rvk fortem 2010_compressed (1).pdf

Ruilverkavelingsproject Fortem Uitvoering monitoringprogramma Avifauna - Deelrapport broedvogels Jaar +5 (2010) RAPPORT

Natuur.studie

nummer 17

2010

Dominique Verbelen

De natuur heeft je nodig. En vice versa.

Ruilverkavelingsproject Fortem Uitvoering monitoringprogramma Avifauna - Deelrapport broedvogels Jaar +5 (2010)

De natuur heeft je nodig. En vice versa.

Colofon Dit rapport werd opgesteld door:

NATUUR.STUDIE Coxiestraat 11 2800 Mechelen in opdracht van:

VLAAMSE LANDMAATSCHAPPIJ Guldenvlieslaan 72 1060 BRUSSEL Projectleider Natuurpunt:

Dominique Verbelen

Projectverantwoordelijke VLM:

Edgard Daemen

Auteur(s):

Dominique Verbelen

Inventarisaties: Verwerking en interpretatie data: GIS:

Gerald Driessens, Dominique Verbelen Dominique Verbelen Gerald Driessens, Dominique Verbelen

Fotografie: Foto’s voorkaft: Kaarten:

Dominique Verbelen, Gerald Driessens, Koen Devos, Glenn Vermeersch, Raymond de Smet, Geert Spanoghe Koen Devos (Rietzanger, Grutto), Leo Janssen (Slobeend) Karin Gielen

Publicatiedatum: Oplage:

november 2010 15 exemplaren

Wijze van citeren:

Verbelen D., 2010. Ruilverkavelingsproject Fortem.

Uitvoering monitoringprogramma, Avifauna, deelrapport broedvogels, jaar +5 (2010). Rapport Natuur.studie, nr.

17/2010, Natuurpunt, Mechelen.

Deze publicatie is eveneens digitaal beschikbaar als Word-bestand en als pdf-file.

1. INLEIDING....................................................................................................................................................... 5 2. METHODE........................................................................................................................................................ 7 2.1 UITGEBREIDE TERRITORIUMKARTERING ........................................................................................................ 7 2.2 KAARTMATERIAAL EN INTERPRETATIE .......................................................................................................... 9 3. RESULTATEN................................................................................................................................................ 11 3.1 VERKLARING VAN DE OPGEGEVEN CATEGORIEËN ........................................................................................ 11 3.2 SOORTBESPREKING ...................................................................................................................................... 13 3.2.1 Bergeend (Tadorna tadorna) ............................................................................................................... 13 3.2.2 Wilde eend (Anas platyrhynchos)......................................................................................................... 13 3.2.3 Slobeend (Anas clypeata) ..................................................................................................................... 14 3.2.4 Zomertaling (Anas querquedula) ......................................................................................................... 16 3.2.5 Patrijs (Perdix perdix) ......................................................................................................................... 16 3.2.6 Kwartel (Coturnix coturnix)................................................................................................................. 17 3.2.7 Waterhoen (Gallinula chloropus) ........................................................................................................ 18 3.2.8 Meerkoet (Fulica atra) ......................................................................................................................... 18 3.2.9 Scholekster (Haematopus ostralegus) .................................................................................................. 19 3.2.10 Kievit (Vanellus vanellus) .................................................................................................................. 20 3.2.11 Grutto (Limosa lapponica)................................................................................................................. 21 3.2.12 Tureluur (Tringa totanus) .................................................................................................................. 22 3.2.13 Veldleeuwerik (Alauda arvensis)........................................................................................................ 23 3.2.14 Graspieper (Anthus pratensis) ........................................................................................................... 24 3.2.15 Gele Kwikstaart (Motacilla flava)...................................................................................................... 25 3.2.16 Blauwborst (Luscinia svecica) ........................................................................................................... 26 3.2.17 Rietzanger (Acrocephalus schoenobaenus)........................................................................................ 27 3.2.18 Bosrietzanger (Acrocephalus palustris) ............................................................................................. 28 3.2.19 Kleine Karekiet (Acrocephalus scirpaceus) ....................................................................................... 29 3.2.20 Spotvogel (Hippolais icterina) ........................................................................................................... 30 3.2.21 Grasmus (Sylvia communis)............................................................................................................... 30 3.2.22 Rietgors (Emberiza schoeniclus)........................................................................................................ 31 3.2.23 Grauwe Gors (Miliaria calandra)...................................................................................................... 32 3.3 OVERZICHT, CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN ............................................................................................ 35 4. WEERSOMSTANDIGHEDEN ..................................................................................................................... 46 4.1 EERSTE INVENTARISATIERONDE (16 MAART - 17 MAART 2010) ................................................................... 46 4.2 TWEEDE INVENTARISATIERONDE (31 MAART - 01 APRIL 2010).................................................................... 46 4.3. DERDE INVENTARISATIERONDE (12 APRIL - 13 APRIL 2010)........................................................................ 47 4.4 VIERDE INVENTARISATIERONDE (3 MEI - 4 MEI 2010) .................................................................................. 48 4.5 VIJFDE INVENTARISATIERONDE (10 MEI - 11 MEI 2010) ............................................................................... 48 4.6 ZESDE INVENTARISATIERONDE (27 MEI - 28 MEI 2010) ................................................................................ 49 4.7 ZEVENDE INVENTARISATIERONDE (10 JUNI - 11 JUNI 2010) ......................................................................... 50 4.8 ACHTSTE INVENTARISATIERONDE (28 JUNI - 29 JUNI 2010) ......................................................................... 50 5. REFERENTIES ............................................................................................................................................... 52 6. BIJLAGEN....................................................................................................................................................... 55 6.1 CHECKLIST VAN DE BROEDVOGELS VAN HET PLANGEBIED........................................................................... 55 6.2 EEN GEDOCUMENTEERDE RODE LIJST VAN DE BROEDVOGELS VAN VLAANDEREN ...................................... 57 6.3 ACHTERGRONDINFORMATIE OVER DE WEERHOUDEN PROJECTSOORTEN ...................................................... 60 6.3.1 Bergeend (Tadorna tadorna) ............................................................................................................... 61 6.3.2 Wilde Eend (Anas platyrhynchos) ........................................................................................................ 63 6.3.3 Slobeend (Anas clypeata) ..................................................................................................................... 64 6.3.4 Zomertaling (Anas querquedula) ......................................................................................................... 66 6.3.5 Patrijs (Perdix perdix) ......................................................................................................................... 68 6.3.6 Kwartel (Coturnix coturnix)................................................................................................................. 70 6.3.7 Waterhoen (Gallinula chloropus) ........................................................................................................ 71 6.3.8 Meerkoet (Fulica atra) ......................................................................................................................... 73 6.3.9 Scholekster (Haematopus ostralegus) .................................................................................................. 75

3

6.3.10 Kievit (Vanellus vanellus) .................................................................................................................. 77 6.3.11 Grutto (Limosa limosa) ...................................................................................................................... 79 6.3.12 Tureluur (Tringa totanus) .................................................................................................................. 81 6.3.13 Veldleeuwerik (Alauda arvensis)........................................................................................................ 83 6.3.14 Graspieper (Anthus pratensis) ........................................................................................................... 85 6.3.15 Gele Kwikstaart (Motacilla flava)...................................................................................................... 87 6.3.16 Blauwborst (Luscinia svecica) ........................................................................................................... 89 6.3.17 Rietzanger (Acrocephalus schoenobaenus)........................................................................................ 91 6.3.18 Bosrietzanger (Acrocephalus palustris) ............................................................................................. 93 6.3.19 Kleine Karekiet (Acrocephalus scirpaceus) ....................................................................................... 95 6.3.20 Spotvogel (Hippolais icterina) ........................................................................................................... 97 6.3.21 Grasmus (Sylvia communis)............................................................................................................... 98 6.3.22 Rietgors (Emberiza schoeniclus)...................................................................................................... 100 6.3.23 Grauwe Gors (Miliaria calandra).................................................................................................... 102 6.4 AFBAKENING VAN HET STUDIEGEBIED EN DE VERSCHILLENDE DEELGEBIEDEN.......................................... 105 6.5 DATASTRUCTUUR DIGITALE BESTANDEN ................................................................................................... 106 6.5.1 Rapporten........................................................................................................................................... 106 6.5.2 Digitale lagen..................................................................................................................................... 106 6.5.3 Foto’s ................................................................................................................................................. 108 6.6 SOORTKAARTEN ......................................................................................................................................... 109 6.6.1 Soortkaarten van projectsoorten ........................................................................................................ 111 6.6.2 Soortkaarten van toegevoegde soorten .............................................................................................. 113 6.6.3 Overzicht van alle territoria van de projectsoorten over de ganse monitoringperiode ..................... 115

4

1. Inleiding Conform de ministeriële richtlijn van 14 maart 2000 betreffende de implementatie van de methodiek voor het optimaliseren en meetbaar maken van de ecologische inbreng in de ruilverkaveling, in toepassing van de studie van het Instituut voor Natuurbehoud (thans Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek) en van het decreet van 21 oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu, werd ter vervollediging van de dossiers die werden voorgelegd teneinde een goedkeuring van het structuurplan voor de ruilverkaveling Fortem te bekomen, een gericht monitoringprogramma opgemaakt. Het definitief structuurplan, met inbegrip van het monitoringprogramma, werd goedgekeurd op 19 december 2000.

Het monitoringprogramma heeft als doel de effectiviteit na te gaan van de maatregelen die werden genomen voor de natuur en te evalueren of de vooropgestelde natuurdoelstellingen bij een ruilverkaveling ook effectief worden gehaald. Aan de hand hiervan kan worden onderzocht of een bijstelling van het gevoerde beheer noodzakelijk is. Ook voor de ruilverkaveling Fortem, gelegen in de West-Vlaamse Polders (Lampernisse-Zoutenaaie) werd in 2001 een monitoringprogramma opgestart. Deze monitoring bestaat uit het opvolgen van enerzijds abiotische factoren (hydrologie) en anderzijds biotische elementen (flora en avifauna). De natuurdoelstellingen in de ruilverkaveling Fortem zijn hoofdzakelijk gericht op de ontwikkeling van graslanden en sloten, gecombineerd met een peilverhoging. De voornaamste maatregelen in de ruilverkaveling Fortem waarvan de effecten aan een monitoring zijn onderworpen, zijn een waterpeilaanpassing en de inrichting van de oevers van enkele waterlopen. Gezien het belang van het beheer voor de beoogde doelgemeenschappen kunnen de monitoringsresultaten tevens belangrijk zijn om het beheer, waar nodig, bij te sturen of te optimaliseren.

In 2001 werd voor het deel avifauna een eerste uitgebreide territoriumkartering uitgevoerd (Econnection, 2001). De uitgebreide territoriumkartering werd herhaald in 2006 waarbij werd gepoogd om na te gaan of er na vijf jaar een evolutie was vast te stellen in de broedvogelstand die mogelijk zou kunnen toe te schrijven zijn aan de uitgevoerde maatregelen tot landinrichting (Durinck & Verbelen, 2006). In het voorliggend rapport worden de resultaten gepresenteerd van de derde broedvogelkartering die werd uitgevoerd in 2010. Net als in 2001 en 2006 is het te monitoren gebied beperkt tot het 'opgestuwd gebied' (Lampernisse - Oudekapelle). Dit gebied van ca. 350 ha bestaat voornamelijk uit weiland en hooiland afgewisseld met enkele akkers (situering t.o.v. ruime omgeving zie onderstaande kaart).

5

Situering plangebied in een ruimere omgeving

Alarmerende Grutto’s zijn zondermeer het uithangbord van de Komgronden van Lampernisse geworden. (foto: Koen Devos)

6

2. Methode 2.1 Uitgebreide territoriumkartering De inventarisatie werd uitgevoerd door middel van de uitgebreide territoriumkartering zoals beschreven door Hustings (Hustings et al., 1989) en geactualiseerd door van Dijk (van Dijk, 2004). Hierbij moet worden opgemerkt dat, in onderling overleg met de opdrachtgever, er werd voor geopteerd om de meest recente handleiding van van Dijk (2004) te gebruiken. In hoofdzaak bouwt van Dijk verder op Hustings (1989) en werden interpretatiecriteria verfijnd.

Voor een aantal soorten werden nieuwe criteria uitgewerkt (vooral m.b.t. datumgrenzen en interpretatiecriteria). Hoewel de resultaten bekomen door toepassing van de ‘Hustings-criteria’ en de ‘van Dijk-criteria’ op eenzelfde dataset niet altijd 100% identiek zullen zijn, werd er toch voor geopteerd om de dataset van Fortem 2010 te interpreteren op basis van van Dijk (2004) aangezien hierin de meest recente, wetenschappelijk onderbouwde inzichten over broedvogelkartering werden verwerkt. Hierdoor kunnen de resultaten met de voorgaande jaren niet in alle gevallen één op één worden vergeleken, al moet worden aangegeven dat de verschillen minimaal zijn. Hoe het ook weze: Hustings of van Dijk, het gaat in beide gevallen om een uitgebreide territoriumkartering. Het nadeel van deze methode is dat ze zeer arbeidsintensief is. Haar gestandaardiseerde opzet maakt het echter mogelijk om resultaten van verschillende waarnemers te vergelijken en geeft een idee over de absolute aantallen. Bovendien is deze methode voor uitgesproken territoriale soorten (bv. zangvogels) zeer nauwkeurig en leidt ze slechts tot een lichte onderschatting van het werkelijke aantal broedparen.

Voor weidevogels zijn de Komgronden van Lampernisse zondermeer een topgebied, mede dankzij de inrichtingswerken die er door de Vlaamse Landmaatschappij worden uitgevoerd (foto: Dominique Verbelen)

7

Aangezien de nauwkeurigheid van de inventarisatie staat of valt met het aantal bezoeken dat aan een gebied wordt gebracht, werd het hele gebied acht keer bezocht. De bezoeken werden evenwichtig verdeeld over de maanden maart - juni (twee rondes in maart, één in april, drie in mei en twee in juni). Tijdens de kartering in 2001 werden slechts zes telronden uitgevoerd, alle tijdens de maanden mei en juni. Dit kan voor de vergelijking voor een aantal soorten een vertekend beeld opleveren. Met name voor Wilde Eend, Patrijs, Veldleeuwerik en Blauwborst viel in 2001 de inventarisatieperiode volledig buiten de beste tijd en voor Kievit, Grutto, Tureluur, Slobeend, Meerkoet, Steenuil, Witte Kwikstaart en Rietgors viel de beste inventarisatietijd deels buiten de beste tijd. Het volledige gebied werd opgedeeld in zes inventarisatie-eenheden. Elke inventarisatie-eenheid werd doorlopen in twee opeenvolgende inventarisatiedagen (telkens drie deelgebieden). De inventarisatie van de zes inventarisatieeenheden geeft samen één inventarisatieronde. Voor een afbakening van het volledige studiegebied en de respectieve deelgebieden verwijzen we naar bijlage 6.4. Tijdens elke inventarisatieronde, waarbij het merendeel van de percelen werden doorlopen, werden de deelgebieden onderling in eenzelfde volgorde afgewerkt terwijl, binnen één en hetzelfde deelgebied voor een alternerende aanpak werd gekozen: indien een gebied tijdens een eerste ronde van oost naar west werd doorlopen, werd dit bij de volgende ronde in de omgekeerde richting geïnventariseerd, zodat elke locatie afwisselend op een vroeg en een later tijdstip werd bezocht. Hierdoor werd de trefkans voor elk van de te onderzoeken soorten verhoogd.

Doorgaans werd geïnventariseerd van één tot anderhalf uur voor zonsopgang tot maximaal vijf uur erna. Bij vele soorten treden territoriale gedragingen vooral in de vroege ochtenduren op.

Een aantal soorten uit dit onderzoek kent hun hoogste trefkans rond zonsopgang, terwijl andere later op de ochtend een hogere trefkans bereiken. Bij sommige soorten is er tegen de avond weer een opleving, die doorgaans echter maar vrij kort duurt. Regelmatig werd een ochtendronde dan ook aangevuld met een bijkomende avondronde. Om ook nachtactieve soorten (Kwartelkoning, Kwartel, Steenuil) optimaal te kunnen karteren, werden vijf nachtelijke inventarisaties uitgevoerd met behulp van een mp3. Binnen elke éénheid werd vooraf een transect uitgestippeld zodat alle territoriale activiteiten (zang, balts, alarmroep, …) met voldoende nauwkeurigheid konden worden gekarteerd om zo een optimaal beeld van de aanwezige territoria te kunnen verkrijgen. Doordat de hoor- en lokalisatieafstand voor zang vrij groot is in open gebieden zoals de komgronden van Fortem, zou kunnen worden vermoed dat een breedmazige wandelroute volstond om alle zangvogels en steltlopers (die doorgaans van op grote afstand een sterk territoriaal gedrag vertonen) te karteren. Hierdoor zou echter een aanzienlijk deel van de broedende watervogels worden gemist (eenden, Waterhoen, Meerkoet) die zich tijdens de broedperiode ophielden in het dicht netwerk aan irrigatiegreppels, sloten en beken. Ondanks de relatief geringe oppervlakte van het te inventariseren gebied, zorgde het dichte netwerk aan kleine en grotere waterlopen er dus voor dat er verhoudingsgewijs behoorlijk wat tijd nodig was om het ganse projectgebied goed te inventariseren. Vijf inventarisatierondes werden uitgevoerd door Gerald Driessens. Enkel de tweede en de zesde ronde werd gelopen door Dominique Verbelen. De nachtelijke rondes werden vaak negatief beïnvloed door een strakke wind die in de loop van de namiddag kwam opzetten en voor de rest van de dag aanhield.

INVENTARISATIERONDES DATA eerste inventarisatieronde 16 en 17 maart 2010 tweede inventarisatieronde 31 maart en 01 april 2010 derde inventarisatieronde 12 en 13 april 2010 vierde inventarisatieronde 03 en 04 mei 2010 vijfde inventarisatieronde 10 en 11 mei 2010 zesde inventarisatieronde 27 en 28 mei 2010 zevende inventarisatieronde 10 en 11 juni 2010 achtste inventarisatieronde 28 en 29 juni 2010 Tabel 1: data waarop de inventarisatierondes werden uitgevoerd

8

NACHTRONDES DATA EN UUR vierde inventarisatieronde 03 mei 2010 (21.00 - 23.00) vijfde inventarisatieronde 10 mei 2010 (22.00 - 00.00) zesde inventarisatieronde 27 mei 2010 (22.00 - 00.00) zevende inventarisatieronde 10 juni 2010 (22.00 - 01.00) achtste inventarisatieronde 28 juni 2010 (23.00 - 01.00) Tabel 2: data waarop de nachtelijke inventarisatierondes werden uitgevoerd In onderstaande tabel wordt aangegeven hoeveel minuten in elk dagdeel tijdens elk van de acht rondes werd geïnventariseerd. Enkel tijdens de tweede ronde werden beide dagdelen wegens barslechte weeromstandigheden vroegtijdig beëindigd. Ook tijdens de vierde ronde kon door regen en wind niet optimaal worden geïnventariseerd. In totaal werd bijna 80 uur veldwerk verricht (exclusief de vier nachtelijke rondes), waarbij in elk van de blokken ongeveer evenveel tijd werd gespendeerd. Het tijdsverschil tussen de rondes die niet negatief werden beïnvloed door minder gunstige weersomstandigheden, kan in een aantal gevallen worden verklaard door de aanwezigheid van kolossale polderstieren die soms een omweg afdwongen.

RONDE blok 2, 5 en 6 blok 1, 3 en 4 TOTAAL ronde 1 275 285 560 (= 09 uur 20 minuten) ronde 2 235 235 470 (= 07 uur 50 minuten) ronde 3 355 290 645 (= 10 uur 45 minuten) ronde 4 285 270 555 (= 09 uur 15 minuten) ronde 5 345 285 630 (= 10 uur 30 minuten) ronde 6 359 326 685 (= 11 uur 25 minuten) ronde 7 330 300 630 (= 10 uur 30 minuten) ronde 8 350 285 635 (= 10 uur 35 minuten) 4.810 (= 80 uur 10 minuten) TOTAAL 2.534 2.276 Tabel 3: weergave van het aantal minuten dat per ronde in elk van de zes blokken werd geïnventariseerd in 2010.

2.2 Kaartmateriaal en interpretatie Aangezien het landschap in het projectgebied doorgaans zeer open is, werden orthofoto’s met een kaartschaal van 1/8.000 gebruikt. Enkel voor zeer vogelrijke, structuurrijke en/of dichte gebieden zijn meer gedetailleerde basiskaarten vereist. Alle waarnemingen die op een territorium duidden, werden per bezoek op een veldkaart ingetekend. Aan het eind van het project komt het aantal veldkaarten dus overeen met het aantal bezoeken (n=8). Een waargenomen vogel werd met de afkorting van haar naam op de veldkaart ingetekend. Met symbolen werd meestal ook het waargenomen gedrag van de vogel genoteerd (zang, roep, balts, alarm, afleidingsgedrag, opstijgend, landend, overvliegend, vliegrichting, nest, uitgevlogen jongen, …). De plaats van de waarneming werd zo nauwkeurig mogelijk op kaart ingetekend.

Gezien de aanwezigheid van veel fysische referentiepunten in het gebied (sloten, irrigatiegreppels, veedrinkpoelen, bunkers, sluizen, …) was doorgaans een vrij exacte plaatsbepaling mogelijk.

Bij elke bezoekronde werd ervan uitgegaan dat iedere waarneming betrekking had op een andere vogel. Tenzij anders aangegeven, stelt elke op de veldkaart ingetekende waarneming dus een ander individu voor: de ene waarneming sluit de andere steeds uit. In het veld is dit echter niet altijd met zekerheid vast te stellen. Volledige zekerheid bestaat enkel wanneer twee of meer zich territoriaal gedragende vogels tegelijk worden waargenomen. Bestond er geen zekerheid dat het om verschillende individuen ging, dan werden deze als ‘mogelijk dezelfde’ ingetekend.

Deze uitsluitende waarnemingen zijn van essentieel belang voor het bepalen van territoria. Er

9

werden twee types van uitsluitende waarnemingen gebruikt: (1) waarnemingen van tegelijk geobserveerde verschillende vogels en (2) waarnemingen van vogels die na elkaar langs de route werden geobserveerd en waarvan het onwaarschijnlijk was dat het om hetzelfde individu ging. Het vastleggen van dit tweede type uitsluitende waarnemingen is deels afhankelijk van de ervaring van diegene die de inventarisatie uitvoert.

Op de veldkaarten werden alleen geldige waarnemingen ingetekend. Bij de interpretatie worden territoria immers enkel onderscheiden op basis van zulke geldige waarnemingen. Dit soort waarnemingen kan globaal worden opgedeeld in vier groepen. Naast volwassen individuen in broedbiotoop en paartjes in broedbiotoop zijn vooral territorium- en nestindicerende waarnemingen van belang. Onder territoriumindicerende waarnemingen worden alle waarnemingen verstaan die een aanduiding geven voor de aanwezigheid van een territorium (zang, agressief gedrag tegen soortgenoten, alarmroep, balts); onder nestindicerende waarnemingen vallen alle waarnemingen die wijzen op de aanwezigheid van een nest of van ouders met jongen (verzamelen van en rondvliegen met nestmateriaal, broedende vogels, afleidingsgedrag, eierschalen, een gebruikt nest, uitgevlogen jongen). Enkel voor Wilde Eend en Meerkoet werd gericht naar nesten en adulte vogels met pulli gezocht. Voor Kievit werd soms ook de turfmethode toegepast. Hierbij worden aanwezige potentiële broedvogels die zich binnen bepaalde datumgrenzen in een groep ophouden, geteld. Eerst worden alle min of meer geïsoleerde paartjes geteld, van de overige mannetjes en vrouwtjes worden zoveel mogelijk paartjes ‘gemaakt’ (i.e. mannetjes en vrouwtjes samenvoegen tot het niet meer kan wegens een tekort aan individuen van één van beide geslachten). Zijn de geslachten niet altijd even vlot van elkaar te onderscheiden (bv. bij Kievit) dan werd het aantal individuen geteld en werd het aantal paar bepaald door het maximum aantal te delen door twee. Voor een meer uitgebreide duiding over geldige waarnemingen verwijzen we naar de soorthandleiding die werd uitgewerkt door Hustings (Hustings et al., 1989) maar vooral naar de belangrijke update die door van Dijk (van Dijk, 2004) werd opgesteld voor het Nederlandse Broedvogel Monitoring Project (BMP) en die ook door de opdrachtgever als te hanteren methodiek in het bestek voor deze monitoringsopdracht wordt weerhouden.

Aan de hand van de voorgestelde criteria werd per soort een soortkaart aangemaakt waarbij op grond van alle geldige waarnemingen het aantal territoria werd bepaald. Op de soortkaarten die als bijlage aan dit rapport worden toegevoegd, blijft de waarnemingsdatum van elke waarneming herkenbaar doordat aan elke ronde een verschillende kleur werd toegekend. Er moet worden opgemerkt dat quasi alle territoria volledig binnen het plangebied vallen. Dit komt vooral doordat de grenzen van het projectgebied zeer duidelijke fysische grenzen zijn die ook vogels duidelijk als een grens ervaren bij het afbakenen van een territorium. Op de soortkaarten staan ook geldige waarnemingen die niet tot territoria leiden omdat niet aan de criteria is voldaan (bv. individu niet meer waargenomen na een bepaalde datum).

10

3. Resultaten 3.1 Verklaring van de opgegeven categorieën Bij de soortbespreking (zie 3.2) wordt bondig informatie gegeven over alle ‘projectsoorten’ waarvan in het plangebied territoria werden gekarteerd. Een aantal van deze soorten werd tijdens één of meerdere onderzoeksperiodes wel binnen het plangebied waargenomen maar deze waarnemingen gaven niet altijd aanleiding tot afgebakende territoria omdat ze niet voldeden aan de interpretatiecriteria die worden vooropgesteld in de gevolgde methodiek (waarnemingen die betrekking kunnen hebben op doortrekkers, een te kort tijdsinterval tussen de waarnemingen, éénmalige waarnemingen voor een bepaalde datum, het ontbreken van voldoende geldige waarnemingen etc.). Alle soorten waarvan geldige waarnemingen werden opgemerkt, werden gekarteerd en op basis van deze geldige waarnemingen werden voor elk van de soorten territoria afgebakend. Bij de soortbespreking werden, in onderling overleg met de opdrachtgever, enkel die soorten weerhouden waarvan de ingrepen uitgevoerd in het kader van de ruilverkaveling Fortem, mogelijk impact zouden kunnen hebben op het aantal territoria van die soorten. Een aantal soorten komen dus niet in onderstaande soortbespreking aan bod. Concreet gaat het om Canadese Gans, Torenvalk, Fazant, Holenduif, Houtduif, Turkse Tortel, Zomertortel, Koekoek, Steenuil, Ransuil, Boerenzwaluw, Witte Kwikstaart, Winterkoning, Heggenmus, Roodborst, Merel, Zanglijster, Grote Lijster, Zwartkop, Tjiftjaf, Staartmees, Pimpelmees, Koolmees, Spreeuw, Ekster, Kauw, Zwarte Kraai, Ringmus, Huismus, Kneu en Vink.

Voor elke soort wordt aangegeven welke methode (volgens Hustings) het best wordt gehanteerd. De volgende methoden kunnen vermeld zijn: territoriumkartering, turfmethode of lokaliseren van broedparen. Voor een uitgebreide toelichting van deze methoden verwijzen we naar de door de opdrachtgever weerhouden methodiek (Hustings et al., 1989; van Dijk, 2004).

Vervolgens wordt aangegeven welke waarnemingen voor die specifieke soort als geldig kunnen worden weerhouden. Welke waarnemingen dit zijn, vloeit voort uit de gekozen methode. In de opsomming van de waarnemingen zit een zekere volgorde: bij de territoriumkartering staat het meest gebruikelijke type waarnemingen voorop, achteraan staat het type waarnemingen dat het minst voor de hand ligt. Bij de andere methoden geeft de rangorde aan in welke volgorde de waarnemingen in de loop van het jaar kunnen worden verzameld. In de op de cd bijgevoegde shapefiles wordt aangegeven op basis van welk criterium elke waarneming als geldig werd weerhouden. Vervolgens wordt kort ingegaan op het voorkomen van elke soort in het plangebied (waar komen hoge dichtheden voor, welk type ecotoop wordt verkozen, …) en worden, indien relevant, opmerkingen gegeven. Voor elke soort wordt nog eens weergegeven tot welke Rode Lijst-categorie ze behoort. Voor een uitgebreide toelichting van de verschillende Rode Lijst-categorieën verwijzen we naar bijlage 6.2.

