsuitbreiding. In: NOENS G., HOORNE J. & JEHS D. (red.), Ghent Archaeological Studies II, 9-26.

HESSING W.A.M. 1993: Ondeugende Bataven en verdwaalde Friezinnen? Enkele gedachten over de onverbrande menselijke resten uit de ijzertijd en Romeinse tijd in West- en Noord-Nederland. In: DRENTH E., HESSING W.A.M. & KNOL E. (red.), Het tweede leven van onze doden. Voordrachten gehouden tijdens het symposium over het grafritueel in de pre- en protohistorie van Nederland op 16 05 1992 te Amersfoort, Nederlandse Archeologische Rapporten 15, Amersfoort, 17-40.

HESSING W.A.M. 1997: Het Nederlandse kustgebied. In: BECHERT T. & WILLEMS W.J.H. (red.), De Romeinse rijksgrens tussen Moezel en Noordzeekust, Utrecht, 89-101.

HEYMANS H. 1977: Geistingen-Ophoven (Limb.): waterput, Archeologie 1977 (1), 18-19.

HEYMANS H. 1978a: De topografie van de Merovingische grafvelden in Belgisch Limburg en Maastricht, Acta Archaeologica Lovaniensia 17, 66-134.

HEYMANS H. 1978b: Het medisch instrumentendoosje van Maaseik, Limburg 57 (2), 55-61.

HEYMANS H. 1979a: Eine Hülse mit Arztinstrumenten aus Maaseik (Belgien), Archäologisches Korrespondenzblatt 9 (1), 97-100.

HEYMANS H. 1979b: Geistingen: zevende Romeinse waterput, Limburg 58 (1), 36-37.

HEYMANS H. & JANSSENS P. 1976: Maaseik: ‘trousse d’oculiste’, Archeologie 1976 (2), 75-76.

HIDDINK H. 1991: Rural centres in the Roman settlement system of Northern Gallia and Germania Inferior. In: ROYMANS N. & THEUWS F. (eds), Images of the Past. Studies on Ancient Societies in Northwestern Europe, Studies in Prae- en Protohistorie 7, Amsterdam, 201-233.

HIDDINK H. 2003: Het grafritueel in de Late IJzertijd en Romeinse tijd in het Maas-Demer-Scheldegebied, in het bijzonder van twee grafvelden bij Weert, Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 11, Amsterdam.

HIDDINK H. 2005a: Archeologisch Onderzoek aan de Beekseweg te Lieshout, Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 18, Amsterdam.

HIDDINK H. 2005b: Opgravingen op het Rosveld bij Nederweert 1. Landschap en bewoning in de IJzertijd, de Romeinse tijd en Middeleeuwen, Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 22, Amsterdam.

HIGHAM N.J. 1989: Roman and native in England North of the Tees: acculturation and its limitations. In: BARRETT J.C., FITZPATRICK A.P. & MACINNES L. (eds), Barbarians and Romans in North-West Europe. From the later Republic to the late Antiquity, BAR-International Series 471, Oxford, 153-174.

HILL J.D. 1995: Ritual and rubbish in the Iron Age of Wessex: a study on the formation of a specific archaeological record, BAR British Series 242, Oxford.

HILL J.D. 2001: Romanization, gender and class: recent approaches to identity in Britain and their possible consequences. In: JAMES S. & MILLET M. (eds), Britons and Romans: advancing an archaeological agenda, CBA Research Report 125, London, 12-18.

HILLEWAERT B. 1987: Prospectie in het Brugse havengebied. In: THOEN H. (red.), De Romeinen langs de Vlaamse Kust, Tentoonstellingscatalogus, Brussel, 50-51.

HILLEWAERT B. 1996: Nederzettingssporen in een Brugse verkaveling. Voorlopig verslag van het onderzoek op de binnengronden van de Zandstraat, de Sint-Hubertuslaan, de Legeweg en de Expresweg, Museumbulletin 16 (2), 11-12.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 216 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

HILLEWAERT B. 1997a: St.-Andries - Korte Molenstraat. In: DE WITTE H. & HILLEWAERT B. (red.), Archeologisch jaarrapport 1995-1996, Jaarboek 1995-1996 Brugse Stedelijke Musea, Brugge, 78.

HILLEWAERT B. 1997b: St.-Andries - Refuge. In: DE WITTE H. & HILLEWAERT B. (red.), Archeologisch jaarrapport 19951996, Jaarboek 1995-1996 Brugse Stedelijke Musea, Brugge, 78.

HILLEWAERT B. 1997c: St.-Andries - Molendorp. In: DE WITTE H. & HILLEWAERT B. (red.), Archeologisch jaarrapport 1995-1996, Jaarboek 1995-1996 Brugse Stedelijke Musea, Brugge, 79-80.

HILLEWAERT B. 1997d: Dudzele - gaspijpleiding. In: DE WITTE H. & HILLEWAERT B. (red.), Archeologisch jaarrapport 1995-1996, Jaarboek 1995-1996 Brugse Stedelijke Musea, Brugge, 77.

HILLEWAERT B. 2000a: Een vroegmiddeleeuwse nederzetting aan de Kosterijstraat (Korte Molenstraat, Zandstraat, Pastoriestraat). In: DE WITTE H. & HILLEWAERT B. (red.), Archeologisch jaarrapport 1997-1999, Jaarboek 1997-1999 Brugse Stedelijke Musea, Brugge, 167-173.

HILLEWAERT B. 2000b: Zeebrugge - Lissewege - Dudzele. In: DE WITTE H. & HILLEWAERT B. (red.), Archeologisch jaarrapport 1997-1999, Jaarboek 1997-1999 Brugse Stedelijke Musea, Brugge, 161-164.

HILLEWAERT B. 2000c: Molendorp 3 (Oudstrijderslaan, Zandstraat, Gistelsesteenweg). In: DE WITTE H. & HILLEWAERT B. (red.), Archeologisch jaarrapport 1997-1999, Jaarboek 1997-1999 Brugse Stedelijke Musea, Brugge, 175.

HILLEWAERT B. & HOLLEVOET Y. 1986: Dudzele (W.-Vl.): briquetage, Archeologie 1986 (2), 109.

HILLEWAERT B. & HOLLEVOET Y. 1987a: Brugge (W.-Vl.): de Zeebrugse achterhaven, Archeologie 1987 (2), 136-137.

HILLEWAERT B. & HOLLEVOET Y. 1987b: Prospecties en noodonderzoek in het gebied ten noorden van Brugge: activiteitenverslag 1986, Westvlaamse Archaeologica 3 (1), 16.

HILLEWAERT B. & HOLLEVOET Y. 1999: Archeologisch onderzoek Korte Molenstraat - St-Andries, Museumbulletin 19 (1), 9-10.

HILLEWAERT B. & HOLLEVOET Y. 2006: Andermaal Romeins en vroegmiddeleeuws langs de Zandstraat te SintAndries/Brugge (prov. West-Vlaanderen), Relicta 1, 121-140.

HILLEWAERT B. & HOORNE J. 2006: Een tweede en derde bronstijdgrafheuvel te Brugge-Sint-Andries Expressweg (prov. West-Vlaanderen), Lunula. Archaeologia Protohistorica 14, 105-110.

HINGLEY R. 1989: Rural settlement in Roman Britain, London.

HINGLEY R. 1996: The 'legacy' of Rome: the rise, decline and fall of the theory of Romanization. In: WEBSTER J. & COOPER N. (eds), Roman Imperialism: post-colonial perspectives, Leicester Archaeology Monographs 3, Leicester, 35-48.

HINGLEY R. 2004: Rural settlement in Northern Britain. In: TODD M. (ed.), A Companion to Roman Britain, Malden/Oxford/Carlton, 327-348.

HINGLEY R. 2005: Globalizing Roman Culture. Unity, diversity and empire, London/New York.

HIRSCHFELD O., ZANGMEISTER C. et al. 1899/1943: Inscriptiones trium Galliarum et Germaniarum Latinae, Corpus Inscriptionum Latinarum XIII, Berlin.

HOCQUET J.-C. 1994: Production et commerce du sel à l'Age du Fer et à l'époque romaine dans l'Europe du NordOuest, Revue du Nord - Archéologie de la Picardie et du Nord de la France 76 (308), 9-20.

HOLLEVOET Y. 1985: Archeologisch onderzoek in de gemeente Oudenburg. Prospectie - analyse - synthese, Licentiaatsverhandeling RUGent, Gent.

HOLLEVOET Y. 1986a: Aartrijke (W.-Vl.): Sporen van vroeg-romeinse aanwezigheid, Archeologie 1986 (2), 103104.

HOLLEVOET Y. 1986b: Een bronzen Mercuriusbeeldje uit Oudenburg, Westvlaamse Archaeologica 2 (3), 77-79.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 217 van 275

HOLLEVOET Y. 1987a: Prospectie in Oudenburg. In: THOEN H. (red.), De Romeinen langs de Vlaamse Kust, Tentoonstellingscatalogus, Brussel, 48-50.

HOLLEVOET Y. 1987b: Oudenburg (W.-VI.), Archeologie 1987 (2), 137.

HOLLEVOET Y. 1987c: Zoutwinning in het ruilverkavelingsgebied Houtave (Zuienkerke, W.-Vl.), Archeologie 1987 (2), 154-155.

HOLLEVOET Y. 1988a: Dudzele (Brugge, W.-Vl.): inheems Romeinse bewoning, Archeologie 1988 (1), 29.

HOLLEVOET Y. 1988b: Ramskapelle (Knokke-Heist, W.-Vl.): Romeinse zoutwinning, Archeologie 1988 (2), 169.

HOLLEVOET Y. 1989: Archeologische noodonderzoek in de Zeebrugse achterhaven: de Romeinse vondsten, Westvlaamse Archaeologica 5 (2), 33-48.

HOLLEVOET Y. 1990a: Archeoscopie van een stad: het Oudenburgse bodemarchief doorgelicht. In: MEULEMEESTER J.L. (red.), Alle wegen leiden naar… Romeinse wegen in Vlaanderen, Kunsttijdschrift Vlaanderen 39 (231), 41-44.

HOLLEVOET Y. 1990b: Oudenburg (W.-VI.): Romeinse bewoningssporen, Archeologie 1990, 61.

HOLLEVOET Y. 1990c: Roksem (Oudenburg, W.-Vl.): vroeg-Romeinse en Merovingische nederzettingssporen, Archeologie 1990 (1), 48.

HOLLEVOET Y. 1991: Een vroeg-middeleeuwse nederzetting aan de Hoge Dijken te Roksem (gem. Oudenburg), Archeologie in Vlaanderen I, 181-196.

HOLLEVOET Y. 1993: Speuren onder het sportveld. Romeinse en middeleeuwse sporen ten zuiden van de Stedebeek te Oudenburg (prov. West-Vlaanderen). Interimverslag 1990-1992, Archeologie in Vlaanderen II, 195-207.

HOLLEVOET Y. 1994: Ver(r)assingen in een verkaveling. Romeins grafveld te Oudenburg (prov. West-Vlaanderen).

Interimverslag, Archeologie in Vlaanderen III, 207-216.

HOLLEVOET Y. 1997: Beter laat dan nooit. Nederzettingsnieuws uit het westelijk front. In: THOEN H., VERMEULEN F., DE BOE G. & LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 27 03 1997, Gent, 28-29.

HOLLEVOET Y. 1999: Archeologisch onderzoek op de toekomstige industrieterreinen Plassendaele II & III te Oostende-Zandvoorde. Interimrapport, Zellik.

HOLLEVOET Y. 2001: Nieuwe gegevens over een rijk verleden. Nogmaals archeologie in Oudenburg, Brugs Ommeland 41, 67-88.

HOLLEVOET Y. 2002a: Oudenburg. In: BECK H., GEUENICH D. & STEUER H. (eds), Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 22, Berlin/New York, 403-408.

HOLLEVOET Y. 2002b: Waar Jabbeek en Zandstraat elkaar kruisen. Archeologische waarnemingen en vondsten in het Jabbeekse, Brugs Ommeland 42, 32-54.

HOLLEVOET Y. 2002c: D’Hoogne Noene te Varsenare van midden Bronstijd tot volle Middeleeuwen.

Archeologisch onderzoek in een verkaveling langs de Zandstraat te Varsenare (gem. Jabbeke, prov. WestVlaanderen), Archeologie in Vlaanderen VI, 161-189.

HOLLEVOET Y. 2003: Romeinse off site-fenomenen en vroegmiddeleeuwse nederzettingssporen in de verkaveling Molendorp te Sint-Andries/Brugge (prov. West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen VII, 65-82.

HOLLEVOET Y. 2004: Le site militaire d’Oudenburg et la Bretagne insulaire durant l’Antiquité tardive: quelques éléments inédits. In: VERMEULEN F., SAS K. & DHAEZE W. (eds), Archaeology in Confrontation. Aspects of Roman Military Presence in the Northwest. Studies in honour of Prof. Em. Hugo Thoen, Archaeological Reports Ghent University 2, Gent, 335-342.

HOLLEVOET Y. 2006: Romeinen onder de dienstweg. Nederzettingssporen en brandrestengraven te Beernem (W.Vl.). In: D’HAENINCK S. (ed.), Gemeente Beernem. Open Monumentendag Vlaanderen 2006, Beernem, 14-20.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 218 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

HOLLEVOET Y. & HILLEWAERT B. 2002: Het archeologisch onderzoek achter de voormalige vrouwengevangenis Refuge te Sint-Andries/Brugge (prov. West-Vlaanderen). Nederzettingssporen uit de Romeinse tijd en de Middeleeuwen, Archeologie in Vlaanderen VI, 191-207.

HOLLEVOET Y. & VAN ROEYEN J.-P. 1991: Germanic setllers at Sint-Gillis-Waas? (Prov. of East Flanders), Archeologie in Vlaanderen I, 209-221.

HOLLEVOET Y. & VAN ROEYEN J.-P. 1995: Archeologisch onderzoek te Sint-Gillis-‘t Hol (O.-Vl.). Een Gallo-Romeinse veldindeling en een "Romeins-Germaanse" nederzetting, Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 98, 419-456.

HOLLSTEIN E. 1976: Dendrochronologische Datierung von Hölzern aus der Wallanlage von Kanne, Caster. In: Conspectus MCMLXXV, Archaeologia Belgica 186, Brussel, 59-61.

HOLLSTEIN E. 1979: Bauholzdaten aus augusteischer Zeit, Archäologisches Korrespondenzblatt 9, 131-133.

HOLLSTEIN E. 1980: Mitteleuropäische Eichenchronologie, Trierer Grabungen und Forschungen 11, Mainz.

HOMBROUX CL. & LODEWIJCKX M. 1984: Enkele Romeinse vondsten te Landen - Wange en hun lokale kontekst, Acta Archaeologica Lovaniensia 23, 1-16.

HOORNE J., BARTHOLOMIEUX B., DE MULDER G., DE CLERCQ W., RYSSAERT C., BERKERS M., DE DONCKER G., ISERBYT N. & KLINKENBORG S. 2008: Voorlopige resultaten van het preventief archeologisch onderzoek te Sint-Denijs-WestremFlanders Expo (stad Gent, provincie Oost-Vlaanderen): drie Gallo-Romeinse erven. In: DE CLERCQ W., DEMETER S., GUILLAUME A., MASSART C., PARIDAENS N. & VAN BELLINGEN S. (red.), Romeinendag - Journée d'Archéologie Romaine 19 04 2008, Brussel, 67-72.

HOORNE J. & DE CLERCQ W. 2007: Vroeg-Romeinse nederzetting te Wielsbeke-Vaartstraat (West-Vlaanderen). In: BOSMAN A., CORBIAU M.-H., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Journée d’archéologie romaine - Romeinendag 21 04 2007, Namur, 73-78.

HOORNE J., DE CLERCQ W. & VERBRUGGE A. 2007a: Een Romeinse steenbouw te Aalter-Loveldlaan (provincie OostVlaanderen). In: BOSMAN A., CORBIAU M.-H., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Journée d’Archéologie Romaine Romeinendag 21 04 2007, Namur, 67-71.

HOORNE J., DE CLERCQ W. & VERBRUGGE A. 2007b: Archeologisch onderzoek Aalter-Loveldlaan (3 tot 31 juli 2006), KLAD-Rapport 5, Aalter.

HOORNE J. & VANHEE D. 2006: Romeinse resten op het aquafintracé Knesselare-Aalter-Brug. Fase 1B en 2. In: BOSMAN A., CORBIAU M.-H., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Romeinendag - Journée d'Archéologie Romaine 21 04 2007, Namur, 111-115.

HOORNE J., VANHEE D., EGGERMONT N. & DECORTE J. 2006: Dwars door het Romeinse landschap. Resten van een nederzetting, akkersystemen en begravingen op het aquafintracé Aalter-Brug-Knesselare. In: BOSMAN A., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Romeinendag - Journée d'Archéologie Romaine 06 05 2006, Gent, 41-47.

HOSE M. 1998: Libertas an Pax. Eine Beobachtung zu Tacitus' Darstellung des Bataveraufstandes, Hermes 126, 297-309.

HULST R.S. 1978: Druten-Klepperheide, Vorbericht der Ausgrabung einer römischen Villa, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 28, 133-153.

HUNINCK V. 2005: Tacitus, De opstand van de Bataven, Amsterdam.

IBENS W. 1976: Gallo-Romeinse bewoningssporen te Ekeren, Annalen van het 44ste Congres van de Federatie van Kringen voor Oudheidkunde en Geschiedenis van België, Huy, 49-54.

IN 'T VEN I. & HOLLEVOET Y. 2005a: Een Romeinse nederzetting ten westen van de Stoofweg te Damme/Sijsele (prov. West-Vlaanderen). In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (2), Brussel, 29-34.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 219 van 275

IN ’T VEN I. & HOLLEVOET Y. 2005b: Damme/Moerkerke - Brieversweg. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (2), Brussel, 61-62.

IN 'T VEN I., HOLLEVOET Y., COOREMANS B., DE GROOTE A. & DEFORCE K. 2005a: Romeinse bewoning aan de Antwerpse Heirweg in Sijsele/Damme (prov. West-Vlaanderen). In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (2), Brussel, 4775.

IN ’T VEN I., HOLLEVOET Y., COOREMANS B., DE GROOTE A. & DEFORCE K. 2005b: Een Romeinse grafveld ten oosten van de Stoofweg te Damme/Sijsele (prov. West-Vlaanderen). In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (2), Brussel, 3545.

IN 'T VEN I., HOLLEVOET Y. & HILLEWAERT B. 2005c: DW3: Brugge/Dudzele - Landslag West. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (1), Brussel, 43.

IN 'T VEN I., HOLLEVOET Y., HILLEWAERT B., VANMONTFORT B. & ERVYNCK A. 2005d: DW5: Brugge/Dudzele - Landslag Oost 2. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn-project 19971998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (1), Brussel, 45-49.

IN ’T VEN I., WOUTERS W. & COOREMANS B. 2005e: D4: Vilvoorde/Houtem - Broekgracht/Perkgracht. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (1), Brussel, 118-120.

IN ’T VEN I., WOUTERS W. & DEBRUYNE T. 2005f: D41: Tongeren/Lauwstraat. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (1), Brussel, 205-207.

IN ’T VEN I., WOUTERS W., DEBRUYNE T., VAN BELLINGEN S. & COOREMANS B. 2005g: Een Gallo-Romeinse rurale nederzetting aan het Houtemveld in Houtem (Vilvoorde/Steenokkerzeel, prov. Vlaams-Brabant). In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (2), Brussel, 259-269.

IN ’T VEN I., WOUTERS W., ROOVERS I., DEBRUYNE T. & COOREMANS B. 2005h: D19: Boutersem/Kerkom Boskouterstraat. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ D. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (1), Brussel, 148-149.

IN ’T VEN I., WOUTERS W., ROOVERS I., DEBRUYNE T. & COOREMANS B. 2005i: Romeinse gebouwsporen aan de Boskouterstraat in Kerkom (Boutersem, prov. Vlaams-Brabant). In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (2), Brussel, 283-300.

IN ’T VEN I., WOUTERS W., VYNCKIER G. & COOREMANS B. 2005j: D47: Tongeren/Lauw - SP172. In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het vTn-project 1997-1998, Archeologie in Vlaanderen Monografie 5 (1), Brussel, 202-205.

ISINGS C. 1957: Roman glass from dated finds, Archaeologica Traiectina 2, Groningen/Djakarta.

JACOBSEN G. 1995: Primitiver Austausch oder freier Markt? Untersuchungen zum Handel in den gallischgermanischen Provinzen während der römischen Kaiserzeit, Pharos V, St. Katharinen.

JACQUES A. & PRILAUX G. 2003: Dans le sillage de César. Traces de romanisation d’un territoire. Les fouilles d’Actiparc à Arras, Arras.

JAMÉE W. 1972: Velzeke: Gallo-Romeins fanum, Archeologie 1972 (1), 18-19.

JANSEN B., SCHREITER CH. & ZELLE M. 2001: Die römischen Wandmalereien aus dem Stadtgebiet der Colonia Ulpia Traiana I. Die Funde aus den Privatbauten, Xantener Berichte. Grabung - Forschung - Präsentation 11, Mainz.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 220 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

JANSEN R. & FOKKENS H. 1999: Bouwen aan het verleden. 25 jaar archeologisch onderzoek in de gemeente Oss, Leiden.

JANSSEN L. 1975: Merkwaardige Romeinse vondst te Rekem. Bronzen steelpan, Limburg 54 (4), 150-152.

JANSSEN L. 1978: Sporen van Romeinse bewoning langs de oude Maasbedding te Rekem, Limburg 57 (2), 62-76.

JANSSEN L. 1979: IJzerwinning in de Romeinse tijd te Opgrimbie, Limburg 58 (6), 259-278.

JANSSEN L. & VANDERHOEVEN M. 1982: De archeologische verzameling Smeets uit Rekem, Limburg 61 (3), 123-143.

JANSSENS D. 1977a: Hasselt (Limb.): Romeins tumulusgraf (?), Archeologie 1977 (2), 88.

JANSSENS D. 1977b: Een Gallo-Romeins grafveld te Maaseik I, Archaeologia Belgica 198, Brussel.

JANSSENS D. 1980: Heestert (W.-Vl.): Romeins balneum, Archeologie 1980 (2), 97.

JANSSENS D. 1981: Heestert (W.-Vl.): Romeinse villa, Archeologie 1981 (2), 93-94.

JANSSENS D. 1984a: Een Romeinse villa te Heestert, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-WestVlaanderen 8, Kortrijk.

JANSSENS D. 1984b: Romeinse tijd: een villa in Heestert. In: DEMEULEMEESTER J., DE PAEPE P., DERYCKE T., DESPRIET P., DEVLIEGHER L., DE VOS W., FERFERS F., JANSSENS P., JANSSENS D.M., LESAGE R., OOGHE R. et al. (eds), Bodemschatten uit Zuid-West-Vlaanderen. Resultaten van 25 jaar oudheidkundige opgravingen, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 10, Kortrijk, 37-38.

JANSSENS P. 1966a: Het Gallo-Romeins Grafveldje Van Grobbendonk, Archaeologia Belgica 93, Brussel.

JANSSENS P. 1966b: Gallo-Romeinse grafurn uit Grobbendonk, Hades 5 (15), 31-32.

JANSSENS P. 1966c: De benen stilet uit een Gallo-Romeins vrouwengraf gevonden te Tongeren, Hades 5 (15), 3437.

JANSSENS P. 1967: Medisch bronzen instrument en stenen tablet, gevonden op de Gallo-Romeinse vicus te Grobbendonk, Hades 6 (17/18), 4-7.

JANSSENS P. 1970: De signacula oculariorum. Hun betekenis voor de antieke geneeskunde, Hades 9 (2/3), 5-10.

JANSSENS P. 1975: De menselijke skeletresten. In: MERTENS J. & VANVINCKENROYE W. (red.), Een Romeins gebouwencomplex extra-muros, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 22, Tongeren, 52-53.

JANSSENS P. 1977a: Recapitulerende beschouwingen over “archeologische lepra”. Twee gevallen van “pseudolepra” uit de Romeinse periode in België, Hades 16 (30), 54-68.

JANSSENS P. 1977b: Zottegem-Velzeke (O.-Vl.): oogartsstempel, Archeologie 1977 (2), 95 JANSSENS P. & DE GREEF H. 1966: De romeinse vicus te Grobbendonk, Archeologie 1996 (2), 61-62.

JOHNSON S. 1976: The Roman Forts of the Saxon Shore, London.

JOHNSON S. 1983: Late Roman Fortifications, London.

JOHNSTON D.E. 1977: The Saxon Shore. Late Roman Fortifications, CBA Research Report 18, London.

JULLIAN C. 1929: Histoire de la Gaule VI. La civilisation gallo-romaine. État moral, Paris.

KEMMERS F. 2006: Coins for a legion. An analysis of the coin finds from the Augustan legionary fortress and Flavian canabae legionis at Nijmegen, Studien zu Fundmünzen der Antike 21, Mainz.

KENT J. 1994: The Roman Imperial Coinage 10: The Divided Empire and the Fall of the Western Parts AD 395-491, London.

KIMPE K. 2003: Chemical analysis of the lipid fraction from ancient ceramics of Sagalassos, PhD thesis KULeuven, Leuven. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 221 van 275

KIMPE K., MARTENS M. & JACOBS P.A. 2002: Influence of Mixing Different Food Sources in Ceramic Pots of the GalloRoman Site of Tienen, Belgium, Unpublished poster.

KING A. 2004: Rural settlement in southern Britain: a regional survey. In: TODD M. (ed.), A Companion to Roman Britain, Oxford, 349-370.

KLINGELHÖFER H. 1955: Germania latina. Sammlung literarischer, inschriftlicher und archäologischer Zeugnisse zur Geschichte und Kultur Westdeutschlands in der Römerzeit, Düsseldorf.

KLOK R.H.J. & BRENDERS F. 1981: Reisboek voor Romeins Nederland en België, Bussum.

KNAEPEN E. 2001: De landelijke bewoning in de Gallo-Romeinse periode in Zuid-Limburgs Haspengouw, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

KOEGLER K. 1998: Een zeskantige sokkel in Tongeren, Scriptie RULeiden, Leiden.

KOOISTRA L.I. 1996: Borderland farming: possibilities and limitations of farming in the Roman period and Early Middle Ages between the Rhine and Meuse, Amersfoort.

KOOT C. & BERKVENS R. (eds) 2004: Bredase akkers eeuwenoud. 4000 jaar bewoningsgeschiedenis op de rand van zand en klei, Rapportage Archeologische Monumentenzorg 102, Erfgoedstudies Breda 1, Amersfoort/Breda.

KOPYTOFF I. 1986: The cultural biography of things. Commodization as a process. In: APPADURAI A. (ed.), The social life of things. Commodities in cultural perspective, Cambridge, 64-91.

KORTÜM K. 1998: Zur Datierung der römischen Militäranlagen im obergermanisch-rätischen Limesgebiet.

Chronologische Untersuchungen anhand der Münzfunde, Saalburg Jahrbuch 49, 5-65.

KOSSACK G., BEHRE K.-E. & SCHMID P. (eds) 1984: Archäologische und naturwissenschaftlichen Untersuchungen an ländlichen und frühstädtischen Siedlungen im Deutschen Küstengebiet vom 5. Jahrhundert v. Chr. bis zum 11.

Jahrhundert n. Chr.1. Ländliche Siedlungen, Weinheim.

KRIER J. 1981: Die Treverer ausserhalb ihrer Civitas. Mobilität und Aufstieg, Trierer Zeitschrift Beiheft 5, Trier.

KRIER J. 2002: Fouilles, études et restauration. Peintures romaines de Vichten, Archeologia 395, 44-47.

KÜNZL S. 1997: Die Trierer Spruchbecherkeramik. Dekorierte Schwarzfirniskeramik des 3. und 4. Jahrhunderts n.Chr., Trierer Zeitschrift Beiheft 21, Trier.

KURLANSKY M. 2002: Salt. A World History, London.

LAFAURIE J. & PILET-LEMIERE J. 2003: Monnaies du haut Moyen Âge découvertes en France (Ve-VIIIe siècles), Cahiers Ernest Babelon 8, Paris.

LAKEN L. 2005: Fragmenten van beschilderd pleisterwerk. In: TICHELMAN G. (red.), Het villacomplex KerkradeHolzkuil, ADC Rapport 155, Amersfoort, 289-295.

LAKEN L. s.d.: Onderzoek naar de fragmenten van beschilderd pleisterwerk uit de opgravingen op het Vrijthof te Tongeren in 1994-1995. Verslag van de werkzaamheden (2004-2005), s.l.

LALEMAN M.-C., STOOPS G. & THOEN H. 1997: Vondstmeldingen. 3. Botermarkt, Stadsarcheologie 21 (3/4), 94-96.

LALLEMAND J. 1966: Monnaies romaines découvertes à Oudenburg, Helinium 6 (2), 117-138.

LALLEMAND J. 1979: La circulation sur le territoire de la Belgique actuel des monnaies romaines émises de 346/8 à 363. In: ALFÖLDI M. (red.), Studien zu Fundmünzen der Antike 1, Berlin, 121-136.

LALLEMAND J. 1980: Le comportement des imitations radiées et de leurs prototypes dans les sites "belges". In: Mélanges de Numismatique, d'Archéologie et d'Histoire offerts à Jean Lafaurie, Paris, 117-123.

LALLEMAND J. 1990: La pénétration des monnaies de la première moitié du IIIe siècle dans quelques vici du Nord de la Gaule, Quaderni Ticinesi di Numismatica e Antichita Classiche 19, 241-250.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 222 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

LALLEMAND J. 1991: La circulation des monnaies de la période valentinienne (364-378) sur le territoire de la Belgique actuelle. In: NOESKE H.-C. & SCHUBERT H. (red.), Die Münze. Bild - Botschaft - Bedeutung. Festschrift für Maria R.-Alföldi, Frankfurt/M., 328-334.

LALOO P., DE CLERCQ W., PERDAEN Y. & CROMBÉ PH. 2008: Grootschalig nederzettingsonderzoek in een inheemsRomeins landschap. Resultaten 2006-2007 en voorlopig bilan van het preventief archeologisch onderzoek "Kluizendok" in de Gentse haven. In: DE CLERCQ W., DEMETER S., GUILLAUME A., MASSART C., PARIDAENS N. & VAN BELLINGEN S. (red.), Romeinendag - Journée d'Archéologie Romaine 19 04 2008, Brussel, 73-84.

LAMBRECHTS P. 1953: De streek tussen Noordzee en Schelde tijdens de Romeinse overheersing. In: DHONDT J. (red.), Bijdragen van de kringen voor geschiedenis en oudheidkunde, Vierde deel, Cultureel Jaarboek voor de Provincie Oostvlaanderen 1951 (2), Gent, 21-44.

LAMBRECHTS P. 1966: De geestelijke weerstand van de westelijke provincies tegen Rome, Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Letteren 28 (1), Brussel.

LANGE H. 1994: Die koroplastik der Colonia Claudia Ara Agrippinensium. Untersuchungen zur Typologie, Technik, Werkstattfunden, Betrieben, Signaturen und Produktionszeit, Kölner Jahrbuch 17, 117-309.

LANGOHR R., MIKKELSEN J. & VANWESENBEECK V. 2004: Twee HSL-potstallen. In: VERBEECK C., DELARUELLE S. & BUNGENEERS J. (eds), Verloren voorwerpen. Archeologisch onderzoek op het HSL-traject in de provincie Antwerpen, Antwerpen, 207-209.

LASSÈRE J.-M. 2007: Manuel d’épigraphie romaine. Paris.

LAURENCE R. 2001: Roman narratives. The writing of archaeological discourse. A view from Britain, Archaeological Dialogues 8 (2), 89-101.

LAURENT R., CALLEBAUT D. & ROOSENS H. 1972: De landelijke bewoning in de Romeinse tijd, Archeologische Kaarten van België 3, Brussel.

LAUREYS D. 1989: Archeologische vondsten in Aartrijke, Heemkundige Kring David Jonckheere 49/50, 35-52.