De soortbespreking vervolgt met het aantal territoria dat van elke soort in het onderzoeksgebied kon worden afgebakend. Volledigheidshalve wordt ook het aantal gekarteerde territoria uit de twee vorige onderzoeksperiodes weergegeven en wordt het procentuele verschil tussen de verschillende inventarisatiejaren weergegeven. Indien mogelijk, wordt gepoogd om de vastgestelde trend te duiden in een lokale of ruimere, Vlaamse of Europese context. Een éénduidige verklaring op basis van het voorliggend onderzoek is vaak echter onmogelijk. Voor een uitgebreide duiding per soort verwijzen we naar bijlage 6.3 waarin per soort de situatie in de periode 2000-2002 wordt besproken. In die periode werd immers alle veldwerk verricht in het kader van de meest recente broedvogelatlas voor Vlaanderen (Vermeersch et al., 2004). De dataset die tijdens deze periode door honderden vrijwilligers werd ingezameld, is voor Vlaanderen voor de meest soorten nog steeds de meest recente dataset die beschikbaar is. In tegenstelling tot de meeste andere Europese landen, heeft Vlaanderen nog geen traditie in het registreren van veranderingen in aantallen en verspreiding van broedvogels van jaar tot jaar.

Nochtans zou dit zeer interessante gegevens kunnen opleveren voor het natuurbehoud.

11

Dergelijke cijfers kunnen worden gebruikt voor het herkennen van trends die zich in de natuur afspelen en kunnen bijgevolg de basis vormen voor het nemen van gepaste beleids- en beheersmaatregelen (en de evaluatie ervan). In 2007 startte het INBO en Natuurpunt met het Algemene Broedvogelproject (ABV-project), een belangrijk instrument om betrouwbare trends te verkrijgen over de algemene broedvogels in Vlaanderen. Hiermee sluit Vlaanderen eindelijk aan bij de overige 18 Europese landen waar gelijkaardige monitoringsprojecten al (veel) eerder werden opgestart en waar al lang de vinger aan de pols wordt gehouden van de meer algemene broedvogels. Dit project zal voor Vlaanderen een aantal grote kennishiaten moeten opvullen. Op heel wat vragen moeten we nu immers, ook binnen het kader van het monitoringsprogramma van ruilverkaveling Fortem, het antwoord schuldig blijven of moeten we ons eerder baseren op vage indrukken dan op wetenschappelijk onderbouwde gegevens. Hoe vergaat het de soorten die zich ophouden in het landbouwmilieu echt? Welke soorten komen er meer voor dan vroeger? Welke niet? Is het werkelijk zo dramatisch gesteld met de Veldleeuwerik en de Grauwe Gors? Leiden de uitgevoerde natuurinrichtingsmaatregelen tot het beoogde doel, m.a.w. gaan de doelsoorten in die plangebieden er sterker op vooruit dan in gebieden waar geen soortgerichte beschermingsmaatregelen werden uitgevoerd? Waarom belanden voorheen gewone broedvogels op de Rode Lijst? En hoeveel soorten zullen er nog volgen? Het ABVproject zal hopelijk op heel wat van deze vragen antwoord kunnen bieden. Door de signaalfunctie die van het project uitgaat, zullen mogelijk tijdig gepaste maatregelen kunnen worden genomen om voor soorten waarvan een dalende trend wordt vastgesteld het tij te doen keren, voordat het te laat is. Met het opstarten van monitoringsprogramma’s binnen een aantal ruilverkavelingsgebieden, houdt de Vlaamse Landmaatschappij alvast al heel wat langer de vinger aan de vogelpols. Maar aangezien de eerste resultaten van het ABV-project pas eind 2010, begin 2011 zullen worden geanalyseerd, kunnen de trends die sinds 2001 binnen het projectgebied van de ruilverkaveling Fortem worden vastgesteld, nog niet worden getoetst aan de vastgestelde trends die sinds 2007 op Vlaamse schaal wordt gemeten door het ABV-project.

Bij gebrek aan recente data zal dus noodgedwongen worden teruggegrepen naar de meest recente dataset, die van de laatste atlasperiode 2000-2002. Om de evoluties in het projectgebied toch enigszins te kunnen aftoetsten, wordt per soort de broedvogelindex 1990-2008 van het Netwerk Ecologische Monitoring, SOVON Vogelonderzoek Nederland en het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS) mee opgenomen op het eind van elke soortbespreking in bijlage 6.3.

Typisch beeld van het dichte slotennetwerk dat de Komgronden van Lampernisse doorsnijdt.

12

3.2 Soortbespreking 3.2.1 Bergeend (Tadorna tadorna) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen: opmerkingen:

Rode Lijst-categorie:

lokaliseren van broedparen (1) baltsende paren; (2) paren op uitkijkposten; (3) nestlokalisatie door langdurige observatie van het paar Zeer schaarse broedvogel, met slechts één territorium Het vermoedelijk broedgeval van 2006 werd niet gedigitaliseerd waardoor de locatie niet kan worden vergeleken met het territorium dat in 2010 werd vastgesteld. Bergeenden worden pas na ca. 22 maanden geslachtsrijp. Het feit dat een substantieel deel van de populatie niet elk jaar tot broeden komt, bemoeilijkt het inventariseren van de soort. De broedtijd begint betrekkelijk laat.

De eerste pulli kunnen reeds begin mei worden opgemerkt, maar de meeste legsels komen pas uit vanaf de eerste helft van juni.

Het feit dat in het projectgebied enkel geldige waarnemingen werden opgetekend tijdens de eerste vier rondes, laat vermoeden dat het hier mogelijk ging om niet-broedende vogels. momenteel niet bedreigd

tendens en oorzaken: 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 0 1 1 toename 0,0% toename

In de eerste helft van de 20ste eeuw beperkte de aanwezigheid van broedende Bergeenden in Vlaanderen zich tot enkele gebieden aan de Kust en in het noordwesten van de provincie Antwerpen.

De daaropvolgende kolonisatie van landinwaarts gelegen broedgebieden heeft zich in geheel West-Europa voorgedaan. In de IJzervallei en aangrenzende gebieden van de Westkust nam het aantal broedpaar toe van 55-60 in 1990 naar 140-200 in 20002002 (Devos, 2004a). Vermoedelijk is er in het projectgebied niet voldoende oppervlakte aan open water (het gros van de smalle, begroeide poldersloten is voor Bergeend niet optimaal geschikt als broedhabitat). Ook de quasi afwezigheid van Konijnen kan verklaren waarom de soort hier niet of nauwelijks tot broeden komt. Bergeenden broeden immers hoofdzakelijk in (konijnen)holen, al zijn ook bovengrondse nesten in dichte vegetaties niet ongewoon. Geen holen betekent dus ook geen geschikte nestlocaties. Hazen komen wel in het gebied voor maar, in tegenstelling tot Konijnen, maken die enkel bovengrondse legers die voor Bergeend ongeschikt zijn als broedplek.

3.2.2 Wilde eend (Anas platyrhynchos) inventarisatie: geldige waarnemingen:

lokaliseren van broedparen, turfmethode (1) aanwezige, al dan niet baltsende paren; (2) solitaire vogels in geschikt broedbiotoop; (3) gedrag dat wijst op de aanwezigheid van een nest: alarmerend individu, zenuwachtig rondvliegend of rondzwemmend mannetje of een wijfje dat afleidingsgedrag vertoont; (4) oude vogel met kleine jongen

13

voorkomen: opmerkingen:

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

Algemene broedvogel, vooral langsheen slootranden. Wijfjes met pulli werden vooral vastgesteld op de Zaadgracht langsheen de Oude Zeedijk.

Er werden 13 wijfjes met pulli opgemerkt (t.o.v. 11 in 2001 en 19 in 2006) en vier keer werd een nest gevonden. Wilde eenden verlaten het nest quasi onmiddellijk en begeleiden de pulli naar open water. Door een zeer dicht netwerk aan sloten doorheen het ganse plangebied, kunnen een aantal territoria over het hoofd zijn gezien. Omwille van de grote territoria is dit één van de moeilijkere soorten om accuraat te inventariseren, zeker in gebieden met hoge dichtheden. momenteel niet bedreigd 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 26 58 100 +123,1% +72,4% +284,6%

De soort lijkt er in het projectgebied ogenschijnlijk sterk op vooruit te gaan. Vermoedelijk is dit echter geen volledig correcte weergave van de werkelijkheid. In 2001 kon door een laattijdige aanbesteding van de opdracht de eerste ronde pas worden gelopen tijdens de eerste decade van mei, ruim na de ideale inventarisatieperiode voor deze soort. In 2006 werd de eerste ronde gelopen in de derde decade van maart wat aanzienlijk beter is om Wilde Eenden te inventariseren. De opmerkelijke stijging tussen 2001 en 2006 kan hoogstwaarschijnlijk dus voor een deel worden verklaard door het verschil in inventarisatieperiode. Hoe het ook zij: de opmars van de soort zette zich verder door in 2010 (toen de eerste ronde werd gelopen in de tweede decade van maart). Langlopende monitoringsprojecten in Nederland duiden op een lichte toename in agrarische gebieden (Devos, 2004b). De soort lijkt er de steeds intensievere landbouw goed te weerstaan.

Voor Vlaanderen zijn er geen aanwijzingen voor een algemeen dalende trend, noch voor een sterke toename zoals die de voorbije 20-30 jaar bij Bergeend, Krakeend en Kuifeend wel werd vastgesteld. In hoeverre de intensieve jacht een rol speelt in de aantalsregulering van de soort is niet geweten. Ter info: in 2007 werden in West-Vlaanderen 29.052 Wilde Eenden geschoten (Scheppers & Casaer, 2008).

3.2.3 Slobeend (Anas clypeata) inventarisatie: geldige waarnemingen:

voorkomen: opmerkingen:

lokaliseren van broedparen (1) aanwezige, al dan niet baltsende paren; (2) solitaire vogels in geschikt broedbiotoop; (3) gedrag dat wijst op de aanwezigheid van een nest: alarmerend individu, zenuwachtig rondvliegend of rondzwemmend mannetje of een wijfje dat afleidingsgedrag vertoont; (4) oude vogel met kleine jongen Schaarse broedvogel, met territoria in elk van de zes deelgebieden.

Op 4 mei werd een heftig alarmerend paartje gekarteerd en op 27 mei 2010 werd een wijfje met vijf pulli waargenomen. Slobeend is (net als heel wat andere eendensoorten) een moeilijk te inventariseren soort. De territoria zijn groot (de fusie-afstand tussen niet uitsluitende waarnemingen bedraagt 1.000 meter) en

14

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

de soort houdt zich graag op in het dichte netwerk aan sloten en irrigatiegreppels die het projectgebied doorsnijden. In de ochtend- en avondschemering roepen mannetjes echter vrij vaak waardoor ze, vooral in onoverzichtelijke gebieden zoals in de ruilverkaveling van Fortem, gemakkelijker kunnen worden geïnventariseerd. momenteel niet bedreigd 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 1 4 8 +300,0% +100,0% +700,0%

In het monitoringrapport van 2006 werd bij de interpretatie van alle geldige waarnemingen uitgegaan van een verkeerde fusieafstand (i.e. 2.500 i.p.v. 1.000 meter). Hierdoor werd het aantal territoria mogelijk onderschat en is het verschil tussen 2006 en 2010 kleiner dan de weergegeven aantallen laten vermoeden. In 2001 kon door een laattijdige aanbesteding van de opdracht de eerste ronde pas worden gelopen tijdens de eerste decade van mei, waardoor een deel van de beste inventarisatieperiode voor Slobeend werd gemist. Ook toen kon het aantal territoria in werkelijkheid dus mogelijk hoger liggen. Toch lijkt het waarschijnlijk dat de soort er over de drie monitoringsperiodes is op vooruitgegaan. Op Vlaamse schaal fluctueren de aantallen sterk. Uit een aantal tijdsreeksen blijkt dat het aantal broedpaar in weidegebieden in natte voorjaren tot meer dan 30% hoger kan liggen dan in droge jaren. Het ziet ernaar uit dat Slobeenden in gedegradeerde wetlandhabitats in aantal afnemen, al wordt deze afname ruimschoots gecompenseerd met een stijgende trend in o.a. havenuitbreidingsgebieden. De IJzerbroeken vormen een belangrijk broedgebied voor de soort (Devos, 2004c). Toch ontbreekt voor de regio tussen Diksmuide en Roesbrugge een duidelijke trend en schommelde het aantal broedpaar tussen 1980-2000 tussen de 60 en 120 paar. In het Vogelrichtlijngebied 3.2 ‘Poldercomplex’ zit de soort in de lift (2001: 58, 2006: 99, 2010: 108). Slobeenden piekten in dit studiegebied in 2009 met 124 territoria, een gebiedsrecord. Belangrijke kanttekening: het leeuwendeel van alle Slobeenden in dit poldercomplex broedt in de Uitkerkse Polder waar de soort tussen 2006 en 2010 toenam met 29% (2006: 55, 2009: 69, 2010: 71). Wanneer de cijfers van de Uitkerkse Polder niet in deze dataset worden weerhouden, dan blijkt dat het aantal territoria van Slobeend in de rest van het poldercomplex (dus zonder de Uitkerkse Polder) er tussen 2006 en 2010 met 15,9% op achteruitgaat (2006: 44, 2010: 37). Het referentiekader waaraan de resultaten van de monitoring van de ruilverkaveling van Fortem worden afgetoetst, bepalen dus in hoge mate de evaluatie van deze cijfers.

15

3.2.4 Zomertaling (Anas querquedula) inventarisatie: geldige waarnemingen:

voorkomen: opmerkingen: Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

lokaliseren van broedparen (1) aanwezige, al dan niet baltsende paren; (2) solitaire vogels in geschikt broedbiotoop; (3) gedrag dat wijst op de aanwezigheid van een nest: alarmerend individu, zenuwachtig rondvliegend of rondzwemmend mannetje of een wijfje dat afleidingsgedrag vertoont; (4) oude vogel met kleine jongen Zeer schaarse broedvogel, met enkel territoria in 2001.

In 2006 en 2010 werden in het projectgebied zelfs geen doortrekkende exemplaren vastgesteld. bedreigd 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 2 0 0 -100,0% 0,0% -100,0%

In de meeste Europese landen stabiliseerden de aantallen zich de voorbije 20 tot 25 jaar op een laag niveau. Korte heroplevingen vielen meestal samen met natte voorjaren. Zo zorgde de vele regenval in het voorjaar van 2000 en 2001 op heel wat plaatsen voor ideale omstandigheden. In traditionele broedgebieden zoals de IJzerbroeken steeg het aantal broedpaar hierdoor met 40 tot 50% t.o.v. ‘normale’ jaren (Devos, 2004d). Bovendien werden ook veel voormalige broedgebieden opnieuw tijdelijk bezet. In minder gunstige, drogere voorjaren, vallen de aantallen onmiddellijk sterk terug. Het valt op hoe de trend van Zomertaling (afname) en Slobeend (toename) in Vlaanderen (en ook in het projectgebied) uiteenlopen, ondanks het feit dat beide soorten vaak hetzelfde broedhabitat delen. Dit zou erop kunnen wijzen dat factoren in overwinterings- en doortrekgbieden een belangrijke rol blijven spelen, ondanks het feit dat grote droogteperioden in de Sahelstreek al een tijdje achterwege blijven.

3.2.5 Patrijs (Perdix perdix) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen:

opmerkingen:

territoriumkartering roepende mannetjes en paren karteren en alle overige waarnemingen gebruiken ter aanvulling Schaarse broedvogel in het projectgebied die zich vooral ophoudt op of nabij akker(randen). Het valt op hoe de territoria over de drie onderzoeksperiodes heen nauwelijks van plaats veranderen.

In blokken zonder akkerpercelen (zoals blok 3) werden nooit territoria vastgesteld. In 2010 overlapten twee territoria met akkers die aan het projectgebied grenzen.

Patrijs is een relatief gemakkelijk te inventariseren soort waardoor het aantal geregistreerde territoria het werkelijke aantal vermoedelijk dicht zal benaderen. Omdat veel koppeltjes worden gemist wanneer enkel vanaf de wegen wordt geïnventariseerd, werden de meeste percelen te voet doorkruist via een fijnmazig traject. Vooral de schaarse akkerranden werden extra aandachtig belopen.

16

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

kwetsbaar 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 3 4 3 +33,3% -25,0% 0,0%

In tegenstelling tot de sterk dalende tendens die zich de laatste decennia in heel Europa en ook in Vlaanderen doorzet (Devos, 2004e), is het aantal territoria in het projectgebied stabiel gebleven t.o.v. het referentiejaar 2001. Eind vorige eeuw - begin deze eeuw (vooral tussen 1990 en 2003) namen de aantallen van Patrijs tijdens de PuntTransectTellingen in gans Vlaanderen een dramatisch versnelde duik. Sinds 2003 lijken de aantallen echter weer licht te stijgen. Mogelijk zorgde een reeks zeer zachte winters voor een betere overleving en bleek dit net genoeg voor een licht herstel (Herremans, 2010). In 2001 kon door een laattijdige aanbesteding van de opdracht de eerste ronde pas tijdens de eerste week van mei worden gelopen waardoor de beste inventarisatieperiode voor Patrijs toen volledig werd gemist. Misschien bleef een aantal territoria in 2001 hierdoor onopgemerkt. In 2010 werden geldige waarnemingen gekarteerd in vijf van de acht rondes, met een piek in de tweede decade van maart. De lage dichtheden in de ruilverkaveling van Fortem staan in schril contrast met de hoge densiteiten die werden vastgesteld in de nabije ruilverkaveling van Reninge (Verbelen, 2010).

Gebrek aan geschikt broedbiotoop in Fortem vormt ongetwijfeld de voornaamste reden.

3.2.6 Kwartel (Coturnix coturnix) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen:

opmerkingen:

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

territoriumkartering (1) roepende mannetjes; (2) alle overige waarnemingen In 2010 konden in het projectgebied geen territoria worden vastgesteld. Ook in 2001 en 2006 was Kwartel een zeer schaarse broedvogel met voorkeur voor grote oppervlaktes aan graangewassen.

Vanaf de vijfde ronde werd er gericht bij valavond geïnventariseerd met behulp van een mp3 waarmee de baltsroep van een wijfje werd afgespeeld. Dit heeft echter niet geleid tot het lokaliseren van ‘slaande’ mannetjes. onvoldoende gekend 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 3 4 0 +33,3% -100,0% -100,0%

In Vlaanderen verkiest de soort vooral open landbouwgebied met teelten van granen, luzerne, klaver, aardappelen, bieten en vlas.

Onkruidrijke teelten en braakliggend terrein met een gevarieerde flora zijn ook in trek. Binnen het projectgebied is het aanbod aan geschikt broedhabitat dus beperkt en zijn de lage densiteiten (of in 2010 zelfs de totale afwezigheid) van de soort niet zo verwonderlijk. De populatie van Kwartel is sterk aan fluctuaties onderhevig: 2006 was voor Vlaanderen een zeer goed Kwarteljaar terwijl 2001 en 2010 eerder normale aantallen lieten optekenen. De ‘piek’ in 2006 en de forse daling in 2010 kunnen 17

vermoedelijk dus niet in verband worden gebracht met de ingrepen die door de ruilverkaveling werden uitgevoerd maar zijn eerder een gevolg van jaarlijkse schommelingen.

3.2.7 Waterhoen (Gallinula chloropus) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen: opmerkingen:

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

territoriumkartering, soms turfmethode (1) aanwezige paren; (2) solitaire individuen en roepende vogels; (3) nesten; (4) paren met jongen Vrij schaarse broedvogel in het projectgebied. Net zoals in 2006 werden ook nu de meeste territoria gekarteerd op de Zaadgracht.

Hoewel het dichte slotennetwerk vrij intensief werd belopen, werd toch maar één nest gevonden. In de ochtend- en avondschemering zijn Waterhoenen doorgaans aanzienlijk actiever en gemakkelijker te karteren. momenteel niet bedreigd 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 9 25 11 +177,8% -56,0% +22,2%

Voor een duiding over de grote schommeling tussen 2001 en 2006 verwijzen we naar het monitoringrapport van 2006 (Durinck & Verbelen, 2006). De lage dichtheden zijn enigszins verwonderlijk omdat Waterhoen geen hoge eisen aan zijn habitat stelt en genoeg heeft aan korte stukken oeverlengte. De overwegend zachte winters van het voorbije decennium zijn zeker gunstig voor de soort (die bij strenge winters vaak heeft af te rekenen met een zeer hoge wintermortaliteit). Op drie na, werden in 2010 alle territoria gekarteerd in de Zaadgracht (n=5) en sloten langsheen de Visserstraat (n=1) en de Grote Beverdijkvaart (n=1), samen goed voor 72,7% van het totale aantal. Ook in 2006 was de link met ‘straatsloten’ groot: toen werden 60% van alle territoria in de Zaadgracht geregistreerd.

Wanneer de oevervegetatie niet optimaal wordt onderhouden en beken en grachten op een ongunstig moment (veel te kort) worden gemaaid of te grondig worden geruimd, kan dit leiden tot en lager broedresultaat. Mogelijk worden de aantallen van Waterhoen in het gebied negatief beïnvloed door de talrijke aanwezigheid van Meerkoet, die een meer uitgesproken territoriaal gedrag vertoont en niches van Waterhoen kan innemen.

3.2.8 Meerkoet (Fulica atra) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen:

territoriumkartering (1) aanwezige paren; (2) territoriumgevechten; (3) nesten; (4) oude vogels met pulli Algemene broedvogel in het projectgebied. Net zoals in 2006 werden ook nu heel wat territoria gekarteerd op de Zaadgracht (n=14). In tegenstelling tot Waterhoen, lijkt Meerkoet ook opvallende meer voor te komen op de perceelsgrachten in het gebied zelf. De hoogste dichtheden werden vastgesteld in het westelijk stuk van blok 3.

18

opmerkingen:

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

Hoewel het dichte slotennetwerk vrij intensief werd belopen, werden toch maar acht nesten gevonden. Adulten met pulli werden eveneens vastgesteld op acht locaties (waarvan vier op de Zaadgracht). Het aantal geldige waarnemingen daalde significant vanaf de zevende ronde. momenteel niet bedreigd 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 13 40 42 +207,7% +5,0% +223,1%

Voor een duiding over de grote schommeling tussen 2001 en 2006 verwijzen we naar het vorige monitoringrapport (Durinck & Verbelen, 2006). Het lijkt ernaar alsof de populatie in het projectgebied sinds 2006 relatief stabiel is. De voorbije decennia heeft er een onmiskenbare verbreding van de habitatkeuze plaatsgevonden. Meerkoeten hebben doorgaans een grotere oppervlakte aan open water nodig en ontbreken bijgevolg in smalle grachten en sloten. Toch wordt steeds vaker opgemerkt dat Meerkoeten kleinere sloten en plasjes gaan benutten.

Mogelijk gebeurt dit onder druk van een groeiende populatie waardoor ook marginale plekken worden bezet. Deze tendens werd ook vastgesteld in delen van de Kustpolders.

Weidecomplexen met veel sloten die midden jaren 80 nog onbezet waren, zoals te Lampernisse en in de Handzamevallei, herbergen nu heel wat broedende Meerkoeten (Devos, 2004f). De globale verbetering van de waterkwaliteit in Vlaanderen tijdens de voorbije 30 jaar, speelt zeker ook in het voordeel van de soort.

3.2.9 Scholekster (Haematopus ostralegus) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen:

opmerkingen:

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

lokaliseren van broedparen (1) paren en solitaire broedvogels in geschikt broedbiotoop; (2) alarmerende vogels; (3) lokaliseren van broedende vogels Schaarse broedvogel. De soort komt verspreid over het ganse plangebied voor en werd opvallend vaak waargenomen in de onmiddellijke omgeving van grotere veedrinkpoelen. Omdat de locatie van de twee territoria in 2006 niet werd gedigitaliseerd, kan geen vergelijk worden gemaakt m.b.t. het perceelsgebruik.

De territoria waren doorgaans vrij groot. Er werden geen jongen opgemerkt. Gezien het opvallend territoriaal gedrag van deze soort, werden quasi zeker geen territoria over het hoofd gezien.

Nestindicerend gedrag (alarmerende vogels) werd vooral vastgesteld vanaf de vijfde ronde met een piek in de achtste ronde. momenteel niet bedreigd 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 0 2 6 toename +200% toename

Hoewel bij lage aantallen al snel sprake is van een sterke toename, weerspiegelt de stijging t.o.v. de vorige twee inventarisatieperiodes toch de algemene Vlaamse tendens. In Vlaanderen broedt het gros van de Scholeksters op akkers waarbij de soort zich goed lijkt aan te passen aan veranderingen in de

19

landbouw (inclusief ruilverkavelingen), zelfs in die mate dat mozaïeklandschappen met een afwisseling van akker- en weiland de voorkeur genieten boven uitgestrekte graslandgebieden waarbij akkers dienen als nestplaats terwijl aangrenzende weilanden als foerageergebied worden gebruikt (Devos, 2004g).

De kolonisatie van binnenlandse graslandgebieden wordt in verband gebracht met een toename van regenwormen en emelten als het gevolg van een stijgend gebruik van meststoffen op graslanden. Scholeksters die op graslanden broeden, kennen doorgaans wel een lager voortplantingssucces doordat ze vaak worden uitgemaaid.

3.2.10 Kievit (Vanellus vanellus) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen: opmerkingen:

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

lokaliseren van broedparen, turfmethode (1) aanwezige paren; (2) baltsende of alarmerende vogels; (3) broedende vogels Algemene broedvogel, gelijkmatig verspreid over het ganse projectgebied.

Het aantal geldige waarnemingen bereikte een piek tijdens de vierde (n=63) en vijfde inventarisatieronde (n=67). In de vijfde ronde (10-11 mei 2010) werden enkele territoria vastgesteld op nieuwe locaties, terwijl in deze periode normaal alle territoria al een tijd zijn ingenomen. Vermoedelijk gaat het om koppels die door grondbewerking op de akkers (voornamelijk buiten het projectgebied) in de voorgaande weken werden verstoord en die onmiddellijk op een andere locatie een vervanglegsel startten.

Vanaf de zesde ronde (27-28 mei 2010) daalde het aantal geldige waarnemingen aanzienlijk. Door dispersie na het broedseizoen werden dan vooral grote groepen (adulten en juvenielen) waargenomen op gemaaide graslanden en werd duidelijk minder territorium- en/of nestindicerend gedrag waargenomen. Kieviten voeren opvallende balts- en territoriale duikelvluchten uit waardoor vermoedelijk slechts weinig territoriale paartjes werden gemist. Toch is het niet altijd even gemakkelijk om deze soort in weidevogelgebieden met hoge dichtheden te inventariseren.

Territorium- of nestindicerende vogels zijn vaak zeer mobiel en de fusie-afstand tussen niet-uitsluitende waarnemingen bedraagt 1.000 meter. De combinatie van hoge dichtheden, mobiele vogels en grote territoria kunnen mogelijk leiden tot een lichte overschatting van de werkelijke aantallen. momenteel niet bedreigd 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 54 64 88 +18,5% +37,5% +63,0%

Het aantal broedparen is aanzienlijk gestegen over de drie onderzoeksperiodes heen. Deze tendens tekent zich de laatste jaren ook in de rest van de Kustpolders af (Devos, 2004h). In Vlaanderen bereikt Kievit de hoogste densiteiten in gebieden met een goede afwisseling tussen graslanden en akkers. De weilanden zijn belangrijk als foerageergebied voor de kuikens terwijl de voedselarme akkers als nestplaats fungeren.

20

3.2.11 Grutto (Limosa lapponica) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen:

opmerkingen:

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

lokaliseren van broedparen (1) paren; (2) in de optimale periode solitaire vogels Algemene broedvogel verspreid over het ganse projectgebied. Op drie van de 42 territoria na, maken alle territoria deel uit van drie opvallende clusters. Natte, cultuurhistorisch permanente graslanden die tot ver in het voorjaar plasdras staan, genieten de voorkeur. Hooi- en weilanden met microreliëf en laantjes worden geprefereerd. In 2010 vestigde de soort zich voor het eerst ook in blok 6, waar meteen een cluster van zes territoria werden opgetekend. Er werd geen gedetailleerd onderzoek verricht naar het broedsucces van Grutto’s in het projectgebied. Wel werd op 28 mei een groep van 38 pleisterende juvenielen gezien. De kans dat dit jongen zijn die in het projectgebied werden uitgebroed, lijkt reëel. In hoeverre Gruttonesten in het projectgebied verloren gaan door predatie, is niet gekend. Het aantal territoria van mogelijke predators binnen de grenzen van het projectgebied ligt eerder laag (Ekster: 2, Kauw: 5, Zwarte Kraai: 1). Sporen van Vos werden niet opgemerkt, al mag worden aangenomen dat deze soort hier wel voorkomt. Bunzing en Hermelijn werden wel gezien (o.a. twee ex. langsheen de Oude Zeedijk op 28 mei 2010).

Gezien het zeer opvallende territoriaal gedrag, is de kans dat broedpaartjes in het plangebied over het hoofd werd gezien, eerder klein. In zones met hoge dichtheden, werd soms tot de turfmethode overgegaan (aantal alarmerende vogels delen door twee). Op 1 april 2010 werd een dood exemplaar gevonden dat zich vermoedelijk tijdens een lage baltsvlucht had vastgeprikt aan een prikkeldraad. momenteel niet bedreigd 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 6 7 42 +16,7% +500,0% +600,0%

De Vlaamse populatie zit in de lift en de toename kan in belangrijke mate worden toegeschreven aan de gunstige evolutie in de Kust- en Scheldepolders. In de Kuststreek (inclusief de IJzervallei) nam de populatie toe met een factor zeven in 20 jaar tijd (Van Impe, 2004). Die positieve trend ging gepaard met de kolonisatie van heel wat nieuwe weidecomplexen. De factoren die aan de basis liggen van de stijgende trend in de meeste Vlaamse broedgebieden blijven enigszins onduidelijk. Het aankopen en inrichten van weidevogelgebieden door de overheid en natuurverenigingen levert plaatselijk gunstige resultaten op. In de IJzervallei lijkt de soort het goed te doen (32 paar in 1988, 90 paar in 1999). De broedpopulatie in de Uitkerkse Polder steeg van 1990 tot 2010 van 60 naar 198 koppels (+ 230 %). Tussen 2001 en 2010 nam het aantal toe van 124 (2001) over 118 (2006) naar 198 (2010), een stijging met 59,6%. Tegen deze achtergrondwaarden is de respons van Grutto’s op de uitgevoerde inrichtingswerken (i.e verhoging van het waterpeil) in de komgronden van Lampernisse uitzonderlijk hoog. Wanneer de trend van het projectgebied wordt vergeleken met de trend in

21

gebieden waar geen specifieke natuurinrichtingsmaatregelen werden uitgevoerd, dan is vastgestelde stijging nog opmerkelijker. In de Oostkustpolders steeg het aantal Grutto’s tussen 2001 en 2010 van 310 (2001) over 339 (2006) naar 362 (2010), een stijging van + 16,7% (Courtens & Verbelen, in prep.). Wanneer de resultaten van de Uikerkse Polder echter niet worden meegerekend, dan ziet het plaatje er voor de Oostkust heel anders uit: 186 territoria in 2001, 221 territoria in 2006, 164 in 2010, een afname van 11,9% t.o.v. 2001 en van maar liefst 25,8 % t.o.v. 2006 Dit toont nogmaals het belang van echte weidevogelgebieden aan die voldoende groot zijn en waar inrichtingsmaatregelen worden uitgevoerd om te voldoen aan de ecologische vereisten van de meer kritische soorten.

3.2.12 Tureluur (Tringa totanus) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen: opmerkingen:

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

lokaliseren van broedparen (1) aanwezige paren; (2) baltsende vogels; (3) solitaire vogels; (4) alarmerende Tureluurs Zeer schaarse broedvogel (één enkel territorium in de zuidoosthoek van blok 5).

Gezien het opvallend territoriaal gedrag van deze soort, werden vermoedelijk geen territoria over het hoofd gezien. Eens de vogels aan het broeden zijn, kunnen ze echter zeer onopvallend zijn en kunnen vooral geïsoleerde broedparen gemakkelijk worden gemist. Nestindicerend gedrag (alarmerende vogels) werd in het projectgebied enkel vastgesteld tijdens de vijfde ronde. kwetsbaar 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 1 0 1 -100,0% toename 0,0%

De Kustpolders vormen een belangrijk bolwerk voor de Vlaamse broedpopulatie van Tureluur. Vooral aan de Oostkust worden relatief hoge dichtheden bereikt. In de IJzervallei zijn de dichtheden veel lager en schommelde het totaal aantal broedparen in de periode 2000-2003 tussen vijf en tien (Devos, 2004i). De uitzonderlijk natte voorjaren in 2000 en 2001 zorgden ervoor dat kleine aantallen zich gingen vestigen in tijdelijk geschikte graslandgebieden. Sindsdien zijn deze geïsoleerde broedplaatsen (o.a. in de IJzervallei) weer verlaten. Plaatselijk profiteert de soort van de toegenomen oppervlakte aan goed beheerde weidevogelreservaten. Zo steeg de broedpopulatie van Tureluur in de Uitkerkse Polder van zes in 1990 naar 100 in 2010. Een dergelijke boost in het opgestuwde gedeelte van de komgronden van Lampernisse zal vermoedelijk niet mogelijk zijn. Tureluur broedt bij voorkeur in open gebieden waar ondiep water aanwezig is en heeft een uitgesproken voorkeur voor o.a. zilte graslanden. Aan de Oostkust werden (in 2008) de hoogste dichtheden opgetekend op zilt permanent grasland met microreliëf (16,1 territoria/100 ha). Op cultuurhistorisch permanente graslanden met microreliëf maar zonder zilte invloed lag de dichtheid veel lager (2,6 territoria/100 ha) (Courtens &

22

Verbelen, 2009). Dit geprefereerde, zilt habitattype is in het projectgebied echter niet aanwezig.

3.2.13 Veldleeuwerik (Alauda arvensis) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen:

opmerkingen: Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

territoriumkartering zingende mannetjes Vrij algemene broedvogel. De meeste gebieden uit beide vorige inventarisatieperiodes zijn nog steeds bezet, maar de dichtheden zijn er wel merkelijk op achteruit gegaan. Opvallend: deelgebied 6 - in 2001 nog goed voor drie territoria - is nu geheel verlaten.

Tijdens rondes met minder gunstige weersomstandigheden (veel wind en/of regen) werden opmerkelijk minder zangposten geregistreerd. kwetsbaar 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 38 31 26 -18,4% -16,1% -31,6%

In Vlaanderen wijzen alle regionale trendgegevens zonder uitzondering op een sterke afname (Stevens, 2004). Ten opzichte van de jaren 60 loopt de afname op tot ongeveer 95% en de dalende trend lijkt zich nog steeds verder te zetten, zij het minder snel. De daling van de populatie t.o.v. 2001 binnen de ruilverkaveling van Fortem ligt in de lijn van de Vlaamse trend.

De Kustpolders (en dan vooral de IJzervallei) waren voorheen stevige bolwerken voor de Veldleeuwerik (Stevens, 2004) maar ook hier krijgt de soort recent rake klappen. Bovendien is Veldleeuwerik een uitgesproken claustrofobe soort. De aanplant van (hoog) opgaande elementen (bv. bomen) langsheen sloten of ruilverkavelingswegen, kan ertoe leiden dat territoria worden verlaten. Er blijkt immers een sterke correlatie te zijn tussen een berekende ‘openheidsindex’ en het voorkomen van de Veldleeuwerik. De achteruitgang is grootst op graslanden. Net zoals Gele Kwikstaart, weten Veldleeuweriken enkel stand te houden in uitgestrekte, extensief beheerde hooilandcomplexen maar zelfs in de IJzerbroeken (waar heel wat hooilanden een gericht natuurbeheer krijgen met een lage eerste maaidatum) boert de soort gestaag verder achteruit. In de Uitkerkse Polder, één van de beste weidevogelreservaten van Vlaanderen, werden nog 112 territoria gekarteerd in 2006 (concrete cijfers van voor 2006 zijn niet beschikbaar). In het reservaat werden o.a. door Vlaamse Landmaatschappij heel wat natuurinrichtingswerken uitgevoerd die de soort ten goede kwamen waardoor de populatie voorzichtig steeg (2007: 122, 2008: 114, 2009: 132) maar ondanks alle inspanningen en twee Life-projecten later, kreeg de soort er in 2010 toch een ferme tik, al zijn de 99 gekarteerde territoria nog steeds hoog voor de Kustpolders. De daling t.o.v.

2006 (-11,6%). De achteruitgang binnen de ruilverkaveling van Fortem tussen 2010 en 2006 (- 16, 1%°) valt in dit opzicht dus eigenlijk nog best mee.

23

3.2.14 Graspieper (Anthus pratensis) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen:

opmerkingen:

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

territoriumkartering (1) zingende mannetjes; (2) alarmerende vogels; (3) voedseltransport Vrij algemene broedvogel in het projectgebied. Van de 42 territoria die in 2001 werden bezet, resten er in 2010 nog 25.

Opvallend: de soort gaat er licht op vooruit t.o.v. 2006 (n=22).

De ruimtelijke spreiding in 2006 en 2010 vertoont opvallend veel gelijkenissen, met de hoogste densiteiten in blok 3 en 5 maar de soort komt nog steeds in elk blok voor. Een vergelijking met 2001 toont duidelijk dat de dalende trend zich het sterkst heeft gemanifesteerd in blok 1 (van 7 naar 3), blok 2 (van 8 naar 4) en vooral blok 5 (van 13 naar 7). Opmerkelijk: in blok 3 (waar het Agentschap voor Natuur en Bos een aanzienlijke oppervlakte in eigendom heeft) en in blok 6 konden de verliezen worden beperkt (resp. van 7 naar 6 en een status quo met 4). In dit laatste blok verschoof het zwaartepunt wel naar het blok waar in 2010 inrichtingswerken werden uitgevoerd door de Vlaamse Landmaatschappij. Akkerblokken (ten oosten van de Zannekinstraat en de Eendekotstraat) werden in elk van de onderzoeksperiodes gemeden.

Graspieper zingt van op open zitposten of in baltsvlucht. De soort is bijgevolg relatief opvallend en dus goed te inventariseren waardoor quasi zeker geen territoria werden gemist. Opmerkelijk: territorium- én nestindicerend gedrag werd opgetekend tijdens elke ronde. bedreigd 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 42 22 25 -47,6% +13,6% -40,5%

In het projectgebied is het aantal territoria er tussen 2001 en 2006 met bijna de helft op achteruit gegaan. Deze trend is ook op Vlaams niveau merkbaar waarbij zowel het areaal als het aantal broedende Graspiepers alarmerend afneemt. De soort is in Vlaanderen achteruitgegaan met minstens 70% in bijna 30 jaar tijd. Over de trend in de Vlaamse poldergebieden zijn weinig kwantitatieve gegevens beschikbaar, maar ook daar is de afname ontegensprekelijk (Herremans, 2004a). Er zijn echter geen studieresultaten die de snelle afname van de laatste decennia afdoende kunnen verklaren hoewel verregaande ontwatering en verdroging vast een belangrijke rol hebben gespeeld. Ook door de verdichting van het landschap (i.e. aanplant van populieren op natte valleigronden), het scheuren van hooilanden en de sterke opkomst van de maïsteelt, ging heel wat geschikt broedhabitat verloren. De komgronden van Lampernisse bleven echter in hoge mate van deze negatieve ontwikkelingen gespaard. Het aantal resterende territoria is er (hoewel sterk afgenomen t.o.v. 2001) nog steeds hoog naar Vlaamse normen. Ter vergelijking geven we ook nog even de cijfers van de Uitkerkse Polder waar in 2006 107 territoria werden gekarteerd en de populatie in 2010 was opgelopen tot 128, een stijging van 19,6%. In vergelijking met deze cijfers, is de vooruitgang in dezelfde periode in de

24

komgronden van Lampernisse (+ 13,6%) dus zeker opmerkelijk aangezien de totale oppervlakte aan ingerichte gronden met natuurbeheer verhoudingsgewijs hier veel lager ligt dan in de Uitkerkse Polder.

Misschien toch nog één belangrijke, nuancerende opmerking. De vastgestelde, globale afname is wel degelijk reëel en zorgwekkend maar moet in een historische context toch enigszins worden gerelativeerd. De Graspieper vestigde zich maar in het begin van de 1h9de eeuw in Vlaanderen. In de eerste halve eeuw bleef het areaal beperkt tot de polders. Pas in het begin van de 20ste eeuw heeft de soort zich verder uitgebreid naar rivierbegeleidende, vochtige graslanden en hooilanden en vochtige heidegebieden. Rond 1950 was er sprake van een opvallende verdere toename en werden ook akkergebieden voor het eerst bezet. Piekaantallen werden bereikt tussen 1950-1970, een vaststelling die in meerdere Europese landen werd gemaakt.

De snelle, recente afname kan dus eigenlijk ook als een ‘terug naar af’ worden gezien (Herremans, 2004a). Voor heel wat soorten zou dat positief zijn, voor Graspieper dus niet.

3.2.15 Gele Kwikstaart (Motacilla flava) inventarisatie: geldige waarnemingen:

voorkomen:

opmerkingen:

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

territoriumkartering (1) zingende mannetjes, vooral van begin mei tot in juni; (2) voedseltransport en alarm, vanaf einde mei; (3) paren met jongen, vanaf begin juni; (4) overige waarnemingen (vliegrichting intekenen) Schaarse broedvogel die in 2010 nog bijna exclusief in het oostelijk deel van het plangebied voorkomt (vooral blokken 3, 4 en 5). Ondanks de geringe oppervlakte aan akkerland in het projectgebied, zat een derde van alle territoria op akkers (drie territoria in blok 4). De zes andere territoria zaten op ecologisch waardevolle graslanden met microreliëf. Het aantal ‘graslandkwikken’ is tussen 2001 (n=17) en 2006 (n=4) sterk gedaald maar nam in 2010 weer licht toe (n=6). De ‘akkerkwikken’ bleven over de drie onderzoeksperiodes heen stabiel (telkens drie territoria). In 2001 broedde de soort nog in blok 2 en 6 maar in 2010 werd in geen van beide blokken nog territoriumindicerend gedrag vastgesteld. Ook in blok 1 (in 2001 nog goed voor vijf territoria) ging het licht bijna uit (n=1).

Waarom de soort het in sommige delen van het plangebied beter doet dan in andere, is niet meteen duidelijk.

In het twee monitoringrapport dat over deze ruilverkaveling werd opgemaakt (Durinck & Verbelen, 2006), werd verkeerdelijk gemeld dat er 21 territoria werden gekarteerd. Het correcte aantal gekarteerde territoria in 2006 was 20. achteruitgaand 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 20 7 9 -65,0% +28,6% -55,0%

In de meeste open akkergebieden in West- en Oost-Vlaanderen neemt de soort recent sterk toe (Herremans, 2004b). Deze stijgende trend wordt in hoofdzaak vastgesteld op akkerland en

25

staat sterk in contrast met de populaties van Gele Kwik in vochtige weilandgebieden, waar door ontwatering tussen 1950 en het einde van de jaren 70 een drastische daling van de grondwatertafel werd veroorzaakt en de populaties van ‘hooilandkwikken’ crashten. De achteruitgang van de soort in hooilanden en weiden zet zich ook nu nog in gans Vlaanderen door. Het feit dat de soort in het projectgebied ook nog op de graslanden aanwezig is (zij het in dalende aantallen) is dus relatief goed nieuws aangezien Gele Kwikken elders uit de meeste hooilandgebieden intussen helemaal zijn verdwenen. Slechts in enkele, vrij extensief beheerde hooilandcomplexen (bv. Uitkerkse Polder) weten Gele Kwikken stand te houden, hoewel ze het de laatste jaren ook in deze habitats in de IJzervallei erg slecht lijkt te doen (mond. med. K. Devos). Het belang van vochtige hooilanden neemt voor Gele Kwikken in Vlaanderen almaar verder af. Het lijkt er echter naar dat de toename op de akkers voldoende groot is om de afname op de graslanden (ruim) te compenseren. De stijging in de nabijgelegen - door akkers gedomineerde - ruilverkaveling van Reninge (2002: 85 territoria vs. 2010: 137 territoria) is hiervoor illustratief (Verbelen, 2010).

3.2.16 Blauwborst (Luscinia svecica) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen:

opmerkingen:

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

territoriumkartering (1) zang en balts; (2) alarm; (3) voedseltransport; (4) overige waarnemingen Schaarse broedvogel in de ruigere gedeeltes van bermgrachten.

Eén territorium nabij de kruising van de Eendekotstraat en de Visserstraat was in elk van de drie onderzoeksperiodes bezet.

Opvallend: bijna alle territoria situeerden zich in bredere sloten of grachten langsheen de Oude Zeedijk en de Visserstraat. Slechts één territorium werd in een perceelsgracht in het gebied zelf gevonden.

De Blauwborst is een opvallende soort die relatief gemakkelijk kan worden geïnventariseerd. De kans dat territoria over het hoofd werden gezien, lijkt eerder klein. De eerste Blauwborsten werden waargenomen tijdens de tweede ronde (op 31 maart). In de zesde ronde werd in twee territoria voedseltransport vastgesteld. Zes geldige waarnemingen leidden niet tot een territorium omdat de fusie-afstand tot de dichtstbijzijnde geldige waarneming (i.e. 200 m) werd overschreden. momenteel niet bedreigd 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 1 3 6 +200,0% +100,0% +500,0%

De vastgestelde stijging moet enigszins worden genuanceerd.

Door een late aanbesteding van de opdracht in 2001, werd een deel van de beste inventarisatieperiode gemist. Het werkelijke aantal territoria kan in dat jaar dus hoger hebben gelegen. De laatste decennia nam de soort opvallend toe in gans Vlaanderen.

Vooral in de Kustpolders was de uitbreiding spectaculair. De toename in deze ecoregio greep in het oostelijk deel (o.a. in de Zwinstreek) vooral plaats in de jaren 80, in het westelijk deel was

26

dit vooral in de jaren 90. Aan de Westkust broedden eind jaren 80 in enkele moerasgebieden (o.a. de Blankaart) hooguit 10 tot 20 paar. Rond de eeuwwisseling was dit aantal al opgelopen tot 270380 paar (Anselin, 2004a). Een groot deel van de territoria zit in het projectgebied langs de talrijke poldersloten met rietkragen.

Zoals ook blijkt uit de bespreking van Rietzanger en Rietgors, mag het belang van dergelijke rietsloten niet worden onderschat.

Ter vergelijking: in het Vogelrichtlijngebied SBZ-V 3.2 ‘Poldercomplex’ aan de Oostkust nam de populatie toe van 105 in 2001, over 117 in 2006 naar 290 in 2010 (Courtens & Verbelen, in prep.). Blauwborst kende in 2010 een absoluut topjaar aan de Oostkust: na drie stabiele jaren (2007: 199, 2008: 183, 2009: 200) piekte de soort in 2010. De stijging die op de komgronden van Lampernisse worden vastgesteld, volgens dus min of meer het achtergrondverloop die in de ganse Kustpolders wordt vastgesteld en kan niet rechtstreeks worden toegeschreven aan de inrichtingsmaatregelen die in het gebied werden uitgevoerd.

3.2.17 Rietzanger (Acrocephalus schoenobaenus) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen:

opmerkingen:

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

territoriumkartering (1) zingende mannetjes; (2) alarmerende en voerende vogels Algemene broedvogel in het projectgebied. Ruim de helft van alle gekarteerde territoria komt voor in met Riet begroeide sloten langsheen de Eendekotstraat (2), de Zannekinstraat (4), de Grote Beverdijkvaart (4), de Oude Zeedijk (17) en de Visserstraat (18).

Vooral langsheen de Oude Zeedijk (in de Zaadgracht) en de Visserstraat worden plaatselijk hoge densiteiten vastgesteld. Deze concentratie langsheen de ‘straatsloten’ werd ook al in de eerdere monitoringsperiodes opgemerkt. De ruimtelijke spreiding is door de jaren heen nauwelijks veranderd, alleen zijn de dichtheden toegenomen. Opvallend: in de weilanden zelf, haalt de soort eigenlijk alleen maar hoge dichtheden in het blok va het Agentschap voor Natuur en Bos. Evenzeer opvallend: in blok 5 werd nog nooit een territorium vastgesteld.

De sterke correlatie tussen territoria van Rietzanger en bermgrachten maakt de soort zeer gevoelig voor het gevoerde gracht- en bermbeheer. Omwille van het voorkomen van deze Rode Lijst-soort, kunnen bermen in het projectgebied best pas worden gemaaid na 15 augustus. Ook bij het rijten van de grachten zou aandacht moeten worden besteed aan de aanwezigheid van Rietzanger, Blauwborst, Kleine Karekiet en Rietgors. De eerste Rietzangers werden in het projectgebied opgemerkt tijdens de derde inventarisatieronde (22 geldige waarnemingen) en het territoriumindicerend gedrag piekte tijdens de vijfde ronde (met 67 geldige waarnemingen). bedreigd 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 50 62 83 +24,0% +33,9% +66,0%

De verspreiding van de soort beperkt zich in hoofdzaak tot de poldergebieden. De Kustpolders vormen het belangrijkste

27

bastion. Vooral in de IJzervallei komen plaatselijk nog zeer hoge dichtheden voor (Devos, 2004j). De soort deed het enkele decennia bedroevend slecht maar in de loop van de jaren 90 kwam er een populatieherstel op gang dat zich nu (vooral in de polders) nog steeds doorzet. Deze recente toename in de Kustpolders is vooralsnog echter niet groot genoeg om het grote en blijvende verlies in de rest van Vlaanderen te compenseren.

In de literatuur wordt een duidelijk verband gelegd tussen de aantalsschommelingen van de Rietzanger en de neerslaghoeveelheden in de Afrikaanse overwinteringsgebieden.

Extreme droogteperiodes in de Sahel hebben in het verleden telkens geleid tot een grote wintersterfte onder de Rietzangers en een steile populatie-afname in het daaropvolgende broedseizoen.

Grotere neerslaghoeveelheden in de jaren 90 hebben dan weer een gunstig effect gehad waardoor populaties in heel wat landen weer in de plus gingen. Voor Vlaanderen wordt habitatverlies naar voor geschoven als belangrijkste oorzaak voor de sterke areaalsinkrimping en het uitblijven van een populatieherstel in de meeste regio’s. De reden waarom Rietzangers het in de polders wel goed doen, moet worden gezocht in de aanwezigheid van een uitgebreid en aaneengesloten netwerk van rietkragen langs polderwaterlopen, sloten, kreekrestanten en oude kleiputten. Door dit netwerk, dat zich vaak over vele honderden hectaren uitstrekt, speelt het fenomeen van versnippering in de polders veel minder dan in de rest van Vlaanderen. Een concreet voorbeeld van de stijgende trend in de IJzervallei: in 1998 werden in de Rhillebroeken 26 territoria vastgesteld, in 2008 was dit aantal opgelopen tot 74. Een andere relevante referentie: in het Vogelrichtlijngebied SBZ-V 3.2 ‘Poldercomplex’ aan de Oostkust nam de populatie toe van 618 in 2006 naar 1.220 in 2010 (Courtens & Verbelen, in prep.). Net als Blauwborst kende ook Rietzanger in 2010 een absoluut topjaar aan de Oostkust.

Sinds de soort wordt gemonitord in dit Vogelrichtlijngebied, zet wordt een stijgende trend opgetekend met 618 in 2002, 674 in 2007, 767 in 2008 en 988 in 2009. De populatie anno 2010 is er t.o.v. 2006 dus met 97,4% gestegen. De stijging die op de komgronden van Lampernisse worden vastgesteld, is weliswaar minder sterk maar volgt in elk geval de stijgende lijn die in de ganse Kustpolders wordt vastgesteld. De stijging kan niet rechtstreeks worden toegeschreven aan de inrichtingsmaatregelen die in het gebied werden uitgevoerd.

3.2.18 Bosrietzanger (Acrocephalus palustris) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen: opmerkingen: Rode Lijst-categorie:

territoriumkartering (1) zingende mannetjes; (2) alarmerende en voerende vogels In tegenstelling tot 2001 en 2006 hield deze soort er in 2010 geen territoria op na in het plangebied. Ook toen was de soort er een zeer schaarse broedvogel. momenteel niet bedreigd

28

tendens en oorzaken: 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 1 2 0 +100,0% -100,0% -100,0%

Bosrietzangers verkiezen allerlei vegetaties, liefst op licht vochtige bodem, met veel opgaande kruiden (wilgenroosje, brandnetels, schermbloemigen), zowel op het land als in uitdrogende rietvelden en rietkragen. Een verhoogde eutrofiëring en vegetatieverruiging zijn gunstig voor de soort. In het projectgebied is nauwelijks geschikt broedhabitat aanwezig (enkel nabij een vervallen boerderij langsheen het noordelijke deel van de Visserstraat) en de lage aantallen gekarteerde territoria weerspiegelen dit goed. Indien het aantal Bosrietzangers de komende monitoringsperiode zou stijgen, zou dit kunnen wijzen op een verruiging van rietkragen door uitblijvend beheer.

Dit zou dan vermoedelijk eerder negatief uitpakken voor Rietzanger en Kleine Karekiet die het eerder van zuiver (en vaak ook jonger) Riet moeten hebben. Weinig (of geen) Bosrietzangers en veel Rietzanger en Kleine Karekieten is voor een weidevogelgebied een normale (en gunstige) situatie. Ter vergelijking: in 2010 werden in de Uitkerkse Polders 300 territoria van Rietzanger en 188 territoria van Kleine Karekiet gekarteerd t.o.v. nul van Bosrietzanger.

3.2.19 Kleine Karekiet (Acrocephalus scirpaceus) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen:

opmerkingen:

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

territoriumkartering (1) zingende mannetjes; (2) alarmerende en voerende vogels Vrij algemene broedvogel in het projectgebied. De ruimtelijke spreiding vertoont een opvallende gelijkenis met die van Rietzanger: 53% van de gekarteerde territoria bevindt zich in met Riet begroeide sloten langsheen de Eendekotstraat (2), de Grote Beverdijkvaart (2), de Oude Zeedijk (12) en de Visserstraat (8) met ook nu weer plaatselijk hoge dichtheden in de Zaadgracht.

Andere opmerkelijke parallel: net als Rietzanger werd ook Kleine Karekiet in de drie onderzoeksperiodes nog maar nauwelijks vastgesteld in blok 5.

De eerste geldige waarneming werd vastgesteld tijdens de vierde ronde. Territoriumindicerend gedrag piekte in de zesde ronde (met 30 geldige waarnemingen) en nam daarna snel af.

Nestindicerend gedrag werd enkel tijdens de twee laatste rondes waargenomen. momenteel niet bedreigd 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 18 41 45 +127,8% +9,8% +150,0%

Het broedareaal lijkt in Vlaanderen de laatste 30 jaar lichtjes te zijn uitgebreid, ook in de Kustpolders. Onderzoek toont aan dat het broedsucces van de Kleine Karekiet in overjarig Riet hoger is dan in jong Riet door een lagere predatiedruk (betere bescherming van het nest) en de mogelijkheid tot vroegere legsels door vroegere nestbouw. In de IJzervallei broedt de soort in

29

hogere dichtheden in bredere rietkragen met overjarig Riet (Anselin, 2004b).

3.2.20 Spotvogel (Hippolais icterina) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen: opmerkingen:

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

territoriumkartering (1) zingende mannetjes; (2) alarmerende vogels Zeer schaarse broedvogel in het projectgebied. Eén territorium in een tuin nabij de dorpskern van Lampernisse.

De typische broedhabitat omvat zonnige, halfopen biotopen met struiken, boomgroepjes en enkele verspreide hogere bomen.

Spotvogels hebben zich ook aangepast aan het sterk door de mens beïnvloedde landschap en broeden vaak in jonge populieraanplantingen, oudere aanplanten met een gevarieerde ondergroei, grotere tuinen, kapvlakten met jonge opslag en erfbeplantingen bij boerderijen. Het territorium in 2006 zat bij een vervallen hoeve. Ook een tweede territorium (net buiten het telgebied) werd toen gekarteerd in de erfbeplanting van de hoeve langs de Eendekotstraat. momenteel niet bedreigd 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 0 1 1 toename 0,0% toename

Net zoals ook bij Bosrietzanger en Grasmus wordt opgemerkt, moet de verklaring voor de lage aantallen worden gezocht in een gebrek aan geschikt broedhabitat. Op zich duiden lage aantallen van Spotvogel op een hoge ‘openheidsindex’ en net het zeer open karakter van dit deel van de ruilverkaveling van Fortem is van cruciaal belang voor enkele van de doelsoorten. Vooral voor claustrofobe soorten als Grutto, Veldleeuwerik en Graspieper is een open landschap erg belangrijk en kan de aanplant van (te veel) hoog opgaande elementen ervoor zorgen dat deze soorten het gebied zouden kunnen verlaten.

3.2.21 Grasmus (Sylvia communis) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen: opmerkingen:

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

territoriumkartering (1) zingende mannetjes; (2) alarmerende vogels In tegenstelling tot 2001 en 2006 hield deze soort er in 2010 geen territoria op na in het plangebied. Ook toen was de soort een zeer schaarse broedvogel in het projectgebied.

Grasmus prefereert gebieden met open struweel, liefst met doornige struiken en dichte kruiden (belangrijk als geschikte broedlocatie). Ook in landbouwgebied kan de soort hoge dichtheden halen. momenteel niet bedreigd 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 2 2 0 0,0% -100,0% -100,0%

Gestuurd door verbeterde omstandigheden in de overwinteringsgebieden, kon de populatie zich de laatste

30

decennia opnieuw uitbreiden. Gegevens uit Nederland tonen echter aan dat de herkolonisatie van het landbouwgebied zeer langzaam verloopt. De voorbije 50 jaar is het agrarisch buitengebied ingrijpend veranderd. Door de intensivering en schaalvergroting is het kleinschalige karakter met tal van heggen en houtkanten in hoge mate verdwenen. Hoewel Grasmussen vaak met erg beperkte, wat ruigere hoekjes, tevreden zijn, lijkt het toch naar dat de draagkracht van het Vlaamse landbouwgebied voor deze soort aanzienlijk verminderd is.