LAUWERIER R.C.G.M. & HESSING W.A.M. 1992: Men, horses and the Miss Blanche effect: Roman horse burials in a cemetery at Kesteren, the Netherlands, Helinium 32 (1/2), 78-109.

LAUWERS F. 1964: Kontich, Archeologie 1964 (2), 70.

LAUWERS F. 1967: Kontich: Romeinse vicus, Archeologie 1967 (2), 62-63.

LAUWERS F. 1968: Kontich: Gallo-Romeinse vicus, Archeologie 1968 (2), 65-66.

LAUWERS F. 1969: Kontich: vicus, Archeologie 1969 (2), 63-64.

LAUWERS F. 1970: Kontich: vicus, Archeologie 1970 (1), 8-9.

LAUWERS F. 1971a: De Gallo-Romeinse opgravingen te Kontich. In: Handelingen van het 41ste Congres der Federatie van Kringen voor Oudheidkunde en Geschiedenis van België, Mechelen, 50-57.

LAUWERS F. 1971b: Kontich: vicus, Archeologie 1971, 1, 16-17.

LAUWERS F. 1972: Kontich: Kapelleveld, Archeologie 1972, 1, 14.

LAUWERS F. 1973a: Rijmenam: Classis Germanica, Archeologie 1973, 2, 77-78.

LAUWERS F. 1973b: Kontich-Alfsberg: Romeinse overblijfselen, Archeologie 1973, 2, 70.

LAUWERS F. 1973c: Kontich: Pronkenberg: Romeinse overblijfselen, Archeologie 1973, 2, 70.

LAUWERS F. 1975: De Gallo-Romeinse vindplaats op de Alfsberg te Kontich, Annalen van het 43ste Congres van de Federatie van Kringen voor Oudheidkunde en Geschiedenis van België, Sint-Niklaas, 25-27.

LAUWERS F. 1978: Romeinse nederzetting op de Steenbergen te Oelegem. In: Conspectus MCMLXXVII, Archaeologia Belgica 206, Brussel, 69-72. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 223 van 275

LAUWERS V. & VAN DONINCK J. 2002: Een Gallo-Romeins pottenbakkersatelier uit de 1ste eeuw na Chr. te Tienen.

Werking van het atelier en typologie van de keramiekproductie op het site Grijpenveld, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

LE BOHEC Y. 2002: L'armée romaine et le maintien de l'ordre en Gaule (68-70). In: CHANIOTIS A. & DUCREY P. (eds), Army and power in the ancient world, Stuttgart, 151-167.

LEENKNEGT E. 2002: Het Romeins glazen vaatwerk van Velzeke en Kruishoutem, Licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

LEFEBVRE L. 1975: Les sculptures gallo-romaines du Musée d’Arlon, Arlon.

LEFERT S. 2006: Le Hody à Maois. Une ferme en Condroz Namurois. In: BRULET R. (ed.), La Belgique romaine, Dossiers Archéologie et Sciences des Origines 315, 68-71.

LEFERT S., BAUSIER K. & NACHTERGAEL I. 2002: Hamois: la villa "sur le Hody": quatre nouveaux bâtiments annexes, Chronique de l'Archéologie Wallonne 10, 240-243.

LEMAIRE F. & ROSSIGNOL P. 1996: Un exemple exceptionnel de romanisation précoce: l'habitat rural de Conchil-leTemple "Fond de la Commanderie" (Pas-De-Calais). Résultats préliminaires. In: BAYARD D. & COLLART J.L. (eds), De la ferme indigène à la villa Romaine. La Romanisation des campagnes de la Gaule. Actes du deuxième colloque de l'association AGER, 23-25 09 1993, Amiens (Somme), Revue Archéologique de Picardie. Numéro Spécial 11, Amiens, 185-202.

LEMAN P. 2004: A propos de quelques lieux de la Notitia Dignitatum. Etat de la recherche et suggestions. In: VERMEULEN F., SAS K. & DHAEZE W. (eds), Archaeology in Confrontation. Aspects of Roman Military Presence in the Northwest. Studies in honour of Prof. Em. Hugo Thoen, Archaeological Reports Ghent University 2, Gent, 213215.

LEMAN-DELERIVE G. & PININGRE J.-F. 1981: Les structures d'habitat du second Âge du Fer de Conchil-le-Temple (Pas-de-Calais). Premiers résultats, Mémoires de la Société Archéologique Champenoise 2, 319-320.

LENAERTS E. 2008: Een aardewerkstudie van twee Romeinse contexten, opgegraven aan de Sint-Truidersteenweg te Tongeren in 2001, Licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

LENOIR P. 1967: Etikhove (Audenarde, Flandre Orientale) - Villa romaine, Romana Contact 7 (1), 30.

LENS A. 1989: Gallo-Romeinse terracottafigurines gevonden te Asse-Kalkoven I en II, Licentiaatsverhandeling RUGent, Gent.

LENTACKER A., BAKELS C., VERBEECK M. & DESENDER K. 1992: The archeology, fauna and flora of a Roman well at Erps-Kwerps (Brabant, Belgium), Helinium 32 (1/2), 110-131.

LENTACKER A., ERVYNCK A. & VAN NEER W. 2004: The symbolic meaning of the cock. The animal remains from the mithraeum at Tienen (Belgium). In: MARTENS M. & DE BOE G. (eds), Roman Mithraism: the evidence of the small finds. Acta of the international conference, 7-8 11 2001, Tienen, Belgium, Archeologie in Vlaanderen Monografie 4, Brussel, 57-80.

LENTACKER A., VAN NEER W. & DE CUPERE B. 1995: Enkele resultaten van archeozoölogisch onderzoek op Romeinse sites in België. In: THOEN H. & VERMEULEN F. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 15 03 1995, Gent, 25-27.

LE NY F. 1988: Les fours de tuiliers gallo-romains, méthodologie, étude technologique, typologie et statistique, chronologie, Documents d'Archéologie Française 12, Paris.

LENZ K.H. 1998: Villae rusticae: zur Entstehung dieser Siedlungsform in den nordwestprovinzen des römischen Reiches, Kölner Jahrbuch 31, 49-70.

LENZ K.H. 1999a: Die Ländliche Besiedlung der Frühen und Mittleren Kaiserzeit im Hinterland des Römischen Köln, Kölner Jahrbuch 32, 807-821.

LENZ K.H. 1999b: Siedlungen der Römischen Kaiserzeit auf der Aldenhovener Platte, Rheinische Ausgrabungen 45, Köln. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 224 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

LEPETZ S. & MATTERNE V. (eds) 2003: Cultivateurs, éleveurs et artisans dans les campagnes de Gaule Romaine.

Matières premières et produits transformés. Actes du VIe colloque de l'association AGER, 05-07 06 2002, Compiègne (Oise), Revue Archéologique de Picardie 2003 (1/2).

LERAT L. 1977: La Gaule romaine. 249 textes traduits du grec et du latin, Paris.

LE ROUX P. 2004: La romanisation en question, Annales. Histoire, Sciences Sociales 59, 287-311.

LE ROUX P. 2006: Regarder vers Rome aujourd’hui. In: JANNIARD S. & TRIANA G. (dir.), Sur le concept de ‘Romanisation’. Paradigmes historiographiques et perspectives de recherche, Mélanges de l'Ecole Française de Rome, Collection Antiquité 118, Rome, 161-165.

LESENNE M. 1975: Bibliografisch repertorium van de oudheidkundige overblijfselen te Tongeren, Oudheidkundige Repertoria. Reeks A: Bibliografische Repertoria X, Brussel.

LESENNE M. 1983: Tongeren (Oost-nekropool): Christelijke begraafplaats?, Archeologie 1983 (1), 60.

LESENNE M. 1984a: Romeinse (?) pannenbakkerij te Pellenberg, Archeologie 1964 (1), 37.

LESENNE M. 1984b: Romeinse weg Tongeren - Tienen, Archeologie 1984 (1), 59.

LESENNE M. 1987: Tongeren, Archeologie 1987 (1), 92.

LESENNE M. 1988a: Overpelt (Limb.): urnenveld, Archeologie 1988 (1), 54.

LESENNE M. 1988b: Sint-Huibrechts-Lille (Limb.), Archeologie 1988 (1), 68.

LESENNE M. 1990a: Archeologie in de ruilverkaveling Balegem, Archeologie 1990, 90.

LESENNE M. 1990b: Sint-Huibrechts-Lille (Limb.), Archeologie 1990, 118.

LEVA CH. 1965: Poignard romain trouvé dans l’Escaut, Archeologie 1965 (2), 97.

LEVA CH. & COENE G. 1969: Het Gallo-Romeins grafveld in de Molenstraat te Kortrijk, Archaeologia Belgica 114, Brussel.

LIEBERG G. 1998: Caesars Politik in Gallien: Interpretationen zum Bellum Gallicum, Bochum.

LING R. 1997: Mosaics in Roman Britain: discoveries and research since 1945, Britannia 28, 259-295.

LINTZ G. 1994: Fonctions des vases. La céramique dans la tombe gallo-romaine, Dossiers d’Archéologie 215, 136141.

LODEWIJCKX M. 1990a: Wange (Brab.): Romeinse bewoning, Archeologie 1990, 62-63.

LODEWIJCKX M. 1990b: Linter (B): onderzoek naar de Romeinse en vroegmiddeleeuwse infrastructuur, Archeologie 1990, 46-48.

LODEWIJCKX M. 1991: Preliminary report on the Roman and early medieval period in the region of the Kleine Gete at Landen and Linter (Central Belgium), Acta Archaeologica Lovaniensia 30, 41-47.

LODEWIJCKX M. 1992: Un ensemble d’éléments de harnais et de char romains, trouvés à Wange (Brabant), Actes des congrès de la Fédération des Cercles d’Archéologie et d’Histoire de Belgique 51 (1), Liège, 64.

LODEWIJCKX M. 1993a: De eerste 500 jaar. Een archeologische kijk op de Romeinse periode in Oost-Brabant, Meer Schoonheid 40 (4), 122-132.

LODEWIJCKX M. 1993b: Un ensemble d’objets décoratifs en bronze et en fer, trouvés à Wange (Brabant). In: Le cheval. Son empreinte en Belgique. Catalogue d’exposition, Musée de Wéris, 03 04-07 11 1993, Wéris, 68-70.

LODEWIJCKX M. 1995: De villa en het bronsdepot van Wange (Brabant). In: THOEN H. & VERMEULEN F. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 15 03 1995, Gent, 21-24.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 225 van 275

LODEWIJCKX M. 1996: Essay on the issue of Continuity and Discontinuity applied to the Nothern Hesbaye Region (Central Belgium). In: LODEWIJCKX M. (ed.), Archaeological and historical aspects of the West-European societies.

Album amicorum André Van Doorselaer, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 8, Leuven, 207-220.

LODEWIJCKX M. & WOUTERS L. 1995: Le Jouguet de Wange (Landen, Belgique). In: RAEPSAET G. & ROMMELAERE C. (eds), Brancards et transport attelée entre Seine et Rhin de l’Antiquité au Moyen Âge. Aspects archéologiques, économiques et techniques. Actes du colloque de Bruxelles et Treignes, le 1-2 10 1993, Bruxelles/Treignes, 5766.

LODEWIJCKX M., WOUTERS L. & SCHUERMAN E. 1996: A third century collection of decorative objects from a Roman villa at Wange (Central Belgium): second interdisciplinary report, Journal of Roman Military Equipment Studies 7, 1-20.

LODEWIJCKX M., WOUTERS L., VIAENE W., SALEMINK J., KUCHA H., WEVERS M. & WOUTERS R. 1993: A third-century collection of decorative objects from a Roman villa at Wange (Central Belgium), Journal of Roman Military Equipment Studies 4, 67-99.

LODEWIJCKX M., WOUTERS L., VIAENE W., SALEMINK J., KUCHA H., WEVERS M., WOUTERS R. (with a contribution by SCHEERS S. & STEENHOUT F.) 1994: A 3rd century collection of decorative objects from a Roman villa at Wange (Central Belgium). First interdisciplinary report. In: LODEWIJCKX M. (ed.), Bijdragen tot de studie van bewoningscontinuïteit. Contributions à l’étude de la continuité de l’habitat, Acta Archaeologica Lovaniensia 33, 107-141.

LORIDANT F. 1999: L’artisanat en milieu rural dans le nord de la Gaule Belgique au Haut-Empire: état de la question. In: POLFER M. (ed.), Artisanat et productions artisanales en milieu rural dans les provinces du nordouest de l’Empire romain. Actes du colloque d’Erpeldange. Mars 1999, Monographies Instrumentum 9, Montagnac, 273-287.

LORIDANT F. 2001: Artisanat en milieu urbain: l’exemple des villes et des agglomérations secondaires du nord de la Gaule Belgique. In: POLFER M. (ed.), L’artisanat romain: évolutions, continuités et ruptures (Italie et provinces occidentales). Actes du 2e colloque d’Erpeldange. 26-28 10 2001, Monographies Instrumentum 20, Montagnac, 185-193.

LUCAS G. 2005: The archaeology of time, London/New York.

LUX G.V. 1969: Broekom (Limb.): Romeinse villa, Archeologie 1969 (1), 11-12.

LUX G.V. 1970a: De Romeinse overblijfselen tussen Tongeren en Maastricht, Archaeologia Belgica 121, Brussel, 21-27.

LUX G.V. 1970b: Gallo-Romeinse overblijfselen in Limburgs Haspengouw, Archeologie 1970 (1), 21.

LUX G.V. 1970c: Broekom (Limburg), Limburg 49 (1), 36.

LUX G.V. 1971: De Romeinse overblijfselen in de streek rondom Gors-op-Leeuw, Archaeologia Belgica 142, Brussel, 45-52.

LUX G.V. 1975: Gallo-Romeinse tumulus (?) te Hoelbeek. In: Conspectus MCMLXXIV, Archaeologia Belgica 177, Brussel, 44.

LUX G.V. 1977: Vechmaal (Limb.): Romeinse villa, Archeologie 1977 (2), 90.

LUX G.V. 1979: Gallo-Romeinse tumuli te Niel-bij-Sint-Truiden, Archaeologia Belgica 217, Brussel.

LUX G.V. & ROOSENS H. 1971: Een Gallo-Romeins grafveld te Gors-Opleeuw, Archaeologia Belgica 128, Brussel.

MACMULLEN R. 2000: Romanization in the time of Augustus, New Haven.

MADDENS K. (m.m.v. VAN DOORSELAER A., VIÉRIN J., WARLOP E. & VANCOLEN P.) 1990: De Geschiedenis van Kortrijk, Tielt.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 226 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

MAES M., OOST T., SCHRYVERS A. & VANBRABANT K. 1999: Romeinen op het (HST)spoor. De villa van HoegaardenGoudberg. In: THOEN H., VERMEULEN F., DE BOE G., LODEWIJCKX M. & ROGGE M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 24 03 1999, Gent, 37-40.

MAGERMAN K. 2005: De Vici. Een inventarisatie en functionele analyse van enkele zogenaamde vici in Vlaanderen tussen het begin van de 1e eeuw n.C tot het einde van de 4e eeuw n.C., Licentiaatverhandeling KULeuven, Leuven.

MAGERMAN K. 2006: De vici. Een inventarisatie en functionele analyse van enkele zogenaamde vici in Vlaanderen tussen het begin van de 1ste eeuw n.Chr. en het einde van de 4de eeuw n.Chr., Terra Incognita. Annual Review of Archaeological Master Research in Flanders (Belgium) 1, 139-154.

MAGERMAN K. 2008: De vici. Een inventarisatie en functionele analyse van enkele zogenaamde vici in Vlaanderen tussen het begin van de 1ste eeuw n.Chr. en het einde van de 4de eeuw n.Chr. In: BERGMANS M., DERKS T., DORELEIJERS R., VAN DER VEER K. & WILLEMSEN S. (red.), SOJA-Bundel 2007, Groningen, 1-6 en 108.

MAGERMAN K., LODEWIJCKX M. & PEDE P. 2008a: Asse - Krokegemseweg. Eindverslag van het archeologisch onderzoek (31 mei - 22 december 2007), intern verslag, Leuven.

MAGERMAN K., PEDE P. & LODEWIJCKX M. 2007: Asse-Krokegemseweg. Eerste resultaten van het archeologisch onderzoek. In: MAGERMAN K. & SAERENS S. (red.), Feniks - Jaarboek van de Archeologische Vereniging Agilas VZW 2, 117-135.

MAGERMAN K., PEDE P. & LODEWIJCKX M. 2008b: Een Romeins pottenbakkersatelier, spitsgrachten en andere Romeinse sporen te Asse-Krokegemseweg. In: DE CLERCQ W., DEMETER S., GUILLAUME A., MASSART CL., PARIDAENS N. & VAN BELLINGEN S. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 19 04 2008, Brussel, 93-98.

MAGERMAN K. & SAERENS S. 2004: Een beschouwing rond de munten van de vicus van het Vlaams-Brabantse Asse, Bulletin du Cercle d’Etudes Numismatiques 41 (3), 82-98.

MAGERMAN K. & Saerens S. 2005: Trouvailles dans le vicus romain de Kester (Brabant Flamand): la collection Rudy Van Cutsem, Bulletin du Cercle d’Etudes Numismatiques 42 (1), 118-121.

MAILLEUX B. 1994: Tongres - “Atuatuca Tungrorum”. In: La pax Romana de Tongres à Arlon. Catalogue d’exposition, Liège, 33-38.

MALAISE M. 1970: A propos d’un buste balsamaire en bronze du musée de Tongres. Sur les traces d’influences alexandrines à Atuatuca, Latomus 29 (1), 142-155.

MALRAIN F., MATTERNE V. & MÉNIEL P. 2002: Les paysans Gaulois (IIe siècle -52 av. J.-C.), Paris.

MARBACH A. 2004a: Recherches sur les instruments aratoires et le travail du sol en Gaule Belgique, BAR International Series 1235, Oxford.

MARBACH A. 2004b: Recherches sur les instruments aratoires des Gaules et de Germanie Supérieure: catalogue des pieces métalliques, BAR International Series 1236, Oxford.

MARIËN M.E. 1944: Les monuments funéraires de Buzenol, Bruxelles.

MARIËN M.E. 1945: Les monuments funéraires d’Arlon romain, Annales de l’Institut Archéologique du Luxembourg 76.

MARIËN M.E. 1970: Poêlon en argent dragué dans la Nèthe près de Duffel, Helinium 10 (2), 105-119.

MARIËN M.E. 1971: Rasoir romain découvert dans la grotte de Han, Helinium 11 (3), 213-227.

MARIËN M.E. 1974: Objets de bronzes comme ‘antiquités’ dans les mobiliers de tumuli belgo-romains. In: Actes des IIIe journées internationales consacrées à l’étude des bronzes romains, Bulletin des Musées Royaux d’Art et d’Histoire 46, 9-19.

MARIËN M.E. 1977: Opgravingen in Overhespen (Brab.): drie afgegraven tumuli, Bulletin van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis 49, 229-230.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 227 van 275

MARIËN M.E. 1980/1981: Bagues en or en opus interrasile: notes d’inventaire, Bulletin des Musées Royaux d’Art et d’Histoire 52, 175-180.

MARIËN M.E. 1980: Belgica antiqua. De stempel van Rome, Antwerpen.

MARION S. & BLANQUART G. (eds) 2000: Les installations agricoles de l'âge du Fer en France Septentrionale, Etudes d'Histoire et d'Archéologie 6, Paris.

MARSDEN P. 1976: A boat of the Roman period found at Bruges, Belgium, in 1899, and related types, International Journal of Nautical Archaeology and Underwater Exploration 5 (1), 23-55.

MARTENS E. 1994: Bijdrage tot de studie van de Gallo-Romeinse siderurgie in Vlaanderen, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

MARTENS M. 1999: Een tempel voor Mithras in de vicus van Tienen, Hermeneus 73 (3), 244-251.

MARTENS M. 2001a: Archeologie en techniek. De studie van een aardewerkatelier uit de eerste eeuw na Christus in Tienen, Oostvlaamse zanten 76 (3), 213-216.

MARTENS M. 2001b: De pottenbakkerswijk in de zuidwestelijke periferie van de vicus van Tienen. In: SCHRYVERS A. & VAN IMPE L. (red.), Op het spoor van het verleden. Archeologie op de hogesnelheidslijn, Herent, 117-119.

MARTENS M. 2004a: The Mithraeum in Tienen (Belgium), small finds and what they can tell us. In: MARTENS M. & DE BOE G. (eds), Roman Mithraism: the evidence of the small finds. Acta of the international conference, 7-8 11 2001, Tienen, Belgium, Archeologie in Vlaanderen Monografie 4, Brussel, 25-56.

MARTENS M. 2004b: Re-thinking sacred ‘rubbish’: the ritual deposits of the temple of Mithras at Tienen (Belgium), Journal of Roman Archaeology 17, 333-353.

MARTENS M. 2004c: Céramique cultuelle et rituel de la céramique du mithraeum de Tirlemont. In: BRULET R. & VILVORDER F. (red.), La Céramique Cultuelle et le Rituel de la Céramique en Gaule du Nord. Catalogue d’exposition publié à l’occasion du XXIVe Congrès International des Rei Cretariae Romanae Fautores, Moulins de Beez, 27 septembre - 15 octobre 2004, Collection d’Archéologie Joseph Mertens XV, Louvain-la-Neuve, 23-30.

MARTENS M. 2004d: Typologie Gallo-Romeinse Tiense Waar, Tienen.

MARTENS M. 2006: Le culte de Mithra à Tirlemont. In: BRULET R. (ed.), La Belgique romaine, Dossiers Archéologie et Sciences des Origines 315, 100-103.

MARTENS M. 2007a: Een tempel en een feestmaal ter ere van Mithras in de vicus van Tienen, AVRA Bulletin 8, 39-44.

MARTENS M. 2007b: Creating Order in Waste: structured deposits in Roman Tienen. In: HINGLEY R. & WILLIS S. (eds), Roman finds. Context and theory. Proceedings of a conference held at the university of Durham, Oxford, 150-155.

MARTENS M., DEBRUYNE T. & DEGEEST R. 2004: Hoezo contextanalyse? Onderzoeksvragen en -methoden voor de Gallo-Romeinse site van het Grijpenveld te Tienen. In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine Romeinendag 24 04 2004, Namur, 65-66.

MARTENS M., DEBRUYNE T., HARTOCH E. & COSYNS P. 2003: Nieuwe vondsten op het Grijpenveld van Tienen: de tumulus - het grafveld - de glasoven. In: LODEWIJCKX M. & CORBIAU M.-H. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 08 02 2003, Leuven, 45-47.

MARTENS M., DEBRUYNE T., HARTOCH E. & VANDERHOEVEN A. 2000a: Noodopgraving in de vicus te Tienen (VlaamsBrabant). In: LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 19 04 2000, Leuven, 17-22.

MARTENS M., DEBRUYNE T. & VAN DEN VONDER I. 2005: De Gallo-Romeinse tumulus van Tienen-Grijpen. In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 16 04 2005, Brussel, 61-64.

MARTENS M., DEBRUYNE T., VAN DEN VONDER I. & PAUWELS D. 2006: Een Gallo-Romeins gebouw met pyrotechnische ateliers en een fallus in de Spikdorenstraat in Tienen. In: BOSMAN A., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 06 05 2006, Gent, 37-39. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 228 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

MARTENS M., DEBRUYNE T. & VANDERHOEVEN A. 2002b: La céramique d’un enclos tibéro-claudien dans le vicus de Tirlemont et la commercialisation du sel au début de l’époque romaine en Gaule du Nord, SFECAG. Actes du Congrès de Bayeux, Marseille, 401-416.

MARTENS M., HANUT F., ERVYNCK A., LENTACKER A., COSYNS P., VAN HEESCH J. & DE BEENHOUWER J. 2002a: Ensemble détritique ou contexte cultuel? Etude du matériel archéologique et des restes fauniques d’une grande fosse (S 082) du vicus de Tirlemont (Tienen, Belgique), Revue du Nord - Archéologie de la Picardie et du Nord de la France 84 (348), 43-89.

MARTENS M., HARTOCH E., DEBRUYNE T. & VANDERHOEVEN A. 2000b: Noodopgraving in de Romeinse vicus te Tienen (Vlaams-Brabant). In: LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 19 04 2000, Leuven, 17-22.

MARTENS M. & VANDERHOEVEN A. 1998: Een noodopgraving in de zuidelijke periferie van de Romeinse vicus van Tienen. In: THOEN H., VERMEULEN F., DE BOE G. & LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 01 04 1998, Brussel, 7-8.

MARTENS M. & VANDERHOEVEN A. 1999: Het archeologisch noodonderzoek op het Grijpenveld te Tienen. In: THOEN H., VERMEULEN F., DE BOE G., LODEWIJCKX M. & ROGGE M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 24 03 1999, Gent, 11-13.

MARTENS M. & VRANCKEN L. 2008: De drie tumuli van Grimde (Tienen), Erfwoord 48 (4), 8-13.

MARTENS M. & WILLEMS S. 2002: La production et la diffusion de céramiques locales. Les exemples de Tirlemont et de Tongres, SFECAG. Actes du Congrès de Bayeux, Marseille, 331-343.

MASSART C. 1994: De bewaarde Gallo-Romeinse tumuli van Haspengouw. Topografische studie - Les tumulus gallo-romains conservés en Hasbaye. Étude topographique, Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis.

Monografie van Nationale Archeologie 9, Brussel.

MASSART C. (avec la collaboration de BIENVENU C.) 1997: Les bijoux déposés dans les tombes à l’époque galloromaine en Belgique. In: MOULIN J. & CAHEN-DELHAYE A. (eds), La parure dans nos régions. De la préhistoire au moyen âge. Actes du colloque de la F.A.W. 15 11 1997, Mariemont, Vie Archéologique 48, 63-80.

MASSART C. 2001: Les services de table en verre dans les tumulus gallo-romains de Hesbaye, Bulletin van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis 72, 189-211.

MASSART C. 2004: Céramiques des rites et du repas funéraires. In: BRULET R. & VILVORDER F. (eds), La céramique cultuelle et le rituel de la céramique en Gaule du Nord, Collection d’Archéologie Joseph Mertens XV, Louvain-laNeuve, 31-37.

MASSART C. 2005: Mobiliers funéraires et céramique de cérémonie dans les tumulus gallo-romains de Hesbaye (cité de Tongres). In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 16 04 2005, Brussel, 65-70.

MASSART C., FONTAINE-HODIAMONT C. & SAVERWYNS S. 2003: Les unguentaria du tumulus gallo-romain de Vorsen (com. De Montenaken, prov. De Limbourg): restauration, marques et contenus, Bulletin de l’Institut Royal du Patrimoine Artistique 30, 119-142.

MATHIEU S. 1993: Structures associées à des scories de forge sur quelques sites romains en Belgique. In: MANGIN M. (ed.), La sidérurgie ancienne de l’Est de la France dans son contexte européen. Actes du colloque de Besançon, Annales Littéraires de l’Université de Besançon 536, Série Archéologie 40, Paris, 141-143.

MATTINGLY D. 1997: Dialogues of power and experience in the Roman Empire. In: MATTINGLY D. (ed.), Dialogues in Roman Imperialism. Power, discourse and discrepant experience in the Roman Empire, Journal of Roman Archaeology Supplementary Series 23, Portsmouth, 7-20.

MATTON A. & FERFERS F. 1993: Harelbeke in de Romeinse tijd, Tijdingen van de Roede van Harelbeke 12, Harelbeke.

MCKINLEY J.I. 1994: The Anglo-Saxon cemetery at Spong Hill, North Elmham, part VIII: the cremations, East Anglian Archaeology 69, Norfolk. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 229 van 275

MEES A. 2000: Terra sigillata multivariata. Vergleichende Untersuchungen zur Produktionsstruktur in Rheinzabern, Arezzo und Cincelli. In: STROBEL K. (ed.), Forschungen zur römischen Keramikindustrie. Produktions, Rechts- und Distributionsstrukturen. Akten des 1. Trierer Symposiums zur antiken Wirtschaftsgeschichte, Trierer Historische Forschungen 42, Mainz, 163-169.

MEES A. 2002: Organisationsformen Römischer Töpfer-Manufakturen am Beispiel von Arezzo und Rheinzabern, Römisch-Germanisches Zentralmuseum Monographien 52, Mainz.

MEEUS C. 1986: Bijdrage tot de studie van Gallo-Romeinse wandbeschilderingen op Belgisch grondgebied, Licentiaatsverhandeling VUBrussel, Brussel.

MEEX F. & MERTENS J. 1972: Velzeke: Gallo-Romeinse tempel, Archeologie 1972 (2), 83-84.

MEEX F. & MERTENS J. 1973: Een Gallo-Romeinse tempel te Velzeke (Zottegem), Archaeologia Belgica 142, Brussel.

MEIJNS B. 1994: Een 11de-eeuwse synthese van de geschiedenis van Oudenburg: het Tractatus de Ecclesia Sancti Petri Aldenburgensis, Westvlaamse Archaeologica 10, 34-55.

MEIRENS B. 2005: De small finds uit koperlegeringen van de Gallo-Romeins vicus van Tienen: van 1997 tot en met 2003, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

MELLOR R. 1999: The Roman Historians, London/ New York.

MERCKEN J. 1975: Muntvondst te Tongeren, Hona 10 (4), 32.

MERCKX V. & VERBRUGGEN C. 1996: Landschapsreconstructie van de Gallo-Romeinse site Waasmunster-Pontrave, De Aardrijkskunde. Onderwijs in de Aardrijkskunde, Sociale Vorming en Milieubeheer 20 (1/2), 45-52.

MERTENS J. 1952: Une riche tombe gallo-romaine découverte à Tirlemont (Belgique), Archaeologia Belgica 7, Brussel. (= L’Antiquité Classique 21 (1), 39-73) MERTENS J. 1953: De Romeinse vicus te Elewijt. Verslag over de opgravingen 1947-1953, Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunsten van Mechelen 57, 20-62.

MERTENS J. 1954: De Romeinse vicus te Elewijt. Verslag over de opgravingen van 1947-53, Archaeologia Belgica 19, Brussel. (= Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen 57, 1953, 21-62) MERTENS J. 1955: Les routes romaines de la Belgique, Industrie 10, 3-4.

MERTENS J. 1957: Les routes romaines de la Belgique, Archaeologia Belgica 33, Bruxelles.

MERTENS J. 1958a: Oudenburg en de Vlaamse kustvlakte tijdens de Romeinse periode, Biekorf 59 (10), 321-340. (= Archaeologia Belgica 39) MERTENS J. 1958b: Sporen van een Romeins kadaster in Limburg?, Limburg 37 (11), 253-260.

MERTENS J. 1958c: Sculptures romaines de Buzenol, Archaeologia Belgica 42, Bruxelles.

MERTENS J. 1961: Gallo-Romeins graf uit Grobbendonk, Archaeologia Belgica 53, Brussel. (= ‘Scrinium Lovaniense’. Mélanges historiques Etienne Van Cauwenbergh, 136-149) MERTENS J. 1962: Oudenburg et le Litus Saxonicum en Belgique, Helinium 2 (1), 51-62.

MERTENS J. 1963a: Oudenburg camp du Litus Saxonicum en Belgique. In: NOVAK G. (ed.), Quintus Congressus Internationalis Limitis Romani Studiosorum 1961, Acta et Dissertationes Archaeologicae 3, Zagreb, 123-131.

MERTENS J. 1963b: Oudenburg, Archeologie 1963 (2), 68-69.

MERTENS J. 1964a: Laat-Romeins graf te Oudenburg, Helinium 4 (3), 219-234. (= Archaeologica Belgica 80) MERTENS J. 1964b: Gallo-romeins graf uit Grobbendonk, Archaeologia Belgica 53, Brussel, 5-18. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 230 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

MERTENS J. 1964c: Oudenburg Laat-Romeins grafveld, Archeologie 1964 (1), 25-26.

MERTENS J. 1964d: Waasmont: Romeinse kelder, Archeologie 1964 (2), 71.

MERTENS J. 1964e: Enkele beschouwingen over Limburg in de Romeinse tijd, Archaeologia Belgica 75, Brussel.

MERTENS J. 1964f: Romeinse vazen te Zandvoorde, Archeologie 1964 (2), 79.

MERTENS J. 1964g: Terra-Sigillatakom uit Velzeke, Archeologie 1964 (2), 105.

MERTENS J. 1965: Velzeke: Gallo-romeinse trechter (?), Archeologie 1965 (1), 18-19.

MERTENS J. 1966a: Het grafveld van Oudenburg en de Laat-Romeinse kustverdediging. In: Algemeen verslag van het XXXIXe Congres van de Federatie van de Kringen van Geschiedkundigen en Oudheidkundigen van België, Brugge, 16-18 09 1966, Brugge, 17-19. (= Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis Gesticht onder de Benaming Société d’Émulation te Brugge 103, 273-275) MERTENS J. 1966b: Laat-romeinse munten te Oudenburg, Archeologie 1966 (2), 101.

MERTENS J. 1966c: Etikhove: Gallo-Romeinse vindplaats, Archeologie 1966 (2), 86.

MERTENS J. 1966d: Ronse (O.-Vl.): Romeins beeldhouwwerk, Archeologie 1966 (2), 72.

MERTENS J. 1967a: Elewijt: oogartsstempel, Archeologie 1967 (2), 55.

MERTENS J. 1967b: Harelbeke: waterput, Archeologie 1967 (1), 10.

MERTENS J. 1967c: Nouvelles sculptures romaines d’Arlon, Archaeologia Belgica 103, Bruxelles.

MERTENS J. 1968a: Oudenburg: laat-Romeins grafveld, Archeologie 1968 (1), 22.

MERTENS J. 1968b: Waasmunster: Romeinse waterputten, Archeologie 1968 (2), 76.

MERTENS J. 1968c: Belsele: Romeinse villa, Archeologie 1968 (1), 17.

MERTENS J. 1969: Velzeke: Romeinse villa, Archeologie 1969 (2), 72.

MERTENS J. 1970: Chronique archéologique, Archeologie 1970 (2), 58-59.

MERTENS J. 1971: Oogartsstempels, Archeologie 1971 (1), 58.

MERTENS J. 1972a: Elewijt: Gallo-Romeinse waterput, Archeologie 1972 (1), 38.

MERTENS J. 1972b: Tienen. Een Gallo-Romeinse nederzetting, Acta Archaeologica Lovaniensia 5, 119-127. (= Mededelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring voor Leuven en Omgeving 12, 113-162) MERTENS J. 1972c: Grobbendonk: Romeins tempelcomplex, Archeologie 1972 (1), 22-23.

MERTENS J. 1972d: Oudenburg, Romeinse legerbasis aan de Noordzeekust, Archaeologicum Belgii Speculum 4, Brussel.

MERTENS J. 1974a: Stokkem. In: BOGAERS J.E. & RÜGER C.B. (eds), Der niedergermanische Limes, Kunst und Altertum am Rhein 50, Köln, 152-153.

MERTENS J. 1974b: Elewijt: urne met graffito, Archeologie 1974 (1), 46.

MERTENS J. 1975a: Tongeren: archeologisch repertorium, Archeologie 1975, 107.

MERTENS J. 1975: Landelijke bewoning, Archeologie 1975 (1), 37.

MERTENS J. 1975b: Romeins en Merovingisch grafveld te Ophoven, Archeologie 1975 (2), 97.

MERTENS J. 1976a: Oudenburg, Archeologie 1976 (1), 37.

MERTENS J. 1976b: Tongeren: laatromeinse stadsmuur, Archeologie 1976 (2), 94.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 231 van 275

MERTENS J. 1976c: Tongeren, Romeinse stad, Archeologie 1976 (2), 110.

MERTENS J. 1977a: Enfin Atuatuca!, Archeologie 1977 (2), 129.

MERTENS J. 1977b: De laat-Romeinse stadsmuur van Tongeren. In: Conspectus MCMLXXVI, Archaeologia Belgica 196, 49-54.

MERTENS J. 1977c: Oudenburg and the northern sector of the continental Litus Saxonicum. In: JOHNSTON D.E. (ed.), The Saxon Shore, CBA Research Reports 18, London, 51-62.

MERTENS J. 1977d: Oudenburg: laat-Romeins castellum en parochiekerk, Archeologie 1977 (2), 119.

MERTENS J. 1977e: Une nécropole de défenseurs de la côte, Dossiers d’Archéologie 21, 108-116.

MERTENS J. 1977f: Archeologische verzameling Coenegracht uit Rekem, Archeologie 1977 (1), 31.

MERTENS J. 1977g: Korte bijdrage tot het Romeins stadsplan van Tongeren. In: Brabantse Oudheden opgedragen aan Gerrit Beex, Bijdragen tot de Studie van het Brabantse Heem XVI, Eindhoven, 143-148.

MERTENS J. 1978a: Het laat-Romeins castellum te Oudenburg. In: Conspectus MCMLXXVII, Archaeologia Belgica 206, Brussel, 73-76.

MERTENS J. 1978b: Villas en landelijke bewoning, Archeologie 1978 (1), 37.

MERTENS J. 1979a: Bierbeek (Bt.): Romeinse villa, Archeologie 1979 (2), 22.

MERTENS J. 1979b: Romeinse villa’s, Archeologie 1979 (2), 63-64.

MERTENS J. 1979c: Epigraphie romaine, Archeologie 1979 (1), 43-44.

MERTENS J. 1980a: Recherches récentes sur le limes en Gaule belgique. In: HANSON W.S. & KEPPIE L.J.F. (eds), Roman Frontier Studies 1979. Papers presented to the 12th International Congress of Roman Frontier Studies II, BAR International Series 71 (ii), Oxford, 423-469.

MERTENS J. 1980b: Romeins beeldhouwwerk uit Tongeren, Archeologie 1980 (1), 37.

MERTENS J. 1980c: Villas romaines, Archeologie 1980 (2), 123.

MERTENS J. 1980d: Habitat rural, Archeologie 1980 (1), 41-42.

MERTENS J. 1980e: Laat-Romeinse sigillata uit Tongeren, Archeologie 1980 (1), 42.

MERTENS J. 1981a: Hart van het land van de Tungri. In: MANNING A.F. & DE VROEDE M. (eds), Atlas van de historische plaatsen in de Lage Landen, Utrecht/Antwerpen, 22-27.

MERTENS J. 1981b: Villes et habitats romains, Archeologie 1981 (1), 49.

MERTENS J. 1981c: Protohistorisch en Romeins, Archeologie 1981 (1), 48.

MERTENS J. 1981d: Kumtich-Tienen (Brab.): Romeins badgebouw, Archeologie 1981 (1), 29.

MERTENS J. 1981e: Kortrijk: Gallo-Romeins incineratiegraf, Archeologie 1981 (1), 32.

MERTENS J. 1982a: Réflexions à propos du “Cavalier aux géants anguipèdes” de Tongres, Revue Archéologique de l’Est et du Centre-Est 33, 47-53.

MERTENS J. 1982b: De archeologische verzameling Smeets uit Rekem, Archeologie 1982 (1), 32.

MERTENS J. 1982c: Villas romaines - Romeinse villa’s, Archeologie 1982 (1), 44.

MERTENS J. 1982d: Bustenbalsamarium uit Vlijtingen, Archeologie 1982 (1), 50.

MERTENS J. 1983a: The military origins of some Roman settlements in Belgium. In: HARTLEY B. & WACHER J. (eds), Rome and her Northern Provinces. Papers presented to S.S. Frère in honour of his retirement from the chair of the Archaeology of the Roman Empire, Oxford, 155-168.

MERTENS J. 1983b: Agglomérations romaines en Belgique, Archeologie 1983 (1), 48. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 232 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

MERTENS J. 1983c: Urban wall-circuits in Gallia Belgica in the Roman period. In: MALONEY J. & HOBLEY B. (eds), Roman Urban Defenses in the West, CBA Research Report 51, London, 42-58.

MERTENS J. 1983d: Elewijt, site augustéen, Bulletin des Musées Royaux d’Art et d’Histoire - Bulletin van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis 54 (1), 69-81.

MERTENS J. 1983: Elewijt. Site augustéen, Bulletin van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis 54 (1), 69-81.

MERTENS J. 1984: Naissance d’une ville: Atuatuca Tungrorum - Tongres. In: Les villes de la Gaule Belgique au Haut-Empire. Actes du Colloque tenu à Saint-Riquier (Somme) les 22-24 10 1982, Revue Archéologique de Picardie 3/4, 41-48.

MERTENS J. 1985: Les débuts de l’urbanisation dans le Nord de la Gaule, Caesarodunum 20, 261-280.

MERTENS J. 1987a: De Romeinse legerbasis te Oudenburg. In: Thoen H. (red.), De Romeinen langs de Vlaamse kust, Tentoonstellingscatalogus, Brussel, 81-91.

MERTENS J. 1987b: Oudenburg, Romeinse legerbasis aan de noordzeekunst (2de aangevulde editie verzorgd door R. CRABBÉ), Archaeologicum Belgii Speculum 4, Brussel.

MERTENS J. 1988: Habitat rural, Archeologie 1988 (1), 76.

MERTENS J. 1996a: La fin de l’Antiquité dans le nord-ouest de la Gaule Belgique. Quelques réflexions. In: LODEWIJCKX M. (ed.), Archaeological and historical aspects of West-European societies. Album amicorum André Van Doorselaer, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 8, Leuven, 229-236.

MERTENS J. 1996b: Quelques aspects de l’urbanisation dans les régions septentrionales de la Gaule Belgique à l’époque romaine. In: BEDON R. (ed.), Les villes de la Gaule Lyonnaise, Caesarodunum 30, 361-394.

MERTENS J. 1996c: Scavi urbani a Tongeren. Una ricca residenza urbana emerge dal sottosuole della cità, Archeo 12 (135), 11.

MERTENS J. 2000: Interférences culturelles aux confins des provinces de la Germania Inferior et de la Belgica: Tongres et la sculpture provinciale au Ier siècle. In: WALTER H. (ed.), La sculpture d’époque romaine dans le nord, dans l’est des Gaules et dans les régions avoisinantes: acquis et problématiques actuelles. Actes du colloque international à Besançon les 12-14 03 1998, Collection Annales Littéraires 694, Art et Archéologie 45, Paris, 3548.

MERTENS J. 2006: Oudenburg. In: REDDÉ M., BRULET R., FELLMANN R., HAALEBOS J.-K. & VON SCHNURBEIN S. (dir.), L’architecture de la Gaule romaine 1: Les fortifications militaires, Documents d’archéologie Française 100, Bordeaux, 362-364.

MERTENS J. & DE BOE G. 1972: Grobbendonk, Archeologie 1972 (2), 80-81.

MERTENS J. & DE BOE G. 1973: Grobbendonk, Archeologie 1973 (1), 23-24.

MERTENS J. & DE BOE G. 1982: Le cavalier aux géants et autres colonnes de Jupiter, Archeologie 1982 (1), 48-49.

MERTENS J. & DESPY-MEYER A. 1968: België in het Romeins tijdvak, Archeologische kaarten van België 1/2, Brussel.

MERTENS J. & VAN IMPE L. 1971: Het Laat-Romeins grafveld van Oudenburg, Archaeologica Belgica 135, Brussel.

MERTENS J. & VANVINCKENROYE W. 1975: Een Romeins gebouwencomplex extra-muros te Tongeren, Archaeologia Belgica 180, Brussel. (= Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 22, Tongeren) MESSIAEN L., DE LOGI A., STURTEWAGEN K. & BRUYNINCKX T. 2008: Een midden-Romeinse nederzetting te Harelbeke Evolis (prov. West-Vlaanderen). In: DE CLERCQ W., DEMETER S., GUILLAUME A., MASSART C., PARIDAENS N. & VAN BELLINGEN S. (red.), Journée d'Archéologie Romaine - Romeinendag 19 04 2008, Brussel, 105-106.

MESTDAGH H. 1990: Inleiding tot de micromorfologische studie van mortel-, pleister- en vloerbetonfragmenten in de Civitas Menapiorum, Licentiaatsverhandeling RUGent, Gent.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 233 van 275

MESTDAGH H. 1991: Micromorfologische studie van mortel-, pleister- en vloerbetonfragmenten in de Civitas Menapiorum, Westvlaamse Archaeologica 7 (3), 77-84.

METZLER J. 1995: Das treverische Oppidum auf dem Titelberg (G.-H. Luxemburg). Zur Kontinuität zwischen der spätkeltischen und der frührömischen Zeit in Nord-Gallien, Dossiers d'Archéologie du Musée National d'Histoire et d'Art 3, Luxemburg.

METZLER J., MILLET M., ROYMANS N. & SLOFSTRA J. (eds) 1995: Integration in the early Roman West. The role of culture and ideology. Papers arising from the international conference at the Titelberg (Luxembourg) 12-13 11 1993, Dossiers d'Archéologie du Musée National d'Histoire et d'Art 4, Luxemburg.

MEULEMEESTER J.L. (red.) 2004: Alle wegen leiden naar … Romeinse wegen in Vlaanderen, Kunsttijdschrift Vlaanderen 53 (301).

MEULEMEESTER J.L. 2008: Een Romeinse legerbasis in Velzeke. In: MEULEMEESTER J.L. & NOUWEN R. (red.), Pax Romana. De Romeinse vrede in de Lage Landen, Kunsttijdschrift Vlaanderen 57 (320), 76.

MEURRENS M. 1981: Hoegaarden: de Romeinse villa’s op het Kluisveld en in Overlaar-Goudberg. In: PROVOOST A. (red.), Blik op het bodemarchief van Oost-Brabant. Opgravingen in Bierbeek, Hoegaarden, Holsbeek, Landen, Leuven, Opheylissem, Orp-le-Grand, Orsmaal, Rotselaar en Tienen, Leuven, 22-25.

MEURRENS M. & CLAES B. 1981: Hoegaarden: Kluisveld. In: PROVOOST A. (red.), Blik op het bodemarchief van OostBrabant. Opgravingen in Bierbeek, Hoegaarden, Holsbeek, Landen, Leuven, Opheylissem, Orp-le-Grand, Orsmaal, Rotselaar en Tienen, Leuven, 77-94.

MEYER E. 1973: Einführung in die lateinische Epigraphik, Darmstadt.

MEYERS W. 1964: L’administration de la province romaine de Belgique, Dissertationes Archaeologicae Gandenses 8, Brugge.

MEYLEMANS E. & VAN LAECKE J. 2006: Het Romeins aquaduct van Tongeren: erosieproblematiek en beheer, intern rapport VIOE, Brussel.

MICHIELS D. 2001: Asse van IJzertijd tot Romeinse tijd. Een analytische bespreking van Asse en zijn deelgemeenten (Bekkerzeel, Kobbegem, Mollem, Relegem en Zellik), Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

MIGNOT P. & RAEPSAET G. (éds) 1998: Le sol et l’araire dans l’antiquité. Actes du colloque de Jemelle - Mallagne la Gallo-Romaine, 26 04 1997, Bruxelles/Rochefort.

MILES D. 1982: The Romano-British Countryside. Studies in rural settlement and economy, BAR International Series 103, Oxford.

MILLET M. 1990: The Romanization of Britain, Cambridge.

MILLET M. 1992: Rural Integration in the Roman West: an introductory essay. In: WOOD M. & QUEIROGA F. (eds), Current Research on the Romanization of the Western Provinces, BAR International Series 575, Oxford, 1-8.

MODDERMAN P.J.R. 1975: A native farmstead from the Roman period near Kethel, Municipaplity of Schiedam, Province of South-Holland, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodeonderzoek 23, 149-158.

MOMIGLIANO A. 1990: The Classical Foundations of Modern Historiography, Berkeley/ Los Angeles/ London.

MOMMSEN T. 1886: The Provinces of the Roman Empire: from Caesar to Diocletian, London.

MONSIEUR P. 1995: Amforenonderzoek in Westelijk België. In: THOEN H. & VERMEULEN F. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 15 03 1995, Gent, 28-31.

MONSIEUR P. 1998: Romeinse amforen uit Merendree, VOBOV-info 47, 46-53.

MONSIEUR P. 1999: Een nieuwe amforenstempel te Velzeke: QSP, Handelingen van het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde 9 (1), 181-198.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 234 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

MONSIEUR P. 2001: L'amphore gauloise Augst 21: une grande inconnue. In: LODEWIJCKX M. (ed.), Belgian archaeology in a European setting II. Album Amicorum Joseph Mertens, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 12/13, Leuven, 171-184.

MONSIEUR P. 2003a: Roman amphorae in the civitas Nerviorum: from the Late La Tène period to the Flavians, Rei Creatariae Romanae Favtorvm Acta 38, Abingdon, 353-356.

MONSIEUR P. 2003b: Wijn, olijven en vissaus uit Lugdunum en de Narbonensis in Noord-Gallië. In: LODEWIJCKX M. & CORBIAU M.-H. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 08 02 2003, Leuven, 53-57.

MONSIEUR P. 2004: P. Clodius Icelus, marchand d'huile pour le Limes du Nord? In: VERMEULEN F., SAS K. & DHAEZE W. (eds), Archaeology in Confrontation. Aspects of Roman Military Presence in the Northwest. Studies in honour of Prof Em. Hugo Thoen, Archaeological Reports Ghent University 2, Gent, 305-320.

MONSIEUR P. 2006. Olijfolie en vissaus uit Baetica in Asse, Feniks. Jaarboek van de Archeologische Vereniging Agilas VZW 1, 35-42.

MONSIEUR P., DE PAEPE P. & BRAET C. 2007: Lyon amphorae in the North: studies in distribution, chronology, typology and petrology. In: WAKSMAN S.Y. (ed.), Archaeometric and Archaeological Approaches to Ceramics.

Papers presented at EMAC 05, 8th European Meeting on Ancient Ceramics, Lyon 2005, BAR International Series 1691, Oxford, 103-112.

MOORHOUSE S. 1986: Non-dating uses of medieval pottery, Medieval Ceramics 10, 85-124.

MORLIER M. (red.) 1996: Bibliographie 1996-1997 et complément des années antérieures, Bulletin de l’Association Internationale pour l’Etude de la Mosaique Antique 17, 43-386.

MOSTAERT F. 1987: De oostelijke kustvlakte in de Romeinse tijd. In: THOEN H. (red.), De Romeinen langs de Vlaamse kust, Tentoonstellingscatalogus, Brussel, 23-25.

MOSTAERT F. 2000: Geografische situering en ontwikkeling van de Vlaamse kuststreek. In: MEULEMEESTER J.L. (red.), Met zicht op zee, Kunsttijdschrift Vlaanderen 49 (281), 2-6.

MOSTAERT F. 2007: Landschap. In: CASTELEYN D., CONSTANDT M., HOSTYN N., MEULEMEESTER J.L., VAN DER LAAN M. & VANHEE F. (eds), 2000 jaar Middenkust & Hinterland, Waar is de tijd 13, Zwolle, 297-320.

MÜLLERS W. 1977: Der Bataveraufstand 69/70 n.Chr. Zerstörung und Schlacht von Vetera, Köln/Bonn.

MÜLLER-WILLE M. 1970/1971: Pferdegrab und Pferdeopfer im frühen Mittelalter, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 20/21, 119-248.

NENQUIN J. 1961: Salt: a study in economic prehistory, Dissertationes Archaeologicae Gandenses 6, Brugge.

NENQUIN J. 1982: Licentiaatsverhandelingen - Mémoires de Licence, Archeologie 1982 (1), 5-6.

NENQUIN J. 1983: Mémoires de Licence 1983 - Licentiaatsverhandelingen 1983, Archeologie 1983 (2), 85.

NENQUIN J. 1984: Mémoires de Licence 1984 - Licentiaatsverhandelingen 1984, Archeologie 1984 (2), 91.

NENQUIN J. 1985: Mémoires d’université 1985 - Universitaire verhandelingen 1985, Archeologie 1985 (2), 87.

NENQUIN J. 1986: Mémoires universitaires 1986 - Universitaire verhandelingen, Archeologie 1986 (2), 85.

NENQUIN J. 1987: Mémoires universitaires 1986-87 - Universitaire verhandelingen 1986-87, Archeologie 1987 (2), 108.

NENQUIN J. 1988: Mémoires universitaires 1987-88 - Universitaire verhandelingen 1987-99, Archeologie 1988 (2), 117-118.

NENQUIN J. 1990: Universitaire verhandelingen 1988-89 - University theses list 1988-89, Archeologie 1990, 16.

NICLAES M. 1988: De begraafplaatsen uit de Romeinse tijd in Vlaams-Brabant, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 235 van 275

NICOLAY J.A.W. 2007: Armed Batavians. Use and significance of weaponry and horse gear from non-military contexts in the Rhine delta (50 BC - 450 AD), Amsterdam Archaeological Studies 11, Amsterdam.

NIERHAUS R. 1969: Römerzeitliche Bestattungssitten im nördlichen Gallien: Autochtones und Mittelmeerländisches. Bemerkungen zu einem kürzlich erschienen Buch, Helinium 9 (3), 245-262.

NOELKE P. 1981: Die Jupitersäulen und -pfeiler in der römischen Provinz Germania Inferior, Beiheft der Bonner Jahrbücher 41, Köln/Bonn.

NOUWEN R. 1987: De wapengraven te Tongeren, Limburg 66 (2), 62-69.

NOUWEN R. 1988: De verloren grens. De Germaanse invallen en de Frankische kolonisatie in onze gewesten, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 39, Hasselt.

NOUWEN R. 1990: De grafvelden van Tongeren, Museumfax 1990 (2), 1-2.

NOUWEN R. 1991a: Atuatuca, hart van de “civitas Tungrorum”, Het Oude Land van Loon 46, 177-220.

NOUWEN R. 1991b: Atuatuca Tungrorum, hart van de civitas Tungrorum. In: Gallo-Romeinse vondsten in privébezit, Tentoonstellingscatalogus, Tongeren, 13-18.

NOUWEN R. 1992: De Gallo-Romeinse pentagon-dodecaeder van Tongeren, Limburg 71 (1), 27-47.

NOUWEN R. 1993a: De Tungri in het Imperium Romanum tijdens het principaat, Proefschrift KULeuven, Leuven.

NOUWEN R. 1993b: De Romeinse muren te Tongeren. In: Archi-Arche tentoonstellingen, Hasselt, 18-25.

NOUWEN R. 1993c: De Romeinse pentagon-dodecaeder. Mythe en Enigma, Publicaties van het Provinciaal GalloRomeins Museum te Tongeren 45, Hasselt.

NOUWEN R. 1996: Aan Iupiter Optimus Maximus en de Genius van het Municipium Tungrorum: Atuatuca. Het eerste gekende municipium van Gallia Belgica? In: THOEN H. & VERMEULEN F. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 13 03 1996, Gent, 8-10.

NOUWEN R. 1997a: Tongeren en het land van de Tungri (31 v.Chr. - 284 n.Chr.), Maaslandse Monografieën 59, Leeuwarden.

NOUWEN R. 1997b: Het municipium Tungrorum en de cohors II Tungrorum milliaria equitata c.l., Limburg - Het Oude Land van Loon 76, 299-348.

NOUWEN R. 1997c: Atuatuca Tungrorum. The first known municipium of Gallia Belgica?, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 115, 278-280.

NOUWEN R. 1997d: To I(uppiter) O(ptimus) M(aximus) and the Genius of the Mun(icipium) Tung(rorum).

Atuatuca, the first known municipium of Gallia Belgica? In: XI Congresso Internationale di Epigrafia Greca e Latina, Roma, 18-24 09 1997, Preatti, 417-426.

NOUWEN R. 1997e: Atuatuca Tungrorum. In: ZAHARIADE M. (ed.), Lexicon of the Greek and Roman cities and placenames in Antiquity. Ca. 1500 B.C. - ca. A.D. 500, Amsterdam, 1073-1082.

NOUWEN R. 2002: Onder de vleugels van de adelaar. Keizer Augustus en de Lage Landen (31 v.Chr. - 14 n.Chr.), Limburg - Het Oude Land van Loon 81 (2), 129-165.

NOUWEN R. 2003: Caesar in Gallië (58-51 v.Chr.), Leuven.

NOUWEN R. 2004: Over de wegen van de keizer. Mijlpalen en de imperiale communicatiepolitiek in de Gallische en Germaanse provincies. In: MEULEMEESTER J.L. (red.), Alle wegen leiden naar… Romeinse wegen in Vlaanderen, Kunsttijdschrift Vlaanderen 53 (301), 158-164.

NOUWEN R. 2005: Keizer Commodus en het municipium Tungrorum. In: MAENEN J., DRIESSEN R. & INDEKEU B. (eds), Tesi samanunga vvas edele unde scona. Liber amicorum Theo Coun, Limburg - Het Oude Land van Loon.

Extranummer 4, Hasselt, 47-59.

NOUWEN R. 2006: De Romeinen in België (31 v.C. - 476 n. C.), Leuven. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 236 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

NOUWEN R. 2007a: De ravitaillering van de Romeinse troepen in Gallië en Germanië tijdens de militaire campagnes van Caesar en Augustus. In: BOSMAN A., CORBIAU M.-H., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 21 04 2007, Namen, 49-52.

NOUWEN R. 2007b: Tongeren als het bestuurlijk en economisch centrum van een agrarische regio in relatie tot de ravitaillering van de Rijntroepen: een beknopte status quaestionis, Limburg - Het Oude Land van Loon 86 (1), 3-12.

NOUWEN R. 2008: Het Romeinse leger en het romaniseringsproces in de Lage Landen. In: MEULEMEESTER J.L. & NOUWEN R. (red.), Pax Romana. De Romeinse vrede in de Lage Landen, Kunsttijdschrift Vlaanderen 57 (320), 311.

NUITTEN G. 1990: Opgravingen in de bakkerij Rosseel: dwars door de Romeinse vicus, Jaarboek Stedelijke Oudheidkundige Commissie Wervik 9, 217-224.

NUITTEN G. & TERMOTE J. 1992: Wervik, Ooievaarstraat 29: preventief onderzoek, Activiteitenverslag 1990 van de V.O.B.O.W., 14-15.

OELMANN F. 1923: Gallo-römische Strassensiedlugen und Kleinshausbauten, Bonner Jahrbücher 128, 77-97.

OENBRINK W. 1998: Die Kölner Jagdbecher im römischen Rheinland. Form und Dekor, Funktion und Handelsgeschichte einer Kölner Geschirrproduktion im 2. Jahrhundert n.Chr., Kölner Jahrbuch 31, 71-252.

OLDENSTEIN J. 2006: De Valentien Ier à la fin de l’Empire romain occidental. In: REDDÉ M., BRULET R., FELLMANN R., HAALEBOS J.-K. & VON SCHNURBEIN S. (dir.), L’architecture de la Gaule romaine 1: Les fortifications militaires, Documents d’archéologie Française 100, Bordeaux, 47-50.

OOGHE R. 1984: Romeinse nederzettingssporen in Wevelgem. In: DEMEULEMEESTER J., DE PAEPE P., DERYCKE T., DESPRIET P., DEVLIEGHER L., DE VOS W., FERFERS F., JANSSENS P., JANSSENS D.M., LESAGE R., OOGHE R. et al. (eds), Bodemschatten uit Zuid-West-Vlaanderen. Resultaten van 25 jaar oudheidkundige opgravingen, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 10, Kortrijk, 42.

OOGHE R., DEBRABANDERE F. & DESPRIET P. 1979: Harelbeke, Archeologische en Historische Monografieën van ZuidWest-Vlaanderen 1, Kortrijk.

OOGHE R., DEBRABANDERE F., JANSSENS D., DESPRIET P., LESAGE R., SOETE P., COUSSEMENT P., DE BETHUNE E. & MATTELAER P. 1980: Marke, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-Wets-Vlaanderen 2, Kortrijk.

OOST T. 1976a: De opgraving “stadsparking” te Antwerpen. Voorlopig verslag over de Gallo-Romeinse vondsten, Annalen van de Federatie van Kringen voor Oudheidkunde en Geschiedenis van België 46, Huy, 60-66.

OOST T. 1976b: Merkwaardige stempel uit Antwerpen, Archeologie 1976 (1), 16-17.

OOST T. 1987: De bewoning te Antwerpen tijdens de Gallo-Romeinse periode. In: WARMENBOL E. (ed.), Het ontstaan van Antwerpen. Feiten en fabels, Antwerpen, 107-126.

OPSTEYN L. 1992: Gallo-Romeinse keramiek uit twee afvalkuilen van een noodopgraving te Wervik, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

OPSTEYN L. 1996: La céramique Gallo-Romaine extradite de deux fosses à detritus lors d’un sondage à Wervik (Fl. Occ.). In: LODEWIJCKX M. (ed.), Archaeological and historical aspects of West-European societies. Album amicorum André Van Doorselaer, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 8, Leuven, 175-181.

OPSTEYN L. & LODEWIJCKX M. 1998: Romeins Wange in een ruimer perspectief. In: THOEN H., VERMEULEN F., DE BOE G. & LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 01 04 1998, Leuven, 13-16.

OPSTEYN L. & LODEWIJCKX M. 2000: Het begin en het einde van de Romeinse occupatie te Wange (VlaamsBrabant). In: LODEWIJCKX M., DE BOE G., & THOEN H. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 19 04 2000, Leuven, 29-34.

OPSTEYN L. & LODEWIJCKX M. 2004: The late Roman and Merovingian periods at Wange (Central Belgium). In: LODEWIJCKX M. (ed.), Bruc Ealles Well. Archaeological essays concerning the peoples of North-West Europe in the first millennium AD, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 15, Leuven, 125-155. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 237 van 275

OPSTEYN L. & TAAYKE E. 1998: De Frankische migratie. Nederland en Vlaanderen in de laat-Romeinse tijd, Leuven/Amsterdam.

ORTON C., TYERS P. & VINCE A. 1993: Pottery in Archaeology, Cambridge.

OUZOULIAS P. 2007: Faut-il déromaniser l'archéologie des campagnes gallo-romaines?, Archéopages 18, 22-25.

OXÉ A., COMFORT H. & KENRICK PH. 2000: Corpus Vasorum Arretinorum. A catalogue of the signatures, shapes and chronology of Italian sigillata. Second edition, completely revised and enlarged, Antiquitas 3 (41), Bonn.

PANHUYSEN T.A.S.M. 1996: Romeins Maastricht en zijn beelden. Een wetenschappelijke proeve op het gebied van de letteren, Corpus Signorum Imperii Romani. Corpus van de Romeinse Beeldhouwkunst. Nederland - Germania Inferior - Maastricht, Maastricht/Assen.

PARENT J.-P. 1986a: Kruishoutem (O.-Vl.): Romeinse bronzen beeldjes, Archeologie 1986 (2), 109-111.

PARENT J.-P. 1986a: Romeinse bronzen beeldjes te Kruishoutem, VOBOV-info 22/23, 9-10.

PARENT J.-P., VAN DER PLAETSEN P. & VANMOERKERKE J. 1986/1987: Prehistorische jagers en verzamelaars aan de Donk te Oudenaarde, VOBOV-info 24/25.

PARRY J. & BLOCH M. 1989: Money and the morality of exchange, Cambridge.

PATROUILLE E. 2004: Archeologisch onderzoek in Oudenburg - site Jacali, noordoosthoek van het laat-romeinse castellum. In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 24 04 2004, Namur, 71-72.

PATROUILLE E. s.d.: Archeologisch onderzoek in de Achterhaven van Zeebrugge (1999-2001), interimrapport, s.l.

PAUWELS D. 2005: Val-Meer (Riemst): sporen uit de ijzertijd en Romeinse weg. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 2000, Limburg - Het Oude Land van Loon 84 (4), 356.

PAUWELS D. 2006: Rosmeer (Bilzen): proefsleuven op bedreigd terrein nabij de Romeinse villa en het Merovinigisch grafveld aan de Diepestraat (voorheen Schuivestraat). In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 2001, Limburg - Het Oude Land van Loon 85 (1), 43-47.

PAUWELS D. 2007: Veldwezelt tussen protohistorie en Tachtigjarige Oorlog, Archeologie in Limburg 106, 14-23.