Bovendien haalt Grasmus in grote delen van de Kustpolders toch steeds lage densiteiten (Anselin, 2004c).

3.2.22 Rietgors (Emberiza schoeniclus) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen:

opmerkingen:

Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

territoriumkartering (1) zingende mannetjes; (2) alarmerende vogels; (3) vogels met voer Vrij algemene broedvogel in het projectgebied. De helft van alle gekarteerde territoria bevindt zich in blok 3. Ook in de twee vorige onderzoeksperiodes lag hier het zwaartepunt van de verspreiding van deze soort. De (quasi) afwezigheid van Rietgorzen in blok 5 blijkt een constante door de jaren heen.

Geldige waarnemingen werden vastgesteld tijdens elk van de acht rondes met een duidelijk verhoogde activiteit vanaf 3 mei.

Hoewel zingende mannetjes van op aanzienlijke afstand kunnen worden opgemerkt, is het aangeraden om langsheen alle slootranden te lopen. Eens de soort met jongen zit, beginnen de adulten vaak pas te alarmeren wanneer je dicht in de buurt van het nest komt. bedreigd 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 14 16 22 +14,3% +37,5% +57,1%

In grote delen van Vlaanderen lijdt de soort aanzienlijke verliezen, al ziet het er naar uit dat vooral de broedpopulaties van de West- en Oost-Vlaamse poldergebieden goed standhouden (Devos, 2004k). Globaal gezien kan worden gesteld dat het Vlaamse broedareaal de laatste 30 jaar aanzienlijk is gekrompen en dat de volledige populatie met meer dan de helft is afgenomen.

De soort kwam recent dan ook op de Rode Lijst terecht in de categorie ‘bedreigd’. De achteruitgang van het Rietgorzenbestand past in een algemene West-Europese trend die zich decennia geleden heeft ingezet. Net als in Vlaanderen, deed zich ook in Nederland een opvallende verschuiving voor van de hogere gronden (afname) naar de lagergelegen gebieden in de polders (toename). Alleen lijkt de toename het polderareaal in Vlaanderen te klein om de afname in de andere regio’s te kunnen compenseren. Een mogelijke verklaring voor het succes van de poldergebieden zou kunnen liggen in het feit dat de negatieve invloed van versnippering van moerasgebieden minder speelt in de polders door de aanwezigheid van een uitgebreid netwerk aan sloten en rietkragen. Ook factoren buiten het broedseizoen kunnen hebben meegespeeld in een neerwaartse populatietrend.

31

Strenge winters met veel sneeuwbedekking vormen een probleem. Mogelijk heeft een verhoogde wintersterfte tijdens de opéénvolgende strenge winters midden jaren 80 bijgedragen tot een afname van het Vlaamse broedbestand en dragen de extreem zachte winters in het voorbije decennium bij aan een opwaartse trend. Monitoring in West-Vlaamse poldergebieden lijkt aan te tonen dat Rietgors er stabiliseert (bv. in de Uitkerkse Polder) of licht toeneemt (bv. in de IJzervallei).

3.2.23 Grauwe Gors (Miliaria calandra) inventarisatie: geldige waarnemingen: voorkomen: opmerkingen: Rode Lijst-categorie: tendens en oorzaken:

territoriumkartering (1) zingende mannetjes; (2) alarmerende vogels; (3) alle overige waarnemingen eveneens karteren. Bij eventuele vliegbewegingen over grotere afstand moet de vliegrichting ingetekend worden verdwenen uit het projectgebied Net als in 2006, werd in 2010 zelfs geen enkele pleisterende of overvliegende Grauwe Gors meer waargenomen. bedreigd 2001 2006 2010 2006/2001 2010/2006 2010/2001 8 0 0 -100,0% 0,0% -100,0%

In 2001 was de soort al bijna uit het projectgebied verdwenen.

Grauwe Gors deed het lange tijd vrij goed in de IJzerbroeken met in 2000 nog 80 à 100 territoria. De situatie veranderde op korte tijd echter drastisch: in het Westbroek (net ten noorden van de Boezingegracht) werden in 2000 nog 19 zangposten vastgesteld, in 2001 liep dit aantal terug tot een enkel koppel en in 2006 was de soort er verdwenen. De situatie in de IJzervallei weerspiegelt de algemene trend in Vlaanderen. De Vlaamse populatie is de voorbije 30 jaar met minstens 65% en gemiddeld met ca. 75% achteruit gegaan (Rutten, 2004). Een éénduidige oorzaak van deze achteruitgang is moeilijk te geven. Vermoed wordt dat schaalvergroting in de landbouw, omzetting van grasland naar (maïs)akkers en teeltverschuivingen hierbij zeker een rol spelen.

Onkruidrijke stoppelvelden met niet geoogste graankorrels komen door de overschakeling van zomergraan naar wintergraan nog nauwelijks voor in het agrarisch landschap waardoor het voedselaanbod (vooral tijdens de wintermaanden) aanzienlijk is verlaagd. Of deze factoren ook in het projectgebied het verdwijnen van de soort kunnen verklaren, valt te betwijfelen. De dichtstbijzijnde zangposten werden in 2010 opgetekend in het Noordschotebroek waar tussen 14 en 16 mei 2010 nog een zingend mannetje werd vastgesteld. In 2009 werden op deze locatie tussen 20 april en 28 mei twee zangposten gekarteerd. Het lijkt er sterk naar alsof het doek voor deze soort in de IJzervallei en de aangrenzende poldergebieden definitief is gevallen.

32

In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van het aantal geldige waarnemingen (zoals bepaald in van Dijk, 2004) van alle soorten die in 3.2 worden besproken, verdeeld over elk van de acht inventarisatierondes van 2010. Uit deze tabel blijkt duidelijk in welke periodes elke soort piekt. Voor soorten met een vroege territoriale piek (bv. Wilde Eend) is een vroege eerste ronde een absolute noodzaak. Voor soorten die zuidelijk overwinteren (mediterraan gebied, Afrika) en pas in de loop van het voorjaar in Vlaanderen aankomen, blijkt duidelijk het nut van acht inventarisatierondes, gespreid over het ganse broedseizoen. Vooral Rietzanger en Kleine Karekiet lieten in de laatste ronde nog steeds aan hoog aantal geldige waarnemingen optekenen.

Inventarisatieronde Bergeend Wilde Eend Slobeend Zomertaling Patrijs Kwartel Waterhoen Meerkoet Scholekster Kievit Grutto Tureluur Veldleeuwerik Graspieper Gele Kwikstaart Blauwborst Rietzanger Bosrietzanger Kleine Karekiet Spotvogel Grasmus Rietgors Grauwe Gors TOTAAL

1 1 105 1 0 3 0 2 21 4 72 22 0 7 7 0 0 0 0 0 0 0 10 0 255

2 3 62 8 0 0 0 3 35 4 20 22 0 14 5 0 4 0 0 0 0 0 3 0 183

3 1 62 7 0 1 0 4 28 4 39 23 0 7 13 0 4 22 0 0 0 0 2 0 217

4 1 93 4 0 2 0 3 21 2 63 38 1 8 13 4 2 49 0 1 0 0 17 0 322

5 0 87 5 0 1 0 6 27 5 67 29 1 13 14 4 4 67 0 4 0 0 13 0 347

6 0 26 2 0 1 0 2 20 5 19 23 0 14 16 5 3 40 0 30 1 0 11 0 218

7 0 51 2 0 0 0 5 14 3 38 20 1 5 13 2 0 38 0 13 0 0 14 0 219

8 0 19 0 0 0 0 4 18 4 24 0 0 11 18 2 1 39 0 13 0 0 14 0 167

TOTAAL 6 505 29 0 8 0 29 184 31 342 177 3 79 99 17 18 255 0 61 1 0 84 0 1.928

Tabel 4: overzicht (per ronde) van het aantal geldige waarnemingen in 2010 van elk van de soorten die in 3.2 worden besproken Zoals gevaagd door de opdrachthouder, werden ook van alle overige soorten alle geldige waarnemingen gekarteerd. Het gaat om soorten waarvan de geldige waarnemingen niet hebben geleid tot territoria (bv. Wintertaling, Wulp, Velduil) maar vooral om soorten waarvan niet wordt verwacht dat de ingrepen die werden uitgevoerd in het kader van de ruilverkaveling een (positief of negatief) effect kunnen hebben op het aantal vastgestelde territoria. Voor deze soorten leidden de gekarteerde waarnemingen vaak wel tot territoria. Een overzicht van alle vastgestelde territoria wordt weergegeven in 3.3.

Inventarisatieronde Nijlgans Wintertaling Fazant Wulp Holenduif Houtduif

1 0 0 4 0 2 1

2 0 1 8 0 0 1

3 0 2 0 0 4 3

4 1 0 7 0 1 3

33

5 0 0 9 0 1 5

6 0 0 2 0 0 1

7 0 0 6 1 2 3

8 0 0 0 0 2 4

TOTAAL 1 3 36 1 12 21

Inventarisatieronde Turkse Tortel Koekoek Velduil Boerenzwaluw Witte Kwikstaart Winterkoning Zwarte Roodstaart Merel Tjiftjaf Pimpelmees Koolmees Spreeuw Ekster Kauw Zwarte Kraai Ringmus Huismus Kneu TOTAAL

1 1 0 4 0 0 6 0 1 0 1 0 1 1 1 1 0 2 0 26

2 2 0 6 0 1 6 1 0 1 0 0 0 0 1 0 1 1 0 30

3 2 3 1 0 1 3 0 1 1 0 0 1 1 4 1 2 1 1 32

4 1 0 0 0 0 4 0 1 0 0 0 0 1 0 1 0 1 1 22

5 1 0 0 1 1 3 0 2 0 0 1 1 2 3 0 2 1 1 34

6 1 0 0 0 0 5 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 12

7 1 1 0 0 1 1 0 1 0 0 2 1 0 1 0 0 2 1 24

8 1 1 0 0 0 2 0 1 0 0 0 0 1 1 0 0 3 3 19

TOTAAL 10 5 11 1 4 30 1 7 2 1 3 4 6 12 3 6 12 7 199

Tabel 5: overzicht (per ronde) van het aantal geldige waarnemingen in 2010 van elk van de soorten die niet in 3.2 worden besproken

Het gaat goed met de Kieviten in de Vlaamse Kustpolders. Ook in de Komgronden van Lampernisse steeg het aantal territoria van 54 in 2001 naar 88 in 2010. (foto: Glenn Vermeesch)

34

3.3 Overzicht, conclusies en aanbevelingen In onderstaande tabel wordt voor elke soort weergegeven hoeveel territoria in resp. 2001, 2006 en 2010 werden vastgesteld. Voor elk van de soorten waarvan in minstens één van de drie onderzoeksperiodes territoria werden vastgesteld, wordt het procentuele verschil over de drie onderzoeksperiodes heen weergegeven (resp. 2006 vs. 2001, 2010 vs. 2006 en 2010 vs. 2001).

Op basis van deze cijfers kan de trend van de populatie van elk van deze soorten binnen het projectgebied worden afgeleid. In 2001 en 2006 werd het exacte aantal territoria van een aantal soorten niet bepaald. Voor deze soorten werd (indien in de respectieve jaren territoria werden vastgesteld) enkel een x ingevuld.

SOORT Canadese Gans Bergeend Wilde Eend Slobeend Zomertaling Torenvalk Patrijs Fazant Kwartel Waterhoen Meerkoet Scholekster Kievit Grutto Tureluur Holenduif Houtduif Turkse Tortel Zomertortel Koekoek Steenuil Ransuil Veldleeuwerik Boerenzwaluw Graspieper Witte Kwikstaart Gele Kwikstaart Winterkoning Heggenmus Roodborst Blauwborst Merel Zanglijster Grote Lijster Rietzanger Bosrietzanger Kleine Karekiet Spotvogel Grasmus Zwartkop

2001 0 0 26 1 2 1 3 x 3 9 13 0 54 6 1 x x x 1 3 2 0 38 x 42 1 21 x x x 1 x x x 50 1 18 0 2 x

2006 2 1 58 4 0 1 4 x 4 25 40 2 64 7 0 x x x 1 2 1 1 31 x 22 4 7 x x x 3 x x x 62 2 41 1 2 x

2010 0 1 100 8 0 0 3 9 0 11 42 6 88 42 1 4 9 4 0 2 0 0 26 0 25 0 9 7 0 0 6 3 0 0 83 0 45 1 0 0

35

2006/2001 toename toename +123,1% +300,0% -100,0% 0,0% +33,3% onbekend +33,3% +177,8% +207,7% toename +18,5% +16,7% -100,0% onbekend onbekend onbekend 0,0% -33,3% -50,0% toename -18,4% onbekend -47,6% +300,0% -66,7% onbekend onbekend onbekend +200,0% onbekend onbekend onbekend +24,0% 100,0% +127,8% toename 0,0% onbekend

2010/2006 -100,0% 0,0% +72,4% +100,0 0,0% -100,0% -25,0% onbekend -100,0% -56,0% +5,0% +200,0% +37,5% +500,0% toename onbekend onbekend onbekend -100,0% 0,0% -100,0% -100,0% -16,1% onbekend +13,6% -100,0% +28,6% onbekend onbekend onbekend +100,0% onbekend onbekend onbekend +33,9% -100,0% +9,8% 0,0% -100,0% onbekend

2010/2001 0,0% toename +284,6% +700,0% -100,0% -100,0% 0,0% onbekend -100,0% +22,2% +223,1% toename +63,0% +600,0% 0,0% onbekend onbekend onbekend -100,0 -33,3% -100,0% 0,0% -31,6% onbekend -40,5% -100,0% -57,1% onbekend onbekend onbekend +500,0% onbekend onbekend onbekend +66,0% -100,0% +150,0% toename -100,0% onbekend

SOORT Tjiftjaf Staartmees Pimpelmees Koolmees Spreeuw Ekster Kauw Zwarte Kraai Ringmus Huismus Vink Kneu Rietgors Grauwe Gors

2001 x x x x x x x x x x x x 14 8

2006 x x x x x x x x x x x x 16 0

2010 0 0 1 2 1 2 5 1 2 5 0 4 22 0

2006/2001 onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend +14,3% -100,0%

2010/2006 onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend +37,5% 0,0%

2010/2001 onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend onbekend +57,1% -100,0%

Tabel 6: aantal territoria per soort in 2001, 2006 en 2010 met opgave van de procentuele verschillen tussen de drie onderzoeksperiodes Uit bovenstaande tabel proberen we enkele voorzichtige conclusies te trekken.

Het meest opmerkelijke succes ligt bij de forse stijging van Grutto (zes territoria in 2001, zeven in 2006 en 42 in 2010. In Vlaanderen gaat de soort er licht op vooruit, een evolutie die in schril contrast staat met de trend in de ons omringende landen. Grutto’s verkiezen nat grasland maar verdragen ook een waterpeil dat tijdelijk zelfs tot 80 cm onder het maaiveld mag staan. In de drogere gebieden variëren de aantallen doorgaans sterk, met forse dalingen in droge jaren. Zakt het grondwaterpeil nog lager, dan dalen de aantallen Grutto’s (en Kievit) gemiddeld met meer dan 50%. Voor steltlopers is een vochtige bodem van cruciaal belang.

Een uitgedroogde kleibodem wordt te hard en ondoordringbaar om naar voedsel te zoeken.

Bovendien bevinden regenwormen zich bij een dalend waterpeil dieper in de bodem, zelfs buiten het bereik van de lange Gruttosnavels. Een hoog waterpeil verhoogt de beschikbaarheid van voedsel. Bij een waterstand hoger dan 80 cm onder het maaiveld stijgt het aantal regenwormen met een factor tien. Bovendien vertraagt het de grasgroei waardoor het grasland in het voorjaar er ideaal bijligt als broedstek. In 2010 zijn in het gebied op gronden in eigendom van de VLM gelegen aan de Grote Beverdijkvaart inrichtingswerken uitgevoerd.

Door het graven van laantjes en depressies worden plas-drassituaties gecreëerd die van groot belang zijn voor o.a. Grutto. In het projectgebied zijn op de percelen die niet in eigendom zijn van ANB of de VLM inscharingsdata, veebezetting en maaidata niet (optimaal) afgestemd op het broedsucces van de aanwezige weidevogels. In uitgesproken weidevogelgebieden als de Uitkerkse Polder mag het vee pas vanaf 15 juni op de weiden worden gebracht. In een aantal gevallen kunnen grotere percelen (vanaf 6 ha) al vanaf 15 mei beperkt worden begraasd door één grootvee-eenheid per ha. Vanaf 15 juni mag de veedichtheid er worden verhoogd naar twee grootvee-eenheden per ha. Doel: streven naar een zo hoog mogelijk voortplantingssucces. Kieviten zitten volop met jongen in april, Grutto’s vooral in de eerste helft van mei. Wanneer in die periode vee op de weiden zit, worden heel wat nesten en jongen vertrappeld. Grutto’s mijden daarom ook weiden waarin vee aanwezig is op het moment van de nestplaatskeuze (Van Gompel & Decleer, 2009).

Grutto’s broeden graag in grote, open weilandcomplexen. Het samenvoegen van kleinere percelen tot grotere, aanééngesloten blokken, is voor de soort niet nadelig. Ook voor de landbouwers biedt schaalvergroting vaak voordelen: op een grotere oppervlakte kunnen meer dieren worden gestoken. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat vee op grotere percelen vaak selectiever grazen: veel op sommige plaatsen, weinig of niet op andere waardoor plaatselijk verruiging kan optreden met overjarig gras of zelfs Riet. Wanneer deze verruiging beperkt blijft, hoeft dit niet nadelig te zijn maar bij een onvoldoende hoge veebezetting kan deze

36

verruiging zich echter snel op grotere oppervlaktes doorzetten waardoor het aantal territoria van weidevogels snel kan teruglopen. In de Uitkerkse Polder leidde dit op vier percelen tot een halvering van het aantal Grutto’s (Van Gompel & Decleer, 2009). Dit probleem lijkt zich in het projectgebied van de ruilverkaveling van Fortem echter niet voor te doen. Om teveel overjarige vegetatie en verruiging te vermijden, kan het vee best zolang mogelijk op de weiden worden gelaten. Gruttoweiden gaan bij voorkeur de winter kort in. Op grotere percelen kan ook de inscharingsdatum worden vervroegd naar 15 mei. Hierdoor wordt het risico op vertrappeling van nesten wel verhoogd. Uit Brits onderzoek blijkt dat bij een begrazing door twee volwassen runderen of vijf schapen per ha gedurende het hele voorjaar 50% van de Gruttonesten, 32% van de Kievitnesten en 65% van de Tureluurnesten worden vertrappeld.

Wanneer de veedichtheid wordt verlaagd naar één volwassen rund of twee schapen per ha daalt het risico op nestvertrappeling naar 30% voor Gruttonesten, 17% voor Kievitsnesten en 40% voor Tureluurnesten. Nog steeds aanzienlijke aantallen.

In het najaar van 2010 werden op percelen van de Vlaamse Landmaatschappij nabij het Eieleed natuurinrichtingswerken uitgevoerd. Nadat eerder op een aantal percelen in de Komgronden van Lampernisse al een hoger grondwaterpeil was ingesteld, worden nu ook heel wat laantjes aangelegd. Normaal zou zich dit moeten vertalen in een verdere stijging van het aantal broedende Grutto’s. (foto: Gerald Driessens) Op zich heeft het gebied de mogelijkheid om uit te groeien tot een goed weidevogelgebied.

Naar aanleiding van de enorme achteruitgang van het weidevogelbestand probeerde men in Nederland te definiëren hoe een ideaal weidevogelgebied, voornamelijk in functie van de Grutto, er zou moeten uitzien. Hieruit ontstond het mozaïekmodel met een ruime afwisseling aan beweide, gemaaide, ongemaaide, vochtige en nattere graslanden die extensief worden beheerd. Belangrijk: zowel de volwassen vogels als de kuikens moeten gedurende het ganse broedseizoen de voor hen noodzakelijke terreinen ter beschikking hebben. Enerzijds moeten er dus voldoende plas-dras terreinen zijn (als vestigings- en foerageerbiotoop) maar ook de aanwezigheid van voldoende ‘kuikenland’ (kruidenrijk grasland met gras van 15 à 20 cm lengte in de laatste decade van april en de eerste twee decades van mei) is van cruciaal belang.

37

Er werd gemodelleerd dat er per Gruttopaar één ha kuikenland is vereist. Hoe het ook zij: hoewel het projectgebied niet de status heeft van een natuurreservaat en grote delen ook niet als dusdanig wordt beheerd, is de dichtheid aan weidevogels er nu al behoorlijk en lijken de uitgevoerde natuurinrichtingsmaatregelen er hun vruchten af te werpen. Door de aanzienlijke oppervlakte binnen het projectgebied die in eigendom is van de Vlaamse overheid (Agentschap voor Natuur en Bos, Vlaamse Landmaatschappij) zou kunnen worden overwogen om op deze percelen mozaïekbeheer te gaan toepassen.

Voldoende plas-drassituaties gedurende het ganse broedseizoen zijn voor Grutto van cruciaal belang als foerageerplek. (foto: Dominique Verbelen) Ook de vooruitgang van Slobeend is opvallend (2001: 1; 2006: 4; 2010: 8), al zou deze stijgende trend deels een artefact kunnen zijn (zie 3.2.3). Slobeend is - net als Grutto, Tureluur en Bergeend - een kritische weidevogel die hoge eisen stelt aan de broedhabitat. Een niet te laag waterpeil tijdens het broedseizoen is van cruciaal belang: 20 cm onder het maaiveld is ideaal. Slobeenden verlaten een gebied indien het waterpeil meer dan 40 cm onder het maaiveld zakt. De optimale broedhabitat bestaat uit vochtige graslanden, doorsneden door talrijke sloten en ondiepe, voedselrijke zoetwaterplassen met een rijke oeverbegroeiing. Er wordt aangenomen dat de soort voordeel zou halen uit een toegenomen voedselaanbod door eutrofiëring van waterlopen en waterplassen (Devos, 2004c) maar het lijkt weinig waarschijnlijk dat dit de aantalstoename in de Kom van Lampernisse kan verklaren. De doorgevoerde waterpeilaanpassing en de inrichting van de oevers van enkele waterlopen in het plangebied hebben de stijgende aantallen vermoedelijk wel in de hand gewerkt en mogelijk is dit ook de reden voor de sterk toegenomen aantallen van Wilde Eend en Meerkoet.

38

Slobeenden moeten het hebben van vochtige gras- en hooilanden met een voldoende hoge waterstand en een dicht netwerk aan sloten met een gevarieerde oeverbegroeiing. (foto: Dominique Verbelen) We zien eveneens een sterk stijgende trend bij Blauwborst (+500% t.o.v. 2001), Rietzanger (+ 66% t.o.v. 2001), Kleine Karekiet (+ 150% t.o.v. 2001) en Rietgors (+ 57,1%). Met 83 territoria is Rietzanger zelfs de meest algemene zangvogel uit het plangebied. Kleine Karekiet staat met 45 territoria op de tweede plek. Rietzangers doen het goed in de Kustpolders waar op heel wat plaatsen met veel overjarige rietzomen langs sloten hoge dichtheden worden genoteerd. Plas-draspolders met verspreide rietopslag herbergen vaak veel broedparen maar ook in door akkerbouw gedomineerde gebieden kunnen Rietzangers aanzienlijke dichtheden behalen, mits er voldoende rietruigte aanwezig is langs vaarten of beken. De soort heeft een duidelijke voorkeur voor overjarige, niet-jaarlijks gemaaide riet- en ruigtevegetaties. Anders dan de overige leden van de Acrocephalus-familie wordt het nest niet hangend aan (riet)stengels bevestigd, maar steunt het op vegetatie, zoals zeggepollen. In de Kom van Lampernisse bevindt ruim 54% van alle territoria zich in sloten of grachten langsheen straten.

Het reguliere beheer van deze sloten is voor deze soort (net als voor Blauwborst, Kleine Karekiet en Rietgors) van groot belang. Net daarom willen we hier in onderstaand intermezzo even dieper op ingaan.

Intermezzo over maaibeheer van rietsloten In Nederland loopt een studie naar het effect van rietmaaicycli op broedvogels van sloten (van ’t Hoff, 2009). Hierbij wordt vooral onderzocht wat het effect is van het vrij frequent maaien van rietsloten na twee, drie, vier of vijf jaar. Deze twee- tot vijfjaarlijkse maaicycli voor landbouwers en andere slootbeheerders doorgaans immers de meest gebruikte onderhoudsvorm, zeker voor drainagesloten. Binnen een maximale maaicyclus van vijf jaar wordt onderzocht welke maaifrequentie het best uitpakt voor broedvogels, met bijzondere aandacht voor Rietzanger, Kleine Karekiet, Rietgors en Blauwborst. Uit eerdere studies was bekend dat de densiteit aan territoria van deze soorten sterk verschilde tussen jong Riet (i.e.

39

Riet dat in de winter werd gemaaid en dat dus in het daaropvolgende broedseizoen minder dan één jaar oud is) en overjarig, oud Riet (i.e. Riet ouder dan één jaar). In deze oudere studies werd bij overjarig, oud Riet echter geen verdere opsplitsing gemaakt in leeftijdscategorieën, terwijl net de link tussen broeddensiteiten en de exacte ouderdom van het Riet voor beheerders zeer interessant is. Voor de volledigheid werd het onderzoek ook uitgebreid met een categorie van tienjarig Riet.

De gezamenlijke rietvogeldichtheid van Rietzanger, Kleine Karekiet, Rietgors en Blauwborst bleek in overjarig, oud Riet significant hoger dan in jong Riet (i.e. Riet dat jaarlijks wordt gemaaid). Het effect van frequentie van maaicycli werd zowel op de totale rietvogeldichtheid als op de afzonderlijke rietvogelsoorten getest. De gemiddelde dichtheidsverschillen bij de Rietzanger tussen de verschillende meerjarige maaicycli zijn minimaal en niet significant. In het eerste jaar van het oud Riet (dus in het tweede broedseizoen nadat het Riet werd gemaaid) bereikt de Rietzanger verreweg de hoogste dichtheid met een gemiddelde van 0,6 territoria per 100 m om de jaren erna min of meer te halveren. De gemiddelde dichtheid bedraagt in alle meerjarige maaicycli (ook in een tienjaarlijkse cyclus) 0,3 territoria (0,250,32) per 100 m. Rietzanger scoort dus - door de hoge dichtheden in het tweede jaar - het best bij een tweejarige maaicyclus.

Sloten langsheen de openbare wegen waarbij het Riet tweejaarlijkse wordt gemaaid, kennen de hoogste dichtheid aan Rietzangers. (foto: Dominique Verbelen) Bij Kleine Karekiet liggen de cijfers enigszins anders. Het aantal territoria is er bij een tweejarige maaicyclus (met 0,3 per 100 m) gemiddeld twee paar per kilometer lager dan bij alle overige meerjarige maaicycli, die een gemiddelde van ca. 0,5 territoria per 100 m lieten optekenen. De relatief lage dichtheid bij deze tweejaarlijkse maaifrequentie is het gevolg van de zeer lage dichtheden in jong Riet (0,06 territoria per 100 m) en de hoge dichtheden in de eerste drie jaar van het oude Riet (gemiddeld 0,6 territoria per 100 m). De gemiddelde dichtheidsverschillen bij Rietgors tussen de verschillende maaicycli bleken klein en niet significant. Het gemiddeld aantal territoria bij een twee- en driejarige maaifrequentie bedraagt 0,4 per 100 m. Met een gemiddelde van 0,3 territoria per 100 m ligt dit aantal bij de overige cycli slechts een fractie lager. De Rietgors bereikt, net als de Rietzanger, in het eerste jaar met overjarig Riet de hoogste dichtheid. In de daaropvolgende jaren vindt een sterke afname plaats met een opmerkelijke maar onverklaarbare toename in het vijfde jaar.

Tot slot bleken ook voor Blauwborst de verschillen in gemiddelde dichtheden tussen de

40

onderzochte meerjarige maaicycli gering en niet significant. Het gemiddelde aantal territoria bij een tweejarige cyclus bedroeg 0,2 per 100 m, bij drie- tot tienjarige cycli 0,3 per 100 m, een verschil van gemiddeld één territorium per kilometer slootlengte. Dit verschil kan gering lijken maar op een totale ‘polderrietslootlengte’ van enkele duizenden kilometer, scheelt dit toch een slok op een borrel.