PAUWELS D. & CREEMERS G. 2000: Een Romeinse landelijke nederzetting te Smeermaas (Limburg). In: LODEWIJCKX M., DE BOE G. & THOEN H. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 19 04 2000, Leuven, 35-38.

PAUWELS D., CREEMERS G. & COOREMANS B. 2006: Een Romeinse landelijke nederzetting te Smeermaas (Lanaken; prov. Limburg), Relicta 2, 49-118.

PAUWELS D., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2002a: Lafelt (Riemst): Nederzetting uit de ijzertijd en bijgebouwen van een Romeinse villa op het Distrigas-traject. In: VANDERHOEVEN A. & CREEMERS G. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1999, Limburg - Het Oude Land van Loon 81 (4), 297-300.

PAUWELS D., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2002b: Val-Meer (Riemst): sporen uit de IJzertijd, Romeinse nederzetting en laatromeinse graven op het Distrigas-traject. In: VANDERHOEVEN A. & CREEMERS G. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1999, Limburg - Het Oude Land van Loon 81 (4), 311-314.

PAUWELS D., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2005: Vijf noodopgravingen in Romeins Tongeren. In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 16 04 2005, Brussel, 75-78.

PAUWELS D., VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G. & WESEMAEL E. 2003: Een landelijke nederzetting te Veldwezelt (L.). In: LODEWIJCKX M. & CORBIAU M.-H. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 28 02 2003, Leuven, 5960.

PAUWELS D. & VYNCKIER G. 2005: Opgraven in een groeve: een protohistorische enclos en een inheems-Romeinse nederzetting te Veldwezelt (prov. Limburg), Lunula. Archaeologia Protohistorica 13, Brussel, 67-73.

PEACOCK D.P.S. 1982: Pottery in the Roman world: an ethnoarchaeological approach, London/New York.

PEARCE J., MILLET M. & STRUCK M. (eds) 2000: Burial, society and context in the Roman world, Oxford. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 238 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

PEARSON A. 2002: The Roman Shore Forts. Coastal Defences of Southern Britain, Charleston.

PECKSTADT G. 1985: Romeinse bronzen godenbeeldjes van Noord-Gallië: iconologisch onderzoek van bronzen antropomorfe godenstatuetten in Germania Inferior en Belgica, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

PEDROSO R.N. & ZACCARIA M. 2002: La restauration des peintures, Archeologia 395, 52-55.

PETERSON J.W.W. 1996: A computer model of Roman landscape in South Limburg. In: KAMERMANS H. & FENNEMA K. (eds), Interfacing the past. Computer applications and quantitative methods in archaelogy 1995, Analecta praehistorica Leidensia 28 (1), Leiden, 185-194.

PETIT J.P. & MANGIN M. (eds) 1994: Atlas des agglomérations secondaires de la Gaule Belgique et des Germanies 1, Bliesbruck-Reinheim.

PETIT P. 1969: Guide de l’étudiant en histoire ancienne (antiquité classique), Paris.

PFERDEHIRT B. 1986: Die römische Okkupation Germaniens und Rätiens von der Zeit des Tiberius bis zum Tode Trajans, Untersuchungen zur Chronologie südgallischer Reliefsigillata, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 33, 221-320.

PICARD G.-C. 1986: Banlieues de villes dans l’Afrique romaine. In: Histoire et Archéologie dans l’Afrique du Nord, IIIe Colloque International, Montpellier 01-05 04 1985, Paris, 143-148.

PICON M. & VICHY M. 2003: D’Orient en Occident: l’origine de verre à l’époque romaine durant le haut Moyen Âge. In: FOY D. & NENNA M.-D. (eds), Echange et commerce du verre dans le monde antique, Monographies Instrumentum 24, Montagnac, 17-32.

PIETERS M. 1987: Drie Romeinse waterputten te Burst (gem. Erpe-Mere), Archaeologia Belgica, Nieuwe Reeks III, Brussel, 169-178.

PIETERS M. 1988: Sporen van een Romeinse nederzetting te Burst, VOBOV-Info 30, 2-10.

PIETERS M. 1993: Archeologisch onderzoek te Raversijde (stad Oostende, prov. West-Vlaanderen).

Interimverslag 1992, Archeologie in Vlaanderen II, 247-264.

PIETERS M. 2008: Dijk uit de Romeinse tijd te Raversijde verder onderzocht. In: DE CLERCQ W., DEMETER S., GUILLAUME A., MASSART C., PARIDAENS N. & VAN BELLINGEN S. (red.), Romeinendag - Journée d'Archéologie Romaine 19 04 2008, Brussel, 111-112.

PIETERS M., DEMERRE I. & ZEEBROEK I. 2006: Dijk uit de Romeinse tijd aangesneden onder het middeleeuwse vissersdorp Walraversijde. In: BOSMAN A., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Romeinendag - Journée d'archéologie romaine 06 05 2006, Gent, 93-97.

PIGIÈRE F. & ERVYNCK A. 2006: Tannerie et artisanats associés, Les Dossiers d’Archéologie et sciences des origines 315, 117.

PIRLING R. 1966: Das römisch-fränkische Gräberfeld von Krefeld-Gellep, Germanische Denkmäler der Völkerwanderungszeit Serie B, Die Fränkischen Altertümer des Rheinlandes 2, Berlin.

PIRLING R. 1974: Das römisch-fränkische Gräberfeld von Krefeld-Gellep 1963-1966, Germanische Denkmäler der Völkerwanderungszeit Serie B, Die Fränkischen Altertümer des Rheinlandes 8, Berlin.

PIRLING R. 1997: Das römisch-fränkische Gräberfeld von Krefeld-Gellep 1975-1982, Germanische Denkmäler der Völkerwanderungszeit Serie B, Die Fränkischen Altertümer des Rheinlandes 17, Stuttgart.

PIRLING R. & HOLLSTEIN E. 1979: Das römisch-fränkische Gräberfeld von Krefeld-Gellep 1964-1965, Germanische Denkmäler der Völkerwanderungszeit Serie B, Die Fränkischen Altertümer des Rheinlandes 10, Berlin.

PIRLING R. & HUNDT H.-J. 1989: Das römisch-fränkische Gräberfeld von Krefeld-Gellep 1966-1974, Germanische Denkmäler der Völkerwanderungszeit Serie B, Die Fränkischen Altertümer des Rheinlandes 13, Wiesbaden.

PIRLING R. & SIEPEN M. 2000: Das römisch-fränkische Gräberfeld von Krefeld-Gellep 1983-1988, Germanische Denkmäler der Völkerwanderungszeit Serie B, Die Fränkischen Altertümer des Rheinlandes 18, Stuttgart.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 239 van 275

PIRLING R. & SIEPEN M. 2003: Das römisch-fränkische Gräberfeld von Krefeld-Gellep 1989-2000, Germanische Denkmäler der Völkerwanderungszeit Serie B, Die Fränkischen Altertümer des Rheinlandes 19, Stuttgart.

PIRLING R. & SIEPEN M. 2006: Die Funde aus den römischen Gräbern von Krefeld-Gellep: Katalog der Gräber 63486361, Germanische Denkmäler der Völkerwanderungszeit Serie B, Die Fränkischen Altertümer des Rheinlandes 20, Stuttgart.

PITTS M. 2007: The Emperor's new clothes. The utility of identity in Roman Archaeology, Amercian Journal of Archaeology 111 (4), 693-713.

POLAK M. 2000: South Gaulish terra sigillata with potters’ stamps from Vechten, Rei Cretariae Romanae Favtorvm Acta Svpplementvm 9, Nijmegen.

POLFER M. (dir.) 1999: Artisanat et productions artisanales en milieu rural dans les provinces du nord-ouest de l’Empire romain. Actes du colloque d’Erpeldange, 03 1999, Monographies Instrumentum 9, Montagnac.

POLFER M. 2000a: Reconstructing funerary rituals: the evidence of ustrina and related archaeological structures.

In: PEARCE J., MILLET M. & STRUCK M. (eds), Burial, society and context in the Roman world, Oxford, 30-37.

POLFER M. 2000b: Eisenproduktion und Eisenverarbeitung in Nordgallien und dem Rheinland während der römischen Kaiserzeit. In: FEUGÈRE M. & GUSTIN M. (dir.), Iron, Blacksmiths and Tools. Ancient European Crafts.

Acts of the Instrumentum Conference at Podsreda (Slovenia) in april 1999, Monographies Instrumentum 12, Montagnac, 67-87.

POLFER M. 2005: Römerzeitliches Handwerk im ländlichen Raum - Erste Ergebnisse zur Gallia Belgica. In: POLFER M. (ed.), Artisanat et économie romaine: Italie et provinces occidentales de l’empire. Actes du 3e colloque international d’Erpeldange (Lux.) sur l’artisanat romain. 14-16 10 2004, Monographies Instrumentum 32, Montagnac, 55-64.

PONZETTA L., DE WINTER N. & WESEMAEL E. 2003a: Opmeting van het Romeinse aquaduct te Tongeren, Archeologie in Limburg 93, 3-7.

PONZETTA L., DEWINTER N. & WESEMAEL E. 2003b: Opmeting van het Romeins aquaduct te Tongeren, ARONRapport 2, Tongeren.

PONZETTA L., DEWINTER N. & WESEMAEL E. 2003c: Het Romeinse aquaduct van Tongeren. In: LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 28 03 2003, Leuven, 61-64.

POPPI L.K. 1991: The Ancient Writers. In: MOSCATI S., FREY O.-H., KRUTA V., RAFTERY B. & SZABÓ M. (eds), The Celts, Milano, 683-685.

PROVÉ E. 2004: Archeologische streekbeschrijving: de Romeinse vicus Kester. In: DEGRYSE H. (red.), Recent archeologisch onderzoek in Vlaams-Brabant. Provinciale infodag archeologie 2004, Leuven, 19-23.

PROVOOST A. 1981a: Tienen: site Astridvest. In: PROVOOST A. (red.), Blik op het bodemarchief van Oost-Brabant.

Opgravingen in Bierbeek, Hoegaarden, Holsbeek, Landen, Leuven, Opheylissem, Orp-le-Grand, Orsmaal, Rotselaar en Tienen, Leuven, 67 en 220.

PROVOOST A. 1981b: Bierbeek: een Gallo-Romeinse villa. In: PROVOOST A. (red.), Blik op het bodemarchief van Oost-Brabant. Opgravingen in Bierbeek, Hoegaarden, Holsbeek, Landen, Leuven, Opheylissem, Orp-le-Grand, Orsmaal, Rotselaar en Tienen, Leuven, 76-102.

PROVOOST A. 1981c: Oost-Brabant tijdens de Romeinse periode (midden 1e eeuw v.C. tot begin 4e eeuw n.C.).

In: PROVOOST A. (red.), Blik op het bodemarchief van Oost-Brabant. Opgravingen in Bierbeek, Hoegaarden, Holsbeek, Landen, Leuven, Opheylissem, Orp-le-Grand, Orsmaal, Rotselaar en Tienen, Leuven, 15-18.

PROVOOST A. (red.) 1981d: Blik op het bodemarchief van Oost-Brabant. Opgravingen in Bierbeek, Hoegaarden, Holsbeek, Landen, Leuven, Opheylissem, Orp-le-Grand, Orsmaal, Rotselaar en Tienen, Leuven.

PUGSLEY P. 2003: Roman Domestic Wood. Analysis of the morphology, manufacture and use of selected categories of domestic wooden artefacts with particular reference to the material from Roman Britain, BAR International Series 1118, Oxford. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 240 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

PURCELL N. 1995: The Roman villa and the landscape of production. In: CORNELL T.J. & LOMAS K. (eds), Urban society in Roman Italy, London, 151-179.

RAEPSAET G. 1977: Quelques aspects de la division du sol en pays tongre. In: HAUPT D. & HORN H.G. (eds), Studien zu den Militärgrenzen Roms II, Beiheft der Bonner Jahrbücher 38, Köln, 147-157.

RAEPSAET G. 1987: Aspects de l’organisation du commerce de la céramique sigillée dans le Nord de la Gaule au IIe siècle de notre ère I: les données matérielles, Münstersche Beiträge zur Antiken Handelsgeschichte VI (2), 129.

RAEPSAET G. & RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. 1988: Aspects de l’organisation du commerce de la céramique sigillée dans le Nord de la Gaule au IIe et IIIe siècles de notre ère II: négociants et transporteurs. La géographie des activités commerciales, Münstersche Beiträge zur Antiken Handelsgeschichte VII (2), 45-69.

RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. 1994: La cité des Tongres sous le Haut-Empire. Problèmes de géographie historique, Bonner Jahrbücher 194, 43-59.

RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. 1995: Municipium Tungrorum, Latomus 54 (2), 361-369.

RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. 1996: Cité et municipe chez les Tongres, les Bataves et les Canninefates. In: DARDAINE S. & MORANT M.-J. (dir.), Civilisations de l’Orient, de la Grèce et de Rome antiques. Hommage à Edmond Frezouls, Ktèma 21, 251-269.

RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. 1997: Epigraphie et municipalisation dans les cités de la Belgique romaine. In: CORBIAU M.-H. (red.), Le patrimoine archéologique de Wallonie, Namur, 268-269.

RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. 1999: Les institutions municipales dans les Germanies sous le Haut-Empire: bilan et questions. In: DONDIN-PAYRE M. & RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. (eds), Cités, municipes, colonies. Les processus de municipalisation en Gaule et en Germanie sous le Haut-Empire romain, Histoire Ancienne et Médiévale 53, Paris, 271-352.

RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. 2002/2003: Vielfalt und kultureller Reichtum in den Civitates Niedergermaniens, Bonner Jahrbücher 172, 35-56.

RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. 2006a: Epigraphie et municipalisation en Belgique romaine. In: BRULET R. (ed.), La Belgique romaine, Dossiers Archéologie et Sciences des Origines 315, 10-15.

RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. 2006b: Le monde du sacré. In: BRULET R. (ed.), La Belgique romaine, Dossiers Archéologie et Sciences des Origines 315, 86-89.

RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. 2007: Dieux, dévots et temples en cité des Tongres. In: DALAISON J. (ed.), Espaces et pouvoirs dans l’Antiquité. De l’Anatolie à la Gaule, Grenoble, 7-25.

RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. & RAEPSAET G. 1975: Gallia Belgica et Germania Inferior. Vingt-cinq années de recherches historiques et archéologiques. In: TEMPORINI H. & HAASE W. (eds), Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt II (4), Berlin/New York, 3-299.

RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. & VANDERHOEVEN A. 2004: Tongres au Bas-Empire romain. In: FERDIÈRE A. (red.), Capitales éphémères. Des capitales de cités perdent leur statut dans l’antiquité tardive. Actes du colloque organisé par le Laboratoire Archéologie et Territoires (UMR CITERNES). Tours, 06-08 03 2003, 25e Supplément à la Revue Archéologique du Centre de la France, Tours, 51-73.

RAVESCHOT P. 1979: Romeinse brandrestengraven in de Pekelharing. In: VANDENHOUTE J. & LALEMAN M.-C. (eds), Oude koeien uit de gracht…, Tentoonstellingscatalogus, Gent, 7-8.

REECE R. 1977: Burial in the Roman world, CBA Research Report 22, London.

RENARD L. 1904: Note sur une statuette en bronze d’époque romaine provenant de Tongres et conservervée au Musée de Leyde, Bulletin de l’Institu Archéologique Liégeois 34, 293-299.

RIESE A. 1892: Das Rheinische Germanien in der antiken Literatur, Leipzig.

RIESE A. 1914: Das Rheinische Germanien in den antiken Inschriften, Leipzig/Berlin. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 241 van 275

ROGGE M. 1971: Een bijdrage tot de studie van het Gallo-Romeins wegennet in de streek tussen Schelde en Dender, Helinium 2, 124-153.

ROGGE M. 1972a: Ein signierter Masclus-Becher aus Zottegem-Velzeke (Oost-Vlaanderen), Helinium 12 (3), 264268.

ROGGE M. 1972b: De Gallo-Romeinse tumuli van Calmont, gemeente Kluisbergen (Oost-Vlaanderen), Annalen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Ronse en het Tenement van Inde 21, 109-135.

ROGGE M. 1973a: Romeinse graven te Kruishoutem. In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M., THOEN H., VERHAEGHE F. & ROGGE M. (red.), Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oost-Vlaanderen, Zesde Reeks, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen 1972 (1), Gent, 385-400.

ROGGE M. 1973b: Romeins bronzen wagenstuk uit Kruishoutem. In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M., THOEN H., VERHAEGHE F. & ROGGE M. (red.), Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oost-Vlaanderen, Zesde Reeks, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen 1972 (1), Gent, 401-403.

ROGGE M. 1973c: Romeinse brandrestengraven te Huise - ’t Peerdeken. In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M., THOEN H., VERHAEGHE F. & ROGGE M. (red.), Oudheidkundige opgravingen en vondsten in OostVlaanderen, Zesde reeks, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen 1972 (1), Gent, 381-384.

ROGGE M. 1974: Zottegem-Velzeke (O.-Vl.), Archeologie 1974 (2), 78.

ROGGE M. 1975: Elsegem-Kerkhove: neolitische en Romeinse vondsten, Archeologie 1975 (2), 62.

ROGGE M. 1976: Kataloog van de vondsten uit de Gallo-Romeinse nederzettingen van Zottegem-Velzeke. In: DE LAET S.J., NENQUIN J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M., GAUTIER A., THOEN H., VERHAEGHE F. & ROGGE M. (red.), Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Oost-Vlaanderen VII, Kultureel Jaarboek van de Provincie OostVlaanderen 1975 (2), Gent, 73-186.

ROGGE M. 1977: Een gestempelde Amator-kom te Zottegem-Velzeke, Jaarboek van de Zottegemse Culturele Kring 21, 75-78.

ROGGE M. 1978: Kataloog van de vondsten uit de Gallo-Romeinse nederzettingen van Zottegem-Velzeke II. In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M., THOEN H., VERHAEGHE F. & ROGGE M. (red.), Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Oost-Vlaanderen VIII, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen, Nieuwe Reeks 6, Gent, 65-128.

ROGGE M. 1980: Een legerplaats uit de vroeg-Romeinse tijd te Velzeke, Hermeneus 52 (2), 71-75.

ROGGE M. 1982a: Kooigem (W.-Vl.): Romeinse nederzetting, Archeologie 1982 (2), 87.

ROGGE M. 1982b: Kruishoutem (O.-Vl.): Romeinse nederzetting, Archeologie 1982 (2), 87.

ROGGE M. 1984: Zegelsem-Brakel (O.-Vl.): nederzettingssporen uit de ijzertijd en de Romeinse periode, Archeologie 1984 (2), 96-97.

ROGGE M. 1985a: Nieuwe gegevens omtrent de continuïteit en het ritueel van de brandrestengraven in de Scheldevallei. Brandrestengraven van de vroeg-Romeinse tijd tot de vroege middeleeuwen en sacrale kuilen uit de Romeinse tijd te Velzeke, Handelingen van het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde 2, 91-103.

ROGGE M. 1985b: Een Gallo-Romeinse beugelfibula uit Pamele-Oudenaarde. In: HOEBEKE M., CASTELAIN R. & VAN MINGROOT E. (eds), Gedenkboek 750 jaar Pamelekerk - Oudenaarde: 1235-1985, Oudenaarde, 167-170.

ROGGE M. 1987a: De Gallo-Romeinse weg van Blicquy naar Velzeke. Onderzoek van het verdwenen tracé BrakelVelzeke. In: VERBRUGGEN C. (ed.), De Vlaamsche Ardennen. 17de Nederlands-Belgische palynologendagen, GentZottegem, 24-25 09 1987, Gent, 29-32.

ROGGE M. 1987b: Zottegem - Velzeke (O.-Vl.): Archeologie 1987 (2), 135.

ROGGE M. 1988a: Zottegem - Velzeke (O.-Vl.), Archeologie 1988 (2), 170.

ROGGE M. 1988b: Zottegem-Velzeke (O.-Vl.): stenen waterput, Archeologie 1988 (2), 170-171. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 242 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

ROGGE M. 1988c: Een overzicht van de laat-romeinse vondsten te Kortrijk, Westvlaamse Archaeologica 4 (2), 4554.

ROGGE M. 1989: De opgravingen van het Archeologisch Museum van Zuid-Oost-Vlaanderen in 1987-1988. Een beknopt verslag, Handelingen van het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde 4, 181-189.

ROGGE M. 1993: Archeologisch onderzoek van een Gallo-Romeinse nederzetting op de Molenkouter te Mere.

Resultaten van de opgravingscampagne 1990, Archeologische kroniek van Zuid-Oost-Vlaanderen. Bijdragen 3, Handelingen van het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde 6, 205-211.

ROGGE M. 1994: Velzeke en Kruishoutem in de Romeinse tijd. In: ROGGE M. & BEECKMANS L. (eds), Geld uit de grond. Tweeduizend jaar muntgeschiedenis in Zuid-Oost-Vlaanderen, Publicaties van het Provinciaal Archeologisch Museum van Zuid-Oost-Vlaanderen - site Velzeke. Buitengewone Reeks 2, Zottegem, 47-59.

ROGGE M. 1996a: Vlaanderen en het zuiden van Nederland weken zich los van het centrum (van Postumus tot Carinus, 260-285). In: LAMARCQ D. & ROGGE M. (red.), De taalgrens. Van de oude tot de nieuwe Belgen, Leuven, 68-98.

ROGGE M. 1996b: Van tijdelijk herstel tot desintegratie (van Diocletianus tot Honorius 284-423). In: LAMARCQ D. & ROGGE M. (red.), De taalgrens. Van de oude tot de nieuwe Belgen, Leuven, 99-137.

ROGGE M. 2001: Het wegennet van de Romeinen, Hermeneus 73 (2), 102-109.

ROGGE M. 2004: Het wegennet van de Romeinen in Gallië en Germanië. In: MEULEMEESTER J.L. (red.), Alle wegen leiden naar… Romeinse wegen in Vlaanderen, Kunsttijdschrift Vlaanderen 53 (301), 174-177.

ROGGE M. & BRAECKMAN K. 1996: Kruishoutem-Kapellekouter: cultusplaats en woonsite vanaf de Romeinse tijd tot in de Middeleeuwen ca. midden 1ste eeuw - Late Middeleeuwen. In: VAN ROEYEN J.-P. (ed.), Uit Vlaamse bodem. 10 archeologische verhalen, Sint-Niklaas, 88-102.

ROGGE M., BRAECKMAN K. & DE MULDER G. 1996: Het Provinciaal Archeologisch Museum van Zuid-OostVlaanderen. Site Velzeke, Velzeke.

ROGGE M., BRAECKMAN K. & DE MULDER G. 1996: Het Provinciaal Archeologisch Museum Van Zuid-OostVlaanderen. Site Velzeke, Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, Tielt.

ROGGE M., BRAECKMAN K. & DE MULDER G. 2004: Provinciaal Archeologisch Museum Velzeke-Ename, Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen 3, Antwerpen.

ROGGE M. & DE COCK S. 1986: Een brandrestengraf te Kerkhove-Avelegem, Westvlaamse Archaeologica 2 (1), 4143.

ROGGE M. & DE MULDER G. 1993: Het archeologisch onderzoek van het Distrigas-project in Zuid-Oost-Vlaanderen.

Een voorlopig rapport, Handelingen van het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde 6, 183-204.

ROGGE M. & DE MULDER G. 1995: Een status quaestionis van het onderzoek in Zuid-Oost-Vlaanderen. In: THOEN H. & VERMEULEN F. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 15 03 1995, Gent, 9-11.

ROGGE M. & SAS K. 2006: Quo vadis? Het wegennet van de Romeinen, een verenigd Europa, Zottegem.

ROGGE M., THOEN H. & VERMEULEN F. 1990: Oost-Vlaanderen in de Romeinse tijd. 25 jaar Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen, VOBOV-Info 38/40, 55-70.

ROGGE M. & VAN DOORSELAER A. 1976: De Gallo-Romeinse nederzetting op de Tomberg in Beveren Leie, De Leiegouw 18, 353-400.

ROGGE M. & VAN DOORSELAER A. 1981: Kerkhove (W.-Vl.), Archeologie 1981 (2), 94.

ROGGE M. & VAN DURME L. (eds) 1987: Archeologisch Museum van Zuid-Oost-Vlaanderen. Algemene Brochure, Zottegem.

ROGGE M. & VELGHE M. 1984: Opgravingen van de KUL in Zuid-Vlaanderen, VOBOV-Info 14, 14.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 243 van 275

ROGGE M. & VERMEULEN F. 1983: Een inheems-Romeinse nederzetting te Eke, Heemkring Scheldeveld Jaarboek 12, 35-73.

ROGGE M. & VERMEULEN F. 1993: Kruishoutem onder Romeins bewind. In: VERMEULEN F., ROGGE M. & VAN DURME L. (eds), Terug naar de bron. Kruishoutem archeologisch doorgelicht, Archeologische Inventaris Vlaanderen.

Buitengewone Reeks 2, Gent, 57-74.

ROGGE M., VERMEULEN F. & MOENS L. 1995: Ein Bemerkenswerter Fund römischer Bronzestatuetten aus Kruishoutem (Ostflandern), Archäologisches Korrespondenzblatt 25 (2), 193-207.

ROMBAUT H. 1990: Romeinse stad op een kruispunt van wegen. Tongeren. In: VAN ROOIJEN M. (ed.), Steden des tijds. Historische stadstypen in de Nederlanden, Utrecht, 10-29.

ROMBAUT H. 2006: Julius Caesar in België. De vroegste geschiedenis van Gallia Belgica historisch-geografisch benaderd vanuit De Bello Gallico, Wetteren.

RONDELEZ P. 1993: IJzerertsontginning en -verwerking in België van de metaaltijden tot in de middeleeuwen, Licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

ROOBAERT B. 2003: Op ontdekkingstocht door Groot-Gooik (II): de naam Kester, Het Oude Land van Edingen en Omliggende 31 (2), 107-119.

ROOSENS H. 1968a: Laeti, Foederati und andere spätrömische Bevölkerungsniederschläge im belgischen Raum, Archaeologia Belgica 104, Brussel, 89-109.

ROOSENS H. 1968b: Eke: prehistorische en Romeinse vondsten, Archaeologie 1968 (1), 19-20.

ROOSENS H. 1969: Stokkem: Romeinse bouwfragmenten, Archeologie 1969 (2), 84-86.

ROOSENS H. 1973: Kanne: oude vesting, Archeologie 1973 (2), 97.

ROOSENS H. 1975a: Kanne: oude versterking, Archeologie 1975 (2), 90-91.

ROOSENS H. 1975b: Oude versterking te Kanne-Caster. In: Conspectus MCMLXXIV, Archaeologia Belgica 177, Brussel, 32-36.

ROOSENS H. 1975c: Noodopgravingen in het noordoostelijk deel van het Romeinse Tongeren. In: Conspectus MCMLXXIV, Archaeologia Belgica 177, Brussel, 40-43.

ROOSENS H. 1976a: De oude versterking te Caster. In: Consepctus MCMLXXV, Archaeologia Belgica 186, Brussel, 54-58.

ROOSENS H. 1976b: Bestattungsritual und Grabinhalt einiger Tumuli im Limburger Haspengouw, Archaeologia Belgica 191, Brussel. (= Helinium 16 (2), 139-155) ROOSENS H. & LUX G.V. 1970: Een Gallo-Romeinse tumulus te Eben-Emael-Kanne, Archaeologia Belgica 121, Brussel.

ROOSENS H. & LUX G.V. 1973: Grafveld met Gallo-Romeinse tumulus te Berlingen, Archaeologia Belgica 147, Brussel.

ROOSENS H. & LUX G.V. 1974: Gallo-Romeinse tumulus te Helshoven onder Hoepertingen, Archaeologia Belgica 164, Brussel.

ROOSENS H. & MERTENS J. 1970: Grafvondsten uit de Romeinse en de Merovingische tijd te Tongeren, Archaeologia Belgica 116, Brussel.

ROOSENS H. & VANDERHOEVEN M. 1955: Een verdwenen tumulus te Rosmeer, Archaeologia Belgica 24, Brussel. (= Het Oude Land van Loon 10, 52-59) ROUMEGOUX Y. & TERMOTE J. 1993: Op de rand van een imperium. De Romeinen in de Westhoek. In: ROUMEGOUX Y. & TERMOTE J. (eds), Kemmel-Cassel. De vroegste bewoningsgeschiedenis van de Vlaamse heuvels, Westvlaamse Archaeologica 9 (2), 61-80. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 244 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

ROWLANDS M. 1987: Centre and periphery: a review of a concept. In: ROWLANDS M., LARSEN M. & KRISTIANSEN K. (eds), Centre and periphery in the ancient world, New Directions in Archaeology, Cambridge/New York/Oakleigh, 1-11.

ROYMANS N. 1983: The North Belgic Tribes in the 1st century B.C.: a historical-anthropological perspective. In: BRANDT R. & SLOFSTRA J. (eds), Roman and native in the Low Countries. Spheres of interaction, BAR International Series 184, Oxford, 43-70.

ROYMANS N. 1990: Tribal societies in Northern Gaul: an anthropological perspective, Cingula 12, Amsterdam.

ROYMANS N. 1993: Romanisation and the transformation of a martial elite-ideology in a frontier province. In: BRUN P., VAN DER LEEUW S.E. & WHITTAKER D. (eds), Frontiers d’empire. Actes de la table ronde internationale de Nemours 1992, Mémoires du Musée de Préhistoire d’Île-de-France 5, Nemours, 33-50.

ROYMANS N. 1996a: The sword or the plough. Regional dynamics in the romanisation of Belgic Gaul and the Rhineland area. In: ROYMANS N. (ed.), From the sword to the plough. Three studies on the earliest romanisation of Belgic Gaul and the Rhineland area, Amsterdam Archaeological Studies 1, Amsterdam, 9-126.

ROYMANS N. (ed.) 1996b: From the sword to the plough. Three studies on the earliest romanisation of Northern Gaul, Amsterdam Archaeological Studies 1, Amsterdam.

ROYMANS N. 1999: Man, cattle and the supernatural in the Northwest European plain. In: FABECH C. & RINGTVED J. (eds), Settlement and Landscape. Proceedings of a conference in Arhus, Denmark, 04-07 05 1998, Copenhagen, 291-300.

ROYMANS N. 2004: Ethnic identity and imperial power. The Batavians in the Early Roman Empire, Amsterdam Archaeological Studies 10, Amsterdam.

ROYMANS N. & DERKS T. (eds) 1994: De tempel van Empel. Een Herculesheiligdom in het woongebied van de Bataven, ’s-Hertogenbosch.

ROYMANS N., DERKS T. & HEEREN S. (eds) 2007: Een Bataafse gemeenschap in de wereld van het Romeinse rijk.

Opgravingen Tiel-Passewaaij, Utrecht.

ROYMANS N. & GERRITSEN F. 2002: Landscapes of Ecology and Mentalités: a long-term perspective on developments in the Meuse-Demer-Scheldt region, Proceedings of the Prehistoric Society 68, 257-287.

ROYMANS N. & HEEREN S. 2004: L'archéologie des habitats ruraux romains aux Pays-Bas. Bilan de cent années de recherches, Revue du Nord - Archéologie de la Picardie et du Nord de la France 86 (358), 19-36.

ROYMANS N. & TOL A. 1996: Veranderende bewoningspatronen in het Land van Weert, Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 4, Amsterdam, 7-16.

RÜGER C.B. 1968: Germania Inferior, Beiheft der Bonner Jahrbücher 30, Köln.

RÜTTI B. 1991: Die römischen Gläser aus Augst und Kaiseraugst, Forschungen in Augst 13 (1/2), Augst.

SABBEN-CLARE J. 1995: Caesar and Roman Politics. 60-50 BC. Source Material in Translation, Bristol.

SABLEROLLES Y. 2006: Marks on Glass Vessels from the Netherlands and Flanders (Belgium). In: FOY D. & NENNA M.-D. (eds), Corpus des signatures et marques sur verres antiques 2, Aix-en-Provence/Lyon, 15-68.

SAID E. 1978: Orientalism, New York.

SANDERS G. 1965: Recensie, Helinium 5 (1), 76-83.

SANDYS J.E. 1927: Latin Epigraphy, Oxford.

SAS K. 1992a: Studie van de Romeinse gemmen - intaglio’s en cameeën - in België, Licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

SAS K. 1992b: Een Romeinse ring met gem uit Raversijde (Oostende), Westvlaamse Archaeologica 8 (3), Brugge, 86-88.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 245 van 275

SAS K. 1993a: A study of Roman engraved gemstones - intaglios and cameos - in Belgium, Helinium 23 (1), 108137.

SAS K. 1993b: De Romeinse gemmen van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Bulletin van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis 64, 271-292.

SAS K. 1993c: De Romeinse gemmen van de vicus Velzeke, Handelingen van het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde 6, 213-223.

SAS K. 1994: De gem van Kontich en de Romeinse gemmen in België, Jaarboek AVRA 1994, Antwerpen, 10-15.

SAS K. 1997: Les gemmes romaines de Belgique. In: MOULIN J. & CAHEN-DELHAYE A. (eds), La parure dans nos régions de la Préhistoire au Moyen Age. Actes du colloque de la F.A.W. 15 11 1997, Mariemont, Vie Archéologique 48, 81-86.

SAS K. 1999: Juwelen en juweelsierkunst in Romeins België: bijdrage tot de studie van de Romeinse sierkunst, Proefschrift UGent, Gent.

SAS K. 2000: Isis’ ring, Claudia’s oorring en Marcus’ armband: juwelen in Romeins België. In: LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 19 04 2000, Leuven, 11-16.

SAS K. 2001: Romeinse juwelen in de provincie Antwerpen, AVRA Bulletin 2, 8-34.

SAS K. 2002: Juweelarcheologie in België: l’archéologie du bijou en Belgique. In: SAS K. & THOEN H. (eds), Schone Schijn/Brillance et Prestige. Romeinse juweelkunst in West-Europa/La joaillerie romaine en Europe occidentale, Tentoonstellingscatalogus, Leuven, 105-120.

SAS K. 2004a: ‘Military’ Bracelets in Oudenburg: Troop Movements, Origins and Relations in the Litus Saxonicum in the 4th century AD. In: VERMEULEN F., SAS K. & DHAEZE W. (eds), Archaeology in Confrontation. Aspects of Roman Military Presence in the Northwest. Studies in honour of Prof. Em. Hugo Thoen, Archaeological Reports Ghent University 2, Gent, 343-378.

SAS K. 2004b: de Romeinse vrouw en haar juwelenkistje. In: MEULEMEESTER J.L. (ed.), Over vrouwen, Jaarboek West-Vlaamse Gidsenkring 2004, Zedelgem, 22-34.

SAS K. 2004c: Rijkdom en religie langs het spoor. In: VERBEEK C., DELARUELLE S. & BUNGENEERS J. (eds), Verloren voorwerpen: archeologisch onderzoek op het HSL-traject in de provincie Antwerpen, Antwerpen, 236-239.

SAS K. 2004d: Mithras and Roman jewellery in Belgium. In: MARTENS M. & DE BOE G. (eds), Roman Mithraism: the evidence of the small finds. Acta of the international conference, 07-08 11 2001, Tienen, Belgium, Archeologie in Vlaanderen Monografie 4, Brussel, 359-362.

SAS K. & CREEMERS G. 2002a: Tongeren: Romeinse gouden zegelring met intaglio. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1998, Limburg - Het Oude Land van Loon 81 (3), 255-259.

SAS K. & CREEMERS G. 2002b: De ring van de keizer: La bague de l’empereur. In: SAS K. & THOEN H. (eds), Schone Schijn/Brillance et Prestige. Romeinse juweelkunst in West-Europa/La joaillerie romaine en Europe occidentale, Tentoonstellingscatalogus, Leuven, 121-123.

SAS K. & CUYT G. 2003: Vroeg-Romeinse cultusarmbanden in een vierkant. In: CUYT G. & SAS K. (eds), Vlekken in het zand: archeologie in en rond Antwerpen, Antwerpse Vereniging voor Romeinse Archeologie. Jubileumboek 40 jaar AVRA, Wijnegem, 9-24.

SAS K. & THOEN H. (eds) 2002: Schone Schijn/Brillance et Prestige. Romeinse juweelkunst in West-Europa/La joaillerie romaine en Europe occidentale, Tentoonstellingscatalogus, Leuven.

SAS K. & VILVORDER F. 2002: Productietechnieken/Techniques de production. In: SAS K. & THOEN H. (eds), Schone Schijn/Brillance et Prestige. Romeinse juweelkunst in West-Europa/La joaillerie romaine en Europe occidentale, Tentoonstellingscatalogus, Leuven, 27-34.

SAVAYE-GUERRAZ H. & SAS K. 2002: De kleuren van het circus/Les couleurs du cirque. In: SAS K. & THOEN H. (eds), Schone Schijn/Brillance et Prestige. Romeinse juweelkunst in West-Europa/La joaillerie romaine en Europe occidentale, Tentoonstellingscatalogus, Leuven, 66-70. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 246 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

SCHALLMAYER E. 1987: Zur Chronologie in der römischen Archäologie, Archäologisches Korrespondenzblatt 17 (4), 483-497.

SCHAUERTE G. 1985: Terrakotten mütterlicher Gottheiten. Formen und Werkstätten rheinischer und gallischer Tonstatuetten der römischen Kaiserzeit, Beihefte der Bonner Jahrbücher 45, Köln.

SCHEERS S. 1977: Traité de numismatique celtique 2: La Gaule Belgique, Annales Littéraires de l'Université de Besançon 195, Paris.

SCHEERS S. 1996: Frappe et circulation monétaire sur le territoire de la future civitas Tungrorum, Revue Belge de Numismatique et de Sigillographie 142, 5-51.

SCHEID J. 1999: Aspects religieux de la municipalisation. Quelques réflexions générales. In: DONDIN-PAYRE M. & RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. (eds), Cités, municipes, colonies. Les processus de municipalisation en Gaule et en Germanie sous le Haut-Empire romain, Histoire Ancienne et Médiévale 53, Paris, 381-423.

SCHEID J. 2004: An introduction to Roman religion, Edinburgh.

SCHEID J. 2006: Les dévotions en Germanie inférieure: divinités, lieux de culte, fidèles. In: DONDIN-PAYRE M. & RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. (eds), Sanctuaires, pratiques cultuelles et territoires civiques dans l’Occident Romain, Bruxelles, 297-346.

SCHELTENS E. (red.) 1981: Asse waar de Romeinen thuis waren: Romeinse aanwezigheid te Asse, Tentoonstellingscatalogus, Asse.

SCHELTENS E. & DE SMEDT F. 1981: Recente opgravingen in de Gallo-Romeinse vicus van Asse. In: SCHELTENS E. (ed.), Asse waar de Romeinen thuis waren: Romeinse aanwezigheid te Asse, Tentoonstellingscatalogus, Asse, 45-54.

SCHELTJENS S. 2007: Het religieuze aspect van het castellum en de vicus te Rumst-Molenveld, Bachelorpaper VUBrussel, Brussel.

SCHELVIS J. & ERVYNCK A. 1993: Mijten (Acari) als ecologische indicatoren in de archeologie - Onderzoek op de Romeinse vindplaats Oudenburg (prov. West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen II, 175-189.

SCHILLINGER-HÄFELE U. 1977: Vierter Nachtrag zu CIL XIII und zweiter Nachtrag zu Fr. Vollmer, Inscriptiones Baivariae Romanae, Inschriften aus dem deutschen Anteil der germanischen Provinzen und des Treverergebietes sowie Rätiens und Noricums, Berichte der Römisch-Germanischen Kommission 53, 447-604.

SCHINKEL K. 1998: Unsettled settlement, occupation remains from the Bronze Age and the Iron Age at OssUssen. The 1976-1986 excavations, Analecta Praehistorica Leidensia 30, Leiden, 5-306.

SCHLUSMANS F. 1990: Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen. Provincie Limburg. Arrondissement Tongeren.

Kantons Riemst en Tongeren (14n1), Turnhout.

SCHMID D. 1993: Die römischen Mosaiken aus Augst und Kaiseraugst, Forschungen in Augst 17, Augst.

SCHMITT O. 1993: Anmerkungen zum Bataveraufstand, Bonner Jahrbücher 193, 141-160.

SCHÖNBERGER H. 1985: Die römischen Truppenlager der frühen und mittleren Kaiserzeit zwischen Nordsee und Inn, Berichte de Römisch-Germanischen Kommission 66, 321-497.

SCHÖRNER G. (ed.) 2005a: Romanisierung-Romanisation. Theoretische Modelle und praktische Fallbeispiele, BAR International Series 1427, Oxford.

SCHÖRNER G. 2005b: Imperialismus, Kolonialismus und Postkolonialismus in der Romanisierungsforshung. In: SCHÖRNER G. (ed.), Romanisierung-Romanisation. Theoretische Modelle und praktische Fallbeispiele, BAR International Series 1427, Oxford, 25-34.

SCHÖRNER G. 2005c: Das Zentrum-Peripherie-Modell in der Romanisierungsforshung. In: SCHÖRNER G. (ed.), Romanisierung-Romanisation. Theoretische Modelle und praktische Fallbeispiele, BAR International Series 1427, Oxford, 95-100.

SCHRYVERS A. & VAN IMPE L. (eds) 2001: Op het spoor van het verleden. Archeologie op de hogesnelheidslijn, Herent. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 247 van 275

SCHRYVERS A., VAN IMPE L., CLEEREN N., COSYNS P., ERVYNCK A. & VAN STRYDONCK M. 2001: De Gallo-Romeinse villa van Hoegaarden - Goudberg. In: SCHRYVERS A. & VAN IMPE L. (red.), Op het spoor van het verleden. Archeologie op de hogesnelheidslijn, Herent, 95-114.

SCHUERMAN E. 1994: Bijdrage tot de studie van de Gallo-Romeinse siderurgie in Vlaanderen, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

SCHUERMAN E. 1996: De Gallo-Romeinse ijzerindustrie: proces, archeologisch materiaal, ruimtelijke spreiding. In: LODEWIJCKX M. (ed.), Archaeological and historical aspects of West-European societies. Album amicorum André Van Doorselaer, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 8, Leuven, 183-192.

SCHUERMAN E. 1997: IJzersmederijen in het Gallo-Romeinse Velzeke, Handelingen van het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde 8, 189-198.

SCHUERMANS H. 1870: Soixante inscriptions romaines relatives aux anciens Tungres, Bulletin de la Société Scientifique et Littéraire du Limbourg 11, 5-44.

SCHUERMANS H. 1872: Soixante inscriptions romaines relatives aux anciens Tungres, Bulletin de la Société Scientifique et Littéraire du Limbourg 12, 5-12.

SCHUERMANS H. 1878: Soixante inscriptions romaines relatives aux anciens Tungres, Bulletin de la Société Scientifique et Littéraire du Limbourg 14, 95-107.

SCHUERMANS H. 1890: Epigraphie romaine de la Belgique, Bulletin des Commissions Royales d’Art et d'Archéologie 29, 227-306.

SCHURMANS M. 2000: Het keramisch materiaal uit de pre-Flavische vondstniveaus van de site aan de Elisabethwal te Tongeren, Licentiaatsverhandeling KUL, Leuven.

SEMEY J. & ROMMELAERE J. 1986: Merendree (Oost-Vlaanderen): Gallo-Romeinse bewoningssporen, Archeologie 1986 (1), 20-21.

SEMEY J. & ROMMELAERE J. 1987: Merendree (Nevele, O.-Vl.): bewoningssporen, Archeologie 1987 (2), 153.

SEVENANTS W. 1987: Een archeologische streekbeschrijving van de kaarten N.G.I. 23/3-4, 23/7-8 en 31/3-4: nota’s ten behoeve van een streekbeschrijving, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

SEVENANTS W. 1991: Rumst: In het spoor van haar verleden. Eerste resultaten van drie jaar archeologisch bodemonderzoek te Rumst-Molenveld, Tentoonstellingscatalogus, Mechelen.

SEVENANTS W. & COSYNS P. 2006: Roman Glass from Rumst. In: CREEMERS G., DEMARSIN B. & COSYNS P. (eds), Roman glass in Germania Inferior. Interregional comparisons and recent results. Proceedings of the international conference, held in the Gallo-Roman Museum in Tongeren (13 05 2005), Atuatuca 1, Tongeren, 106-112.

SEVENANTS W. & VAN HEESCH J. 1988: The Roman Coin Moulds of Rumst (Belgium), Acta Archaeologica Lovaniensia 26/27, 29-39.

SEVERIJNS P. 1988: Tongeren, Romeinse civitas in het Imperium Romanum. In: HELSEN J., MOERMANS W., SEVERIJNS P. & VANDEPLAS E. (red.), 2000 jaar Tongeren. 15 vóór Chr. tot 1985, Hasselt, 21-28.

SIER M. (ed.) 2003: Ellewoutsdijk in de Romeinse tijd, ADC-Rapport 200, Bunschoten.

SILLS J. 2003: Gaulish and Early British Gold Coinage, London.

SIMPSON C.-J. 1976: Belt-buccles and strap ends of the Late Roman Empire: a preliminary survey of several new groups, Britannia 7, 192-223.

SLOFSTRA J. 1983: An anthropological approach to the study of romanization processes. In: BRANDT R. & SLOFSTRA J. (eds), Roman and native in the Low Countries. Spheres of interaction, BAR International Series 184, Oxford, 71-104.

SLOFSTRA J. 1991: Changing settlement systems in the Meuse-Demer-Scheldt area during the Early-Roman period. In: ROYMANS N. & THEUWS F. (eds), Images of the Past. Studies on ancient societies in Northwestern Europe, Studies in Prae- en Protohistorie 7, Amsterdam, 131-200. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 248 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

SLOFSTRA J. 1995: The villa in the Roman West: space, decoration and ideology. In: METZLER J., MILLETT M., ROYMANS N. & SLOFSTRA J. (eds), Integration in the Early Roman West. The role of Culture and Ideology, Dossiers d’Archeologie du Musée National D’Histoire et D’Art 4, Luxembourg, 77-90.

SLOFSTRA J. 2002: Batavians and Romans on the Lower Rhine. The Romanisation of a frontier area, Archaeological Dialogues 9 (1), 16-38.

SLOFSTRA J. & BAZELMANS J. 1985: Een inheems-Romeinse nederzetting op de kerkakkers bij Hoogeloon. In: SLOFSTRA J., VAN REGTEREN ALTENA H.H. & THEUWS F. (eds), Het Kempenproject. Een regionaal-archeologisch onderzoeksprogramma in uitvoering, Bijdragen tot de Studie van het Brabants Heem 27, Waalre, 19-28.

SLOFSTRA J. & VAN DER SANDEN W. 1987: Rurale cultusplaatsen uit de Romeinse tijd in het Maas-DemerScheldegebied, Analecta Praehistorica Leidensia 20, Leiden, 125-168.

SLOFSTRA J., VAN REGTEREN ALTENA H.H. & THEUWS F. (eds) 1985: het Kempenproject. Een regionaal-archeologisch onderzoeksprogramma in uitvoering, Bijdragen tot de Studie van het Brabants Heem 27, Waalre.

SLOFSTRA J., VAN REGTEREN ALTENA H.H., ROYMANS N. & THEUWS F. (eds) 1982: Het Kempenproject. Een regionaalarcheologisch onderzoeksprogramma, Bijdragen tot de Studie van het Brabants Heem 22, Waalre.

SMEESTERS J. 1972: Fragment van een nieuwe inscriptie te Tongeren, Limburg 51 (4), 145-152.

SMEESTERS J. 1974: Tongeren - Atuatuca (Tungrorum). In: BOGAERS J.E. & RÜGER C.B. (eds), Der niedergermanische Limes, Kunst und Altertum am Rhein 50, Köln, 214-216.

SMEESTERS J. 1975: De Romeinse monumenten van Tongeren, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 20, Tongeren.

SMEESTERS J. 1976a: Tongeren: restauratiewerkzaamheden aan de 2de-eeuwse stadsmuur, Archeologie 1976 (1), 7-8.

SMEESTERS J. 1976b: Bibliografie over het Romeinse Tongeren, Limburg 55 (5), 250-253.

SMEESTERS J. 1977: Tongres, chef-lieu de cité belge. D'Ambiorix à Servais, Dossiers d'Archéologie 21, 72-79.

SMEESTERS J. 1978a: Tongeren: Romeinse stadsmuur, Archeologie 1978 (1), 16.

SMEESTERS J. 1978b: Epigrafisch nieuws uit Tongeren, Limburg 57 (5), 193-200.

SMEESTERS J., BAILLIEN H. & VANDERHOEVEN M. 1974: Atuatuca Tungrorum - Tongeren, Jablonci Nad Nisou.

SMEETS M. 2008: Het archeologisch vooronderzoek aan de Beukenbergweg te Tongeren, Tessenderlo.

SMITH C. & CRAIG O. 2001: Residue analysis of Roman Mithraic ceramics, and ceramic vessels associated with Roman funerary remains, from Tienen Belgium, unpublished report.

SMITS L. 2006: Leven en sterven langs de limes. Het fysisch-antropologisch onderzoek van vier grafveldpopulaties uit de noordelijke grenszone van Germania Inferior in de vroeg- en midden-Romeinse tijd, Proefschrift UVAmsterdam, Amsterdam.

S.N. 1965: Marke (W.-Vl.): Brandgraf, Archeologie 1965 (1), 19-20.

S.N. 1967/1974: Verslag Pro Cortoriaco, 7.

S.N. 1975/1976: Verslag Pro Cortoriaco, 5.

S.N. 1977/1980: Verslag Pro Cortoriaco, 3, 6 en 8.

S.N. 1991: Gallo-Romeinse vondsten in privé-bezit, Tentoonstellingscataloog, Tongeren.

S.N. 1997: Conservation and accessibility of Roman Europe. Three Roman temples. Colchester, Maastricht, Tongeren. A case study on reconstrcution of ancient monuments based on archaeological research. Proceedings from the first year 1997, Colchester/Maastricht/Tongeren.

S.N. 1999: Conservation and accessibility of Roman Europe. Final report 1999, Colchester/Maastricht/Tongeren. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 249 van 275

SPITAELS P. 1956a: De Gallo-Romeinse emailfibulae in België, Licentiaatsverhandeling RUGent, Gent.

SPITAELS P. 1956b: Les fibules émaillées gallo-romains en Belgique, Annalen van het XXXVIe Congres van de Federatie van Geschied- en Oudheidkundige Kringen van België/Annales du XXXVIe Congrès de la Fédération Archéologique et Historique de Belgique, Gent, 33-39.

SPITAELS P. 1969: Repertorium van de emailfibulae uit de Romeinse tijd in België, het Groot-Hertogdom Luxemburg en Nederland, Proefschrift RUGent, Gent.

SPREY W. 1953: Tacitus over de opstand der Bataven. Hist. V 12-37. 54-79. V 14-16, Dissertatie UUtrecht, Groningen.

STERN E.M. 2007: Ancient Glass in a Philological Context, Mnemosyne 60, 341-406.

STERN H. 1957: Recueil général des mosaiques de la Gaule I. Gaule belgique 1. Partie ouest, Xe Supplément à Gallia, Paris.

STERN H. 1960: Recueil général des mosaïques de la Gaule I. Province belgique 2. Partie Est, Xe Supplément à Gallia, Paris.

STERN H. 1963: Recueil général des mosaiques de la Gaule I. Gaule belgique 3. Partie sud, Xe Supplément à Gallia, Paris.

STOKES P.R.G. 2000: The butcher, the cook and the archaeologist. In: HUNTLEY J.P. & STALLIBRASS S. (eds), Taphonomy and interpretation, Symposia of the Association for Environmental Archaeology 14, Oxford, 65-70.

STRUCK M. (ed.) 1993: Römerzeitliche Gräber als Quellen zu Religion, Bevölkerungsstruktur und Sozialgeschichte.

Fachkonferenz vom 18-20 02 1991, Archäologische Schriften des Instituts für Vor- und Frühgeschichte der Johannes Gutenberg-Universität Mainz 3, Mainz.

STUART P. & BOGAERS J.E. 2001: Nehalennia: römische Steindenkmäler aus der Oosterschelde bei Colijnsplaat, Corpus Signorum Imperii Romani 2, Collection of the National Museum of Antiquities of Leiden 11, Germania Inferior 2, Leiden.

STUART P. & DE GROOTH M.E.T. (eds) 1987: Langs de weg. De Romeinse weg van Boulogne-sur-Mer naar Keulen.

Verkeersader voor industrie en handel, Heerlen/Maastricht.

SUSINI G. 1966: Il lapicida romano. Introduzione all’epigrafia latina, Bologna.

SWENNEN B. 2002: Bronzen en terracotta godenbeeldjes gevonden in de civitas Tungrorum, Licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

SWINKELS L. 1987: A gladiatorum munus depicted in a Roman villa at Maasbracht. In: In: BÖGLI H. & FUCHS M. (dir.), Pictores per provincias, Cahiers d’Archéologie Romande 43, Aventicum 5, Avenches, 191-195.

SWINKELS L. (ed.) 2004: De Bataven. Verhalen van een verdwenen volk, Amsterdam/Nijmegen.

SYMONDS R. P. & HAYNES I. 2007: Developing Methodology for Inter-Provincial Comparison of Pottery Assemblages. In: HINGLEY R. & WILLIS S. (eds), Roman Finds: Context and Theory. Proceedings of a Conference held at the University of Durham, Durham, 67-76.

TASSIGNON I. 1997: À propos du bracelet sabaziaque d’Oudenburg (Fl.-Occ). In: MOULIN J. & CAHEN-DELHAYE A. (eds), La parure dans nos régions. De la préhistoire au moyen âge. Actes du colloque de la F.A.W. 15 11 1997, Mariemont, Vie Archéologique 48, 101-103.

TAYLOR J. 2001: Rural Society in Roman Britain. In: JAMES S. & MILLET M. (eds), Britons and Romans: advancing an archaeological agenda, CBA Research Report 125, York, 46-59.

TAYLOR J. 2007: An atlas of Roman rural settlement in England, CBA Research Report 151, York.

TEITLER H. 1998: De opstand der "Batavieren", Verloren Verleden 1, Hilversum.

TEITLER H. 2004: Romeinen en Bataven: de literaire bronnen. In: SWINKELS L. (red.), De Bataven. Verhalen van een verdwenen volk, Amsterdam/Nijmegen, 20-37. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 250 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

TENCY H. 2000: Archeobotanisch onderzoek van de Gallo-Romeinse sites Zele-Kamershoek en WaasmunsterPontrave, Licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

TENCY H. 2001: Archeobotanisch onderzoek van de Gallo-Romeinse sites Zele-Kamershoek en WaasmunsterPontrave, VOBOV-Info 53, 13-29.

TERMOTE J. 1989: Opgravingen op het Sint-Maartensplein te Wervik, Jaarboek Stedelijke Oudheidkundige Commissie Wervik 1989, 143-147.

TERMOTE J. 1991: Het stadsarcheologisch onderzoek in Wervik in 1991, Jaarboek Stedelijke Oudheidkundige Commissie Wervik 1991, 155-167.

TERMOTE J. 1992a: Kooigem (stad Kortrijk). IJzertijdsporen, vroeg-Romeinse legerplaats en Gallo-Romeinse nederzetting, Westvlaamse Archaeologica 8 (3), 67-70.

TERMOTE J. (red.) 1992b: De opgravingsactiviteiten van de Vereniging voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in West-Vlaanderen over de werkjaren 1990, 1991 en 1992, Westvlaamse Archaeologica 8 (3), 65-80.

TERMOTE J. 1992c: Wervik, Oosthove. Onderzoek van het terrein van de motte van Oosthove, Westvlaamse Archaeologica 8 (3), 80.

TERMOTE J. 1995: Onderzoek van de vicus Wervik (W.-Vl.). In: THOEN H. & VERMEULEN F. (red.), Romeinendag Journée d’Archéologie Romaine 15 03 1995, Gent, 8-9.

TERMOTE J. & WOUTERS L. 1992: Een Romeinse smeedtang uit Wervik, Westvlaamse Archaeologica 8 (1), 83-85.

TERMOTE S. 1982: Overzicht van de stempels op terra-sigillata te Wervik, Jaarboek Stedelijke Oudheidkundige Commissie Wervik 1, 71-75.

THIRION M. 1965: Elewijt: monnaie romaine, Archeologie 1965 (1), 13.

THIRION M. 1967: Les trésors monétaires gaulois et romains trouvés en Belgique, Cercle d'Études Numismatiques, Travaux 3, Bruxelles.

THIRION M. 1974a: Le trésor de Zottegem - Velzeke II: argent jusqu’à Postume, Bulletin du Cercle des Etudes Numismatiques 11 (1), 12-15.

THIRION M. 1974b: Le trésor de Zottegem - Velzeke III: bronzes jusqu’à Hadrien, Bulletin du Cercle des Etudes Numismatiques 11 (2), 70.

THOEN H. 1964: Het Land van Waas in de Romeinse tijd, Licentiaatsverhandeling RUGent, Gent.

THOEN H. 1965a: Tienen: Terra sigillata uit privé-verzameling, Archeologie 1965 (2), 58-60.

THOEN H. 1965b: Waasmunster, Archeologie 1965 (1), 19.

THOEN H. 1965c: Waasmunster-Pontrave, Archeologie 1965 (2), 70.

THOEN H. 1965d: Belsele-Steenwerk, Archeologie 1965 (2), 58.

THOEN H. 1966a: Bewoning en bodemgesteldheid in het Land van Waas in de Romeinse tijd, Helinium 6 (2), 97116.

THOEN H. 1966b: Albucius en Venicarus te Tielrode, Annalen van de Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 69, 57-60.

THOEN H. 1966c: Daknam: ijzergieterij?, Archeologie 1966 (2), 71.

THOEN H. 1967a: De Gallo-Romeinse nederzetting van Waasmunster-Pontrave, Oudheidkundige Repertoria.

Reeks B: Archeologische Repertoria der Privé-Verzamelingen in België 3, Brussel.

THOEN H. 1967b: Belsele (O.-Vl.): Romeinse bewoningssporen, Archeologie 1967 (2), 64-65.

Thoen H. 1968a: Waasmunster-Pontrave (O.-Vl.): Romeinse waterputten, Archeologie 1968 (2), 89.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 251 van 275

THOEN H. 1968b: Huise (O.-Vl.): nederzetting, Archeologie 1968 (2), 75.

THOEN H. 1968c: De terra sigillata van Grobbendonk, Noordgouw 3, 60-107.

THOEN H. 1968d: Velzeke (O.-Vl.): italische terra sigillata, Archeologie 1968 (2), 75.

THOEN H. 1969: Harelbeke-Stasegem, Archeologie 1969 (1), 16-17.

THOEN H. 1970a: De terra sigillata van Harelbeke. Harelbeke-Stasegem, waterput 5, De Leiegouw 12 (1), 26-28.

THOEN H. 1970b: Enkele opmerkingen betreffende de Gallo-Romeinse waterputten 3 en 4 van WaasmunsterPontrave, Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 73, 121-123.

THOEN H. 1974a: Aartrijke (W.-Vl.): Romeins wegennet, Archeologie 1974 (1), 21.

THOEN H. 1974b: Oudenburg (W.-Vl.): Romeins, Archeologie 1974 (1), 22.

THOEN H. 1974c: Waasmunster (O.-Vl.): Romeinse nederzetting en begraafplaats, Archeologie 1974 (2), 83-84.

THOEN H. 1975a: Iron Age & Roman Salt-Making Sites on the Belgian Coast. In: DE BRISAY K.W. & EVANS A. (eds), Salt. The study of an ancient industry. Report on the salt weekend held at the University of Essex 20-22 09 1974, Colchester, 56-60.

THOEN H. 1975b: Leffinge (W.-Vl.): Romeins zoutwinningscentrum, Archeologie 1975 (2), 76.

THOEN H. 1976a: Terra sigillata, Archeologie 1976 (1), 42.

THOEN H. 1976b: Waasmunster (O.-Vl.): Romeinse nederzetting, Archeologie 1976 (2), 81.

THOEN H. 1976c: Wenduine (W.-Vl.): Romeinse nederzetting, Archeologie 1976 (2), 83.

THOEN H. 1977a: Wenduine (W.-Vl.): terra sigillata, Archeologie 1977 (2), 100.

THOEN H. 1977b: Artisanat et industrie, Les Dossiers de l’Archéologie 21, Paris, 45-55.

THOEN H. 1977c: Leffinge (W.-Vl.): Romeins zoutwinningscentrum, Archeologie 1977 (2), 98-100.

THOEN H. 1978a: De Belgische Kustvlakte in de Romeinse tijd. Bijdrage tot de studie van de landelijke bewoningsgeschiedenis, Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone kunsten van België. Klasse der Letteren 40 (88), Brussel.

THOEN H. 1978b: Leffinge (W.-Vl.): Romeins zoutwinningscentrum, Archeologie 1978 (2), 83.

THOEN H. 1981: The third century Roman occupation in Belgium: the evidence of the coastal plain. In: KING A. & HENIG M. (eds), The Roman West in the third century, BAR International Series 109, Oxford, 245-257.

THOEN H. 1985: Handelsbetrekkingen in de Romeinse tijd in onze gewesten, VOBOV-Info 18/19, 45-49.

THOEN H. 1986: L'activité des sauniers dans la plaine maritime flamande de l'âge du fer à l'époque romaine. Le sel des Morins et Ménapiens. In: LOTTIN A., HOCQUET J.C. & LEBECQ S. (eds), Les Hommes et la Mer dans l'Europe du Nord-Ouest de l'Antiquité à nos jours. Actes du colloque de Boulogne-sur-Mer. 06 1984, Revue du Nord Archéologie de la Picardie et du nord de la France. Numéro spécial hors série 1, Lille, 23-46.

THOEN H. (red.) 1987a: De Romeinen langs de Vlaamse kust, Tentoonstellingscatalogus, Brussel.

THOEN H. 1987b: Situering in tijd en ruimte. In: THOEN H. (red.), De Romeinen langs de Vlaamse kust, Tentoonstellingscatalogus, Brussel, 58.

THOEN H. 1988: De vroegste bewoning: de Gallo-Romeinse aanwezigheid te Bredene (1e-3e eeuw na Chr.). In: DEPLANCKE R., DESOPPER G., EEREBOUT R., GEVAERT B., GEVAERT F., GEVAERT P., GEVAERT W., ROTSAERT D., ROTSAERT F., THOEN H., VANDE CASTEELE L. & VERBANCK R. (eds), Bredeniana - Jubileumboek 900 jaar Bredene, Bredene, 13-17.

THOEN H. 1991a: Römische Militäranlagen im westbelgischen Raum. Ein Status Quaestionis. In: TRIER B. (ed.), Die römische Okkupation nördlich der Alpen zur Zeit des Augustus. Kolloquium Bergkammen 1989. Vorträge, Bodenaltertümer Westfalens 26, Münster, 49-59. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 252 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

THOEN H. 1991b: Le camp romain de Maldegem (Flandre orientale, Belgique) et les invasions des Chauques en 172-174 de notre ère. In: THOEN H., BOURGEOIS J., VERMEULEN F., CROMBÉ PH. & VERLAECKT K. (eds), Studia Archaeologica. Liber Amicorum Jacques Nenquin, Studia Archaeologica, Gent, 185-200.

THOEN H. 1992: La céramique belge dans l’ouest de la Belgique, SFECAG. Actes du Congrès de Tournai, Marseille, 29-32.

THOEN H. 1993: Romeinen in de Vier Ambachten. In: DE KRAKER A.J.M., VAN ROYEN H. & DE SMET M.E.E. (red.), Over den Vier Ambachten. 750 jaar Keure - 500 jaar Graaf Jansdijk, 133-136.

THOEN H. 1999a: De Romeinse castella te Aardenburg en Maldegem (lezing gehouden in Aardenburg op 10 juli 1999 ter ere van ir. Jan Trimpe Burger, oud-Provinciaal-Archeoloog van Zeeland), ongepubliceerde tekst.

THOEN H. 1999b: De Romeinen in onze gewesten: een confrontatie van de historische en de archeologische gegevens. In: ART J. (ed.), Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente? Deel 4: archeologie, Gent, 277-348.