De conclusie van de studie: de verschillen in gemiddeld aantal territoria tussen twee-, drie-, het tweede broedseizoen volgend op de winterse maaibeurt) is het hoogst met gemiddeld 2,3 paar per 100 m. Gemeten over de eerste vier jaar met overjarig Riet, neemt de gemiddelde dichtheid significant af. In het vierde en vijfde jaar is deze min of meer gehalveerd t.o.v. het eerste jaar. De gemiddelde rietvogeldichtheden in het vierde en vijfde jaar met oud Riet verschillen niet noemenswaardig maar zijn wel significant hoger dan in jong Riet (1,54 territoria/100 m vs. 0,19 paar/100 m). Een overzicht van de dichtheidsverschillen, opgesplitst per soort en per leeftijdsklasse van het Riet, is weergegeven in onderstaande tabel. Uit eerder onderzoek naar het effect van het maairegime op broedvogels van rietsloten kwam al naar voor dat de totale rietvogeldichtheid in overjarig Riet dat 15 jaar niet was gemaaid, significant afnam (met ruim 30%) . Uit de studie van 2009 blijkt nu dat deze achteruitgang zich al inzet in de eerste jaren van het overjarige Riet. leeftijd Riet aantal sloten Blauwborst Rietzanger Kleine Karekiet Rietgors rietvogeldichtheid

0 jaar

1 jaar

43 0,02 0,01 0,06 0,1 0,19

9 0,43 0,64 0,61 0,65 2,32

2 jaar 12 0,34 0,25 0,75 0,35 1,69

3 jaar 13 0,32 0,23 0,6 0,16 1,3

4 jaar 4 0,3 0,13 0,48 0,17 1,07

5 jaar 6 0,22 0,22 0,18 0,55 1,17

Tabel 7: het gemiddeld aantal paar broedvogels (in 2008) per 100 m in sloten met jong Riet en sloten met overjarig Riet (tot vijf jaar oud). De gemiddelde rietvogeldichtheid in overjarig Riet is significant hoger dan in jong Riet maar de rietvogeldichtheid neemt eveneens significant af naarmate het Riet ouder wordt.

Hieruit volgt een belangrijke conclusie voor het beheer van sloten met een rietvegetatie: jaarlijks maaien van Riet is nefast voor de rietvogeldichtheden. Een tweejaarlijkse cyclus lijkt op basis van deze voorlopige resultaten het hoogste rendement te halen. Hierbij moet wel worden benadrukt dat de hoge broedvogeldichtheden in éénjarig Riet sterk worden gedrukt door een zeer laag rendement van jong Riet (dat dus in het broedseizoen minder dan één jaar oud is). Er zou kunnen worden gestreefd naar een maximale beschikbaarheid van éénjarig Riet door het slootbeheer te faseren in tijd en ruimte. Concreet zou aan de waterbeheerder kunnen worden voorgesteld om bv. de ene slootkant van de Visserstraat in jaar één, de andere in jaar twee te maaien om vervolgens deze tweejaarlijkse cyclus tussen beide slootkanten alternerend aan te houden. Dit geldt uiteraard ook voor de rietvegetatie in de Zaadgracht of in de sloten langsheen de Grote Beverdijkvaart, de Zannekinstraat en de Eendekotstraat. Omwille van de hoge dichtheden die momenteel al in deze slootvegetatie aanwezig zijn, kan worden vermoed dat de maaicycli die momenteel worden aangehouden, niet slecht zijn, al zijn de details ons hierover niet bekend. Ook in de Uitkerkse Polder wordt al jaren volgens deze methode gewerkt met, zeker voor Rietzanger, zeer goede resultaten (mond. med. J. Van Gompel). In samenspraak tussen de Vlaamse Landmaatschappij, de waterbeheerder en eventueel andere belanghebbende actoren zou binnen het projectgebied een ‘slotenbeheerplan’ kunnen worden opgemaakt. Hierin moet worden bepaald welke sloot(zijde) in welk jaar zal worden beheerd. Belangrijkste aandachtspunten: niet alle straatsloten in het projectgebied mogen in eenzelfde jaar worden beheerd.

41

Met 83 territoria in 2010 laat Rietzanger een stijging optekenen van 66% t.o.v. 2001. Door een uitgebreid en aaneengesloten netwerk van rietkragen langs polderwaterlopen, sloten, kreekrestanten en oude kleiputten, speelt het fenomeen van versnippering in de polders veel minder dan in de rest van Vlaanderen. Rietzanger is dan ook een uitgesproken poldersoort geworden. (foto: Koen Devos) De resultaten van Graspieper en Gele Kwikstaart zijn relatief positief. Voor de aanvang van de ruilverkaveling werden er 42 territoria van Graspieper gekarteerd. In 2006 deed zich een forse daling voor naar 22 maar in 2010 kon met 25 territoria een licht herstel worden opgetekend. Analoge trend voor Gele Kwikstaart: 21 territoria in 2001, 7 in 2006 en 9 in 2010. Vroeger deed Graspieper het aanmerkelijk beter op grasland dan op bouwland maar dit lijkt nu niet langer het geval. Deze habitatshift kadert in een ruimere Vlaamse (en Nederlandse) context waarbij Graspiepers op grasland gemiddeld slechter boeren dan soortgenoten op bouwland. Veel van de moderne graslanden hebben Graspiepers nog maar weinig te bieden. Ze worden te vaak gemaaid, hebben een te uniforme grasmat en ontberen reliëf en oneffenheden in het terrein. Een grasmat met veel pollen en bulten is veel aantrekkelijker voor de soort dan een egale raaigrassteppe. In moderne graslanden broedt de soort dan vaak ook alleen in ruige overhoekjes en in grazige dijkbermen. De waterpeilverhoging die is doorgevoerd en het verbod op het scheuren van de graslanden in Kom van Lampernisse (beschermd landschap), moet ervoor zorgen dat de soort in dit gebied kan standhouden. Belangrijk is dat open landschappen die dichtgroeien met bomen (vaak door aanplant van populieren op waterzieke valleigronden of door aanplantingen langsheen veldwegen of dijken) vaak door Graspiepers worden verlaten. Dit is in de Kom van Lampernisse niet het geval en aangezien het gebied is geklasseerd als een beschermd landschap, is de kans dat dit zal gebeuren ook heel klein.

42

Graspiepers stellen in hooilanden en vochtige graasweides veel hogere habitateisen dan op akkergronden. Dat deze soort redelijk weet stand te houden in de Komgronden van Lampernisse (met zelfs een licht herstel sinds 2006) is dan ook hoopgevend. Net als Gele Kwikstaarten moeten Graspiepers het hebben van zeer open gebieden. (foto: Glenn Vermeersch) Tot slot staan we nog even bij een aantal soorten binnen het projectgebied die ‘keurig’ de (desastreuze) neerwaartse trend volgen die zich ook op Vlaamse (en soms zelfs Europese) schaal aftekent. Grauwe Gors is hiervan het beste voorbeeld. Bij aanvang van het monitoringprogramma in 2001 werden nog acht territoria gekarteerd, daarna ging het licht uit. Sinds begin jaren 70 vertoont de Grauwe Gors in Vlaanderen en Nederland een onthutsende achteruitgang. De afname kreeg vooral zijn beslag vanaf begin jaren tachtig.

Daarna is het overal schrikbarend leeg geworden. Er wordt vermoed dat de winteromstandigheden voor de soort van doorslaggevend belang zijn, meer nog dan de kwaliteit van de broedhabitat. De overschakeling van winter- op zomergranen zou hierin een cruciale rol kunnen spelen. Door deze cultuurwissel komen onkruidrijke stoppelvelden met niet geoogste graankorrels nog nauwelijks voor in het huidige agrarische landschap. Ook de opkomst van maïsteelt ten koste van granen deed de Grauwe Gors mee de das om. Maïsteelt vormt zowel in de winter als in de broedtijd volmaakt ongeschikt habitat. Soortgerichte beschermingsmaatregelen worden o.a. besproken in het uitstekende rapport ‘Van de stakkers van de akkers naar de helden van de velden.’ (Dochy & Hens, 2005). Het ligt niet voor de hand om een éénduidig antwoord te formuleren op de vraag of er een directe link is tussen het verdwijnen van deze kritische cultuurvolger uit het projectgebied en de maatregelen die in de Kom van Lampernisse zijn uitgevoerd. Er mag worden aangenomen dat de soort in het projectgebied bij aanvang van het monitoringsprogramma al the point of no return had overschreden. In aangrenzende gebieden in de IJzervallei (Rhillebroeken, Merkembroek, Noordschotebroek en Westbroek) zat het aantal territoria tussen 1996 en 2000 steeds boven de 80 met een piek tot 110 in 1998. Na een crash in 2001 (wellicht ten gevolge van overstromingen en/of weersomstandigheden met veel neerslag en koudeprikken in het broedseizoen), stuipte de populatie in de IJzerbroeken tot in 2004 (met 40 territoria). Daarna werd het stil, ondanks het natuurbeheer dat het Agentschap voor Natuur & Bos en Natuurpunt op ruim 700 ha natte, extensief beheerde hooilanden in de IJzerbroeken instelde.

43

Zomertaling zit op eenzelfde rampkoers: twee territoria in 2001, daarna niets meer, zelfs geen doortrekkers in het voorjaar. Deze soort is één van de meest kritische weidevogels die fors te lijden heeft onder de openlegging en ‘opruiming’ van het landelijke gebied. De afname in de jaren 70 werd geweten aan de grote veranderingen in het agrarisch gebruik van graslanden (verlaging grondwaterstand, veelvuldig maaien, intensievere beweiding) en aan de sterke uitdroging in de Sahel-zone, waar het overgrote deel van de West-Europese Zomertalingen overwintert. Beide oorzaken bleven onverminderd van kracht. Hoewel de perioden van grote droogte in de Sahel voorbij lijken, vinden in het overwinteringsgebied grootschalige veranderingen plaats die samenhangen met de sterke bevolkingsaangroei aldaar. Dikwijls zijn die negatief van aard (indamming en ontwatering van wetlands, omzetting in akker- en weidegronden), soms echter van weinig invloed of mogelijk zelfs positief voor Zomertalingen (aanleg van rijstvelden). Maar het plaatje voor Vlaanderen is duidelijk: de soort houdt vooral nog (met moeite) stand in natuurgebieden die worden gekenmerkt door de aanwezigheid van uitgestrekte watervlakten, dichte oeverbegroeiing, relatieve rust, extensief graslandbeheer en een dicht netwerk van ondiepe waterlopen. Bij een te intensief beheer van graslanden (door beweiding en/of hooiproductie) worden succesvolle broedpogingen bemoeilijkt.

Zomertaling is één van de meest kritische weidevogels van Vlaanderen. In jaren met veel neerslag in februari en maart (met veel moerassige hooilanden tot gevolg) kan de soort in het projectgebied nog enkele territoria bezetten. (foto: Glenn Vermeersch) Is er nog toekomst voor de Zomertaling in de Kom van Lampernisse? Misschien wel.

Februari 2001 werd gekenmerkt door veel regenval zodat het broedseizoen startte met erg natte weilanden en hoge waterstanden in plassen, sloten en grachten. Ook in maart en in april zette het regenachtige weer zich door. In mei was het sombere weer over en werd het erg warm en zonnig. Deze ideale omstandigheden zorgden in 2001 voor een forse stijging van de Vlaamse broedpopulatie van Zomertaling. In de traditionele broedgebieden zoals de IJzerbroeken steeg het aantal met 40 tot 50% t.o.v. normale jaren, maar ook voormalige broedgebieden werden tijdelijk weer bezet. Mogelijk moet hierin de verklaring worden gezocht voor de twee territoria in Lampernisse in 2001. Om Zomertaling als vaste broedvogel te krijgen voor de Kom van Lampernisse, zou meer moerassig gras- en hooiland moeten worden gecreëerd (met een waterpeil van 0 tot 20 cm onder het maaiveld). Gezien de

44

eigendomstoestand en de actieve landbouwvoering in het gebied ligt dit niet voor de hand.

Om aan te geven hoe moeilijk het soms is om deze soort als vaste broedvogel in een gebied te kunnen krijgen en houden, en een doorgedreven natuurbeheer noodzakelijk is: in 1990, bij de opstart van het weidevogelreservaat de Uitkerkse Polder, broedde er in het ganse gebied één paartje. In 2010 was het reservaat uitgegroeid tot ruim 450 ha en werd het o.a. door twee Life-projecten en een natuurinrichtingsproject optimaal ingericht als weidevogelgebied.

Toch bleef voor Zomertaling de teller steken op amper vier territoria.

Algemene conclusie: de uitgevoerde inrichtingsmaatregelen in de komgronden van Lampernisse hebben reeds voor goede resultaten gezorgd waarbij vooral de spectaculaire stijging van het aantal territoria van Grutto in het oog springt. In het najaar van 2010 werden ook de terreinen van de Vlaamse Landmaatschappij ingericht en mag worden verhoopt dat het aantal broedende weidevogels in dit projectgebied nog verder zal stijgen. Bij een voldoende hoge grondwaterstand kunnen mogelijk zelfs enkele heel kritische soorten zoals de Zomertaling opnieuw in het gebied tot broeden komen. De aantallen van Rietzanger, Kleine Karekiet, Blauwborst en Rietgors zitten alle in de lift. Ook al werd deze stijging vermoedelijk niet veroorzaakt door de uitgevoerde natuurinrichtingsmaatregelen, toch geeft het wel de hoge ecologische waarde van dit gebied aan. Het wordt alvast hoopvol uitkijken naar de resultaten van de volgende en laatste monitoringsronde.

Grutto’s hebben bijzonder goed gereageerd op de natuurinrichtingsmaatregelen die in het projectgebied werden uitgevoerd: in 2001 werden slechts zes territoria gekarteerd, in 2010 stond de teller op 42. Dit is dan ook het perfecte uithangbord voor de Komgronden van Lampernisse. (foto: Koen Devos)

45

4. Weersomstandigheden 4.1 Eerste inventarisatieronde (16 maart - 17 maart 2010) Dinsdag 16 maart 2010. De dag start grijs maar droog. Er waait een zwakke westenwind (2 tot 4 Bft.). Van 12 tot 15 maart stuurde een anticycloon gesitueerd ten westen van de Britse eilanden maritieme luchtstromingen van polaire oorsprong naar ons land. Vanaf 16 maart verloren deze luchtstromingen hun polair karakter door de verplaatsing van het gebied van hoge luchtdruk naar het oosten en het ontstaan van een gebied van lage druk boven het westen van Groot-Brittannië. Toch ligt de ochtendtemperatuur slechts rond 3 à 5 °C. In de loop van de ochtend verdwijnt de bewolking en wordt het helder en zonnig. De temperatuur loopt op tot ca. 10 °C en de inventarisatieomstandigheden zijn gunstig.

Woensdag 17 maart 2010. Opnieuw een frisse ochtend met een koele 3 tot 5 °C, bij een heldere hemel. Tussen 09:00 en 10:00 verschijnt er hoge sluierbewolking die verhindert dat de zon kan doorbreken. Het wordt ca. 13°C. De wind waait matig (3 à 4 Bft.) uit zuid tot zuidwestelijke richting.

4.2 Tweede inventarisatieronde (31 maart - 01 april 2010) Woensdag 31 maart 2010. Van 27 tot 31 maart krijgt ons land een invasie van maritieme luchtstromingen te verwerken verbonden aan zones van lage luchtdruk boven Groot-Brittannië die zich verplaatsen naar Scandinavië. Er vallen talrijke buien die gepaard gaan met enkele forse windstoten. De maxima lopen op tot 9 °C maar door de krachtige wind is dit niet meteen een uitgelezen dag om het veld in te trekken.

Grutto dood in prikkeldraad: een stilleven. (foto: Dominique Verbelen)

46

Donderdag 01 april 2010. Op 1 april wordt ons weer bepaald door maritieme luchtstromingen verbonden aan een zone van lage druk gelegen in de buurt van de Britse Eilanden. De ochtend start onder een volle maan en het is koud (3 °C). In de loop van de voormiddag klimt het kwik voorzichtig naar 7 °C. Er staat nog steeds een matige tot vrij krachtige wind (4 Bft) waardoor de gevoelstemperatuur laag blijft. Wel een dag met mooie schaapjeswolken.

4.3. Derde inventarisatieronde (12 april - 13 april 2010) Maandag 12 april 2010. Van 11 tot 13 april werd ons weer bepaald door continentale luchtstromingen verbonden aan een zone van hoge druk boven Scandinavië. De dag start licht bewolkt. Door een matige noord-noordoostenwind ligt de gevoelstemperatuur aanzienlijk lager dan 5 °C die onder thermometerhut worden opgemeten. Rond 09:00 neemt de wind in kracht toe en trekt aan tot 5 à 6 Bft. Hierdoor wordt de zangactiviteit sterk negatief beïnvloed en met het gebied fijnmaziger worden belopen om de (afgenomen) territoriumindicerende waarnemingen te kunnen karteren. In de loop van de voormiddag klaart het uit en breekt de zon al houdt een strakke wind de gevoelstemperatuur rond 8 °C. Fris en ongunstige omstandigheden.

Op enkele laaggelegen cultuurhistorisch permanente graslanden is de eeuwenoude laantjesstructuur nog duidelijk zichtbaar. In het vroege voorjaar staan deze laantjes plasdras maar in april komen deze ideale foerageergebieden voor Grutto’s al droog te staan. Door gerichte natuurinrichtingsmaatregelen kunne (foto: Dominique Verbelen) Dinsdag 13 april 2010. Een frisse en klamme start van de dag met veel dauw en een ochtendtemperatuur van ca 5 °C. Aanvankelijk waait de wind zwak (ca. 2 Bft.). De hemel blijft open hemel maar er hangt een hoge sluierbewolking. In de loop van de voormiddag trekt de wind aan en krijgen we een matige noord-noordoostenwind (3 à 4 Bft.). De temperatuur blijft steken rond 7 °C, niet meteen aangenaam veldwerkweer. Hoewel door overwegend

47

continentale luchtstromingen de maximale temperaturen deze maand veel hogere waarden bereikten dan normaal, hebben we daar tijdens deze ronde weinig kunnen van genieten.

4.4 Vierde inventarisatieronde (3 mei - 4 mei 2010) Maandag 3 mei 2010. Een vrij krachtige tot krachtige noordooster (5 à 6 Bft.) zorgt ervoor dat er nauwelijks enige zang was. Regen (miezer overgaand in hevige stortvlagen) maakt verder inventariseren erg moeilijk. Rond de middag neemt de wind enigszins in kracht af en in de late namiddag wordt de ronde hervat. Zonder succes overigens, aangezien stortbuien en opnieuw aantrekkende wind voor gelijkaardige situaties zorgen als deze ochtend. Een verloren dag.

Haas en Grutto besnuffeld door koe. Bij een begrazing door twee volwassen runderen of vijf schapen per ha gedurende het hele voorjaar wordt 50% van de Gruttonesten, 32% van de Kievitnesten en 65% van de Tureluurnesten vertrappeld. Wanneer de veedichtheid wordt verlaagd naar één volwassen rund of twee schapen per ha daalt het risico op nestvertrappeling naar 30% voor Gruttonesten, 17% voor Kievitsnesten en 40% voor Tureluurnesten. Nog steeds aanzienlijke aantallen. (foto: Geert Spanoghe) Dinsdag 4 mei 2010. Opmerkelijke weersverbetering. Ochtendtemperaturen rond 6 °C, zwaarbewolkt maar droog. De wind is aanzienlijke in kracht afgenomen (tot 3 bft noordoost) maar neemt naar het einde van deze ronde weer toe tot 4 à 5 bft, waardoor het kwik niet boven 10 °C uitkomt. Ondanks deze minder gunstige omstandigheden was er toch behoorlijk veel zang.

4.5 Vijfde inventarisatieronde (10 mei - 11 mei 2010) Maandag 10 mei 2010. Ook nu weer een koele ochtend die met 5 à 6 °C te fris is voor de tijd van het jaar. De hemel is licht bewolkt en er waait een zwakke noord-noordoostenwind. In de

48

loop van de ochtend verdwijnt, klaart het enigszins op. Helaas trekt ook de wind aan tot een strakke 4 Bft. En komt zware bewolking opzetten. Pluspunt: het blijft droog zodat inventariseren nog goed meevalt. Het wordt niet warmer dan 10 °C. Dinsdag 11 mei 2010. Het weerpatroon van gisteren lijkt zich te zullen herhalen. Het veldwerk wordt aangevat bij frisse ochtendtemperaturen. De noord-noordooster waait strak en haalt pieken tot 5 Bft. Enige constante van de dag: zware bewolking met nu en dan wat lichte miezer. Ook nu steeg de temperatuur niet uit boven de 10 °C. Al bij al niet echt een lente mei gevoel.

4.6 Zesde inventarisatieronde (27 mei - 28 mei 2010) Donderdag 27 mei 2010. Van 27 tot 28 mei verliezen de continentale luchtmassa’s met een polair karakter verbonden aan een anticycloon boven de Noordzee hun polair karakter als gevolg van de komst van een depressie boven Groot-Brittannië. De ochtendtemperatuur bedraagt 8 °c en stijgt in de loop van de voormiddag tot een aangename 22 °C. Het blijft de ganse dag droog. Eén van de aangenamere velddagen in de ruilverkaveling van Fortem.

In het projectgebied staan nauwelijks huizen. Rond deze verlaten hoeve langsheen de Visserstraat werden territoria gekarteerd van Houtduif, Turkse Tortel, Winterkoning, Merel, Huismus, en Kauw (2), alle soorten die in het projectgebied enkel rond de schaarse bebouwing voorkomen. (foto: Dominique Verbelen) Vrijdag 28 mei 2010. De dag start bij een zachte 8 °C met een fraaie ochtenddauw.

Aanvankelijk is het windstil maar in de loop van de voormiddag zet er een zachte lentebries op. Het blijft de ganse dag en er is behoorlijk wat territoriumindicerend gedrag. Rond de middag is het kwik opgeklommen tot 21 °C. Een fraaie lentedag.

49

4.7 Zevende inventarisatieronde (10 juni - 11 juni 2010) Donderdag 10 juni 2010. Aangename ochtend. Op 10 juni krijgt de aangevoerde lucht een tropisch karakter als gevolg van de ontwikkeling van een depressie boven de Golf van Biskaje.

Het veldwerk wordt aangevat bij 15 °C, met dank aan een zwakke wind (2 à 3 Bft). De ochtend start licht bewolkt, ietwat nevelig. Minder aangenaam is de lichte neerslag, hoewel heel wat vogels net bij dergelijke miezeromstandigheden een verhoogde zangpiek vertonen.

Inventariseren was op zich niet echt een probleem. De temperatuur loopt in de voormiddag op tot ca. 17 °C.

In de walgracht rond de archeologische site van het Leenhof Ter Wissche groeien zeldzame soorten als Lidsteng, Moeraszoutgras en Slanke Waterbies. In het grasland zelf zijn Kamgras en Veldgerst opvallend aanwezig. De stier die deze weide bewaakt is één van de meest woeste elementen uit de wijde omgeving. (foto: Dominique Verbelen) Vrijdag 11 juni 2010. Van 11 juni treden er polaire, maritieme luchtstromingen op, verbonden aan een zone van hoge druk gesitueerd boven de Atlantische Oceaan, die zich uitstrekt tot aan de Noordzee. Terug naar af met een eerder zwaar bewolkte, vochtige dag. Echte neerslag blijft gelukkig uit. De temperaturen zijn vergelijkbaar met die van gisteren. Tegen de middag trekt de westenwind fel aan (ca. 5 Bft.) waardor de gevoelstemperatuur aanzienlijk naar beneden wordt gehaald.

4.8 Achtste inventarisatieronde (28 juni - 29 juni 2010) Maandag 28 juni 2010. We starten deze ronde bij een aangename 15°C en een zwakke westnoordwesterbries van ca. 2 Bft. Heldere hemel en een strak zonnetje doen de temperaturen klimmen naar 19 à 20°C De wind trekt later aan tot matig (4 Bft.). Het blijft droog en ideaal inventarisatieweer

50

Dinsdag 29 juni 2010. Een voortzetting van gisteren, helaas met iets meer bewolking (half bewolkt). Aanvankelijk een doenbare 3 Bft. uit west, maar snel en helaas rijpend naar een stevige 5 Bft. Het is hiermee een erg winderige kartering geworden. We halen alweer 20°C en het uitblijven van regen maakt dit alvast één van de aangenamere rondes wat weer betreft.

51

5. Referenties Anselin A., 2004a. Blauwborst. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 316 - 317.

Anselin A., 2004b. Kleine Karekiet. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 348 - 349.

Anselin A., 2004b. Kleine Karekiet. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 358 - 359.

Courtens W. & Verbelen D., 2009. Monitoring van de SBZ-V ‘Poldercomplex’: resultaten van het vierde jaar (2008-2009). Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO.R.2009.37). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.

Courtens W. & Verbelen D., (in prep). Monitoring van de SBZ-V ‘Poldercomplex’: resultaten van het vierde jaar (2008-2009). Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.

Devos K., 2004a. Bergeend. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 134 - 135.

Devos K., 2004b. Wilde Eend. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 146 - 147.

Devos K., 2004c. Slobeend. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 150 - 151.

Devos K., 2004d. Zomertaling. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 148 - 149.

Devos K., 2004e. Patrijs. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 178 - 179.

Devos K., 2004f. Meerkoet. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 194 - 195.

Devos K., 2004g. Scholekster. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 196 - 197.

Devos K., 2004h. Kievit. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 208 - 209.

52

Devos K., 2004i. Tureluur. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 218 - 219.

Devos K., 2004j. Rietzanger. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 344 - 345.

Devos K., 2004k. Rietgors. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 450 - 451.

Dochy M. & Hens M., 2005. Van de stakkers van de akkers naar de helden van de velden.

Beschermingsmaatregelen voor akkervogels. Rapport van het Instituut voor Natuurbehoud IN.R.2005.01, Brussel i.s.m. het provinciebestuur van West-Vlaanderen, Brugge.

Durinck P. & Verbelen D., 2006. Ruilverkavelingsproject Fortem. Uitvoering monitoringprogramma. Avifauna, deelrapport broedvogels, jaar +2 (2006). Econnection, Gent.

Econnection, 2001. Vogelinventarisatie Ruilverkaveling Fortem. Deelrapport broedvogels.

Econnection, 2001.

Herremans M., 2004a. Graspieper. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 296 - 297.

Herremans M., 2004b. Gele kwikstaart. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 298 - 299.

Herremans M., 2010. 20 jaar PTT: grootste winnaars en verliezers. In: Herremans M., Berwaerts K., Driessens G., Guelinckx R., Hens M., Jacobs M., Jooris R., Lewylle I., Leysen K., Nijs G., Steeman R., Van de Meutter F., Van Dorsselaer P., Veraghtert W., Verbelen D., Verbeylen G., Verdonckt F. & Vermeersch G., 2010. Jaarverslag 2008 - 2009. Markante resultaten van Natuurpunt Studie. Rapport Natuur.studie 2010/1, Natuurpunt Studie, Mechelen, pp. 108 - 117.

Rutten J., 2004. Grauwe gors. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 452 - 453.

Scheppers T. & Casaer J., 2008. Wildbeheereenheden en statistieken. Rapportering en verwerking over de periode 1998-2007. Mededeling van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek nr. 9, Brussel.

Stevens J., 2004. Veldleeuwerik. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 286 - 287.

Van Gompel J., Decleer M., 2009. Uitkerkse Polder, 20 jaar natuurreservaat. Natuurpunt vzw, Blankenberge, Mechelen.

Van Impe J., 2004. Grutto. In: Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J., Van der Krieken B. (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002.

Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp. 214 - 215.

53

van ’t Hoff J., 2009. Het effect van frequent rietmaaien op broedvogels in sloten.

Interrimrapportage over het eerste onderzoeksjaar 2008. Wierde & Dijk, Leens.

Verbelen D, 2010. Ruilverkavelingsproject Reninge. Uitvoering monitoringprogramma avifauna jaar +5 (2010). Rapport Natuur.studie, nr. 16/2010, Natuurpunt, Mechelen.

54

6. Bijlagen 6.1 Checklist van de broedvogels van het plangebied Tijdens dit project werd een checklist opgesteld van alle soorten waarvan in het plangebied territoria werden gekarteerd. Alle vastgestelde territoria van 2010 werden gedigitaliseerd en werden als bijlage aan dit rapport toegevoegd (zie bijlage 6.6). De linkerkolom geeft weer tot welke Rode Lijst-categorie s.l. de gekarteerde broedvogels behoren (B: bedreigd, K: kwetsbaar, A: achteruitgaand, (zie bijlage 6.2). In 2001 en 2006 werd van een aantal soorten het exacte aantal territoria niet bepaald. Het ging in hoofdzaak om soorten waarvan het onwaarschijnlijk was dat het aantal territoria (positief of negatief) zou kunnen worden beïnvloed door de natuurinrichtingsmaatregelen die in het kader van de ruilverkaveling Fortem in het projectgebied zouden worden uitgevoerd. Deze soorten werden daarom niet voor kartering weerhouden. De aanwezigheid van deze soorten als broedvogel in 2001 en/of 2006 wordt in onderstaande tabel voor één of beide van voornoemde jaren dus enkel weergegeven met een x.

RL

B K

K

B A

K A B A

NEDERLANDSE NAAM Canadese Gans Bergeend Wilde Eend Slobeend Zomertaling Torenvalk Patrijs Fazant Kwartel Waterhoen Meerkoet Scholekster Kievit Grutto Tureluur Holenduif Houtduif Turkse Tortel Zomertortel Koekoek Steenuil Ransuil Veldleeuwerik Boerenzwaluw Graspieper Witte Kwikstaart Gele Kwikstaart Winterkoning Heggenmus Roodborst Blauwborst Zwarte Roodstaart Merel Zanglijster

GENUS Branta Tadorna Anas Anas Anas Falco Perdix Phasianus Coturnix Gallinula Fulica Haematopus Vanellus Limosa Tringa Columba Columba Streptopelia Streptopelia Cuculus Athene Asio Alauda Hirundo Anthus Motacilla Motacilla Troglodytes Prunella Erithacus Luscinia Phoenicurus Turdus Turdus

SPECIES canadensis tadorna platyrhynchos clypeata querquedula tinnunculus perdix colchicus coturnix chloropus atra ostralegus vanellus limosa totanus oenas palumbus decaocto turtur canorus noctua otus arvensis rustica pratensis alba flava troglodytes modularis rubecula svecica ochruros merula philomelus

55

2001 0 0 26 1 2 1 3 x 3 9 13 0 54 6 1 x x x 1 3 2 x 38 x 42 1 21 x x x 1 x x x

2006 2 1 58 4 0 1 4 x 4 25 40 2 64 7 0 x x x 1 2 1 1 31 x 22 4 7 x x x 3 x x x

2010 0 1 100 8 0 0 3 9 0 11 42 6 88 42 1 4 9 4 0 2 0 0 26 0 25 0 9 7 0 0 6 0 3 0

RL B

A A A B B

NEDERLANDSE NAAM Grote Lijster Rietzanger Bosrietzanger Kleine Karekiet Spotvogel Grasmus Zwartkop Tjiftjaf Staartmees Pimpelmees Koolmees Spreeuw Ekster Kauw Zwarte Kraai Ringmus Huismus Vink Kneu Rietgors Grauwe Gors

GENUS Turdus Acrocephalus Acrocephalus Acrocephalus Hippolais Sylvia Sylvia Phylloscopus Aegithalos Parus Parus Sturnus Pica Corvus Corvus Passer Passer Fringilla Carduelis Emberiza Miliaria

SPECIES viscivorus schoenobaenus palustris scirpaceus icterina communis atricapilla collybita caudatus caeruleus major vulgaris pica monedula corone montanus domesticus coelebs cannabina schoeniclus calandra

2001 x 50 1 18 x 2 x x x x x x x x x x x x x 14 8

2006 x 62 2 41 1 2 x x x x x x x x x x x x x 16 0

2010 0 83 0 45 1 0 0 0 0 1 2 1 2 5 1 2 5 0 4 22 0

Tabel 8: checklist van de broedvogels van het plangebied

Gele Kwikstaarten kregen tussen 2001 en 2006 een stevige tik: van 20 naar 7 territoria. In 2010 was er sprake van een licht herstel met 9 territoria. De soort boert vooral achteruit in de hooilanden en houdt stand op de akkers. (foto: Raymond de Smet)

56

6.2 Een gedocumenteerde Rode Lijst van de broedvogels van Vlaanderen (1)

achteruitgang ↓ 76-100 % 51-75 % 26-50 % <= 25 %

indeling in de categorieën gebeurde hoofdzakelijk op basis van een trendcriterium (mate van achteruitgang in de loop van deze eeuw) en een zeldzaamheidscriterium (zie onderstaande tabel). Daarnaast werd ook het al of niet bedreigd zijn van broedhabitats in rekening gebracht en soms ook het aantal broedgebieden van een soort. uiterst zeldzaam < 100 paar met uitst. bedr. met uitst.bedr. bedreigd zeldzaam

zeer zeldzaam 100-500 paar met uitst. bedr. bedreigd kwetsbaar niet bedreigd

zeldzaam 500-5000 paar bedreigd bedreigd kwetsbaar niet bedreigd

vrij zeldzaam 5000-10000 p kwetsbaar kwetsbaar achteruitgaand niet bedreigd

niet zeldzaam > 10000 paar kwetsbaar ? achteruitgaand achteruitgaand niet bedreigd

Tabel 9: trend- en zeldzaamheidscriteria voor de Rode Lijst van de broedvogels van Vlaanderen Categorie 0: Uitgestorven

6 soorten

Soorten die zich sinds 1900 in Vlaanderen gedurende een periode van minstens tien (opeenvolgende) jaren hebben voortgeplant, maar die de afgelopen tien jaar niet meer broedend werden aangetroffen (en waarvan geen herstel van de populatie in het vooruitzicht is).

Korhoen, Kemphaan, Zwarte stern, Duinpieper, Hop, Ortolaan Categorie 1: Met uitsterven bedreigd

16 soorten

Soorten die een bijzonder groot risico lopen om op korte termijn in Vlaanderen uit te sterven als de factoren die de bedreigingen veroorzaken blijven voortduren en beschermingsmaatregelen uitblijven.

Criteria: 1a 1b 1c 1d

Soorten die met meer dan 75% zijn achteruitgegaan en waarvan het huidige Vlaamse broedbestand niet meer dan 500 paar bedraagt. De achteruitgang is van blijvend karakter en er zijn geen tekenen van duurzaam herstel.

Soorten die met 51-75% zijn achteruitgegaan en waarvan het huidige Vlaamse broedbestand niet meer dan 100 paar bedraagt. De achteruitgang is van blijvend karakter en er zijn geen tekenen van duurzaam herstel.

Soorten die slechts in één broedgebied voorkomen.

Soorten die sterk gebonden zijn aan met verdwijning bedreigde habitats.

Roerdomp (1a), Woudaap (1a), Grauwe Kiekendief (1a), Kwartelkoning (1a), Strandplevier (1b), Watersnip (1b), Dwergstern (1c), Grote Stern (1c), Draaihals (1a), Kuifleeuwerik (1a), Paapje (1a), Tapuit (1a), Snor (1a), Grote Karekiet (1a), Grauwe Klauwier (1a), Klapekster (1a) Categorie 2: Bedreigd

12 soorten

Soorten die een groot risico lopen om op korte termijn in de categorie ‘Met uitsterven bedreigd’ terecht te komen als de factoren die de bedreigingen veroorzaken blijven voortduren en beschermingsmaatregelen uitblijven.

57

Criteria:

2a 2b 2c 2d

Soorten die met meer dan 75% zijn achteruitgegaan en waarvan het huidige Vlaamse broedbestand 501 tot 5.000 paar bedraagt.

Soorten die met 51 tot 75% zijn achteruitgegaan en waarvan het huidige Vlaamse broedbestand 101 tot 5.000 broedparen bedraagt.

Soorten die met 26 tot 50% zijn achteruitgegaan en waarvan het huidige Vlaamse broedbestand niet meer dan 100 paar bedraagt.

Soorten die strek gebonden zijn aan bedreigde habitats.

Zomertaling (2b), Porseleinhoen (2c), Zomertortel (2a), Kramsvogel (2b), Graspieper (2b), Boompieper (2b), Rietzanger (2b), Wielewaal (2b), Goudvink (2b), Geelgors (2a), Grauwe Gors (2b), Rietgors (2b) Categorie 3: Kwetsbaar

12 soorten

Soorten die een groot risico lopen om op korte termijn in de categorie ‘Bedreigd’ terecht te komen als de factoren die de bedreigingen veroorzaken blijven duren en beschermingsmaatregelen uitblijven.

Criteria:

3a 3b 3c 3d 3e

Soorten die met meer dan 75% zijn achteruitgegaan en waarvan het huidige Vlaamse broedbestand meer dan 5.000 paar bedraagt.

Soorten die met 51 tot 75% zijn achteruitgegaan en waarvan het huidige Vlaamse broedbestand 5.001 tot 10.000 paar bedraagt.

Soorten die met 26 tot 50% zijn achteruitgegaan en waarvan het huidige Vlaamse broedbestand 101 tot 5.000 paar bedraagt.

Soorten waarvan minstens 70% van de volledige Vlaamse populatie in drie of minder gebieden is geconcentreerd.

Soorten die gebonden zijn aan kwetsbare habitats.

Patrijs (3b), Kluut (3d), Tureluur (3e), Kleine Mantelmeeuw (3d), Visdief (3d), Nachtzwaluw (3e), Veldleeuwerik (3a), Boomleeuwerik (3e), Huiszwaluw (3b), Gekraagde Roodstaart (3c), Nachtegaal (3c), Matkop (3c) Behoren niet tot de Rode Lijst sensu stricto: Categorie Z: Zeldzaam

16 soorten

Soorten die niet noodzakelijk zijn achteruitgegaan en niet in één van bovenstaande Rode Lijstcategorieën ingedeeld kunnen worden maar die steeds beperkt zijn geweest in hun voorkomen in Vlaanderen.

Criterium: Z

Soorten die niet noodzakelijk zijn achteruitgegaan en niet in één van bovenstaande Rode Lijst-categorieën ingedeeld kunnen worden, maar die steeds beperkt zijn geweest in hun voorkomen.

Kleine Zilverreiger, Kwak, Pijlstaart, Bontbekplevier, Rode Wouw, Stelkluut, Stormmeeuw, Noordse Stern, Velduil, Cetti’s Zanger, Graszanger, Buidelmees, Baardmannetje, Roodkopklauwier, Kleine Barmsijs, Sijs

58

Categorie A: Achteruitgaand

7 soorten

Soorten die momenteel nog niet bedreigd zijn maar het risico lopen om op korte termijn in de categorie ‘Kwetsbaar’ terecht te komen als de negatieve factoren die verantwoordelijk zijn voor de achteruitgang blijven voortduren en beschermingsmaatregelen uitblijven.

Criteria:

A.a A.b

Soorten die met minstens 26 zijn achteruitgegaan en waarvan het huidige Vlaamse broedbestand meer dan 10.000 paar bedraagt.

Soorten die met 26 tot 50% zijn achteruitgegaan en waarvan het huidige Vlaamse broedbestand 5.001 tot 10.000 paar bedraagt.

Koekoek, Boerenzwaluw, Oeverzwaluw, Gele Kwikstaart, Huismus, Ringmus, Kneu

Tureluur staat op de Rode Lijst van de broedvogels van Vlaanderen opgenomen in de categorie ‘kwetsbaar’. In de Komgronden van Lampernisse werd in 2010 slechts één territorium vastgesteld. Mogelijk zijn de weilanden in het projectgebied niet zilt genoeg voor deze soort. (foto: Glenn Vermeersch)

59

6.3 Achtergrondinformatie over de weerhouden projectsoorten In dit hoofdstuk wordt het voorkomen besproken van de weerhouden projectsoorten. Elke soorttekst bestaat uit vier vaste onderdelen: een algemene inleiding, verspreiding en aantallen, verandering en bespreking. In het eerste onderdeel wordt informatie verstrekt over de verspreiding van de soort in Europa, haar Europese trend (indien gekend), habitatgewoonten en voedingsvoorkeur. Onder ‘verspreiding en aantallen’ wordt info gegeven over de data die konden worden ingezameld in de vorige atlasperiode (2000-2002). Op het einde van deze rubriek wordt, wanneer dit op basis van de atlasgegeven mogelijk was, een populatieschatting voor Vlaanderen gegeven. Dit populatiecijfer berust bijna steeds op gegevens die in die drie opeenvolgende atlasjaren werden verzameld en kan worden gezien als een soort van gemiddelde schatting voor de periode 2000-2002. Deze schattingen zijn intussen gedateerd maar meer recente informatie is er op het niveau van Vlaanderen momenteel niet beschikbaar.

In het stuk ‘veranderingen’ wordt een beeld geschetst van de evolutie van de betreffende soort in Vlaanderen sinds de voorgaande atlasperiode 1973-1978, zowel op het vlak van verspreiding als van aantallen. Naast de ontwikkelingen op Vlaams niveau worden, in de mate van het mogelijke, specifieke regionale trends toegelicht, zeker wanneer deze duidend zijn voor de vastgestelde trend in het projectgebied. Bij ‘bespreking’ wordt getracht de vastgestelde trends op Vlaamse schaal te verklaren aan de hand van hypotheses die al dan niet kunnen worden gestaafd door referentieliteratuur uit binnen- en buitenland.

Elk van de onderstaande teksten is in hoge mate gebaseerd op de soortteksten zoals deze werden gepubliceerd in de Atlas van de Vlaamse broedvogels (Vermeersch et al., 2004). De teksten werden doorgaans ingekort en vooral gedetailleerde, regionale casestudies werden niet in onderstaande teksten weerhouden, tenzij deze betrekking hadden op het projectgebied of de ruime omgeving ervan. Om de leesbaarheid van de teksten te verhogen, werden alle literatuurreferenties geweerd. Voor de volledige weergave van de soortteksten, aangevuld met verspreidingskaarten, broedzekerheidstabellen, relatieve dichtheidskaarten, aantallenkaarten en trendgrafieken (alle op Vlaamse schaal), verwijzen we dan ook naar Vermeersch et al., 2004.

Zoals al werd aangegeven in 3.1, wordt elke soortbespreking beëindigd met de broedvogelindex 1990-2008 van het Netwerk Ecologische Monitoring, SOVON Vogelonderzoek Nederland en het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS). De cijfers in deze In deze tabel tonen de landelijke indexen voor elke soort. Deze indexen worden berekend uit de resultaten van de twee broedvogel-monitoringsprojecten, het Broedvogel Monitoring Project (BMP) en het Landelijk Soortonderzoek Broedvogels (LSB). Deze indexen laten de ontwikkelingen in de broedvogelstand sinds 1990 zien. Het eerste en soms laatste jaar van de reeks is op 100 gesteld, waardoor alle cijfers volgend op het eerste jaar (1990) dus de ontwikkeling aangeven ten opzichte van dit zogenaamde basisjaar. De beoordeling van de trend is gebaseerd op die van alle monitoringsprojecten die in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring worden uitgevoerd. De trends worden berekend met het programma TRIM. De verschillende trendcategorieën worden opgesplitst in: -

sterke toename: significante toename van > 5% per jaar (minimaal verdubbeling in de stand in 15 jaar tijd) toename: significante toename van < 5% per jaar stabiel: geen significante aantalsverandering matige afname: significante afname van < 5% per jaar sterke afname: significante afname van > 5% per jaar (minimaal halvering in de stand in 15 jaar tijd onzeker: geen betrouwbare trendclassificatie mogelijk (meestal sterke fluctuaties)

60

Aan de hand van deze soortindexen t.e.m. 2008 kunnen de trends die in het projectgebied werden vastgesteld toch enigszins aan een recentere referentie worden afgetoetst, ook al is die referentie dan afkomstig uit Nederland en moet deze vergelijking dus zeker me de nodige voorzichtigheid worden gemaakt. Bij de opmaak van het volgende monitoringprogramma avifauna (broedvogels), zullen de resultaten van het Vlaamse Algemene Broedvogelproject wel toelaten om de vastgestelde veranderingen binnen de ruilverkaveling Fortem in een recente, Vlaamse context te duiden.

6.3.1 Bergeend (Tadorna tadorna) Algemeen De Vlaamse broedvogels behoren tot de Noordwest-Europese populatie waarvan het broedgebied zich uitstrekt langs de kusten van de Noordzee, de Atlantische Oceaan en de Oostzee. Tot halverwege de 20ste eeuw was de Bergeend bijna uitsluitend een broedvogel van estuaria en andere kustbiotopen zoals jonge duinen en strandvlakten. In het grootste deel van het broedareaal heeft zich de laatste decennia een aanzienlijke toename voorgedaan die gepaard ging met een landinwaartse uitbreiding en het bezetten van nieuwe biotopen zoals opgespoten terreinen, kleiputten, visvijvers, heidevennen en poldergebieden met veel sloten.

Bergeenden broeden hoofdzakelijk in (konijnen)holen, maar bovengrondse nesten in dichte vegetaties zijn niet ongewoon. De broedtijd begint relatief laat. De eerste pulli kunnen begin mei worden opgemerkt, maar de meeste legsels komen pas uit vanaf de eerste helft van juni.

Paren met pas uitgekomen jongen kunnen grote afstanden afleggen naar geschikte voedselgebieden. Vaak treedt ook crèchevorming op. Bergeenden worden pas na ca. 22 maanden geslachtsrijp. Het feit dat een substantieel deel van de populatie - onvolwassen én volwassen vogels - niet elk jaar tot broeden komt, bemoeilijkt het inventariseren van de soort.

Na de broedtijd trekken vrijwel alle adulte Bergeenden naar de ruigebieden in het Waddengebied. Een kleinere ruiplaats van meestal enkele honderden vogels is gesitueerd op de Westerschelde nabij de Belgisch-Nederlandse grens. Eenmaal de rui is beëindigd, verspreiden de vogels zich over de Europese kusten.

Verspreiding en aantallen De Bergeend kent een vrij aaneengesloten verspreidingspatroon in de Kust- en Poldergebieden, de ruime omgeving van Schelde en Rupel en de Gentse Kanaalzone. In het zuiden en oosten van Vlaanderen is de verspreiding zeer ijl. De belangrijkste broedkernen zijn gesitueerd in de Kustpolders (900-1.100 paar), het polder- en havengebied ten noorden van Antwerpen (400-450 paar), de Gentse Kanaalzone (40-60 paar) en de middenloop van de Zeeschelde (ondermeer 170-180 paar in de regio Klein-Brabant). Op de hogere zand- en zandleemgronden zijn de dichtheden veel kleiner. De volledige Kempense populatie bedraagt momenteel 100-150 paren. In totaal werden in de atlasperiode 2.100 tot 2.800 paren/territoria doorgegeven.

Veranderingen Sinds de vorige atlasperiode 1973-1977 (toen de populatie werd geschat op 200-220 paar) heeft de broedpopulatie zich stelselmatig uitgebreid. Tussentijdse schattingen maken gewag van 300-330 paar in de eerste helft van de jaren 80 en 500-550 paar in 1990. Het vergelijken van de atlasgegevens van 2000-2002 met de oudere aantalsopgaven moet met de nodige voorzichtigheid gebeuren. Het is niet onwaarschijnlijk dat vroegere populatieschattingen hoofdzakelijk gebaseerd waren op waarnemingen van koppels met jongen. In de jaren 90 en de atlasperiode werd de nadruk veel meer gelegd op territoriumkartering wat in het geval van de Bergeend een zeer groot verschil maakt omdat heel wat paren op potentieel geschikte broedterreinen niet tot nestelen komt. Voor de atlasperiode 2000-2002 impliceert dit dat

61

mogelijk slechts de helft van de atlasschatting als effectieve broedvogels mogen worden beschouwd. De broedende populatie bedraagt dan naar schatting 1.000-1.400 paar wat nog altijd minstens het dubbele is van het broedbestand in 1990.

De explosieve populatieontwikkeling is het gevolg van enerzijds een sterke toename in traditionele broedgebieden en anderzijds een grote uitbreiding van het broedareaal landinwaarts. Het aantal atlashokken in Vlaanderen met zekere en waarschijnlijke broedparen is toegenomen van ongeveer 55 in de periode 1973-1977 naar ruim 200 in 2000-2002. Een regio waar de toename goed is gedocumenteerd, is de Beneden-Zeeschelde. De broedaantallen stegen snel van 43-46 paar in 1970 naar 80 in 1975, 155-160 in 1977 tot 180 in 1980.

Gedurende de laatste 20 jaar vond nog eens een verdubbeling plaats tot 400 à 450 paar in 2000-2002. In de Kustpolders is het broedbestand meer dan vertienvoudigd in 25 jaar tijd (7595 paar midden jaren 70), plaatselijk zelfs meer zoals onder meer blijkt uit tellingen in de Achterhaven van Zeebrugge (van 5 paar in 1975 naar een maximum van 92 in 1996) en de Uitkerkse Polder (van max. 5 paar in de jaren 70 naar 17 in 1990 en 95 in 2002). In de IJzervallei en aangrenzende gebieden aan de Westkust nam het aantal toe van 55-60 in 1990 naar 140-200 in 2000-2002. De trend in Klein-Brabant is dan weer illustratief voor de snelle ontwikkeling in bepaalde landinwaartse vestigingen. Een eerste geslaagd broedgeval werd opgetekend in 1979 nabij Wintam. Vanaf 1986 werden geleidelijk ook andere plaatsen bezet (5 paar in 1987-1988) en in 2001 telde de regio al ruim 170 paar. In de Kempen heeft de soort haar broedareaal uitgebreid in agrarische gebieden en in de buurt van stilstaande, voedselrijke wateren. In de heidegebieden van de noordelijke Kempen is het beeld echter minder positief.

De Kalmthoutse Heide was het eerste binnenlands broedgebied. Hier werd een toename genoteerd van 7 paar in 1950 tot gemiddeld 20-25 in de jaren 70 en 80. Daarna trad een daling op naar 12-15 paar in 1989-1990 met nog hooguit een vijftal koppels in 2000-2002.

Bespreking In de eerste helft van de 20ste eeuw beperkte de aanwezigheid van broedende Bergeenden in Vlaanderen zich tot enkele gebieden aan de Kust en in het noordwesten van de provincie Antwerpen. De daaropvolgende kolonisatie van landinwaarts gelegen broedgebieden heeft zich in geheel West-Europa voorgedaan. Over dit fenomeen werden verschillende hypothesen naar voor geschoven. Bergeenden verdedigen hun broedterritoria en tomen met jongen tegenover soortgenoten over het algemeen met zeer agressief gedrag. In Groot-Brittannië werd vastgesteld dat het broedsucces in zeer dicht bevolkte estuaria sterk afnam naarmate de dichtheden toenamen. Meer verspreide populaties blijken een significant hoger broedsucces te hebben dan populaties in gebieden met hoge dichtheden. Dit zou de uitbreiding van de dicht bezette kustgebieden naar nieuwe, inlandse gebieden bevorderd kunnen hebben. In Nedersaksen (Duitsland) wordt de verzilting van rivieren als een factor gezien die kan hebben meegespeeld in de binnenlandse toename. Ook het ontstaan van nieuwe geschikte biotopen speelde in de kaart van een landinwaartse uitbreiding. Zeker in Vlaanderen is dit een belangrijke factor geweest. Zo heeft de soort ongetwijfeld geprofiteerd van grootschalige opspuitwerken in de havengebieden van Antwerpen, Zeebrugge en de Gentse Kanaalzone. Die grote kunstmatige terreinen met slikken en ondiep water leken in heel wat opzichten op de natuurlijke biotoop en werden al snel gekoloniseerd.

Een vergelijking tussen de verspreidingskaarten van de jaren 70 en 2000-2002 toont duidelijk dat de landinwaartse uitbreiding zich in belangrijke mate heeft voltrokken langsheen rivieren en kanalen. De vervuiling van die waterlopen was echter tot ver in de jaren 80 vaak zo erg dat ze niet of nauwelijks geschikt waren als broed- of foerageergebied voor watervogels wegens het ontbreken van dierlijk leven. Pas toen de waterkwaliteit aanzienlijk verbeterde en voedsel beschikbaar werd, werden de gebieden gekoloniseerd door Bergeenden. Ook het broeden in de buurt van stilstaande wateren werd de laatste decennia wellicht bevorderd door een toegenomen voedselaanbod als gevolg van eutrofiëring. De afwijkende, negatieve trend in een

62

aantal Kempense heidegebieden (vooral de Kalmthoutse Heide) wijst mogelijk op een verslechterende voedselsituatie door een toenemende verzuring van de vennen.

Er is de komende jaren nog ruimte voor een verdere, zij het minder snelle populatietoename.

In veel gebieden zit het aantal broedpaar nog steeds in de lift. In een aantal kerngebieden daarentegen lijkt het hoogtepunt inmiddels voorbij, zeker in de havengebieden van Zeebrugge en Antwerpen waar het aanbod aan broedbiotopen afneemt als gevolg van toenemende economische ontwikkelingen. Over andere beperkende factoren (zoals predatie) is momenteel weinig geweten. In Nederland wordt de laatste 10-15 jaar vooral in de duinen een afname vastgesteld die in verband wordt gebracht met de komst van de Vos. Gezien de explosieve populatieontwikkeling lijken Bergeenden in Vlaanderen op het eerste gezicht vooralsnog geen problemen te ondervinden van het sterk toegenomen aantal Vossen, hoewel lokale effecten niet uit te sluiten zijn.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

108

111

106

124

128

118

138

149

128

136

140

146

135

133

163

138

137

153

Trend in Nederland 1990-2008: matige toename 6.3.2 Wilde Eend (Anas platyrhynchos) Algemeen Wilde Eenden komen overal in Europa voor met een duidelijke voorkeur voor de gematigde en boreale klimaatzones. Het zwaartepunt ligt in de laagvlakte aan de zuidelijke Noordzee (vooral Nederland en Duitsland) en de landen die grenzen aan de Baltische Zee (Polen, Finland, zuiden van Zweden). De Europese populatie lijkt sinds 1970 vrij stabiel hoewel de trend in de verschillende landen varieert van een toename (o.a. Nederland, Groot-Brittannië) tot een afname (Spanje, Roemenië).

Het enorme verspreidingsgebied van de Wilde Eend hangt samen met de brede habitatkeuze.

De soort broedt meestal in de buurt van stilstaande of traag stromende wateren die zowel zoet als brak of zelfs zout kunnen zijn. Ze heeft een voorkeur voor beschutte gebieden met een goed ontwikkelde oevervegetatie, maar ook in open poldergebieden met veel sloten kunnen hoge dichtheden voorkomen. Zelfs in o.a. parkgebieden en stadswallen in sterk verstedelijkte gebieden is de soort een gewone verschijning geworden. De broedgebieden worden vaak reeds begin februari bezet en vanaf half maart verschijnen de eerste vrouwtjes met jongen.

Vervolglegsels komen frequent voor. Wilde Eenden zijn overwegend grondbroeders maar nesten in holtes van knotwilgen zijn niet ongewoon. Ze foerageren hoofdzakelijk in ondiep water. In bepaalde perioden van het jaar vormen graanvelden en oogstresten op akkers een geliefkoosde voedselbron.

Verspreiding en aantallen De soort kent een nagenoeg volledige verspreiding in Vlaanderen. De hoogste dichtheden worden vooral gehaald in de westelijke helft van Vlaanderen. Het centrale en zuidelijke deel van West-Vlaanderen en de omgeving van Brussel scoren minder goed. In het oosten zijn de relatieve dichtheden merkelijk lager, vooral in de Oostelijke Kempen en HagelandHaspengouw.

63

Veranderingen Een vergelijking met de verspreidingskaart van de periode 1973-1977 levert geen zichtbare veranderingen van het Vlaamse broedareaal op. Informatie over de populatietrend gedurende de voorbije 30 jaar is zeer schaars. In de Belgische broedvogelatlas wordt midden de jaren 70 gewag gemaakt van een sterke toename in de voorbije decennia, maar wordt tevens gewezen op een gebrek aan gegevens om dit goed te onderbouwen. Een aantal regionale projecten brachten iets meer duidelijkheid over recente aantalsontwikkelingen, maar kunnen wellicht niet zomaar geëxtrapoleerd worden naar andere delen van Vlaanderen. In Limburg stelde men een lichte toename vast tussen het begin van de jaren 80 en het begin van de jaren 90. In de regio Klein-Brabant nam de soort duidelijk toe tussen 1987-1988 en 2001, maar moet er rekening worden gehouden met een zekere onderschatting in het verleden. De grootste dichtheden (20-25 paren/100 ha) komen voor in de Scheldepolders. Op gebiedsniveau kunnen trends sterk verschillen, waarbij onder meer de variërende beschikbaarheid van broedbiotopen van belang is. In het Antwerpse Linkeroevergebied kende de soort een hoogtepunt in de periode 1988-1990 (200-230 paren), gevolgd door een terugval in de jaren 90 (60-80 paren).

In de Uitkerkse Polder daarentegen steeg het aantal broedparen van een 60-tal paren in 1990 naar meer dan 400 in 2002. Het is duidelijk dat alleen een goed monitoringsprogramma op Vlaamse schaal inzicht kan brengen in de algemene trend van de Wilde Eend.

Bespreking Dankzij langlopende monitoringsprojecten is de populatietrend in landen als Nederland en Groot-Brittannië iets beter gekend. In Nederland is er sprake van een (lichte) toename in moerasgebieden en in iets minder mate in agrarische gebieden. De soort lijkt er de steeds intensievere landbouw goed te weerstaan. In uiterwaarden hebben natte voorjaren een duidelijk gunstig effect. Op de Britse Eilanden kent de soort een gestage toename sinds de jaren 60, waarbij de interpretatie van de trend bemoeilijkt wordt door het massaal uitzetten van gekweekte vogels voor de jacht. Voor Vlaanderen kunnen we alleen besluiten dat er noch aanwijzingen zijn voor een algemene dalende trend, noch voor een sterke toename zoals die de laatste 20 à 30 jaar bij andere eendensoorten (Bergeend, Krakeend, Kuifeend) wel kon worden vastgesteld. In hoeverre de intensieve jacht een rol speelt in de aantalsregulering van de soort, is niet geweten.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

96

82

85

91

97

100

86

75

88

95

95

94

98

80

81

91

87

94

Trend in Nederland 1990-2008: stabiel 6.3.3 Slobeend (Anas clypeata) Algemeen De Slobeend is een algemeen voorkomende broedvogel in grote delen van Eurazië. De hoogste dichtheden worden bereikt in de gematigde klimaatzones. De totale Europese populatie (exclusief Rusland) wordt geschat op 34.000 tot 40.000 broedparen waarvan meer dan de helft in Nederland en Finland. In het Mediterrane gebied is de soort veel schaarser. Grote jaarlijkse schommelingen maken het vaak moeilijk om een duidelijke trend af leiden, maar in de meeste landen lijkt de populatie vrij stabiel of neemt ze in geringe mate af.