THOEN H. 2007: De Romeinse strandvondsten. In: GEVAERT G. (red.), De archeologische site ‘Raversijde-strand’, Academische zitting over maritieme archeologie Raversijde, 06 11 2007, Brussel, 11-14.

THOEN H. & DE VOS R. 1980: Gallo-Romeinse brandrestengraven te Astene (gem. Deinze), Bijdragen tot de Geschiedenis der Stad Deinze en van het Land aan Leie en Schelde 47, 151-168.

THOEN H. & HANUT F. 2001a: La fosse E de Destelbergen (Flandre Orientale/Belgique): un ensemble caractéristique du faciès céramique du Nord-Ouest de la Gaule Belgique au début du IIe siècle ap. J.-C., Revue du Nord - Archéologie de la Picardie et du Nord de la France 83 (343), 131-174.

THOEN H. & HANUT F. 2001b: Un lot de céramiques modelées dans une fosse-dépotoir d'époque trajane à Destelbergen (B., Flandre Orientale). In: LODEWIJCKX M. (ed.), Belgian archaeology in a European setting I and II. Album amicorum Joseph Remi Mertens, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 12/13, Leuven, 185196.

THOEN H. & HOLLEVOET Y. 2001: A network of creeks and Roman land division in the coastal plain. In: VERMEULEN F. & ANTROP M. (eds), Ancient Lines in the Landscape. A Geo-Archaeological Study of Protohistoric and Roman Roads and Field Systems in Northwestern Gaul, Bulletin van de Antiek Beschaving. Annual Papers on Classical Archaeology. Supplement 7, Leuven, 149-150.

THOEN H. & LANGOHR R. 1996: Het Romeins kamp van Maldegem-Vake. Strategisch bolwerk in een militair conflict met de Germanen ca. 172-174 n.Chr. In: VAN ROEYEN J.-P. (ed.), Uit Vlaamse bodem. 10 archeologische verhalen, Sint-Niklaas, 54-66.

THOEN H. & NOUWEN R. 1997: De productie van Gallo-Romeins aardewerk bij de Tungri, de Nervii en de Menapii.

In: DE MEULEMEESTER J.-L. (red.), Uit aarde en vuur: keramiek in Vlaanderen, Kunsttijdschrift Vlaanderen 46 (266), 143-148.

THOEN H. & PIETERS M. 1988: Een Gallo-Romeins brandrestengraf te Lokeren, De Souvereinen 19 (3), 65-70.

THOEN H. & RYCKAERT M. 1988: Een te verifiëren hypothese: het “Romeinse castellum” van Brugge. In: DE WITTE H. (red.), Brugge onder-zocht. Tien jaar stadsarcheologisch onderzoek 1977-1987, Archeo-Brugge 1, 64-70.

THOEN H. & SAS K. 1993: Voorlopig verslag van de opgravingen te Aalter - Loveld 1992. Interimrapport eerste opgravingscampagne, Ongepubliceerd rapport UGent, Gent.

THOEN H. & VAN DOORSELAER A. 1980: Het Gallo-Romeins grafveld van Emelgem (gemeente Izegem, WestVlaanderen), Westvlaamse Archaeologica Monografieën 1, Kortrijk.

THOEN H. & VANHOUTTE S. 2004: De Romeinse wegen in het Vlaamse kustgebied. Leiden alle wegen naar Oudenburg? In: MEULEMEESTER J.L. (red.), Alle wegen leiden naar… Romeinse wegen in Vlaanderen, Kunsttijdschrift Vlaanderen 53 (301), 178-184.

THOEN H. & VERBEEK H. 2005: Terra sigillata from the vicus at Kontich (prov. Antwerp, Belgium), Rei Cretariae Romanae Favtorvm Acta 39, 67-70.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 253 van 275

THOEN H. & VERBRUGGEN C. 1986: De fysische kenmerken van de archeologische nederzetting wan WaasmunsterEeckhout, Bijdragen van de Archeologische Dienst Waasland 1, 185-198.

THOMAS R. 1993: Römische Wandmalerei in Köln, Kölner Forschungen 6, Köln.

THOMAS R. 2004: Römische Wohnhäuser und ihre Wandmalereien an der Breite Strasse in Köln, Kölner Jahrbuch zu Uhr- und Frühgeschichte 37, 569-698.

TICHELMAN G. (red.) 2005: Het villacomplex Kerkrade-Holzkuil, ADC-Rapport 155, Amersfoort.

TOMBER R. & DORE J. 1998: The national Roman fabric reference collection. A handbook, Museum of London Archaeology Service Monograph 2, London.

TOYNBEE J.C.M. 1971: Burial in the Roman world, Baltimore/London.

TRIER B. 1969: Das Haus im Nordwesten der Germania Libera, Veröfentlichungen der Altertumskommision im Provinzialinstitut für Westfälische Ländes- und Volkskunde 4, 33-35.

TRIMPE BURGER J.A. 1973: The Islands of Zeeland and South Holland in Roman Times, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 23, 135-148.

TRIMPE BURGER J.A. 1992: Opgravingen en vondsten. Romeins Aardenburg, Aardenburg.

TROWBRIDGE M.L. 1930: Philological studies in ancient glass, University of Illinois Studies in Language and Literature 13, 3-4.

TRUNK M. 1991: Römische Tempel in den Rhein- und westlichen Donauprovinzen. Ein Beitrag zur architekturgeschichtlichen Einordnung römischer Sakralbauten in Augst, Forschungen in Augst 14, Augst, 217218.

TULLEKEN M.J. 1979: Juwelen in Oost-Vlaanderen, Toerisme in Oost-Vlaanderen 28 (3), 57-72.

UCKO P.J. 1969: Ethnography and archaeological interpretations of funerary remains, World Archaeology 1 (1), 262-280.

UHLEMANN H.R. 1964: Schwerter und Dolche. Ess- und Schneidegerät der bronzezeitlichen Kulturen, Solingen.

ULRICH R.B. 2007: Roman Woodworking, Yale.

URBAN R. 1999: Gallia rebellis. Erhebungen in Gallien im Spiegel antiker Zugnisse, Stuttgart.

USHER S. 1969: The Historians of Greece and Rome, Bristol.

VAN BEEK B. 1983: Salinatores and sigillata: the coastal areas of North Holland and Flanders and their economic differences in the 1st century AD, Helinium 23 (1), 3-12.

VAN BERKUM A. 1986: Op zoek naar de meest geschikte residentie. Geruisloze verhuizingen van de Episcopi Tungrorum. Een poging tot reconstructie. In: DE DIJN C.G. (red.), Sint-Servatius, bisschop van TongerenMaastricht. Het vroege Christendom in het Maasland. Handelingen van het colloquium te Alden Biezen, Tongeren en Maastricht, Kunst en Oudheden in Limburg 28, Borgloon-Rijkel, 147-162.

VAN BOEKEL G.M.E.C. 1987: Roman Terracotta Figurines and Masks from the Netherlands, Groningen.

VAN BOEKEL G.M.E.C. 1989a: Terracottabeeldjes van de Scheveningseweg, Romeinse vondsten uit s’Gravenhage II, Gemeente s’Gravenhage, Afdeling Verkeer en Vervoer, Openbare Werken en Monumentenzorg, Sectie Archeologie, Reeks 3, 's Gravenhage.

VAN BOEKEL G.M.E.C. 1989b: Roman terracotta horse figurines as a source for the reconstruction of harnessing.

In: VAN DRIEL-MURRAY C. (red.), Roman Military Equipment: the Sources of Evidence. Proceedings of the Fifth Roman Military Equipment Conference, BAR International Series 476, Oxford, 75-121.

VAN BOEKEL G.M.E.C. 1990: Romeinse terracottabeeldjes uit Valkenburg (Z.H.). In: BULT E.J. & HALLEWAS D.P. (red.), Graven bij Valkenburg III. Het archeologische onderzoek in 1987 en 1988, Delft, 101-116.

VAN BOEKEL G.M.E.C. 1996: Romeinse terracotta’s, Museumstukken 6, Nijmegen. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 254 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

VANBRABANT K. & GODERIS J. 1997: Noodonderzoek van een Romeinse dakpanoven te Roeselare. In: THOEN H., VERMEULEN F., DE BOE G. & LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 27 03 1997, Gent, 20-24.

VANCAUWENBERGHE R. & ROGGE M. 1988: Archeologie in de ruilverkaveling Balegem, Ongepubliceerd rapport, Brussel.

VAN DAELE B. 2004: Romeins aardewerk op het Kloosterveld in Oplinter (Tienen). In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 24 04 2004, Namur, 73-76.

VANDEGEHUCHTE C. 1999: Tongeren: Agnetenklooster. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1997, Limburg - Het Oude Land van Loon 78 (3), 209-213.

VANDEGEHUCHTE C. 2002: Tongeren: Agnetenklooster. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1998, Limburg - Het Oude Land van Loon 81 (3), 243-245.

VAN DE KONIJNENBURG R. 1987: Een baksteenoven te Tongeren, Archaeologia Belgica, Nieuwe Reeks III, Brussel, 277-280.

VAN DE KONIJNENBURG R., VANDERHOEVEN A. & DE BOE G. 1987: Tongeren, site gerechtshof: een steenbakkersoven (Limb.), Archaeologia Mediaevalis 10, 63-64.

VAN DE MERGEL F. 1973: Een Romeinse villa in Brakel, Triverius 3, 8-9.

VAN DEN BERG F. 2001: Productie, circulatie en depositie van AVAVCIA-munten in België en de Nederrijnse regio, MA-thesis VUAmsterdam, Amsterdam.

VANDEN BERGHE L. 1996: Some Roman military equipment of the first three centuries AD in Belgian museums, Journal of Roman Military Equipment Studies 7, 59-93.

VANDENBERGHE S. 1971: Bij de ontdekking van de 12e Gallo-Romeinse waterput te Elewijt (Brabant), Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen 75, 37-48.

VANDENBERGHE S. 1981: Heropgraving van de eerste Gallo-Romeinse waterput te Muizen (Brab.), Archeologie 1981 (1), 28-29.

VANDENBERGHE S. 1990: Elewijt (Bt): dupondius van Trajanus, Archeologie 1990, 63.

VAN DEN BOSCH J. 2004: Archeometallurgische studie van metaalslakken uit de Romeinse periode, opgegraven in Vlaanderen, Licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

VAN DEN BROEKE P. 1996: Southern sea salt in the Low Countries. A reconnaissance into the land of the Morini.

In: LODEWIJCKX M. (ed.), Archaeological and historical aspects of West-European societies. Album amicorum André Van Doorselaer, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 8, Leuven, 193-206.

VAN DEN BROEKE P.W. 2007: Zoutwinning langs de Noordzee: de pre-middeleeuwse sporen. In: DE KRAKER A.M.J. & BORGER G.J. (eds), Veen - Vis - Zout. Landschappelijke dynamiek in de zuidwestelijke delta van de Lage Landen, Geoarchaeological and Bioarchaeological Studies Amsterdam 8, 65-80.

VANDENBRUAENE M. 2008: De analyse van crematieresten. In: DE CLERCQ W., DEMETER S., GUILLAUME A., MASSART C., PARIDAENS N. & VAN BELLINGEN S. (red.), Journée d'Archéologie Romaine - Romeinendag 19 04 2008, Brussel, 113114.

VANDENHOUTE J. & THOEN H. 1976: Gent (O.-Vl.): Romeins potje, Archeologie 1976 (2), 80.

VAN DEN HOVE P. 2006a: Tongeren: O.L.V.-basiliek. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 2001, Limburg - Het Oude Land van Loon 85 (1), 50-57.

VAN DEN HOVE P. 2006b: Tongeren: Sint-Jan-De-Doperkerk. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 2002, Limburg - Het Oude Land van Loon 85 (2), 173-178.

VAN DEN HOVE P., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2002: Het archeologisch onderzoek in de O.L.V.-basiliek van Tongeren. Fase 1: 1999-2001, Monumenten en Landschappen 21 (4), 12-37.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 255 van 275

VAN DEN HOVE P., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2003: De Romeinse bewoningssporen onder de Onze-LieveVrouwebasiliek van Tongeren. In: LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 28 03 2003, Leuven, 73-74.

VAN DEN HURK L.J.A.M. 1973: The tumuli from the Roman period of Esch, province of North Brabant 1, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 23, 189-236.

VAN DEN HURK L.J.A.M. 1975: The tumuli from the Roman period of Esch, province of North Brabant 2, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 25, 69-92.

VAN DEN HURK L.J.A.M. 1977: The tumuli from the Roman period of Esch, province of North Brabant 3, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 27, 91-138.

VAN DEN HURK L.J.A.M. 1980: The tumuli from the Roman period of Esch, province of North Brabant 4, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 30, 367-392.

VAN DEN HURK L.J.A.M. 1984: The tumuli from the Roman period of Esch, province of North Brabant 5, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 34, 9-38.

VAN DEN VONDER I. 2008: Een Gallo-Romeinse villa met grafveld te Merchtem - Dooren (Vlaams-Brabant). In: DE CLERCQ W., DEMETER S., GUILLAUME A., MASSART C., PARIDAENS N. & VAN BELLINGEN S. (red.), Journée d'Archéologie Romaine - Romeinendag 19 04 2008, Brussel, 115-119.

VAN DEN VONDER I. & VAN DE VELDE E. 2007: De Gallo-Romeinse villa van Merchtem - Dooren (voorlopige resultaten). In: DEGRYSE H. (red.), Archeologie 2007: Recent archeologisch onderzoek in Vlaams-Brabant, Leuven, 16-17.

VANDERHOEVEN A. 1980: De Gallo-Romeinse wrijfschaalstempels in België. Inventaris, verspreiding en datering, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

VANDERHOEVEN A. 1988: Archéologie urbaine à Tongres. In: Actes du XLIXe congrès de la Fédération des Cercles d’Archéologie et d’Histoire de Belgique et 3e Congrès de l’Association des Cercles Francophones d’Histoire et d’Archéologie de Belgique, Namur, 44-45.

VANDERHOEVEN A. 1996: The earliest urbanisation in Northern Gaul: some implications of recent research in Tongres. In: ROYMANS N. (ed.), From the sword tot the plough. Three studies on the earliest romanisation of Northern Gaul, Amsterdam Archaeological Studies 1, Amsterdam, 189-260.

VANDERHOEVEN A. 1997: Tongres, notre capitale durant cinq siècles. In: LENSEN J.-P. (red.), Richesses archéologiques de la Basse-Meuse liégeoise. Catalogue d’exposition, Visé, 174-179.

VANDERHOEVEN A. 2001: Das vorflavische Tongeren: die früheste Entwicklung der Stadt anhand von Funden und Befunden. In: PRECHT G. (ed.), Genese, Struktur und Entwicklung römischer Städte im 1. Jahrhundert n.Chr. in Nieder- und Obergermanien, Xantener Berichte 9, Mainz, 157-176.

VANDERHOEVEN A. 2002a: Tongres. In: GAUTHIER N., DE LA HAY R., HELLENKEMPER H., PANHUYSEN T., RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. & VANDERHOEVEN A. (eds), Topographie chrétienne des cités de la Gaule XII. Province ecclésiastique de Cologne (Germania Secunda), Paris, 75-89.

VANDERHOEVEN A. 2002b: Aspekte der frühesten Romanisierung Tongerens und des zentralen Teiles der Civitas Tungrorum. In: GRÜNEWALD TH. & SEIBEL S. (eds), Kontinuität und Diskontinuität. Germania Inferior am Beginn und am Ende der römischen Herrschaft, Ergänzungsbände zum Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 35, Berlin/New York, 119-144.

VANDERHOEVEN A. 2003: Tongres/Atuatuca. In: FERDIÈRE A. (red.), Capitales éphémères en Gaule romaine, L’Archéologue 66, 19-20.

VANDERHOEVEN A. 2004a: Tongres - Atuatuca Tungrorum. In: BAYARD D. & MAHÉO N. (red.), La marque de Rome.

Samarobriva et les villes du nord de la Gaule. Catalogue d’exposition, Amiens, 59-62.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 256 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

VANDERHOEVEN A. 2004b: Tongres/Atuatuca (Belgique). In: FERDIÈRE A. (red.), Capitales éphémères. Des capitales de cités perdent leur statut dans l’antiquité tardive. Actes du colloque organisé par le Laboratoire Archéologie et Territoires (UMR CITERNES). Tours, 06-08 03 2003, 25e Supplément à la Revue Archéologique du Centre de la France, Tours, 481-485.

VANDERHOEVEN A. 2005: Een bijgebouw van de Romeinse villa van Neerharen-Rekem herbekeken. In: MAENEN J., DRIESSEN R. & INDEKEU B. (eds), Tesi samanunga vvas unde scona. Liber amicorum Theo Coun, Limburg - Het Oude Land van Loon. Extranummer 4, Hasselt, 31-45.

VANDERHOEVEN A. 2006: Veldwezelt. Vues socio-économiques nouvelles sur les campagnes. Archéologie et sciences d’origine. In: BRULET R. (ed.), La Belgique romaine, Dossiers Archéologie et Sciences des Origines 315, 60-61.

VANDERHOEVEN A. 2007: Tongres au Haut-Empire romains. In: HANOUNE R. (ed.), Les villes romaines du Nord de la Gaule. Vingt ans de recherches nouvelles. Actes du XXVe colloque international de HALMA-IPEL UMR CNRS 8164, Revue du Nord - Archéologie de la Picardie et du nord de la France. Hors Série. Collection Art et Archéologie 10, Villeneuve d’Ascq, 309-336.

VANDERHOEVEN A. 2008: Tongeren en het Romeinse leger. In: MEULEMEESTER J.L. & NOUWEN R. (red.), Pax Romana.

De Romeinse vrede in de Lage Landen, Kunsttijdschrift Vlaanderen 57 (320), 77.

VANDERHOEVEN A. & ERVYNCK A. 2007: Not in my back yard? The industry of secondary animal products within the Roman civitas capital of Tongeren, Belgium. In: HINGLEY R. & WILLIS S. (eds), Roman finds. Context and theory.

Proceedings of a conference held at the university of Durham, Oxford, 156-175.

VANDERHOEVEN A., MARTENS M. & VYNCKIER G. 2001: Romanization in the central part of the civitas Tungrorum. In: ALTEKAMP S. & SCHÄFER A. (eds), The impact of Rome on settlement in the Northwestern and Danube provinces, BAR International Series 921, Oxford, 57-90.

VANDERHOEVEN A., NOUWEN R. & VYNCKIER G. 1992: Tongeren. In: WILLEMS W.J.H. (ed.), Speurwerk. Archeologische monumentenzorg in de Euregio Maas-Rijn, Kunst und Altertum am Rhein 136, Mainz, 387-402.

VANDERHOEVEN A., RAEPSAET-CHARLIER M.-TH., VAN DEN HOVE P. & VYNCKIER G. 2002a: Tongres. In: GAUTHIER N., DE LA HAY R., HELLENKEMPER H., PANHUYSEN T., RAEPSAET-CHARLIER M.-TH. & VANDERHOEVEN A. (red.), Topographie chrétienne des cités de la Gaule XII. Province ecclésiastique de Cologne (Germania Secunda), Paris, 75-89.

VANDERHOEVEN A., VAN DE KONIJNENBURG R. & DE BOE G. 1987a: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Kielenstraat te Tongeren, Archaeologia Belgica, Nieuwe Reeks III, 127-138.

VANDERHOEVEN A. & VANDERHOEVEN M. 2004: Confrontation in archaeology: aspects of Roman military presence in Tongeren. In: VERMEULEN F., SAS K. & DHAEZE W. (eds), Archaeology in confrontation. Aspects of Roman military presence in the Northwest. Studies in honour of prof. dr. em. Hugo Thoen, Archaeological Reports Ghent University 2, Gent, 143-154.

VANDERHOEVEN A., VAN RECHEM H. & VYNCKIER G. 2003: Een noodopgraving aan de Sint-Truidersteenweg te Tongeren. In: LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 28 03 2003, Leuven, 75-76.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1991a: Het project “Stadsonderzoek” te Tongeren. De oudste (?) bewoning, Archeologie in Limburg 47, 1-7.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1991b: Het project “Archeologisch stadsonderzoek Tongeren”. Doelstellingen en eerste resultaten. In: CREEMERS G., NOUWEN R., VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. (eds), Gallo-Romeinse vondsten in privé-bezit, tentoonstellingscatalogus, Tongeren, 13-19.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1992a: Stratigraphie du 1er siècle à Tongres et céramique belge, SFECAG. Actes du congrès de Tournai, Marseille, 59-69.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1992b: Romeins Tongeren, hoofdstad in de Lage Landen, Natuur en Techniek 60, 126-139.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1992c: Opgraving aan de Kielenstraat te Tongeren, Museumfax 1992 (2), 1-2.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 257 van 275

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1995a: Archeologische kroniek van Tongeren: de opgravingen aan het Vrijthof, Tongerse Annalen 9 (4), 59-61.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1995b: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Hasseltsestraat te Tongeren (prov. Limburg). Eindverslag 1994, Archeologie in Vlaanderen IV, 75-83.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1996a: Een noodopgraving in de Romeinse vicus van Tienen. In: THOEN H. & VERMEULEN F. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 13 03 1996, Gent, 20-21.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1996b: De vroegste urbanisatie in Noord Gallië: mogelijke implicaties van recent onderzoek te Tongeren. In: THOEN H. & VERMEULEN F. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 13 03 1996, Gent, 7.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1996c: De archeologie van de Romeinse stad Tongeren. In: DE BOE G. (red.), Archeologie in Vlaanderen, Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen 1996 (3), 17-20.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1997: Een noodopgraving in de vicus van Tienen. In: THOEN H., VERMEULEN F., DE BOE G. & LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 27 03 1997, Gent, 12-13.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1998a: Het archeologisch noodonderzoek van Romeins Tongeren in 1997. In: LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 01 04 1998, Brussel, 6-7.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1998b: Tongeren: 11de-Novemberwal. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologisch kroniek van Limburg 1996, Limburg - het Oude Land van Loon 77 (1), 44-45.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1998c: Tongeren: O.L.V.-basiliek. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1996, Limburg - Het Oude Land van Loon 77 (1), 45-48.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1998d: Tongeren: Kielenstraat. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1996, Limburg - Het Oude Land van Loon 77 (1), 48-51.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1999a: Tongeren: Elisabethwal. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1997, Limburg - Het Oude Land van Loon 78 (3), 213-216.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1999b: Tongeren: Kielenstraat. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1997, Limburg - Het Oude Land van Loon 78 (3), 216-219.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 1999c: Tongeren: O.L.V.-basiliek. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1997, Limburg - Het Oude Land van Loon 78 (3), 219-221.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2002: Tongeren: Romeinse Kassei. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1998, Limburg - Het Oude Land van Loon 81 (3), 245-250.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2003a: Een rijk laat-Romeins graf aan de Darenbergstraat te Tongeren. In: LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 28 03 2003, Leuven, 77.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2003b: De Romeinse bewoningssporen van de noodopgraving aan het Agnetenklooster te Tongeren. In: LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 28 03 2003, Leuven, 79-80.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2006a: Een noodopgraving aan de Mombersstraat te Tongeren. In: BOSMAN A., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 06 05 2006, Gent, 7-9.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2006b: Een noodopgraving aan de Driekruisenstraat te Tongeren. In: BOSMAN A., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 06 05 2006, Gent, 11-13.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2006c: De Romeinse sporen van een bijkomend noodonderzoek aan het Agnetenklooster te Tongeren. In: BOSMAN A., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 06 05 2006, Gent, 15-16.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2006d: Noodopgraving aan de Mombersstraat in Tongeren. In: CALLEBAUT D. (red.), Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. Een nieuw perspectief voor erfgoedonderzoek, Brussel, 33.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 258 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2006e: Noodopgraving aan het Agnetenklooster in Tongeren: een sleuf met veel inhoud. In: CALLEBAUT D. (red.), Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. Een nieuw perspectief voor erfgoedonderzoek, Brussel, 34.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2006f: De Driekruisenstraat in Tongeren: resten van de eerste stenen omwalling.

In: CALLEBAUT D. (red.), Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. Een nieuw perspectief voor erfgoedonderzoek, Brussel, 35.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2006g: De Vermeulenstraat in Tongeren: een internationale opgraving. In: CALLEBAUT D. (red.), Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. Een nieuw perspectief voor erfgoedonderzoek, Brussel, 36.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2006h: Limburg: de Hondsstraat in Tongeren. De uitwerking van een noodopgraving. In: CALLEBAUT D. (red.), Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. Een nieuw perspectief voor erfgoedonderzoek, Brussel, 106-107.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2006i: Tongres. Chef-lieu de municipe. In: BRULET R. (red.), La Belgique romaine, Dossiers Archéologie et Sciences des Origines 315, 16-21.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2006j: Tongeren: Agnetenklooster. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 2002, Limburg - Het Oude Land van Loon 85 (2), 166-170.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2006k: Tongeren, Darenbergstraat: een laat-Romeins graf. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 2002, Limburg - Het Oude Land van Loon 85 (2), 170-173.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2008a: Een noodopgraving aan de Vermeulenstraat te Tongeren - 1. In: DE CLERCQ W., DEMETER S., GUILLAUME A., MASSART C., PARIDAENS N. & VAN BELLINGEN S. (red.), Journée d'Archéologie Romaine - Romeinendag 19 04 2008, Brussel, 121-124.

VANDERHOEVEN A. & VYNCKIER G. 2008b: Een noodopgraving aan de Vermeulenstraat te Tongeren - 2. In: DE CLERCQ W., DEMETER S., GUILLAUME A., MASSART C., PARIDAENS N. & VAN BELLINGEN S. (red.), Journée d'Archéologie Romaine - Romeinendag 19 04 2008, Brussel, 125-128.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., COOREMANS B., ERVYNCK A., LENTACKER A. & VAN HEESCH J. 2007a: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Driekruisenstraat te Tongeren (prov. Limburg). Eindverslag 2005, Relicta 3, 69-92.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., COOREMANS B., ERVYNCK A., LENTACKER A. & VAN NEER W. 2007b: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de de Schaetzengaarde te Tongeren (prov. Limburg). Eindverslag 2004, Relicta 3, 159182.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., COOREMANS B., ERVYNCK A., LENTACKER A., VAN NEER W. & DE GROOTE K. 2007c: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Mombersstraat te Tongeren (prov. Limburg). Eindverslag 2005, Relicta 3, 93-158.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., ERVYNCK A. & COOREMANS B. 1993a: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Kielenstraat te Tongeren (prov. Limburg). Interimverslag 1990-1993. Deel 1. De vóór-Flavische periode, Archeologie in Vlaanderen II, 89-146.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., ERVYNCK A., COOREMANS B. & WOUTERS W. 1999a: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Koninksemsteenweg te Tongeren (prov. Limburg). Eindverslag 1995, Archeologie in Vlaanderen V, 69-84.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., ERVYNCK A., VAN NEER W. & COOREMANS B. 1995: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Minderbroedersstraat te Tongeren (prov. Limburg). Eindverslag 1991, Archeologie in Vlaanderen IV, 49-74.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., VANDENBRUAENE M. & ERVYNCK A. 1999b: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Jaminéstraat te Tongeren. Eindverslag 1995, Archeologie in Vlaanderen V, 85-96.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G. & VYNCKIER P. 1987b: Tongeren (Limb.), Archeologie 1987 (2), 171-172.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 259 van 275

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G. & VYNCKIER P. 1989a: Opgravingen aan de Hondsstraat te Tongeren, Museumfax 1989 (3), 3-4.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G. & VYNCKIER P. 1989b: Recente opgravingen te Tongeren, Archeologie in Limburg 42, 257.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G. & VYNCKIER P. 1990a: Opgravingen aan de Hondsstraat te Tongeren (vervolg), Museumfax 1990 (2), 3.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G. & VYNCKIER P. 1990b: Tongeren (Limb.): noodopgraving aan de Hondsstraat, Archeologie 1990, 56-57.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G. & VYNCKIER P. 1991: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Kielenstraat te Tongeren. Interimverslag 1987, Archeologie in Vlaanderen I, 107-124.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G. & VYNCKIER P. 1993b: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Hondsstraat te Tongeren (prov. Limburg). Interimverslag 1989, Archeologie in Vlaanderen II, 65-88.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G. & VYNCKIER P. 1994: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Veemarkt te Tongeren. Eindverslag 1988, Archeologie in Vlaanderen III, 127-205.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., VYNCKIER P. & CREEMERS G. 1988: Tongeren (Limb.): Veemarkt, Archeologie 1988 (2), 190-200.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G. & WESEMAEL E. 2006: Veldwezelt (Lanaken): sporen uit de prehistorie, de Romeinse tijd en de postmiddeleeuwse periode. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 2003, Limburg - Het Oude Land van Loon 85 (4), 318-321.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G. & WOUTERS W. 2002b: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Zijdelingsestraat te Tienen (prov. Vlaams-Brabant). Interimverslag 1995-1996, Archeologie in Vlaanderen VI, 133-160.

VANDERHOEVEN M. 1958: Verres romains tardifs et mérovingiens du Musée Curtius, Liège.

VANDERHOEVEN M. 1961: Verres romains (Ier-IIIème siècle) des Musées Curtius et du Verre à Liège, Liège.

VANDERHOEVEN M. 1962: De Romeinse glasverzameling in het Gallo-Romeins museum te Tongeren, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum Tongeren 2, Tongeren.

VANDERHOEVEN M. 1968: De terra sigillata te Tongeren III. De Italische terra sigillata, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 12, Tongeren. (= 1967 Helinium 7 (1), 32-64 en Helinium 7 (3), 193-228) VANDERHOEVEN M. 1973: Een Romeinse begraafplaats te Overpelt (Belgisch Limburg). In: VAN ES W.A., HUBRECHTS A.V.M., STUART P., MANK W.C. & WYNIA S.L. (eds), Archeologie en historie. Opgedragen aan H. Brunsting bij zijn zeventigste verjaardag, Bussem, 383-391.

VANDERHOEVEN M. 1975: De terra sigillata te Tongeren IV. Analytische inventaris van de stempels in openbaar en privaat bezit, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 21, Tongeren.

VANDERHOEVEN M. 1977: De terra sigillata van Grobbendonk. Opgravingen 1971-1973, Archaeologia Belgica 199, Brussel.

VANDERHOEVEN M. 1979: De terra sigillata te Tongeren V. De radjessigillata, Publicaties van het Provinciaal GalloRomeins Museum te Tongeren 27, Tongeren.

VANDERHOEVEN M. 1989: Van de prehistorie tot het einde van het Romeinse Keizerrijk. In: ENGEN L. (ed.), Het glas in België: van oorsprong tot heden, Antwerpen, 11-21.

VANDERHOEVEN M. 1998: Un dépot pré-Flavien à Tongres. In: BIRD J. (ed.), Form and fabrics. Studies in Rome’s material past in honour of B.R. Hartley, Oxbow Monograph 80, Oxford, 183-190.

VANDERHOEVEN M. & JANSSEN L. 1974: De archeologische verzameling Coenegracht uit Rekem, Het Oude Land van Loon 29, 141-171. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 260 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

VANDERHOEVEN M. & JANSSEN L. 1976: De Gallo-Romeinse villa van Rekem-Neerharen, Het Oude Land van Loon 31, 67-92.

VANDERHOEVEN M. & JANSSEN L. 1977: De archeologische verzameling Coenegracht uit Rekem (2de deel), Limburg 56 (3), 113-129.

VANDERHOEVEN M. & VANDENBERGHE S. 1993: Versierde terra-sigillata van Elewijt (gem. Zemst, prov. Brabant), Archeologie in Vlaanderen II, 147-173.

VAN DER PLAETSEN P. 1993: Een beestenboel. Studie van de dierlijke resten. In: VERMEULEN F., ROGGE M. & VAN DURME L. (eds), Terug naar de bron. Kruishoutem archeologisch doorgelicht, Archeologische Inventaris Vlaanderen. Buitengewone Reeks 2, Gent, 167-170.