De soort verkiest als broedhabitat vooral vochtige graslanden, doorsneden door talrijke sloten en ondiepe, voedselrijke zoetwaterplassen met een rijke oeverbegroeiing. Ook open, vochtige 64

heideterreinen met verspreide vennen zijn in trek. Vooral in weidegebieden kunnen de aantallen sterk schommelen naargelang de waterstanden in het voorjaar. Slobeenden broeden van midden april tot juni. Mannetjes vertonen in het broedseizoen een opvallend territoriaal gedrag, zelfs wanneer het vrouwtje nog aan het broeden is. Het nest is niet meer dan een ondiep en met dons bekleed kuiltje tussen het gras of in oevervegetaties.

Verspreiding en aantallen Alleen in de Kustpolders en in het Scheldebekken merken we een vrij aaneengesloten verspreidingspatroon. In de Kempen en de rest van Vlaanderen is de verspreiding fragmentair met een aantal opvallende concentraties in Midden-Limburg. De Vlaamse populatie tijdens de atlasperiode 2000-2002 wordt geschat op 800-1.000 broedpaar. Ruim één derde daarvan broedde in de Kustpolders (300-370 paar) met belangrijke kernen in de IJzerbroeken, het Oostendse Krekengebied, de Uitkerkse Polder en de Zeebrugse achterhaven. Het havengebied en de Scheldepolders ten noorden Antwerpen waren goed voor ca. 150 paar. In het havenuitbreidingsgebied op Linkeroever werden zelfs de hoogste dichtheden van Vlaanderen bereikt. In zuidelijke en zuidwestelijke richting volgt de verspreiding in grote lijnen de riviervalleien van de Schelde en een aantal van haar bijrivieren (Rupel, Durme). Belangrijke broedconcentraties komen voor in of nabij de Kanaalzone te Wintam (14 paar), het Rivierengebied te Mechelen-Willebroek (30-35 paar) en het Donkmeer te Overmere met aangrenzend de Kalkense Meersen (samen 50-70 paar). In de Kempen (120-190 paar) lagen de dichtheden over het algemeen een stuk lager. In de meest zuidelijk gelegen regio’s (Zandleemstreek, Centrale Heuvels en Hageland-Haspengouw) is de soort nauwelijks vertegenwoordigd en blijft het voorkomen beperkt tot enkele valleigebieden of geïsoleerde moerasgebiedjes.

Veranderingen De grote lijnen van het verspreidingspatroon zijn de laatste decennia niet zo veel veranderd.

De Kustpolders en het Scheldebekken waren ook in de jaren 60 en 70 al belangrijke bolwerken. Vrij recent werden nog een aantal nieuwe gebieden gekoloniseerd zoals de Maasvallei waar de soort slechts sinds de tweede helft van de jaren 80 tot broeden kwam. Met ruim 800 broedkoppels is de Vlaamse populatie zowat verdrievoudigd sinds het midden van de jaren 70 (265-300 paar) en vervijfvoudigd sinds de jaren 60 (155 paar). Een vergelijking met de vorige broedvogelatlas leert dat de aantalsstijging zich in alle regio’s manifesteert maar niet overal even groot is. De toenamefactor varieert van x5,2 in de Kustpolders en x3,5 in het centrale Scheldebekken tot x1,7 in de Antwerpse Scheldepolders en x1,3 in de Antwerpse Kempen. Gezien de verschillende inventarisatiemethoden die in beide atlasperiodes werden gehanteerd dienen de cijfers met de nodige voorzichtigheid te worden geïnterpreteerd, maar er mag worden aangenomen dat de waargenomen tendensen reëel zijn.

Ook enkele regionale en/of gebiedsgerichte inventarisatieresultaten wijzen op toenemende of vrij stabiele populaties. Na een lange periode van eerder lage, schommelende aantallen nam het aantal broedparen in de Uitkerkse Polder toe van 11 in 1990 tot 46 in 2000 en 2001. In de Zeebrugse achterhaven ging het van 5-10 paar in de jaren 70 tot 20-30 paar vanaf 1990. In de IJzerbroeken tussen Diksmuide en Roesbrugge kan geen duidelijke trend worden afgeleid. Het aantal broedparen fluctueerde er de laatste 20 jaar tussen 60 en 120 paar, al naargelang de waterstanden in het voorjaar. In de regio Klein-Brabant verdubbelde het broedbestand tussen 1988 en 2001 (van 17 naar 32). In Limburg wijzen de naar schatting 90-100 paar in de periode 2000-2002 op een vrij stabiele populatie ten opzichte van de jaren 80 en 90 (100 paar). Een afnemende trend in de Kempen werd er gecompenseerd door het bezetten van nieuwe gebieden, o.a. in de Maasvallei en de Zandleemstreek.

65

Bespreking In de eerste helft van de 20ste eeuw werd er een algemene toename en areaaluitbreiding in grote delen van Noord- en West-Europa vastgesteld. Deze wordt toegeschreven aan klimaatveranderingen en een toegenomen voedselaanbod door eutrofiëring van waterlopen en waterplassen. Ook in Vlaanderen is de soort in die periode aan een opmars begonnen hoewel echt concreet cijfermateriaal hierover ontbreekt. Een eerste aantalsschatting dateert van de jaren 60 en leverde ca. 155 paar op.

In heel wat West-Europese landen vormden de jaren 60 en 70 een keerpunt. Broedpopulaties vertoonden vanaf dan vaak vrij grote jaarlijkse fluctuaties of namen licht af. Zo daalde de Nederlandse populatie van 9.000-12.000 paar in 1973-1977 naar 8.000-9.000 paar eind de jaren 90. Waterpeilverlagingen en bijhorende veranderingen in de agrarische bedrijfsvoering worden als één van de belangrijkste oorzaken naar voor geschoven. De sterke toename in Vlaanderen gedurende de laatste 25 jaar wekt dan ook enige verwondering want ook bij ons hebben ruilverkavelingen en waterbeheersingswerken op grote schaal toegeslagen. Hoewel de kans reëel is dat de aantallen in de jaren 70 licht onderschat zijn, zijn er wellicht andere factoren die de recente hoge aantallen mee kunnen helpen verklaren. Zo waren de voorjaarsmaanden in 2000 en 2001 bijzonder nat met uitzonderlijk hoge waterstanden in veel gebieden tot gevolg. Uit een aantal telreeksen blijkt dat het aantal broedkoppels in weidegebieden in natte voorjaren tot meer dan 30% hoger kan liggen dan in droge jaren. Dit betekent dat de totale Vlaamse populatie in drogere jaren misschien hooguit 500-700 broedparen bedraagt, aanzienlijk lager dus dan in de atlasjaren maar nog altijd ver boven vroegere populatieschattingen. De afname in gedegradeerde wetlands wordt blijkbaar ruimschoots gecompenseerd door positieve ontwikkelingen in andere gebieden. Dat een aantal van deze gebieden (bv. havenuitbreidingsgebieden) een tijdelijk karakter hebben, zou echter op termijn voor een terugval kunnen zorgen.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

86

90

88

91

78

59

67

87

99

86

80

76

65

65

78

71

62

62

Trend in Nederland 1990-2008: matige afname 6.3.4 Zomertaling (Anas querquedula) Algemeen Het broedgebied strekt zich uit over het grootste deel van Eurazië. De Europese populatie nam de voorbije decennia aanzienlijk af en telde begin de jaren 90 nog amper 80.000-90.000 broedpaar. Vooral in West-Europa versnipperde het verspreidingsareaal zeer sterk. De hoogste dichtheden situeren zich in de laaggelegen delen van Nederland en Duitsland. In Oost-Europa worden nog grote broedpopulaties aangetroffen in de voormalige Sovjetrepublieken WitRusland en Oekraïne.

Zomertalingen broeden bij voorkeur in open landschappen, in en rond ondiepe, stilstaande wateren met een goed ontwikkelde oevervegetatie. Ook complexen van vochtige graslanden in polders en in beek- en riviervalleien vormen een geliefkoosd broedbiotoop. Vooral solitaire paartjes kunnen in het broedseizoen zeer onopvallend zijn en over het hoofd worden gezien.

Ook vrouwtjes met jongen laten zich zelden zien. Het voedsel bestaat zowel uit dierlijk als uit plantaardig materiaal.

66

Verspreiding en aantallen Broedende Zomertalingen werden in de atlasperiode 2000-2002 gemeld over heel Vlaanderen.

De totale Vlaamse populatie wordt geraamd op 160-200 paar. Dit is mogelijk een iets te optimistisch cijfer gezien het hier om een cumulatie over drie jaren gaat. In de Kustpolders situeren zich belangrijke verspreidingskernen in de IJzervlakte (30-35 paar) en aan de Oostkust (25-30 paar). In de andere ecoregio’s zijn lokale broedpopulaties van die omvang niet meer aanwezig. Langs de middenloop van de Zeeschelde werden nog een 10 tot 15 paren aangetroffen. Het verspreidingspatroon in de Kempen is zeer versnipperd. Het totaalaantal geregistreerde broedgevallen schommelt er rond de 40. De soort ontbreekt nagenoeg in de Antwerpse Scheldepolders, een regio waar andere eendensoorten het nochtans opvallend goed doen.

Veranderingen Betrouwbare kwantitatieve gegevens uit de eerste helft van de 20ste eeuw zijn helaas niet of nauwelijks beschikbaar. De eerste landelijke raming in de jaren 60 bedroeg slechts een 200-tal paar maar was ongetwijfeld (veel) te laag geschat. In de beginjaren van het atlasonderzoek in 1973-77 bedroeg de broedpopulatie in België wellicht nog ca. 250 paar waarvan de overgrote meerderheid in Vlaanderen. Omstreeks 1984 was dit gedaald tot 110-130. De gegevens van het project Bijzondere Broedvogels Vlaanderen wezen op een verdere afname in de jaren 90 waarbij de kaap van 100 paar niet meer werd gehaald. De resultaten van 2000-2002 (160-200 paren) suggereren dat de Zomertaling het inmiddels beter doet, een vaststelling die echter gedeeltelijk kan worden toegeschreven aan de grotere inventarisatie-inspanning. Het grootste deel van de toename speelde zich af in de Kustpolders waar de populatie in 2000-2002 (60-70 paar) ruim 40 % hoger lag dan in de eerste helft van de jaren 80 (35-40 paar). In de andere ecoregio’s varieerde de trend in dezelfde periode van een lichte toename in de Kempen tot een sterke afname in de polders van de Beneden-Zeeschelde.

Bespreking De grote lijnen van de aantalsevolutie in de 20ste eeuw zijn goed gekend. In het volledige Europese verspreidingsgebied deed zich vooral in de jaren 70 een sterke en algemene afname van de aantallen voor. Naast een voortschrijdend biotoopverlies in de broedgebieden (verlaging van waterstanden, intensiever agrarisch gebruik van natte graslanden) bleken ook factoren in de overwinteringsgebieden een belangrijke rol te spelen. Lange droogteperiodes in de Sahelstreek en habitatverlies door menselijk ingrijpen (droogleggen moerassen, omzetting naar landbouwgrond) hadden nefaste gevolgen voor de populatie. Ook de Vlaamse broedpopulatie ontsnapte niet aan die algemene trend. Tijdens het veldwerk van de eerste Belgische Broedvogelatlas was de afname al volop aan de gang. Hierdoor ontbreekt een goed beeld van de omvang van de Vlaamse populaties van vóór de populatiecrash. Ongetwijfeld moeten er in de eerste helft van de vorige eeuw nog vele honderden broedparen in Vlaanderen hebben gebroed. Hoe sterk het broedbestand sindsdien is afgenomen, is moeilijk te zeggen maar cijfers uit onze buurlanden kunnen een idee geven van de mogelijke grootteorde. Zo is de broedpopulatie in Nederland met minstens 80% afgenomen sinds 1963, terwijl voor Frankrijk een daling van 60 tot 80% wordt vermeld.

In de meeste Europese landen stabiliseerden de aantallen zich de voorbije 20 tot 25 jaar op een laag niveau. Korte heroplevingen vielen meestal samen met natte voorjaren, een fenomeen dat ongetwijfeld ook de atlasresultaten in 2000-2002 voor Vlaanderen sterk heeft beïnvloed. De vele regenval in het voorjaar van 2000 en 2001 zorgde op heel wat plaatsen voor ideale omstandigheden. In traditionele broedgebieden zoals de IJzerbroeken lag het aantal broedparen 40 tot 50% hoger dan in ‘normale’ jaren. Bovendien werden ook voormalige broedgebieden opnieuw tijdelijk bezet. De recente toename van de Vlaamse populatie moet

67

dan ook enigszins worden genuanceerd. Er mag worden vermoed dat het aantal broedpaar in minder gunstige jaren opnieuw onder de kaap van 100 duikt.

Het is opmerkelijk hoe de trend van Zomertaling (afname) en Slobeend (toename) in Vlaanderen uiteenlopen, ondanks het feit dat beide soorten vaak eenzelfde broedhabitat delen.

Dit zou erop kunnen wijzen dat factoren in doortrek- en overwinteringsgebieden een belangrijke rol blijven spelen, ondanks het feit dat grote droogteperiodes in de Sahelstreek al een tijdje achterwege blijven.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

56

64

76

79

86

55

68

78

89

102

86

74

66

51

63

68

61

60

Trend in Nederland 1990-2008: matige afname 6.3.5 Patrijs (Perdix perdix) Algemeen In de meeste landen wordt vooral sinds de jaren 50 een opmerkelijke populatieafname en areaalinkrimping gemeld. Vooral Noord-Frankrijk en Polen vormen nog belangrijke Europese bolwerken.

De soort heeft een voorkeur ontwikkeld voor akkergebieden met een mozaïek van relatief kleine percelen, afgewisseld met extensieve graslanden, hagen, braakliggende stukjes en brede bermen. Het voedsel van de volwassen vogels bestaat vooral uit granen en onkruidzaden, hoewel in de zomer ook ongewervelden worden gegeten. Voor de kuikens is de aanwezigheid van een rijke insectenfauna in de eerste drie weken van groot belang. Buiten het broedseizoen leven Patrijzen geruime tijd in familieverband en vormen ze kleine groepjes (‘kluchten’).

Patrijzen zijn hoofdzakelijk standvogels, zeker in regio’s met een relatief mild winterklimaat zoals Vlaanderen. Strenge winters met veel sneeuwval kunnen plaatselijk populaties decimeren.

Verspreiding en aantallen Met uitzondering van de Kempen is het verspreidingsareaal in Vlaanderen nog vrij aaneengesloten. De hoogste dichtheden situeren zich in de Westhoek (> 50 territoria/km²).

Hoge dichtheden werden genoteerd in een groot deel van de Kustpolders en de overgangszone naar de Zandleemstreek, in de polders van het Meetjesland, in het koutergebied tussen BovenSchelde en Leie en in de driehoek Geraardsbergen-Ninove-Halle. De totale Vlaamse populatie wordt geschat op 5.000-10.000 paar.

Veranderingen Vroegere schattingen van de Vlaamse populatie zijn schaars. Midden jaren 70 werd het Belgische broedbestand geraamd op 27.000 paar waarvan minder dan de helft in Vlaanderen.

Voor de periode 1985-1988 wordt Vlaamse populatie geschat op 6.000-10.000 paar met een verdere afname tot 4.700-6.000 paar in 1989-1991. De cijfers wijzen op een globale achteruitgang in de jaren 70 en 80 en een zekere stagnatie in de jaren 90. Hoe betrouwbaar bovenvermelde schattingen zijn, is echter een open vraag.

In de jaren 90 werd de soort op verschillende plaatsen meer gericht geïnventariseerd waardoor betere informatie over lokale dichtheden beschikbaar is. In de ruilverkaveling Mettekoven

68

werden in 1994 vier tot vijf paar per 100 ha opgetekend. Eenzelfde grootteorde (4,5 paar/100 ha) werd vastgesteld in het Meetjesland terwijl een gestandaardiseerde inventarisatie door wildbeheereenheden in de Westhoek een gemiddelde dichtheid van 4,3 paar/100 ha opleverde met plaatselijk pieken tot 10 paar/100 ha. Gericht onderzoek in het kader van de broedvogelatlas gaf echter aan dat deze waarden in 2002 ook in deze West-Vlaamse stronghold niet meer werden bereikt. Gebieden die in 1999 nog vijf tot zeven paar/100 ha haalden, leverden in 2002 gemiddeld nog slechts twee paar/100 ha op, al moet worden opgemerkt dat de atlasperiode werd gekenmerkt door enkele uitzonderlijke natte voorjaren en het niet duidelijk is in hoeverre de vastgestelde neerwaartse trend in de onderzoeksgebieden zich ook op lange termijn heeft doorgezet.

Bespreking Het gaat niet goed met de Europese Patrijs. In heel wat landen bedraagt de huidige populatiegrootte nog amper 10% van het bestand in de eerste helft van de 20ste eeuw. In Nederland is het verspreidingsareaal de laatste decennia sterk ingekrompen en staat de soort op het punt helemaal te verdwijnen uit een aantal noordelijke provincies. In de jaren 70 en 80 liepen de aantallen met 75% terug, gevolgd door een verdere afname met 65% in de jaren 90.

Zelfs in de laatste zuidelijke bolwerken lijkt de verdere afname niet te stoppen. In Frankrijk nemen de populaties in het zuidoosten af terwijl die in het noordwesten stand houden. De Noord-Franse regio Nord-Pas-de-Calais haalde in de jaren 90 nog dichtheden die opliepen tot 40 paar/100 ha. Het is wellicht geen toeval dat de hoogste dichtheden in Vlaanderen worden opgetekend in de grensstreek met Frankrijk. Hierbij stelt zich wel de vraag in hoeverre de hoge dichtheden in Frankrijk beïnvloed worden door grootschalige uitzettingen ten behoeve van de jacht. Ook voor Vlaanderen dringt deze vraag trouwens zich op, hoewel deze praktijk hier al geruime tijd verboden is.

De teloorgang van het traditionele landbouwlandschap vormt zondermeer de voornaamste oorzaak van de dramatische achteruitgang van de Patrijs. Schaalvergroting en de opkomst van monoculturen hebben de kwaliteit van de geprefereerde Patrijzenbiotoop sterk aangetast. Het sterk toegenomen gebruik van pesticiden en herbiciden heeft ertoe geleid dat het aanbod aan insecten als voedsel voor de kuikens sterk afnam. Door de afwezigheid van ongeploegde stoppelvelden krijgen ook adulte Patrijzen het in de winter veel moeilijker om aan voedsel te geraken. Lineaire landschapselementen verdwijnen in hoog tempo waardoor ook nestgelegenheid verloren gaat en Patrijzen in dit uitgeklede landschap minder beschermd zijn tegen predatoren en winterse omstandigheden. De relatieve kleinschaligheid van het Vlaamse landbouwgebied, met vele perceelranden tot gevolg, zorgt er wellicht voor dat de situatie in Vlaanderen nog niet zo dramatisch is als in Nederland.

Uit populatiemodellen bleek een verhoging van de overleving van jonge kuikens de sleutel te zijn voor een stabilisatie van de Britse Patrijzenpopulatie. Uit Frans onderzoek bleek dat daarnaast ook een groter uitkomstsucces van eerste legsels en een verminderde sterfte van adulte vogels tijdens de winter en het broedseizoen noodzakelijk waren. Desondanks ziet de toekomst van de soort er (ook in Vlaanderen) vrij somber uit. Natuurbehoud en -ontwikkeling richten zich immers vooral op natuurlijke terreinen en soortenrijke graslanden. Akkergebieden vallen meestal uit de boot hoewel de afgelopen jaren lokaal en in toenemende mate initiatieven voor akkerrandbeheer of wildakkers werden opgestart, zowel door wildbeheereenheden, landbouwers als natuurverenigingen. Gezien de relatief kleine schaal waarop dit vooralsnog gebeurt, is het echter twijfelachtig of hiermee de ongunstige situatie van de Vlaamse broedpopulatie kan worden verbeterd. De recente hervormingen van de Europese landbouwpolitiek waarbij steunmaatregelen rechtstreeks gekoppeld worden aan milieuvriendelijke maatregelen kunnen mogelijk voor een kentering zorgen, al zal ook hier de schaal van cruciaal belang zijn. Vermoedelijk wordt ook dit een ‘too little too late’- verhaal.

69

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

99

85

91

69

54

56

47

39

35

34

32

30

29

34

43

40

37

31

Trend in Nederland 1990-2008: sterke afname 6.3.6 Kwartel (Coturnix coturnix) Algemeen Kwartels broeden in het grootste deel van het Palearctisch gebied: van Noord-Afrika tot ver in Azië. In Scandinavië komen ze alleen in het zuiden voor. Het is een warmteminnende soort: in Europa broeden ze het talrijkst in de klimaatzones met warmere en drogere zomers. Algemeen neemt men aan dat de aantallen in de meeste West-Europese landen de laatste halve eeuw zijn afgenomen.

In België komt de soort voor in open landbouwgebieden met teelten van granen, luzerne, klaver, aardappelen, bieten, vlas maar ook hooilanden en schaars begraasd weiland. Ze verkiezen vooral onkruidrijke teelten en recent braakliggend terrein met gevarieerde flora.

Bebouwing, beboste gebieden en maïsteelten worden gemeden. Ze voeden zich met zaden, insecten en groene plantendelen. De plaatstrouw aan het broedgebied is bijzonder gering en de aantallen wisselen sterk van jaar tot jaar.

Verspreiding en aantallen De Kwartel is in Vlaanderen een vrij schaarse tot talrijke broedvogel. De soort is vrij goed vertegenwoordigd in de open landbouwgebieden in de Leemstreek en Zandleemstreek in het zuiden, en in de Polders in het westen. In de Zandleemstreek vallen de concentraties op tussen Schelde en Leie en in de Denderstreek. In de Kempen, Zandig Vlaanderen en het Hageland komt ze minder voor. De vastgestelde dichtheden zijn in het algemeen laag: in ruim 65% van de bezette hokken werd niet meer dan drie paar genoteerd. Grotere absolute dichtheden werden vooral genoteerd in de Leemstreek, de IJzervallei en in het zuidelijke deel tussen Schelde en Leie. Door optelling wordt voor Vlaanderen het totale aantal geschat op 400-700 roepposten.

Veranderingen Door hun variabel vestigingsgedrag wisselen de aantallen van Kwartels sterk in Vlaanderen. In sommige jaren zijn er echte invasies met meerdere duizenden roepende vogels. Tegen een achtergrond van zulke grote variaties is het erg moeilijk om onderliggende veranderingen op te sporen. Begin jaren 70 schatte men de aantallen voor België op 500-700 mannetjes. Midden jaren 80 en begin jaren 90 werd de Vlaamse populatie op maximaal 500 geschat.

Op de verspreidingskaart van de jaren 70 tekenen zich concentraties af in de Leemstreek en in mindere mate in de Polders en Zandig Vlaanderen. De soort lijkt sindsdien iets ruimer verspreid voor te komen in de Kempen, maar de opvallende concentratie in het noordoosten van de provincie Antwerpen is niet meer aanwezig. Veranderingen in verspreiding komen nog beter tot uiting op kleinere schaal. Zo werd in Limburg een groot verschil vastgesteld tussen 1985 en 1992: van kilometerhokken die in beide jaren werden onderzocht, waren er slechts drie waar in beide jaren Kwartels zaten, terwijl de soort zich in 24 nieuwe hokken vestigde en uit 34 eerder bezette hokken verdween. Begin jaren 90 kwam een opvallende concentratie voor in de noordelijke uiterwaarden van de Maasvallei maar die bleek in de atlasperiode 2000-

70

2002 niet meer aanwezig. Ook het opvallende aantal van 34 territoria in de Zeebrugse achterhaven in 1993 kon in de atlasperiode niet worden bevestigd.

Bespreking Kwartelhaantjes kraaien opvallend en onmiskenbaar maar worden een stuk stiller eens ze een partner hebben gevonden. Bovendien vestigen ze zich meestal in clusters en roepen dan alternerend, wat doorgaans tot een aanzienlijke onderschatting van de werkelijke aantallen kan leiden. Eens het broedsel is aangevat, verlaten mannetjes vaak het territorium maar ook niet gepaarde mannetjes kunnen na een poos verhuizen, zodat het zwijgzaam worden van een eerder bezette territoria meerdere redenen kan hebben. Bovendien komen vogels laat aan op de broedplaats zodat de soort enkel tijdens de latere inventarisatierondes kan worden gekarteerd.

Er is weinig concrete informatie beschikbaar over de invloed van habitatveranderingen op de verspreiding en de populatietrend van Kwartels in Vlaanderen. Het is verbazend dat de soort hier nog kan stand houden, ondanks de intensivering van de landbouw, de forse afname van insecten en onkruiden, vermesting en hogere begrazingsdruk, enorme uitbreiding van het areaal maïsteelt, mechanisatie en vroegere maaitijden voor hooiland, verdere versnippering en verkaveling van de open ruimte … Bovendien lijdt de soort ernstig onder de zware jachtdruk in het Middellandse Zeegebied en onder de toenemende droogte op de Afrikaanse overwinteringsgronden. De grote jaarlijkse aantalsvariaties bemoeilijken de beoordeling van de langetermijntrends. Er wordt aangenomen dat de aantallen sterk verminderd zijn sinds de eerste helft van de vorige eeuw maar de laatste sinds de jaren 70 is er schijnbaar niet zo heel veel meer veranderd aan het Kwartelbestand, hoewel bestaande monitoringsprojecten in Vlaanderen vooralsnog ontoereikend zijn om de jaarlijkse fluctuaties goed te kunnen opvolgen. Mogelijk heeft Vlaanderen nauwelijks een ‘eigen’ Kwartelpopulatie, maar wordt het aantal vogels dat hier belandt in het voorjaar in hoofdzaak bepaald door omstandigheden elders, zoals gunstige overleving gedurende de winter, slechte condities in de gebruikelijke broedgebieden, uitzonderlijke warme maanden april en mei, aanhoudende zuidoostelijke wind tijdens de voorjaarstrek, enz. Of er in Vlaanderen ook voldoende Kwarteljongen worden grootgebracht om beduidend bij te dragen tot een lokale populatie, blijft een open vraag.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

32

149

92

127

103

85

257

209

172

149

156

165

95

132

209

131

130

238

Trend in Nederland 1990-2008: matige toename 6.3.7 Waterhoen (Gallinula chloropus) Algemeen Het Waterhoen is een kosmopolitische soort die in alle landen van Europa voorkomt. In Scandinavië is het verspreidingspatroon beperkt tot het zuidelijke deel, in bergstreken komt ze weinig voor boven de 700 meter. Ongeveer 70 % van de Europese populatie broedt in het West-Europese laagland.

De soort broedt vooral langsheen langzaam stromend en stilstaand water. Zelfs heel kleine wateroppervlakken volstaan. Waterhoen is tijdens de broedperiode erg territoriaal maar kan (bv. in stadsparken) wel wennen aan menselijke aanwezigheid. Een aanzienlijk deel van de broedparen heeft twee legsels per jaar (waarbij de jongen van het eerste legsel helpen om die van het tweede groot te brengen). Soms worden drie, uitzonderlijk zelfs vier legsels per koppel per jaar vastgesteld. Door haar afhankelijkheid van water (i.e. vaak zeer kleine, ondiepe

71

oppervlakken), is de soort gevoelig voor strenge winters (ijsbedekking) en warme zomers (verdroging waardoor kleine plasjes en sloten verdwijnen als potentiële broedplaats).

In het noordoostelijk deel van haar verspreidingsgebied trekt de soort in de winter weg. In onze streken is ze gedeeltelijk trekvogel, gedeeltelijk standvogel en zwerver. Noord- en Midden-Europese vogels overwinteren in onze streken. Ze komen hier toe vooral vanaf midden september. Vanaf februari begint de terugtrek die loopt tot in april. De trek gebeurt ’s nachts en is onopvallend. Sommige standvogels verdedigen een winterterritorium. Trekvogels en wintergasten kunnen zich hierbij aansluiten of ze houden zich op in niet-bezette, geschikte biotopen, soms in grote groepen (niet zelden 50 tot 100 vogels).