VAN DER SANDEN W. 1977: Omzwervingen door Romeins Alphen. In: ROYMANS N. (ed.), Brabantse Oudheden opgedragen aan G. Beex bij zijn 65e verjaardag, Bijdrage tot de Studie van het Brabants Heem 16, Eindhoven, 111-112.

VAN DER WERFF J.H., THOEN H. & VAN DIERENDONCK R.M. 1997: Scheldevallei-amforen. Belgisch bier voor Bataven en Cananefaten?, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Nieuwe Reeks 51, Gent, 3-19.

VAN DESSEL C. 1877: L’établissement belgo-romain de Rumst, Bulletin des Commissions Royales d’Art et d’Archéologie 16, 142-171.

VANDEVELDE J., ANNAERT R., LENTACKER A., ERVYNCK A. & VANDENBRUAENE M. 2007: Vierduizend jaar bewoning en begraving in Edegem-Buizegem (prov. Antwerpen), Relicta 3, 9-68.

VAN DE WEERD H. 1944: Inleiding tot de Gallo-Romeinsche Archeologie der Nederlanden, Antwerpen.

VAN DIERENDONCK R.M. 1987: The Roman wall-paintings and the character of the Roman settlement at

Aardenburg. In: BÖGLI H. & FUCHS M. (dir.), Pictores per provincias, Cahiers d’Archéologie Romande 43, Aventicum 5, Avenches, 197-199.

VAN DIERENDONCK R.M. 1994: De muurschilderingen. In: VANDERHOEVEN A., VYNCKIER P. & VYNCKIER P. (m.m.v.

ERVYNCK A., VANDERHOEVEN M., VAN DIERENDONCK R., VAN HEESCH J. & VAN NEER W.) (eds)), Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Veemarkt te Tongeren. Eindverslag 1988, Archeologie in Vlaanderen III, 127-205.

VAN DIERENDONCK R.M. & SWINKELS L.J.F. 1983: Wall-painting fragments found in the Roman settlement at Aardenburg, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 33, 153-196.

VAN DIERENDONCK R.M., SWINKELS L.J.F., DE KIND R.E.L.B., DE MOL J.H.A.C. 1991: Roman wall-paintings in Northwestern Europe: Distribution and Context. Presentation and Preliminary Results of a Research Project. In: NAUMANN-STECKNER F. & THOMAS R. (red.), 4. Internationales Kolloquium zur Römischen Wandmalerei Köln, 20-23 09 1989, Kölner Jahrbuch für Vor- Und Frühgeschichte 24, Berlin, 227-232.

VAN DIERENDONCK R.M., SWINKELS L.J.F. & WILLEMS W.J.H. 1987: Rijke hereboeren uit Maasbracht. In: STUART P. & DE

GROOTH M.E.TH. (eds), Langs de weg. De Romeinse weg van Boulogne-sur-Mer naar Keulen. Verkeersader voor industrie en handel, Heerlen/Maastricht, 62-67.

VAN DOORSELAER A. 1963: Destelbergen, Archeologie 1963 (1), 13.

VAN DOORSELAER A. 1964: Repertorium van de begraafplaatsen uit de Romeinse tijd in Noord-Gallië, Oudheidkundige Repertoria. Reeks C: Andere Repertoria I, Brussel.

VAN DOORSELAER A. 1966a: Belsele (O.-Vl.): bewoningssporen uit de Romeinse tijd, Archeologie 1966 (2), 71.

VAN DOORSELAER A. 1966b: Huise (O.-Vl.): bewoningssporen uit de Romeinse tijd, Archeologie 1966 (2), 72.

VAN DOORSELAER A. 1967: Les nécropoles d’époque romaine en Gaule septentrionale, Dissertationes Archaeologicae Gandenses 9, Brugge.

VAN DOORSELAER A. 1969: Typische Gallo-Romeinse brandrestengraven in de Scheldevallei, Helinium 9 (2), 118137. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 261 van 275

VAN DOORSELAER A. 1971a: Belsele (O.-Vl.): Romeinse nederzetting, Archeologie 1971 (1), 16.

VAN DOORSELAER A. 1971b: Primitive Eisenverhüttung in Belgien, Early Medieval Studies 3, 31-36.

VAN DOORSELAER A. 1973: Temples et sites sacrés en Belgique et aux Pays-Bas. In: CHEVALLIER R. (ed.), Actes du colloque pour une géographie sacrée de l’Occident Romain. Problèmes topographiques posées par l’implantation des sanctuaires, Caesarodunum 8, Tours, 16-23.

VAN DOORSELAER A. 1975: Spuren van Eisenerzeugung bei gallischen und germanischen Bewohnern der nordwestlichen Grenzgebiete in der Römerzeit. In: GRÜNERT H. (ed.), Römer und Germanen in Mitteleuropa VI. Zentrale Tagung der Fachgruppe Ur- und Frühgeschichte der Historiker-Gesellschaft der DDR vom 11-13 05 1971, Berlin, 149-160.

VAN DOORSELAER A. 1976: Vondsten in het Kortrijkse (W.-Vl.), Archeologie 1976 (2), 61-62.

VAN DOORSELAER A. 1977: La vallée de l'Escaut à l'époque mérovingienne. Quelques réflexions critiques, Helinium 17 (3), 209-230.

VAN DOORSELAER A. 1981a: De Merovingische beschaving in de Scheldevallei, Westvlaamse Archaeologica.

Monografieën II, Kortrijk.

VAN DOORSELAER A. 1981b: De Romeinen in de Nederlanden. In: BLOK D.-P. (ed.), Algemene geschiedenis der Nederlanden, Haarlem, 22-98.

VAN DOORSELAER A. 1992: Balans van 15 jaar V.O.B.O.W.-opgravingen in West-Vlaanderen, Westvlaamse Archaeologica 8, 2-30.

VAN DOORSELAER A. 1995: Neue ergebnisse zur Anwesenheit von römerzeitlichen Villae im Scheldetal (Belgien).

In: PALÁGYI S.K. (ed.), Forschungen und Ergebnisse. Internationale Tagung über römische Villen. Veszprém, 16-20 05 1994, Balácai Közlemények III. 1994, Veszprém, 124-133.

VAN DOORSELAER A. 1998: Rond brandrestengraven in Menapisch gebied. In: THOEN H., VERMEULEN F., DE BOE G. & LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 01 05 1998, Leuven, 21-24.

VAN DOORSELAER A. 2000: Gallo-Romeinse villa’s in het Scheldegebied, West-Vlaamse Archeologie te kijk 2, Kortrijk.

VAN DOORSELAER A. & BRULET R. 1994: Romains et Germains dans une région frontalière. In: LODEWIJCKX M. (ed.), Bijdragen tot de studie van bewoningscontinuïteit. Contributions à l’étude de la continuité de l’habitat, Acta Archaeologica Lovaniensia 33, 7-24.

VAN DOORSELAER A. & DE COCK S. 2005: 1974-2004: 30 jaar archeologie in West-vlaanderen: 30 jaar V.O.B.O.W., Kortrijk.

VAN DOORSELAER A., DE COCK S. & ROGGE M. 1988: Kortrijk (W.-Vl.): sporen van ijzertijdbewoning, Archeologie 1988 (2), 158-159.

VAN DOORSELAER A., DE COCK S. & ROGGE M. 1989: Sporen van IJzertijd-bewoning op de Kortrijkse CATHOTerreinen, Westvlaamse Archaeologica 5 (1), 30-31.

VAN DOORSELAER A. & OPSTEYN L. 1999: Saxon unurned pyer-rest at the Zwijvekekouter at Dendermonde (prov.

East-Flanders, Belgium). In: SARFATIJ H., VERWERS W.J.H. & WOLTERING P.J. (eds), In discussion with the past.

Archaeological studies presented to W.A. van Es, Zwolle, 187-193.

VAN DOORSELAER A. & ROGGE M. 1985: Continuité d’un rite funéraire spécifique dans la vallée de l’Escaut, de l’âge du fer au haut Moyen Âge, Les Éudes Classiques 53 (1), 153-170.

VAN DOORSELAER A. & ROGGE M. 1987: Völkerwanderungszeitliche Keramik im Gebiet zwischen Scheldetal und Nordseeküste. Zur historischen Situation, Die Kunde, Neue Folge 38, 232-233.

VAN DOORSELAER A. & ROGGE M. 1990: Handgevormd aarden vaatwerk uit de laat-Romeinse en Volksverhuizingentijd in Scheldevallei en Kustgebied, Westvlaamse Archaeologica 6 (1), 13-17.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 262 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

VAN DOORSELAER A. & ROGGE M. 1991: Spätrömische und völkerwanderungszeitliche handgefertigte Keramik im Gebiet zwischen Scheldetal und Nordseeküste - Late Roman and Migration Period hand-made Pottery from the Area between the Scheldt and the North Sea, Studien zur Sachsenforschung 7, 113-120.

VAN DOORSELAER A. & THOEN H. 1967a: Opgraving in een Romeinse nederzetting te Belsele-Waas. In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M. & THOEN H. (red.), Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oostvlaanderen, Vierde Reeks, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oostvlaanderen 1965 (2), Gent, 42-51.

VAN DOORSELAER A. & THOEN H. 1967b: Verdere opgravingen in een Romeinse nederzetting te Destelbergen (1965 en 1966). In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M. & THOEN H. (red.), Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oostvlaanderen, Vierde Reeks, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oostvlaanderen 1965 (2), Gent, 129-149.

VAN DOORSELAER A. & Thoen H. 1967c: Opgraving van Romeinse afvalkuilen te Huise-De-Lozer. In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M. & THOEN H. (red.), Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oostvlaanderen, Vierde Reeks, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oostvlaanderen 1965 (2), Gent, 101-128.

VAN DOORSELAER A. & THOEN H. 1968: Belsele (O.-Vl.): Romeinse nederzetting, Archeologie 1968 (2), 74.

VAN DOORSELAER A., THOEN H. & DE LAET S.J. 1967: Opgraving van een Romeinse begraafplaats te Huise-de-Lozer.

In: DE LAET S.J., VAN DOORSELAER A., DESITTERE M. & THOEN H. (red.), Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oostvlaanderen, Vierde Reeks, Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oostvlaanderen 1965 (2), Gent, 55-95.

VAN DRIESSCHE T. 1995: De Gallo-Romeinse vicus in Pontrave: de archeologische dienst Waasland maakt een balans op van zes jaar onderzoek, Het Sireentje 19 (2/3), 288-295.

VAN DURME L. & ROGGE M. 1996: Het Romeinse wegennet en de romanizering resp. germanizering van noordelijk Henegouwen en zuidelijk Oost-Vlaanderen. In: LODEWIJCKX M. (ed.), Archaeological and historical aspects of West-European societies. Album amicorum André Van Doorselaer, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 8, Leuven, 145-152.

VAN DYCK G. 1982: Grobbendonk - Het historische verhaal van een kleine gemeenschap. Deel I: van de Steentijd tot de Late Middeleeuwen, Brecht.

VAN EIJCK R. & DE WINTER F. 1982: De opstand der Bataven, Haarlem.

VAN ES W.A. 1967: Wijster. A Native village beyond the imperial frontier 150-425AD, Palaeohistoria 11, Groningen.

VAN GEESBERGEN D. 1999: Les ateliers de verriers dans le nord de la Gaule et en Rhénanie (Ier-IVer s. ap. J.-C.). In: POLFER M. (ed.), Artisanat et productions artisanales en milieu rural dans les provinces du Nord-Ouest de l’Empire romain. Actes du colloque d’Erpeldange 03 1999, Monographies Instrumentum 9, Montagnac, 105121.

VAN GIFFEN A.E. 1936: Der Warf in Ezinge, Provinz Groningen und seine Westgermanischen Häuser, Germania 36, 40-47.

VAN GILS M., CROMBÉ PH., DE BIE M., PERDAEN Y., SERGANT J., DE WILDE D., VERMEERSCH P., BATS M. & NOENS G. 2010: Onderzoeksbalans archeologie in Vlaanderen, versie 1, 21/10/2010: mesolithicum, Brussel.

VANHAECKE P. 1996: Een kwantitatieve studie van de brandrestengraven uit de Romeinse tijd in het Scheldebekken, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

VAN HEESCH J. 1987: De muntcirculatie in Romeins Tongeren tijdens de 1ste eeuw n.C.: een voorlopig verslag, Archeologie 1987 (1), 37-38.

VAN HEESCH J. 1988: Lokale muntslag en valsmunterij tijdens de eerste drie eeuwen van de Romeinse keizertijd, Jaarboek van het Europees Genootschap voor Munt- en Penningkunde 1988, 211-222.

VAN HEESCH J. 1991: Muntgietvormpjes. In: SEVENANTS W. (red.), Rumst: in het spoor van haar verleden. Eerste resultaten van 3 jaar archeologisch bodemonderzoek te Rumst-Molenveld, Tentoonstellingscatalogus, Rumst, 78-81. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 263 van 275

VAN HEESCH J. 1996: Les monnaies augustéennes sur quelques site belges. Contribution à l’étude de la chronologie de l’occupation romaine du nord de la Gaule. In: LODEWIJCKX M. (ed.), Archaeological and historical aspects of West-Eurpean societies. Album amicorum André Van Doorselaar, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 8, Leuven, 95-107.

VAN HEESCH J. 1997: Les monnaies et l'archéologie: le Corpus des monnaies antiques découvertes en Belgique.

In: CORBIAU M.-H. (red.), Le patrimoine archéologique de Wallonie, Namur, 77-79.

VAN HEESCH J. 1998: De muntcirculatie tijdens de Romeinse tijd in het Noordwesten van Gallia Belgica (ca. 50 v.C.-450 n.C.): de civitates van de Nerviërs en de Menapiërs, Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis.

Monografie van Nationale Archeologie 11, Brussel.

VAN HEESCH J. 2004: Coin Use in the North of Gaul during the Early Empire. In: STROBEL K. & LOSCHEIDER R. (red.), Forschungen zur Monetarisierung und ökonomischen Funktionalisierung von Geld in den nordwestlichen Provinzen des Imperium Romanum. Die Entstehung eines europäischen Wirtschaftsraumes, Trierer Historische Forschungen 49, Trier, 91-100.

VAN HEESCH J. 2005: Les Romains et la monnaie gauloise: laisser-faire, laisser-aller? In: METZLER J. & WIGG-WOLF D. (red.), Die Kelten und Rom: Neue numismatische Forschungen, Studien zu Fundmünzen der Antike 19, Mainz am Rhein, 229-245.

VAN HEESCH J. 2006: Populations autochtones et intégration. L’éclairage de la numismatique. In: BRULET R. (ed.), La Belgique romaine, Dossiers Archéologie et Sciences des Origines 315, 4-9.

VAN HEESCH J. & DESCHIETER J. 2000: De Gallo-Romeinse vicus te Velzeke II: een muntschat uit de tijd van keizer Postumus, Publicaties van het Provinciaal Archeologisch Museum van Zuid-Oost-Vlaanderen - site Velzeke.

Gewone Reeks 3, Zottegem.

VAN HERCK J. 1966: De stem van de monumenten. In: Gemeente Kontich. Monografie en Gids, Kontich, 11-13.

VANHOUTTE S. 2004: Een korte archeologische interventie ten zuiden van het Romeins Castellum te Oudenburg (prov. West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen VIII, 219-228.

VANHOUTTE S. 2005a: Het Romeins castellum van Oudenburg: opgravingsresultaten van het afgelopen jaar op site Spegelaere (ZW-hoek), 2004-voorjaar 2005. In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine Romeinendag 16 04 2005, Brussel, 81-83.

VANHOUTTE S. 2005b: Romeinse en middeleeuwse bewoning in Zandvoorde. In: PIETERS M., SCHIETECATTE L. & ZEEBROEK I. (eds), Oostende: Stadvernieuwing en Archeologie. Een balans van 10 jaar archeologisch onderzoek van het Oostendse bodemarchief, Oostende, 31-33.

VANHOUTTE S. 2006a: Het Romeins castellum in Oudenburg. Nieuw onderzoek, nieuwe inzichten, nieuwe vragen, AVRA Bulletin 6, 2-12.

VANHOUTTE S. 2006b: Oudenburg. Fortification du Litus Saxonicum. In: BRULET R. (ed.), La Belgique romaine, Dossiers Archéologie et Sciences des Origines 315, 126-131.

VANHOUTTE S. 2006c: West-Vlaanderen: het Romeins castellum in Oudenburg. Nieuw onderzoek, nieuwe inzichten, nieuwe vragen…. In: CALLEBAUT D. (red.), Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. Een nieuw perspectief voor erfgoedonderzoek, Brussel, 112-115.

VANHOUTTE S. 2007a: Het Romeinse castellum van Oudenburg (prov. West-Vlaanderen) herontdekt: de archeologische campagne van augustus 2001 tot april 2005 ter hoogte van de zuidwesthoek. Interim-rapport, Relicta 3, 199-235.

VANHOUTTE S. 2007b: Het Romeins castellum van Oudenburg: Post-excavation-onderzoek resulteert in nieuwe chronologie. In: BOSMAN A., CORBIAU M.-H., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Journée d’Archéologie Romaine Romeinendag 21 04 2007, Namur, 39-43.

VANHOUTTE S. 2007c: Zieke soldaten, vrouwen en paarden. Recent archeologisch onderzoek in het Romeinse castellum van Oudenburg, Erfwoord 48, 20-22.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 264 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

VANHOUTTE S. 2008: Het Romeinse castellum van Oudenburg: militair bolwerk aan de Gallische kust. In: MEULEMEESTER J.L. & NOUWEN R. (red.), Pax Romana. De Romeinse vrede in de Lage Landen, Kunsttijdschrift Vlaanderen 57 (320), 92-93.

VANHOUTTE S. 2009: Brooch production at the Roman fort of Oudenburg (Belgium) in the later 3rd century A.D. In: VAN ENCKEVORT H. (red.), Roman Material culture. Studies in honour of Jan Thijssen, Zwolle, 41-52.

VANHOUTTE S. (in druk): The Saxon Shore Fort at Oudenburg (Belgium): new excavation results. In: MORILLO A., HANEL N. & MARTÍN E. (eds), Limes XX, Proceedings of the 20th International Congress of Roman Frontier Studies, León, Spain, 04-11 09 2006, Madrid, Anejos de Gladius.

VANHOUTTE S., BASTIAENS J., DE CLERCQ W., DEFORCE K., ERVYNCK A., FRET M., HANECA K., LENTACKER A., STIEPERAERE H., VAN NEER W., COSYNS P., DEGRYSE P., DHAEZE W., DIJKMAN W., LYNE M., ROGERS P., VAN DRIEL-MURRAY C., VAN HEESCH J. & WILD J.P. 2009a: De dubbele waterput uit het laat-Romeinse castellum van Oudenburg (prov. WestVlaanderen): tafonomie, chronologie en interpretatie, Relicta 5, 9-142.

VANHOUTTE S. & DE CLERCQ W. 2006: Het Gallo-Romeins aardewerk aangetroffen tijdens het archeologisch noodonderzoek op het toekomstige bedrijventerrein Plassendale III (Zandvoorde, stad Oostende, prov. WestVlaanderen), Relicta 1, 81-119.

VANHOUTTE S., DHAEZE W. & DE CLERCQ W. 2009b: Pottery consumption c. AD 260-70 at the Roman coastal defence fort, Oudenburg, Northern Gaul, Journal of Roman Pottery Studies 14, 95-141.

VANHOUTTE S., DHAEZE W. & DE CLERCQ W. (in druk): A pottery dump from AD c. 260-270 at the Roman coastal defence fort at Oudenburg (West-Flanders, Belgium): a study of military pottery consumption at the transition of the Middle to Late Roman period in Northern Gaul, Journal of Roman Pottery Studies.

VANHOUTTE S. & PIETERS M. 2003a: Archeologisch noodonderzoek op het toekomstige bedrijventerrein Plassendale III (Zandvoorde, stad Oostende, prov. West-Vlaanderen). Interimverslag 2000-2001, Archeologie in Vlaanderen VII, 95-110.

VANHOUTTE S. & PIETERS M. 2003b: Romeinse sporen op het toekomstig bedrijventerrein Plassendale III te Zandvoorde (stad Oostende). In: LODEWIJCKX M. & CORBIAU M.-H. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 08 02 2003, Leuven, 85-86.

VAN HOVE R. 1993: Waasmunster-Pontrave, Archeologische Dienst Waasland. Jaarverslag 1992, Sint-Niklaas, 1026.

VAN HOVE R. 1996: Het Gallo-Romeins grafveld van de vicus Waasmunster-Pontrave. Stille getuige van de dodenzorg binnen een relatief welvarende handelsnederzetting ca. 70-275 n.Chr. In: VAN ROEYEN J.-P. (ed.), Uit Vlaamse bodem. 10 archeologische verhalen, Sint-Niklaas, 67-78.

VAN HOVE R. & VAN ROEYEN J.-P. 1998: Sint-Gillis-Kluizenmolen II, Archeologische Dienst Waasland. Jaarverslag 1997, Sint-Niklaas, 10-17.

VAN IMPE L. 1975: Archaeologica uit Rekem, Archeologie 1975 (2), 97-98.

VAN IMPE L. 1983: Het oudheidkundig bodemonderzoek in Donk (gem. Herk-de-Stad) 1977-1982. In: Miscellanea Archaeologica in honorem H. Roosens, Archaeologia Belgica 255, Brussel, 65-94.

VAN IMPE L. 1987: Tussen pot en … mens. Archeologisch puzzelen tussen Gete en Herk, Herk-de-Stad.

VAN IMPE L. & CREEMERS G. 1991: Aristokratische graven uit de 5de-4de eeuwen v.Chr. en Romeinse cultusplaats op de “Rieten” te Wijshagen (gem. Meeuwen-Gruitrode). Interimverslag, Archeologie in Vlaanderen I, 55-73.

VAN IMPE L. & DE BUYSER F. 1990: Elewijt (Zemst, Bt): Romeinse vicus, Archeologie 1990, 58-59.

VAN IMPE L., HUYGE D., VAN LAERE R. & VYNCKIER G. 1992: Archeologisch onderzoek in en rond de Demervallei. In: WILLEMS W.J.H. (ed.), Speurwerk. Archeologische monumentenzorg in de Euregio Maas-Rijn, Kunst und Altertum am Rhein 136, Mainz, 550-572.

VAN IMPE L., IN 'T VEN I., DE PAEPE P., ERVYNCK A., DESENDER K. 2005: Invading Tribes, advancing forests. A Witness to the decline of economic activity in Flanders, circa 200 A.D., Studien zur Sachsenfroschung 15, 287-305. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 265 van 275

VAN LAERE R. 1985: Karolingische munt te Tongeren gevonden, Revue Belge de Numismatique 131, 220-221.

VAN LAERE R. 2001: Van Romeins tot middeleeuws Tongeren. Twee losse vondsten, Limburg - Het Oude Land van Loon 80 (4), 379-382.

VAN LIERDE H. 2003: De gladius van Hofstade bij Aalst, VOBOV-Info 58, 16-25.

VANMOERKERKE J. (m.m.v. CUYPERS E., DELSAUX M.-A., RAVESCHOT P. & VERBRUGGEN C.) 1985: Vierkante grafstructuur uit de IJzertijd aan de Hogeweg, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 9 (2), 42-49.

VAN MONTFORT B. 2011: Onderzoeksbalans archeologie in Vlaanderen, versie 1, 13/04/2011: neolithicum: vroege landbouwers, Brussel.

VAN NEER W. 1984: Enkele dierenresten uit het badgebouw van de villa. In: THOMAS S. (ed.), Liber Amicorum Paul Dewalhens. Bijdragen tot de geschiedenis van Tienen, Tienen, 135-137.

VAN NEER W. 1988: Archeozoölogische vondsten uit de La Tène en de Romeinse periode te Broekom (Limburg).

In: VANVINCKENROYE W. (ed.), De Romeinse villa op de Sassenbroekberg te Broekom, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 38, Hasselt, 37-42.

VAN NEER W. 1990: De archeozoölogische resten. In: VANVINCKENROYE W. (ed.), De Romeinse villa's van Piringen ("Mulkenveld") en Vechmaal ("Walenveld"), Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 42, Hasselt, 31-33.

VAN NEER W. & LODEWIJCKX M. 1993: Faunaresten uit de late IJzertijd, Romeinse periode en late middeleeuwen te Wange (gem. Landen, prov. Brabant), Archeologie in Vlaanderen II, 55-64.

VAN OSSEL P. 1979: Les établissements ruraux au Bas-Empire dans la partie méridionale de la Civitas Tungrorum, Revue des Archéologues et Historiens de l’Art de Louvain 12, 9-27.

VAN OSSEL P. 1987: Les établissements ruraux au Bas-Empire dans le Nord de la Gaule, Archaeologia Belgica, Nieuwe Reeks III, Brussel, 185-196.

VAN OSSEL P. 1991: Incinération et inhumation dans le nord de la Gaule Belgique durant le Haut Empire. In: VIDAL M. (ed.), Incinérations et inhumations dans l’occident romain aux trois premiers siècles de notre ère: France, Espagne, Italie, Afrique du Nord, Suisse, Allemagne, Belgique, Luxembourg, Pays-Bas, Grande-Bretagne. Actes du colloque international de Toulouse-Montréjeau. IVe Congrès Archéologique de Gaule Méridionale 07-10 10 1987, Toulouse, 209-217.

VAN OSSEL P. 1992: Etablissements ruraux de l’Antiquité tardive dans le nord de la Gaule, 51e Supplément à Gallia, Paris.

VAN OSSEL P. & DEFGNÉE A. 2001: Champion, Hamois. Une villa romaine chez les Condruses, Etudes et Documents Archéologie 7, Namur.

VAN POUCKE P. 1987: De Gallo-Romeinse nederzetting van Waasmunster-Pontrave. Terra sigillata verzameling Moens-Lambrechts, Licentiaatsverhandeling RUGent, Gent.

VAN RECHEM H. (red.) s.d.: Nieuwsbrief Archeologische Opgravingen O.L.V.-Basiliek 1, s.l.

VAN RECHEM H. (red.) 1999/2000: Nieuwsbrief Archeologische Opgravingen O.L.V.-Basiliek 2, s.l.

VAN RECHEM H. (red.) 2000a: Nieuwsbrief Archeologische Opgravingen O.L.V.-Basiliek 3, s.l.

VAN RECHEM H. (red.) 2000b: Nieuwsbrief Archeologische Opgravingen O.L.V.-Basiliek 4, s.l.

VAN RECHEM H. 2003: Restauratie O.L.V.-geboorte basiliek Tongeren. Archeologische opgravingen fase 1, Tongeren.

VAN RECHEM H. (red.) 2005a: Archeologische opgravingen fase 2. Nieuwsbrief O.L.V.-Geboorte Basiliek Tongeren 1, s.l.

VAN RECHEM H. (red.) 2005b: Archeologische opgravingen fase 2. Nieuwsbrief O.L.V.-Geboorte Basiliek Tongeren 2, s.l. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 266 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

VAN RECHEM H. (red.) 2005c: Archeologische opgravingen fase 2. Nieuwsbrief O.L.V.- Geboorte Basiliek Tongeren 3, s.l.

VAN RECHEM H. (red.) 2006a: Archeologische opgravingen fase 2. Nieuwsbrief O.L.V.-Geboorte Basiliek Tongeren 4, s.l.

VAN RECHEM H. (red.) 2006b: Archeologische opgravingen fase 2-3. Nieuwsbrief O.L.V.-Geboorte Basiliek Tongeren 5, s.l.

VAN RECHEM H. (red.) 2008: Archeologische opgravingen fase 2-3. Nieuwsbrief O.L.V.-Geboorte Basiliek Tongeren 6, s.l.

VAN RECHEM H. & VYNCKIER G. 2006: Tongeren: Sint-Truidersteenweg. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 2001, Limburg - Het Oude Land van Loon 85 (1), 57-60.

VAN ROEYEN J.-P. 1993: Sint-Niklaas-Europark-Zuid, Archeologische Dienst Waasland. Jaarverslag 1992, 27-30.

VAN ROEYEN J.-P. 1994: Waasmunster-Pontrave, Archeologische Dienst Waasland. Jaarverslag 1994, 9-23 en 36.

VAN ROEYEN J.-P. 1996a: Het Merovingisch grafveld van Waasmunster-Kloosterbos. Bronnenkritiek en nieuwe lokalisatie, Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 99, 353-400.

VAN ROEYEN J.-P. 1996b: Gallo-Romeinse pannenbakkers op de markt te Temse, Gemeentemuseum van Temse.

Jaarboek 1996, 62-75.

VAN ROEYEN J.-P. 1996c: Temse-Markt en Oeverstraat, Archeologische Dienst Waasland. Jaarverslag 1996, 13-22.

VAN ROEYEN J.-P. 1997: Kruibeke-Argex, Archeologische Dienst Waasland. Jaarverslag 1996, 24-26.

VAN ROEYEN J.-P. 1998a: Sint-Gillis-Houtvoortstraat, Archeologische Dienst Waasland. Jaarverslag 1997, 22-29.

VAN ROEYEN J.-P. 1998b: Nieuwkerken-Wallenhofwijk, Archeologische Dienst Waasland. Jaarverslag 1997, 18-21.

VAN ROEYEN J.-P. 1999a: Waasmunster-Pontrave, Archeologische Dienst Waasland. Jaarverslag 1998, 11-12.

VAN ROEYEN J.-P. 1999b. Sint-Gillis-Houtvoort, Archeologische Dienst Waasland. Jaarverslag 1998, 14-23.

VAN ROEYEN J.-P. & VAN HOVE R. 1992: Waasmunster-Pontrave, Archeologische Dienst Waasland. Jaarverslag 1991, 9-22.

VAN ROEYEN J.-P. & VAN HOVE R. 1995: Archeologische prospectie van de gasvervoerleiding ND250 Sint-Gillis Sint-Niklaas (O.-Vl.). Nieuwe vindplaatsen uit de ijzertijd, de Romeinse tijd en de middeleeuwen, Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 98, 445-460.

VAN SOESBERGEN P. 1974: The phases of the Batavian revolt, Helinium 11 (3), 238-256.

VAN STRYDONCK M. 1995: C-14 datering van platte slijkgapers (Scrobicularia plana) in levenspositie aangetroffen in een boven opgevulde Romeinse veenwinningsputten afgezet pakket klei, Archeologie in Vlaanderen IV, 232233.

VAN STRYDONCK M., DE MULDER G. & DESCHIETER J. 2001: Radiocarbon as a tool for modeling the diachronic analysis of the occupation phases at the Velzeke site (Belgium), Radiocarbon 43, 987-995.

VANSWEEVELT J. & ANNAERT R. 2007: Archeologisch noodonderzoek op de site Grobbendonk-Melkerijstraat. In: BOSMAN A., CORBIAU M.-H., DE CLERCQ W. & HOEVENBERG J. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 21 04 2007, Namur, 85-88.

VAN VAERENBERGH J., VAN ROEYEN J.-P. & VAN HOVE R. 2007: Recent archeologisch onderzoek in het Waasland (2004-2006), Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 110, 381-454.

VANVINCKENROYE W. 1961: Emailfibula met inscriptie te Tongeren, Limburg 40 (1), 62-64.

VANVINCKENROYE W. 1963: Gallo-Romeinse grafvondsten uit Tongeren, Publikaties van het Gallo-Romeins Museum te Tongeren 6, Tongeren.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 267 van 275

VANVINCKENROYE W. 1968: Tongeren: Romeinse pottenbakkerij, Archeologie 1968 (2), 72.

VANVINCKENROYE W. 1975: Tongeren Romeinse stad, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum van Tongeren 23, Tongeren.

VANVINCKENROYE W. 1976: Tongeren: opgravingen en prospecties, Archeologie 1976 (1), 18-20.

VANVINCKENROYE W. 1977: Tongeren (Z.W.-sector): aanvullend onderzoek van het magazijnencomplex extramuros, Archeologie 1977 (2), 89-90.

VANVINCKENROYE W. 1979: Een Romeins gebouwencomplex extra muros te Tongeren, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 26, Tongeren.

VANVINCKENROYE W. 1981a: Bronzen bustebalsamarium gevonden in Vlijtingen, Limburg 60 (6), 264-265.

VANVINCKENROYE W. 1981b: Vlijtingen (Limb.): bronzen bustebalsamarium, Archeologie 1981 (1), 30-31.

VANVINCKENROYE W. 1982: Tongeren: oost-nekropool. Christelijke begraafplaats, Archeologie 1982 (2), 88-89.

VANVINCKENROYE W. 1983: Tongeren (oost-nekropool): Christelijke begraafplaats?, Limburg 62 (3), 137-138.

VANVINCKENROYE W. 1984: De Romeinse zuidwest begraafplaats van Tongeren (Opgravingen 1972-1981), Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 29, Tongeren.

VANVINCKENROYE W. 1985: Tongeren Romeinse stad, Tielt.

VANVINCKENROYE W. 1987: Onderzoek van de Gallo-Romeinse tumulus van Gutschoven, Publikaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum van Tongeren 35, Hasselt.

VANVINCKENROYE W. 1988: De Romeinse villa op de Sassenbroekberg te Broekom, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum Tongeren 38, Hasselt.

VANVINCKENROYE W. 1989a: Terra sigillata uit een Romeinse stortplaats te Tongeren, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 41, Hasselt.

VANVINCKENROYE W. 1989b: Een onderzoek naar de Romeinse plattelandsbewoning in Zuid-Limburg, Limburg 58 (2), 75-82.

VANVINCKENROYE W. 1989c: Een Romeinse villa te Vechmaal, Museumfax 1989 (3), 4.

VANVINCKENROYE W. 1990a: De opgraving aan de Jaminéstraat te Tongeren, Museumfax 1990 (3), 4-5.

VANVINCKENROYE W. 1990b: De Romeinse villa's van Piringen ("Mulkenveld") en Vechmaal ("Walenveld"), Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum Tongeren 42, Hasselt.

VANVINCKENROYE W. 1990c: De Romeinse villa’s van Piringen en Vechmaal, Museumfax 1990 (2), 7.

VANVINCKENROYE W. 1991: Het archeologisch onderzoek in de binnenplaats van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum, Museumfax 1991 (2), 3-4.

VANVINCKENROYE W. 1992a: Enkele beschouwingen over Tongeren in de Augusteïsche tijd, Tongerse Annalen 1992 (1), 1-10.

VANVINCKENROYE W. 1992b: Het Gallo-Romeins aardewerk van Tongeren, Publicaties van het Provinciaal GalloRomeins Museum te Tongeren 44, Hasselt.

VANVINCKENROYE W. 1992c: De datering van de grote stadsmuur van Tongeren, Museumfax 1992 (2), 6-7.

VANVINCKENROYE W. 1994a: Een bijdrage tot het stadskernonderzoek van Romeins Tongeren, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 46, Hasselt.

VANVINCKENROYE W. 1994b: Een Romeins votiefaltaar te Tongeren, Limburg 73 (4), 225-237.

VANVINCKENROYE W. 1995a: De Romeinse oostbegraafplaats van Tongeren, Limburg 74 (3), 151-184.

VANVINCKENROYE W. 1995b: Laat-Romeins uit Tongeren, Limburg 74 (2), 117-120. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 268 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

VANVINCKENROYE W. 1996: Some reflections on Tongeren (prov. Limburg) in the Augustan era. In: LODEWIJCKX M. (ed.), Archaeological and historical aspects of West European societies. Album amicorum André Van Doorselaer, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 8, Leuven, 109-121.

VANVINCKENROYE W. 1997a: Een Romeinse phalera uit Tongeren, Limburg - Het Oude Land van Loon 76 (1), 95-96.

VANVINCKENROYE W. 1997b: De Romeinse villa op het “Middelpadveld” te Vechmaal (Heers), Limburg - Het Oude Land van Loon 76 (2), 179-192.

VANVINCKENROYE W. 2001: Über Atuatuca, Cäsar und Ambiorix. In: LODEWIJCKX M. (ed.), Belgian archaeology in a European setting I and II. Album amicorum Joseph Remi Mertens, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 12/13, Leuven, 63-67.

VASSILEIOU A. 1982: La dédicace d’un monument de Reims élevé en l’honneur de Gaius et Lucius Caesar, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 47, 119-130.

VERBEECK H. 1987: De Gallo-Romeinse nederzetting in Kontich-Kazerne, De Leiegouw 29 (1/2), 317-320.

VERBEECK H. 1988: De Gallo-Romeinse nederzetting in Kontich-Kazerne, AVRA-Werking 1988, 26-27.

VERBEECK H. 1990: Een belangrijke ijzerertswinning uit de ijzertijd en de Gallo-Romeinse periode op de AlfsbergIJzermaal-Pronkenborg, AVRA-Werking 1990, 49-52.

VERBEECK H. 1993a: Kontich: opgravingen op het Sint-Martinusplein, AVRA-Werking 1993, 69.

VERBEECK H. 1993b: De pottenbakkersoven uit de Gallo-Romeinse vicus te Kontich. In: CATTEEUW P. & HELLEMANS F. (red.), In Verscheidenheid. Liber Amicorum Prof. dr. Em. Robert Van Passen, Aartrijke, 437-449.

VERBEECK H. 2001: Le temple gallo-romain à Kontich-Kazerne (B, prov. d’Anvers). In: LODEWIJCKX M. (ed.), Belgian archaeology in a European setting I and II. Album amicorum Joseph Remi Mertens, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 12/13, Leuven, 197-206.

VERBEECK H. 2010: Het oostelijke Gallo-Romeinse grafveld te Grobbendonk, Relicta 6, 9-40.

VERBEECK H. & LAUWERS F. 1986: Kontich (Antw.): Gallo-Romeinse nederzetting, Archeologie 1986 (2), 130-131.

VERBEECK H. & LAUWERS F. 1987: De Gallo-Romeinse nederzetting te Kontich, interimverslag 1986, Archaeologia Belgica III, 139-144.

VERBEECK H. & LAUWERS F. 1988: Het archeologisch onderzoek te Kontich (opgravingen 1964-1987). In: VAN PASSEN R. (ed.), Geschiedenis van Kontich, Kontich, 877-889.

VERBEECK H., LAUWERS F. & DE BOE G. 1986: De Gallo-Romeinse nederzetting te Kontich, Archeologia Belgica II (1), 59-64.

VERBEECK M. 1987: Erps-Kwerps (Bt): Romeinse villa - Merovingisch grafveld, Archeologie 1987 (2), 136.

VERBEECK M. 1988: Erps-Kwerps (Kortemberg, Bt): Romeinse villa - Merovingisch grafveld, Archeologie 1988 (2), 146.

VERBEECK M. 1990a: Erps-Kwerps (Brab.): Romeinse villa en Merovingisch grafveld, Archeologie 1990, 44-45.

VERBEECK M. 1990b: Enkele beschouwingen rond het Merovingisch grafveld te Erps-Kwerps, Meer Schoonheid 37 (1), 4-17.

VERBEECK M. 1994: Vijf opgravingscampagnes te Erps-Kwerps (1987-1991). Een bewoningscontinuïteit van de prehistorie tot de middeleeuwen. In: LODEWIJCKX M. (ed.), Bijdragen tot de studie van bewoningscontinuïteit.

Contributions à l’étude de la continuité de l’habitat, Acta Archaeologica Lovaniensia 33, 67-87.

VERBEECK M., LENTACKER A., VAN NEER W. & CHARLIER C. 1991: Première approche interdisciplinaire du site d'ErpsKwerps (Brabant, Belgique): archéologie, archéozoologie et anthropologie, Acta Archaeologica Lovaniensia 30, 21-39.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 269 van 275

VERBRUGGE A. 2004: Viroviacum. Verwerking, studie en interpretatie van het materiaal uit een aantal Romeinse kelderkuilen uit de opgravingen op het St.-Maartensplein in Wervik (1989-1991) (West-Vlaanderen), Licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

VERBRUGGE A. 2005: Romeins aardewerk uit Wervik - Viroviacum (W.-Vl.). In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine - Romeinendag 16 04 2005, Brussel, 85-90.

VERBRUGGE A., DE DONCKER G., CHERRETTÉ B., DE CLERCQ W. & DESCHIETER J. 2008: Een inheems-Romeins landelijke nederzetting aan de Posthoornstraat in Machelen (gem. Zulte, prov. Oost-Vlaanderen). In: DE CLERCQ W., DEMETER S., GUILLAUME A., MASSART C., PARIDAENS N. & VAN BELLINGEN S. (red.), Romeinendag - Journée d'Archéologie Romaine 19 04 2008, Brussel, 139-140.

VERBRUGGE A. & DE LANGHE K. 2008: Wervik “De Pionier”. Rapport van het archeologisch vooronderzoek 09-24 06 2008, Onuitgegeven rapport, Wervik.

VERHAERT A., ANNAERT R., LANGOHR R., COOREMANS B., GEROLINI V., BASTIAENS J., DEFORCE K., ERVYNCK A. & DESENDER K. 2004: Een inheems-Romeinse begraafplaats te Klein-Ravels (gem. Ravels, prov. Antwerpen), Archeologie in Vlaanderen VIII, 165-218.

VERHULST A. 1972: De vroegste geschiedenis en het ontstaan van Gent, Handelingen van de Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde van Gent 26, 5-39.

VERLAECKT K. 1989: Waasmunster-Sombeke, Dissertationes ad Archaeologiam Flandriae Pertinentes, Archeologische Inventaris Vlaanderen 11, Gent.

VERLOT M. 1984: Archeologisch onderzoek in de gemeente Evergem. Prospectie - analyse - synthese, Licentiaatsverhandeling RUGent, Gent.

VERMASEREN M.J. 1983: Corpus Cultus Iovis Sabazii I. The hands, Études préliminaires aux Religions Orientales dans l’Empire Romain 100 (1), Leiden.

VERMASEREN M.J. 1984: Onderlinge betrekkingen tussen Mithras - Sabazius - Cybele, Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kusten van België. Klasse der Letteren 46 (1), 25-42.

VERMEULEN F. 1983a: Romeins en Middeleeuws aardewerk te Merendree (Oost-Vlaanderen), Archeologie 1983 (2), 89-90.

VERMEULEN F. 1983b: Ontdekking van een grote nederzetting met begraafplaats uit de Romeinse tijd op het voormalige vliegveld van Sint-Denijs-Westrem, Heemkring Scheldeveld Jaarboek 16, 19-35.

VERMEULEN F. 1985: A Roman cemetery at Sint-Martens-Leerne (Deinze, East Flanders), Scholae Archaeologicae 1, Gent.

VERMEULEN F. 1986a: De Romeinse nederzetting en begraafplaats in Asper (Gavere), De Leiegouw 27 (3/4), 483490.

VERMEULEN F. 1986b: The Roman settlement and cemetery at Asper (Gavere, East Flanders), Scholae Archaeologicae 5, Gent.

VERMEULEN F. 1986c: Ruislede (W.-Vl.), Archeologie 1986 (2), 118.

VERMEULEN F. 1987/1988: De Romeinse bewoning in het Zuiden van Zandig Vlaanderen, Proefschrift RUGent, Gent.

VERMEULEN F. 1989: Kelten, Romeinen en Germanen tussen Leie en Schelde. Archeologische vondsten in SintMartens-Latem en in het zuiden van de Vlaamse Zandstreek, Scholae Archaeologicae 10, Gent.

VERMEULEN F. 1992a: Tussen Leie en Schelde. Archeologische inventaris en studie van de Romeinse bewoning in het zuiden van de Vlaamse Zandstreek, Archeologische Inventaris Vlaanderen. Buitengewone reeks 1, Gent.

VERMEULEN F. 1992b: Moderate acculturation in the fringe area of the Roman Empire: some archaeological indications from the Civitas Menapiorum, Bulletin van het Belgisch Historisch Instituut te Rome 62, Rome, 5-41. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 270 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

VERMEULEN F. 1992c: Céramique non tournée du Haut et du Bas-Empire en Flandre sablonneuse (Belgique), SFECAG. Actes du Congrès de Tournai, Marseille, 279-290.

VERMEULEN F. 1993: De Gallo-Romeinse nederzetting te Sint-Denijs-Westrem (gem. Gent, prov. OostVlaanderen). In: BOURGEOIS J. (ed.), Archeologisch Jaarboek Gent 1992, Gent, 187-303.

VERMEULEN F. 1995: The role of local centres in the Romanization of Northern Belgica. In: METZLER J., MILLET M., ROYMANS N. & SLOFSTRA J. (eds), Integration in the early Roman West. The role of culture and ideology. Papers arising from the international conference at the Titelberg (Luxembourg) 12-13 11 1993, Dossiers d'Archéologie du Musée National d'Histoire et d'Art 4, Luxemburg, 183-198.

VERMEULEN F. 2001a: The basic roman road network in the civitas Menapiorum. In: VERMEULEN F. & ANTROP M. (eds), Ancient lines in the landscape. A geo-archaeological study of protohistoric and Roman roads and field systems in northwestern Gaul, Bulletin van de Antieke Beschaving, Annual Papers on Classical Archaeology, Supplement 7, Leuven, 77-82.

VERMEULEN F. 2001b: Field control and excavations. In: VERMEULEN F. & ANTROP M. (eds), Ancient Lines in the Landscape. A geo-archaeological study of protohistoric and Roman roads and field systems in northwestern Gaul, Bulletin van de Antieke Beschaving, Annual Papers on Classical Archaeology, Supplement 7, Leuven, 6774.

VERMEULEN F. 2004: Roads for Soldiers and Civilians in the Civitas Menapiorum. In: VERMEULEN F., SAS K. & DHAEZE W. (eds), Archaeology in Confrontation. Aspects of Roman Military Presence in the Northwest. Studies in honour of Prof. Em. Hugo Thoen, Archaeological Reports Ghent University 2, Gent, 125-141.

VERMEULEN F. & ANTROP M. (eds) 2001: Ancient lines in the landscape. A geo-archaeological study of protohistoric and Roman roads and field systems in northwestern Gaul, Bulletin van de Antieke Beschaving, Annual Papers on Classical Archaeology, Supplement 7, Leuven.

VERMEULEN F. & BAUTERS L. 1988: Een Gallo-Romeins beeldje uit Eke-Semmerzake, VOBOV-info 31, 1-6.

VERMEULEN F. & BOURGEOIS J. 1988: Evergem (O.-Vl.): Romeinse en middeleeuwse bewoningssporen, Archeologie 1988 (2), 147.

VERMEULEN F. & BOURGEOIS J. 2000: Continuity of prehistoric burial sites in the Roman landscape of sandy Flanders. In: PEARCE J., MILLET M. & STRUCK M. (eds), Burial, society and context in the Roman world, Oxford, 127142.

VERMEULEN F. & HAGEMAN B. 1997: Een rituele omheining uit de late ijzertijd te Knesselaere (O.-Vl.), Lunula.

Archaeologia Protohistorica 5, 29-33.

VERMEULEN F. & HAGEMAN B. 2001: Protohistoric and Roman roads, routes and tracks in sandy Flanders: identification in the field. In: VERMEULEN F. & ANTROP M. (eds), Ancient lines in the landscape. A geoarchaeological study of protohistoric and Roman roads and field systems in northwestern Gaul, Bulletin van de Antieke Beschaving, Annual Papers on Classical Archaeology, Supplement 7, Leuven, 97-116.

VERMEULEN F., HAGEMAN B., VAN ROEYEN J.-P. & PETERS M. 1998a: Romeinse rurale nederzettingsstructuren in SintGillis-Waas. In: THOEN H., VERMEULEN F., DE BOE G. & LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 01 04 1998, Brussel, 10-12.

VERMEULEN, F., HAGEMAN B. & WIEDEMANN T. 1997: Landindeling en wegennet in de civitas Menapiorum: een onderzoeksproject. In: THOEN H., VERMEULEN F., DE BOE G. & LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 27 03 1997, Gent, 5-7.

VERMEULEN F., HAGEMAN B. & WIEDEMANN T. 1998b: Antieke lijnen in het landschap, VOBOV-Info 48, 20-35.

VERMEULEN F. & ROGGE M. 1991: Kruishoutem-Kapellekouter. Van Romeins heiligdom tot Roomse bidplaats?, Gentse Bijdragen tot de Kunstgeschiedenis en Oudheidkunde 29, Gent, 41-56.

VERMEULEN F. & ROGGE M. 1993: De Gallo-Romeinse vicus. In: VERMEULEN F., ROGGE M., VAN DURME L., BRAECKMAN K., CROMBÉ PH. & VAN BEL R. (eds), Terug naar de bron. Kruishoutem archeologisch doorgelicht, Archeologische Inventaris Vlaanderen. Buitengewone Reeks 2, Gent, 115-130. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 271 van 275

VERMEULEN F., ROGGE M., VAN DURME L., BRAECKMAN K., CROMBÉ PH. & VAN BEL R. (eds) 1993: Terug naar de bron.

Kruishoutem archeologisch doorgelicht, Archeologische Inventaris Vlaanderen. Buitengewone Reeks 2, Gent.

VERSTAPPEN P. 2000: Mortsel-Steenakker en omgeving, AVRA Bulletin 1, 85-96.

VERVOORT R. & ANNAERT R. 2003: Romeinse kelder in de Hoogveldstraat te Grobbendonk (Prov. Antwerpen). In: LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 28 03 2003, Leuven, 87-88.

VERWERS G.J. 1972: Das Kamps Veld in Haps in Neolithikum, Bronzezeit und Eisenzeit, Analecta Praehistorica Leidensia 5, Leiden.

VIBERT-GUIGUE CL. 2005: Présence picturale et perception architecturale, un essai de restitution du cryptoportique peint de Bavay. In: Illusions d'antique. Catalogue d’exposition, Notions croisées d'héritage romain et d'approches contemporaines 3, Bavay, 77-85.

VIDAL M. 1991: Incinérations et inhumations dans l’occident romain aux trois premiers siècles de notre ère: France, Espagne, Italie, Afrique du Nord, Suisse, Allemagne, Belgique, Luxembourg, Pays-Bas, Grande-Bretagne, Actes du colloque international de Toulouse-Montréjeau 07-10 10 1987, IVe Congrès Archéologique de Gaule Méridionale, Toulouse.

VIÉRIN J. 1964: Harelbeke: Gallo-Romeinse graven, Archeologie 1964 (1), 18-19.

VIÉRIN J. 1967: Harelbeke - Stasegem: Romeinse nederzetting, Archeologie 1967 (2), 65-66.

VIÉRIN J. 1970a: Romeins grafveld in de Molenstraat, Handelingen van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk 37, 249-250.

VIÉRIN J. 1970b: Poignées de bronze gallo-romains découvertes à Lauwe, Handelingen van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk 37, 243-248.

VIÉRIN J. 1971a: Gallo-Romeinse brandgraven te Marke en te Harelbeke, Handelingen van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk 38, 295.

VIERIN J. 1971b: Témoignages sur la découverte de la "Vénus de Courtrai", Handelingen van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk 38, 236-238.

VIÉRIN J. 1973: Trouvailles récentes de monnaies romaines, Handelingen van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk 40, 316-317.

VIÉRIN J. 1987: Vijfentwintig jaar “Pro Cortoriaco’. Prospectie – Ontdekkingen – Vondsten, Handelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk 53, 5-101.

VIÉRIN J. & J. DUMOLIN 1973: Courtrai, vestiges gallo-romains, et vestiges médiévaux, Handelingen van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk 40, 300-317.

VILVORDER F. 2001: Les contextes de référence et les horizons chronologiques. In: BRULET R., DEWERT J.-P. & VILVORDER F. (eds), Liberchies IV. Vicus gallo-romain. Travail de rivière, Publications d’Histoire de l’Art et d’Archéologie de l’Université Catholique de Louvain CI, Louvain-la-Neuve, 359-377.

VILVORDER F. 2004: Les brûle-parfums. In: BRULET R. & VILVORDER F. (eds), La céramique cultuele et le rituel de la céramique en Gaule du Nord, Collection d’Archéologie Joseph Mertens XV, Louvain-la-Neuve, 17-22.

VON GONZENBACH V. 1995: Die Römischen Terracotten in der Schweiz: Untersuchungen zu Zeitstellung, Typologie und Ursprung der mittelgallischen Tonstatuetten, Band A, Tübingen/Basel.

VON HESBERG H. 1991: Die Monumentalisierung der Städte in den nordwestlichen Provinzen zu Beginn der Kaiserzeit. In: ECK W. & GALSTERER H. (eds), Die Stadt in Oberitalien und in den nordwestlichen Provinzen des Römischen Reiches. Deutsch-Italienisches Kolloquium im italienischen Kulturinstitut Köln, Kölner Forschungen 4, Köln, 179-199.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 272 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

VON PETRIKOVITS H. 1977: Kleinstädte und nichtstädtische Siedlungen im Nordwesten des römischen Reiches. In:

JANKUHN H., SCHÜTZEICHEL R. & SCHWIND F. (eds), Das Dorf der Eisenzeit und des frühen Mittelalters. Siedlungsform - wirtschaftliche Funktion - soziale Struktur. Bericht über die Kolloquien der Kommission für die Altertumskunde Mittel- und Nordeuropas in den Jahren 1973 und 1974, Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Göttingen. Philologisch-historische Klasse 3 (101), Göttingen, 86-135.

VON SCHNURBEIN S. 2002: Augustus in Germanien. Neue archäologische Forschungen. Vierentwintigste Kroonvoordracht, Amsterdam.

VON SCHNURBEIN S. 2003: Augustus in Germania and his new ‘town’ at Waldgirmes east of the Rhine, Journal of Roman Archaeology 16, 93-107.

VOS W.K. 2002: De inheems-Romeinse huisplattegronden van De Horden te Wijk bij Duurstede, Rapportage Archeologische Monumentenzorg 96, Amersfoort.

VYNCKIER G., DE BIE M. & VANDERHOEVEN A. 1994: Een neolithisch site te Tongeren, Notae Praehistoricae 14, 201211.

VYNCKIER G., DE BIE M. & VANDERHOEVEN A. 1995: Tweede opgravingscampagne bij de Elfde Novemberwal te Tongeren, Notae Praehistoricae 15, 137-139.

VYNCKIER G. & VANDERHOEVEN A. 1999: Noodonderzoek op het zuidwestelijk grafveld van Romeins Tongeren. In: THOEN H., VERMEULEN F., DE BOE G., LODEWIJCKX M. & ROGGE M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 25 03 1999, Gent, 23-26.

WAELKENS M. (red.) 1990: Eeuwige steen, van Nijl tot Rijn, groeven en prefabricatie, Brussel.

WAHL J. 1982: Leichenbranduntersuchungen. Ein Übersicht über die Bearbeitungs- und Aussagemöglichkeiten von Brandgräbern, Prehistorische Zeitschrift 57, 1-125.

WAHL J. & WAHL S. 1983: Zur Technik der Leichenverbrennung: I. Verbrennungsplätze aus ethnologischen Quellen, Archäologisches Korrespondenzblatt 13 (4), 513-520.

WAHL J. & WAHL S. 1984: Zur Technik der Leichenverbrennung: II. Vorbereitung der Leiche und Behandlung der Knochenreste anhand ethnologischer Quellen, Archäologisches Korrespondenzblatt 14 (4), 443-451.

WALTZING J.P. 1902-1922: Inscriptions latines de la Belgique romaine, Le Musée Belge: revue de philologie classique 6 tot 26.

WANKENNE A. 1977: Enfin Atuatuca!, Les Etudes Classiques XLV (1), 63-66.

WANKENNE A. 1983: Les débuts de l’évangélisation en Belgique. Apports récents de l’archéologie. In: Miscellanea Archaeologica in honorem H. Roosens, Archaeologia Belgica 255, Brussel, 179-188.

WARMENBOL E. 1999: Fragment van beeldje. In: WILLEMS H. & CLARYSSE W. (eds), Keizers aan de Nijl, Tentoonstellingscataloog, Leuven, 323.

WEBSTER J. 2001: Creolizing the Roman Provinces, American Journal of Archaeology 105, 209-225.

WELLS C.M. 1972: The German policy of Augustus. An examination of the archaeological evidence, Oxford.

WEMANS G. 1998: De opgravingen in het Grijpenveld te Tienen, Ons Landens Erfdeel 21, 21-24.

WESEMAEL E. 1998: De terra sigillata uit de collectie Box - Jadoulle in het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren, Licentiaatsverhandeling KUL, Leuven.

WESEMAEL E. 2000: De terra sigillata uit de collectie Box - Jadoulle in het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren. In: LODEWIJCKX M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 19 04 2000, Leuven, 53-57.

WESEMAEL E. 2002: Tongeren: de terra sigillata uit de collectie Box - Jadoulle in het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1998, Limburg - Het Oude Land van Loon 81 (3), 259-260.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 273 van 275

WESEMAEL E. 2006: Veldwezelt (Lanaken): vondsten uit het midden paleolithicum, de ijzertijd en de Romeinse periode. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 2001, Limburg - Het Oude Land van Loon 85 (3), 60-63.

WESSELINGH D. 2000: Native Neighbours. Local settlement system and social structure in the Roman Period at Oss (The Netherlands), Analecta Praehistorica Leidensia 32, Leiden.

WIEDEMANN T., ANTROP M. & VERMEULEN F. 2001: Analysis of the Roman road system around Cassel and application of a GIS-model in sandy Flanders. In: VERMEULEN F. & ANTROP M. (eds), Ancient lines in the landscape.

A geo-archaeological study of protohistoric and Roman roads and field systems in northwestern Gaul, Bulletin van de Antieke Beschaving. Annual Papers on Classical Archaeology. Supplement 7, Leuven, 83-96.

WIGG D. 1991: Münzumlauf in Nordgallien um die mitte des 4. Jahrhunderts n. Chr. Numismatische Zeugnisse für die Usurpation des Magnentius und die damit verbundenen Germaneneinfälle, Studien zu Fundmünzen der Antike 8, Berlin.

WIGHTMAN E.M. 1977: Military arrangements, native settlements and related developments in early Roman Gaul, Helinium 17 (2), 105-126.

WIGHTMAN E.M. 1978: North-Eastern Gaul in Late Antiquity: the testimony of settlement patterns in an age of transition, Berichten van de ROB 28, 241-250.

WIGHTMAN E.M. 1985: Gallia Belgica, London.

WILD J.P. 1970: Textile Manufacture in the Northern Roman Provinces, Cambridge.

WILL E. 1962: Le sel des Morins et Ménapiens. In: RENARD M. (ed.), Hommages à Albert Grenier, Collection Latomus 58 (I-III), 1650-1658.

WILL E. 1973: Compte rendu de J. Mertens & L. Van Impe 1971, Het Laat-Romeins grafveld van Oudenburg, Archaeologia Belgica 135, Bruxelles, Revue du Nord - Archéologie de la Picardie et du Nord de la France 216, 7172.

WILLEMS J. 1983: Romans and Batavians: regional developments at the Imperial Frontier. In: BRANDT R. & SLOFSTRA J. (eds), Roman and native in the Low Countries. Spheres of interaction, BAR International Series 184, Oxford, 105-128.

WILLEMS J. 1996: Opgraving Wijnegem Vuurkruiserslaan, Jaarboek AVRA 1996, Antwerpen, 84-87.

WILLEMS J. & MATHU J. 1984: Romeinse villa Muizen, Maalinas Antiqua 1 (1), 2-7.

WILLEMS S. 2000: Mortaria van de site Zijdelingsestraat, Tienen: Macroscopische analyse en determinatie van de baksels, Licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

WILLEMS S. 2003: De referentiecollectie van Romeins aardewerk te Tongeren: een stand van zaken. In: LODEWIJCKX M. & CORBIAU M.-H. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 08 02 2003, Leuven, 8990.

WILLEMS S. 2004: Opsporing verzocht: Italische wrijfschalen (40 - 160 AD). De vondst van een zware Italische wrijfschaal te Tongeren, site Hondsstraat. In: LODEWIJCKX M. (red.), Journée d’Archéologie Romaine Romeinendag 24 04 2004, Namur, 81-83.

WILLEMS S. 2005: Roman pottery in the Tongeren reference collection: mortaria and coarse wares, VIOERapporten 01, Brussel.

WILLEMS S., VILVORDER F. & VANDERHOEVEN A. 2000: Analyse des “fabriques” de mortiers en Gaule du Nord, SFECAG. Actes du Congrès de Libourne, Marseille, 503-506.

WILLEMS W.J.H. 1978: Burial analysis: a new approach to an old problem, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 30, 81-98.

WILLEMS W.J.H., VAN ENCKEVORT H., HAALEBOS J.K. & THIJSSEN J. 2004: Nijmegen. Geschiedenis van de oudste stad van Nederland. Prehistorie en oudheid, Nijmegen. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 274 van 275

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

2022

WILLIAMS H. 2002: Cemeteries as central places - Place and identity in migration period Eastern England. In: HARDH B. & LARSSON L. (eds), Central Places in the Migration and Merovingian Periods. Papers from the 52nd Sachsensymposium Lund, August 2001, Acta Archaeologica Lundensia Series 39, Uppåkrastudier 6, Lund, 341362. (https://www.uppakra.lu.se/fileadmin/_migrated/content_uploads/6._Central_Places_in_the_Migration_and_ Merovingian_Periods.pdfWuyts 2003) WILLIAMS H. 2004: Assembling the dead. In: PANTOS A. & SEMPLE S. (eds), Assembly places and practices in medieval Europe, Dublin, 109-134.

WILLIS S. 1994: Roman Imports into Late Iron Age British Societies: towards a critique of existing models. In: COTTAM S., DUNGWORTH D., SCOTT S. & TAYLOR J. (eds), TRAC 94. Proceedings of the Fourth Annual Theoretical Roman Archaeology Conference, Durham 1994, Oxford, 141-150.

WILLIS S. 1996: The romanization of pottery assemblages in the east and north-east of England during the first century AD: a comparative analysis, Britannia 27, 179-221.

WILLIS S. 2005: Samian pottery, a resource for the study of Roman Britain and beyond: the results of the English Heritage funded Samian project, An e-monograph, Internet Archaeology 17.

WOOLF G. 1997: Beyond Romans and Natives, World Archaeology 28 (3), 339-350.

WOOLF G. 1998: Becoming Roman. The origins of provincial civilization in Gaul, Cambridge.

WOUTERS W., ERVYNCK A., COOREMANS B., VAN NEER W. & VAN BULCK G. 1995: Een postmiddeleeuwse beerput aan de Hasseltse Poort te Tongeren (prov. Limburg), Archeologie in Vlaanderen IV, 323-363.

WOUTERS W., IN ’T VEN I. & DEBRUYNE T. 2002: Lauw (Tongeren): Romeinse weg Tongeren - Bavay doorsneden op het Distrigas-traject. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1998, Limburg - Het Oude Land van Loon 81 (3), 234.

WOUTERS W., IN ’T VEN I., DEBRUYNE T. & ROOVERS I. 1999: Romeinse sporen op het Distrigastraject Opwijk-Raeren.

In: THOEN H., VERMEULEN F., DE BOE G., LODEWIJCKX M. & ROGGE M. (red.), Romeinendag - Journée d’Archéologie Romaine 24 03 1999, Gent, 33-36 WUYTS V. 2003: Conservation of Gallo-Roman tumuli in the Flemish region. Problems and possibilities. Case study: the ‘Drie Tommen’ of Grimde near Tienen, Masterthesis KULeuven, Leuven.

WYNS S. 2008: Tongeren, de Colruyt-site, Vlaams Archeologisch Rapport 1, ADC-Rapport 1135, Amersfoort.

ZIMMERMAN W.H. 1992: Die Siedlungen des 1. bis 6. Jahrhunderts nach Christus von Flögeln-Eekhöltjen, Niedersachsen: Die Bauformen und ihre Funktionen, Probleme der Küstenforschung im Südlichen Nordseegebiet 19, Hildesheim.

ZIMMERMAN W.H. 1999: Why was cattle-stalling introduced in prehistory? The significance of byre and stable and of outwintering. In: FABECH C. & RINGTVED J. (eds), Settlement and Landscape. Proceedings of a conference in Arhus, Denmark, 04-07 05 1998, Copenhagen, 301-318.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2022

Onderzoeksbalans: Romeinse tijd

pagina 275 van 275