Verspreiding en aantallen Het Waterhoen is in gans Vlaanderen een talrijke broedvogel. De soort vertoont een duidelijke oost-westgradiënt met de hoogste dichtheden in het westen van Vlaanderen. Hoge concentraties zijn vooral gelinkt aan lagergelegen streken. Een hoog aanbod aan geschikte broedplaatsen is hier niet vreemd aan. Topregio’s zijn de Kustpolders, de IJzervallei, de Leie, Schelde en Dender met hun zijrivieren en begeleidende valleigebieden, het Oost-Vlaamse Krekengebied en grote delen van het Meetjesland en het Waasland, de middenloop van de Zeeschelde met aansluitend de Durmevallei en de Rupelstreek, de benedenlopen van beide Netes, Demer, Dijle en Zenne en het Turnhoutse Vennengebied. In de bovenlopen van de Zenne, Dijle, Velpe, Gete en Demer worden gebieden met grote dichtheden schaarser en meer verbrokkeld. In Limburg zijn het Vijvergebied, de Maasvallei en de Jekervallei nog relatief belangrijk. Grote gaten in het dichtheidspatroon vallen in drogere, meestal hogergelegen regio’s. In het westen zijn dat de West-Vlaamse Zandstreek en het uiterste zuidwesten van West-Vlaanderen. In de oostelijke helft van Vlaanderen zijn dat het Brabants Leemplateau, grote delen van Haspengouw in het zuiden, in het noorden grote delen van de Antwerpse Kempen en vooral het Kempens Plateau in Limburg. Die streken bestaan uit uitgestrekte landbouwgebieden, loofbossen en grote aaneengesloten naaldhoutbossen.

Veranderingen Een vergelijking van de Vlaamse populatiegrootte ten tijde van beide atlasperiodes is niet mogelijk bij gebrek aan voldoende kwantitatieve informatie over de absolute aantallen. Het valt evenwel op dat de grotere aantallen per hok in de eerste atlas samenvallen met de hogere densiteiten in de huidige atlas. Hieruit zou kunnen worden afgeleid dat een aantal hotspots ongewijzigd is gebleven. Duidelijke trends uit gebieden met grote concentraties zijn nauwelijks voorhanden. In Klein-Brabant, waar het Waterhoen een talrijke broedvogel is, nam het aantal paar tussen 1988 en 2001 toe van 336 tot 702. Ook uit regio’s met lagere populatiedichtheden zijn weinig betrouwbare trendgegevens voorhanden. Uit de verspreidingsatlassen van de broedvogels van Limburg bleek de soort tussen de jaren 70 en begin de jaren 90 significant te zijn achteruitgegaan, een trend die zich ook later nog bleek door te zetten.

Bespreking Het Waterhoen stelt geen hoge eisen aan haar broedhabitat en is in de meeste landen een algemene broedvogel. In Vlaanderen broedt de soort langs rivieren, beken, kreken en grachten, in vijvers en poelen, maar ook in stads- en parkvijvers, in de onmiddellijke omgeving van de mens. Omdat een koppel voldoende heeft aan kleine wateroppervlakken (of korte stukken oeverlengte), kan de soort hoge dichtheden bereiken. Open water en voldoende oeverbegroeiing (voor nestgelegenheid en beschutting) vormen een noodzakelijke voorwaarde.

De kwaliteit van het water lijkt minder belangrijk te zijn.

72

De Europese populatie lijkt eerder stabiel. Grote jaarlijkse fluctuaties kunnen voorkomen, vooral als gevolg van een hoge wintermortaliteit. De grote voortplantingscapaciteit van de soort kan de verliezen van strenge winters echter snel compenseren. Over de populatietrend op Vlaams niveau is weinig geweten. Ook het meest recente atlasonderzoek levert op dat vlak weinig nieuwe informatie. In Limburg zijn globale populatieschommelingen beter geregistreerd dan in andere Vlaamse regio’s. De duidelijke achteruitgang van het aantal bezette kilometerhokken in Limburg tussen 1974-1983 en 1989-1992 wordt er gevolgd door een toename van de geschatte populatie tussen 1989-1992 en 2000-2002. Deze trend komt overeen met de vastgestelde populatietoename in Klein-Brabant tussen 1988 en 2001. Daar bereikte de populatie in 1988 een dieptepunt als gevolg van drie voorafgaande strenge winters.

De latere toename zou het gevolg kunnen zijn van de overwegend zachte winters van de jaren 90.

Door een algemene daling van de grondwatertafel aan het eind van de jaren 80 en het begin van de jaren 90 droogden heel wat kleine wateroppervlakken (bv. poelen in landbouwgebied uit, waardoor potentiële nestplaatsen (vooral in agrarisch gebied) verloren gingen. Doordat meanderende beken werden rechtgetrokken, verminderde ook de oeverlengte. Bovendien werd de resterende oevervegetatie vaak niet optimaal onderhouden. De vegetatie langsheen beken en grachten wordt vaak op ongunstige momenten (veel te kort) gemaaid met een lager broedsucces als resultaat. In Duitsland werd een daling van de broedpopulatie gemeld als een gevolg van beekreguleringen terwijl in Engeland een kleiner aantal tweede legsels werd vastgesteld op plaatsen waar oevers te grondig werden geruimd. In Nederland en GrootBrittannië toont onderzoek aan dat het aantal Waterhoenen sinds de jaren 70 (lichtjes) daalde, weliswaar met schommelingen te wijten aan strenge winters. Het lijkt ernaar dat de populatie in het oostelijke deel van Vlaanderen in de loop van de laatste decennia achteruitging, misschien tengevolge van strenge winters, mogelijk ook door een verlies aan habitat(kwaliteit). De broedpopulatie in het westelijke deel van Vlaanderen is in de jaren 90 (o.a. onder invloed van een ganse reeks zachte winters) echter toegenomen.

Nederlandse broedvogelindex 1990

100

1991

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

80 111 108 105 111

1992

1993

1994

78

56

68

82

90

86

83

77

85

85

93

2007

Trend in Nederland 1990-2008: stabiel 6.3.8 Meerkoet (Fulica atra) Algemeen Meerkoeten broeden in heel Europa, met uitzondering van het uiterste noorden. De grootste aantallen komen voor in een brede zone die zich uitstrekt van Nederland tot Polen en Litouwen en zuidelijker tot Hongarije, Roemenië en Oekraïne. In Zuid-Europa zijn de dichtheden merkelijk lager en is de verspreiding eerder verbrokkeld. Op Europees niveau zijn de populatieaantallen wellicht vrij stabiel.

De broedbiotoop bestaat voornamelijk uit voedselrijke wateren met een goed ontwikkelde oever- en watervegetatie en voldoende oppervlakte open water (visvijvers, moerassen, kanalen, brede sloten, poelen). Ook relatief open terreinen worden bezet zoals ondergelopen opgespoten terreinen en weilanden. De soort past zich goed aan aan menselijke aanwezigheid aan en is een regelmatige broedvogel in stadsvijvers en -grachten.

De Meerkoet is overwegend herbivoor met een voorkeur voor ondergedoken waterplanten die al duikend worden bovengehaald. In de winter foerageert de soort massaal op graslanden. In

73

2008

98 101

het voorjaar en de zomer staat ook dierlijk voedsel op het menu. Vooral voor de jongen vormen ongewervelden een belangrijke voedselbron, voornamelijk tijdens de eerste levensweken.

Verspreiding en aantallen De Meerkoet kent als broedvogel een ruime verspreiding in Vlaanderen. Het opvallende nest en de luidruchtige jongen maken het vrij gemakkelijk om zekere broedgevallen vast te stellen.

De soort wordt vooral weinig wordt vastgesteld in de intensieve en hogergelegen landbouwgebieden met veel akkers (o.a. Zandleemstreek in West-Vlaanderen, Vlaamse Ardennen, Krijt-Leemregio) of in bosrijke gebieden (Oostelijke Kempen). De belangrijkste kernen situeren zich in de Kustpolders (inclusief de IJzervallei), de Scheldepolders, de valleigebieden in het Scheldebekken, de Gentse Kanaalzone en zeer verspreid in de Kempen en de Maasvallei.

Veranderingen Het schaalverschil tussen de hokken bemoeilijkt een vergelijking van de verspreiding in 19731977 met die van de atlasperiode in 2000-2002. Toch merkt men dat de Meerkoet zijn areaal hier en daar heeft uitgebreid. Gebieden die 30 jaar geleden nog onbezet waren (bv. de omgeving van Veurne en Wuustwezel-Hoogstraten) bleken tijdens de recente atlasperiode wel bezet. Populatieschattingen en -trends op Vlaamse schaal zijn nauwelijks beschikbaar.

Regionale trends kunnen voor een aantal regio’s wel worden afgeleid. In de regio ScheldeLeie wordt een sterke toename gemeld tussen het midden van de jaren 70 (26-46 paar) en 1988-1990 (140-160 paar). In Limburg breidde het verspreidingsgebied lichtjes uit tussen begin jaren 80 en begin jaren 90. Het aantal broedparen in de provincie werd in 1989-1992 geschat op 650-700. In de regio Klein-Brabant was er een toename van 81 paar in 1988 tot minstens 216 paren in 2001. Die trend ging gepaard met de ingebruikname van kleinere waterpartijen zoals brede sloten. In delen van de Kustpolders deed zich eenzelfde tendens voor. Weidecomplexen met veel sloten die midden jaren 80 nog onbezet waren (bv.

Lampernisse, Handzamevallei), herbergen nu broedende Meerkoeten. Jaren met hoge waterstanden in het voorjaar hebben vaak een gunstig effect waarbij hoge nesten gebouwd worden in tijdelijk overstroomde terreinen (graslanden, opgespoten terreinen, ...). Hoewel de aantalsevolutie niet in alle gebieden positief is (o.a. afname in het Antwerpse Linkeroevergebied tussen eind jaren 80 en eind jaren 90), doen bovenvermelde trendgegevens vermoeden dat de Meerkoet de voorbije 30 jaar aanzienlijk is toegenomen in Vlaanderen. In 1973-1977 werd de Belgische populatie op 4.100 paar geschat waarvan minstens 70% in de provincies Limburg, Antwerpen, Brabant en het noorden van Oost-Vlaanderen. Ramingen van het Vlaamse broedbestand in 1985-1988 en 1989-1991 leverden resp. 3.000-5.000 en 4.0005.500 paar op. Die laatste schatting wordt voor de periode 2000-2002 wellicht ruim overschreden.

Bespreking Hoewel een onmiskenbare verbreding van de habitatkeuze heeft plaatsgevonden, is de Meerkoet in de meeste Vlaamse regio’s merkelijk minder verspreid en algemeen dan het nauwverwante Waterhoen. Meerkoeten hebben een grotere oppervlakte open water nodig en ontbreken bijgevolg in smalle grachten en sloten. Ook hypertrofe plassen en waterlopen met troebel water en weinig of geen waterplanten zijn zelden goed voor vermeldenswaardige aantallen. De globale verbetering van de waterkwaliteit in Vlaanderen tijdens de voorbije 20 jaar speelde zeker in het voordeel van de soort. Een zekere eutrofiëring heeft een gunstige invloed, zolang een weelderige plantengroei aanwezig blijft.

In Nederland werd vastgesteld dat Meerkoeten steeds kleinere sloten en plasjes gaan benutten.

Dit gebeurt wellicht onder druk van een groeiende populatie waardoor ook marginale plekken

74

bezet worden. Het broeden op opgespoten gronden kent mogelijk eenzelfde achterliggende reden. Er werd vastgesteld dat het reproductief succes bij broedende Meerkoeten op de opspuitterreinen van Antwerpen-Linkeroever opvallend laag was, deels doordat het gebied in de loop van het broedseizoen uitdroogde, maar wellicht vooral door een gebrek aan dierlijk voedsel voor de kuikens. Het tekort aan dierlijke prooien heeft er mogelijk te maken met een verontreiniging van de bodem met zware metalen. De negatieve effecten van strenge winters op Meerkoet zijn in Vlaanderen nauwelijks gedocumenteerd. Vermoedelijk is deze impact echter van zeer tijdelijke aard en niet van wezenlijke invloed op de langetermijntrend van de soort. De stijgende trend in Vlaanderen sluit goed aan bij de populatieontwikkeling in Nederland. Daar nam het aantal broedparen toe van 50.000-80.000 in 1973-1977 tot 130.000180.000 in 1998-2000, met een zekere afvlakking in de jaren 90. Ook in Groot-Brittannië is er sprake van een geleidelijke, maar gestage toename sinds de jaren 70.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

105

113

115

125

118

108

93

105

125

119

122

125

123

116

119

121

118

123

Trend in Nederland 1990-2008: matige toename 6.3.9 Scholekster (Haematopus ostralegus) Algemeen De Scholekster broedt hoofdzakelijk langs de kusten van Noordwest-Europa. Vooral in de 20ste eeuw was er een aanzienlijke landinwaartse uitbreiding en nam de populatie toe. Halverwege de jaren 90 werd het aantal broedparen in Europa geschat op 200.000 à 300.000.

Het broedbiotoop bestaat uit typische kusthabitats zoals kiezel- en zandstranden, vochtige duinen en schorren. Landinwaarts broedt de soort vooral in open graslandgebieden, op akkerland en op weinig begroeide, opgespoten terreinen. Recentelijk worden ook stedelijke milieus meer en meer bezet waarbij gebroed wordt op platte daken. Het broedseizoen strekt zich doorgaans uit van eind april tot juli, maar de territoria worden soms al veel vroeger bezet.

Zo verschijnen de eerste broedvogels in het binnenland reeds vanaf eind februari.

Vervolglegsels komen regelmatig voor, zeker in landbouwgebieden waar maai- en ploegactiviteiten heel wat eerste legsels vernietigen. Scholeksters zijn over het algemeen zeer territoriaal en dus opvallende broedvogels. De soms zeer uitgestrekte territoria maken inventarisatie echter niet altijd eenvoudig en kunnen tot dubbeltellingen leiden.

Verspreiding en aantallen In ruim 50% van de atlashokken, bijna allemaal gelegen in de noordelijke helft van Vlaanderen, werden broedende Scholeksters vastgesteld. Alleen in de Zandlemige Regio, de Centrale Heuvels en Hageland-Haspengouw ontbreekt de soort nog grotendeels als broedvogel. Er treedt een zeer duidelijke noord-zuidgradiënt op met de hoogste dichtheden in de grensstreek met Nederland. Vooral de Oostkust, de Gentse Kanaalzone, het oostelijke Meetjesland, de Scheldepolders te Antwerpen-Linkeroever en delen van de noordelijke Kempen steken er bovenuit. Iets minder dan de helft van de Vlaamse broedpopulatie wordt aangetroffen in de Vlaamse poldergebieden, verspreid over de Kustpolders (360-400 paar), de Scheldepolders (260-290 paar) en het Meetjesland (47-67 paar). Het Kempische broedbestand ligt tussen 450 en 700 paar terwijl Zandig-Vlaanderen 270-450 paar totaliseert. Andere ecoregio’s zijn van veel minder belang.

75

Het gros van de Vlaamse populatie broedt in agrarisch gebied. Er werden vooralsnog weinig gegevens verzameld over de verhouding tussen akkervogels en weilandbroeders, maar het overwicht van de eerste categorie lijkt vrij groot. In de oorspronkelijke natuurlijke broedgebieden - zoute en brakke schorren en vochtige duingebieden - zijn de aantallen laag.

De volledige Vlaamse populatie wordt geraamd op 1.500-2.000 paar.

Veranderingen Tijdens het veldwerk van de vorige atlas 1973-1977 was de toename van de Scholekster al volop aan de gang. De Vlaamse populatie werd toen geschat op 260-280 paar, hoofdzakelijk verdeeld over de Kustpolders (90-100), de Scheldepolders (50) en de Kempen (100-110). In 1981 leverde een raming ongeveer 360-380 paar op en bleken reeds grote delen van ZandigVlaanderen en de Kempen gekoloniseerd. De populatiegroei zette zich daarna onverminderd voort en ging gepaard met een verdere uitbreiding aan de zuidelijke grens van het verspreidingsareaal. Omstreeks 1990 bedroeg het Vlaamse broedbestand 610-640 paar, tien jaar later al meer dan 1.500 paar.

Bespreking In de loop van de 20ste eeuw is het verspreidingsbeeld van de Scholekster in Vlaanderen drastisch gewijzigd. In de eerste helft van de eeuw stond de soort nog gekend als een typische kustvogel die in kleine aantallen tot broeden kwam in schorren, vochtige duinen en strandvlaktes. Na 1950 waren de eerste tekenen van landinwaartse uitbreiding merkbaar. In eerste instantie werden vooral opgespoten terreinen in havengebieden bezet. De grote doorbraak kwam er na 1960 toen Scholeksters meer en meer tot broeden kwamen in landbouwgebieden, zowel op grasland als op akkerland. De areaaluitbreiding en toename van de soort in Vlaanderen past binnen een algemene trend in Noordwest-Europa.

Het succesverhaal van de Scholekster is wellicht het gevolg van een combinatie van factoren.

Naast een betere bescherming van de soort spelen ook verbeterde voedselomstandigheden een rol. Eutrofiëring in estuaria leidde tot een toegenomen voedselaanbod. De kolonisatie van binnenlandse gebieden wordt in verband gebracht met een toename van regenwormen en emelten als gevolg van het stijgend gebruik van meststoffen op graslanden. Ook klimaatsveranderingen kwamen de soort mogelijk ten goede. Het broeden in inlandse gebieden kwam in Vlaanderen merkelijk later op gang dan in Nederland en Groot-Brittannië.

Broedgebieden zijn hier wellicht slechts suboptimaal. Dit blijkt ook wanneer de dichtheden in Vlaanderen worden vergelijken met die in Nederland. In de graslandgebieden van Noord- en West-Nederland worden dichtheden van 15-25 paar/100 ha bereikt tegenover 3 tot 3,5 paren/100 ha in de betere Vlaamse weidevogelgebieden zoals de Uitkerkse Polders. In Vlaanderen broedt het gros van de Scholeksters trouwens niet op grasland maar op akkers. De soort heeft zich goed aangepast aan veranderingen in de landbouw (inclusief ruilverkavelingen), zelfs in die mate dat mozaïeklandschappen met een afwisseling van akkeren weiland de voorkeur genieten boven uitgestrekte graslandgebieden. Akkers fungeren dan als nestplaats terwijl aangrenzende weilanden als foerageergebied gebruikt worden. De oprukkende maïscultuur in tal van polder- en valleigebieden lijkt voor deze soort dan ook eerder positieve dan negatieve gevolgen te hebben.

De resultaten van de atlas tonen aan dat de opmars van de Scholekster in ons land nog volop aan de gang is. In Nederland daarentegen boert de Scholekster sinds medio de jaren 80 weer achteruit, vooral in de noordelijke provincies. De afname wordt in verband gebracht met een verminderde reproductie door landbouwintensivering (o.a. vroeger en frequenter maaien) en door een hogere wintersterfte in de overwinteringsgebieden, vooral in het Waddengebied waar het aanbod aan mosselen - het belangrijkste wintervoedsel - door overbevissing is gedaald. Het feit dat de Belgische broedvogels niet of nauwelijks overwinteren in het Waddengebied en relatief meer op akkers nestelen (en dus minder gevoelig zijn voor uitmaaien), speelt

76

ongetwijfeld in hun voordeel. Mogelijk verklaart dit ook waarom de Nederlandse malaise hier niet van toepassing is.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

97

89

84

79

79

73

66

59

59

56

54

52

51

50

47

47

40

39

Trend in Nederland 1990-2008: matige afname 6.3.10 Kievit (Vanellus vanellus) Algemeen Het broedareaal strekt zich uit van Lapland in het noorden tot Midden-Frankrijk en NoordItalië in het zuiden. In het Middellandse Zeegebied is de verspreiding veel meer verbrokkeld.

Kieviten broeden bij voorkeur in open, laaggelegen gebieden met een korte vegetatie.

Aanvankelijk vertoonde de soort een uitgesproken voorkeur voor steppen en zilte kustgraslanden maar naarmate deze natuurlijke habitats meer en meer werden omgezet in landbouwgebied, werden steeds vaker weilanden en akkers uitgekozen als broedhabitat. Deze shift ging gepaard met een grote uitbreiding van het Europese verspreidingsareaal en een sterke populatietoename. Sinds 1970 wordt in de meeste Europese landen echter een dalende trend vastgesteld als gevolg van een verdergaande intensivering van de landbouw.

Het broedseizoen loopt van begin maart tot in juli waarbij meerdere vervolglegsels mogelijk zijn. Het voedsel bestaat voornamelijk uit op de bodem levende ongewervelden. Kort na het broedseizoen vormen Kieviten grote groepen en komt de nazomertrek op gang. De soort overwintert hoofdzakelijk in Zuidwest-Europa waarbij de noordgrens van het winterareaal in hoge mate wordt bepaald wordt door de vorstgrens.

Verspreiding en aantallen Hoewel de soort in het kader van de broedvogelatlas niet systematisch moest worden geteld, werden toch uit een aantal regio’s aantalsschattingen doorgegeven. Alleen in de Kustpolders werden tot meer dan 200 paar per atlashok genoteerd. Drie blokken in resp. de IJzervallei en de Uitkerkse Polders haalden dichtheden van 250-260 paar. Ook in de Scheldepolders en het havengebied op de Antwerpse Linkerscheldeoever werden belangrijke concentraties (tot 170 paar per atlashok) vastgesteld. In atlashokken gedomineerd door grootschalige akkerbouw zoals in het zuiden en midden van West-Vlaanderen - komen meestal niet meer dan 50 paar voor, soms zelfs minder dan 10 paar. Slechts uit enkele regio’s zijn voldoende kwantitatieve gegevens beschikbaar om een regionale schatting te maken van het aantal broedparen. De soort werd vrij goed geteld in de Westkustpolders, waar de regionale populatie kan worden geschat op 2.000-2.500 paar. In de Scheldepolders (en het havengebied) langs de BenedenZeeschelde wordt door sommatie van de atlasgegevens een totaal van meer dan 600 broedkoppels bekomen met de hoogste dichtheden op de Linkerscheldeoever. In de regio Klein-Brabant raamde men het broedbestand in 2001 op ongeveer 450 koppels. Op basis van aanvullende informatie en extrapolaties wordt het volledige Vlaamse bestand geschat op 14.000 tot 20.000 paar.

Veranderingen Het huidige verspreidingsbeeld is sinds de jaren 70 nauwelijks gewijzigd. Door de fragmentarische gegevens en regionale verschillen is het moeilijk om over de voorbije decades

77

een aantalstrend voor Vlaanderen vast te stellen. In de periode 1973-1977 werd het broedbestand geraamd op 13.000-15.000 paar. De schatting van 12.000 tot 15.000 paar in 1981 is gedeeltelijk op dezelfde (ruwe) gegevens gebaseerd. De trend in de jaren 70 en 80 werd als vrij stabiel beschreven. Het nieuwe populatiecijfer van 14.000-20.000 paar voor de periode 2000-2002 ligt iets hoger, maar of er werkelijk sprake is van een (lichte) toename kan moeilijk uit de ruwe gegevens worden afgeleid.

Regionale inventarisaties vertonen geen eenduidige trend. Een sterke toename deed zich voor in het Antwerpse Linkeroevergebied waar het aantal broedkoppels tussen 1981 en 2002 steeg van minder dan 200 tot 450-490. Ook in de Kustpolders is het aantal broedpaar vermoedelijk gestegen. Een voorzichtige raming in 1981 leverde minimum 3.000-3.500 koppels, terwijl de huidige populatie wordt geschat op 4.000-6.000 paar. In één van de betere weidevogelgebieden - de Uitkerkse Polders - steeg het aantal broedparen van 224 in 1990 tot 430 in 2002. In zuidelijk West-Vlaanderen broedden in 1986-1990 ongeveer 420 paar, een aanzienlijke stijging t.o.v. de 50 broedpaartjes die werden gekarteerd halfweg de jaren 70. Of de soort er het voorbije decennium verder is toegenomen, kan uit de meest recente atlasgegevens niet worden afgeleid. Inventarisatiegegevens uit Klein-Brabant tonen aan dat de soort op een aantal plaatsen nog steeds verder toeneemt. Het regionale broedbestand groeide daar tussen 1988 en 2001 aan van 280 naar ongeveer 450 paar. De succesvolle omschakeling van grasland naar akkerland is hier vermoedelijk niet vreemd aan.

Bespreking De succesvolle omschakeling van natuurlijke biotopen naar landbouwgebieden stelde de Kievit in staat om zijn verspreidingsareaal in West-Europa aanzienlijk uit te breiden. Dit ging gepaard met een sterke populatietoename die vermoedelijk reeds in de eerste helft van de 20ste eeuw op gang kwam. In België werd deze toename vooral vanaf de jaren 50 en 60 merkbaar.

De Belgische populatie steeg van 1.300-1.500 paar in 1956 naar 4.000-5.000 koppels eind jaren 60 en ruim 15.000 in de periode 1973-1977. Dat er grenzen zijn aan het aanpassingsvermogen van de Kievit bleek toen de soort de voorbije decennia in heel wat landen in aantal begon af te nemen, vooral vanaf de jaren 70. In Frankrijk daalde de populatie van ongeveer 40.000 paar begin jaren 60 naar 21.000 in 1979. De Deense ‘landbouw’populatie onderging een afname van 50% tussen 1976 en 1984 en in Engeland en Wales werd een afname van 49% vastgesteld tussen 1987 en 1998. Over de laatste 40 jaar zou het verlies daar zelfs opgelopen zijn tot ca. 80%. De grote Nederlandse populatie - in 2000 geschat op 200.000 tot 300.000 paar - houdt beter stand. De aantallen op gras- en akkerland zijn er schijnbaar stabiel, hoewel recent uit een aantal meetnetten blijkt dat de soort tot 25% in aantal afneemt.

In de huidige West-Europese context stelt de Kievitenpopulatie in Vlaanderen het op het eerste gezicht opvallend goed. Van een algemene afname lijkt vooralsnog geen sprake te zijn, hoewel meer inventarisatie- en monitoringsgegevens gewenst zijn om die stelling te bevestigen.

De negatieve Europese trend van de voorbije decennia wordt doorgaans gelinkt aan veranderingen in de landbouw die het broedsucces negatief beïnvloeden. ‘Graslandkieviten’ lijden onder verdroging en het steeds vroeger maaien en inscharen van vee. De overschakeling van hooien naar het inkuilen van gras - met een vervroeging van de eerste maaidatum naar eind april of ten laatste begin mei tot gevolg - maakt de kans op succesvolle broedsels veel kleiner. Een snellere grasgroei in het voorjaar als gevolg van waterpeilverlagingen en meer bemesting zorgen ervoor dat de door Kievit geprefereerde korte grasmat aan het begin van het broedseizoen niet meer aanwezig is. ‘Akkerkieviten’ zijn o.a. afhankelijk van de gewassen die geteeld worden. Gewassen die in het najaar worden ingezaaid (bv. wintertarwe) zijn weinig aantrekkelijk omdat de vegetatie bij aanvang van het broedseizoen al te hoog en te dens is.

Opmerkelijk: in Vlaanderen broedt een groot deel van de akkervogels op maïspercelen die in de winter en het vroege voorjaar meestal braak liggen. Een eerste bewerking in het voorjaar leidt weliswaar vaak tot verlies van de eerste legsels, maar vervolglegsels zijn in de regel wel

78

succesvol. Toch ligt het broedsucces op akkers doorgaans lager dan dat in extensief beheerde graslanden en volstaat de natuurlijke aangroei niet om de populatie in stand te houden.

In Vlaanderen worden de hoogste densiteiten bereikt in gebieden met een gevarieerd aanbod aan graslanden en akkers. Weilanden worden gebruikt als foerageergebied voor de kuikens terwijl de voedselarme akkers als nest- en schuilplaats fungeren. De conversie van gemengde landbouwbedrijven naar gespecialiseerde agro-industrie wordt in Groot-Brittannië als één van de mogelijke oorzaken van de populatieafname gezien. De relatieve kleinschaligheid van het Vlaamse agrarische landschap én de sterke aanwezigheid van de maïsteelt zorgen ervoor dat het hier voorlopig niet zo’n vaart loopt. Zelfs de talrijke ruilverkavelingen, die in aaneengesloten graslandgebieden vaak geleid hebben tot het verschijnen van verspreide akkerpercelen, hebben in dat opzicht niet noodzakelijk een negatief effect gehad, hoewel plaatselijk uiteraard andere geschikte broedterreinen (vooral natte graslanden) verloren gingen.

Hoe het ook zij: de alarmerende Europese trend geeft aan dat ook in Vlaanderen de evolutie van de broedvogelpopulatie best nauwgezet wordt opgevolgd.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

94

88

99

100

99

106

100

92

97

92

89

87

88

87

79

77

72

69

Trend in Nederland 1990-2008: matige afname 6.3.11 Grutto (Limosa limosa) Algemeen De Vlaamse Gruttopopulatie maakt deel uit van de West-Europese populatie die in 2002 op 148.000-183.000 exemplaren werd geschat en sterk achteruitgaat. Op het eind van de jaren 80 werd de broedpopulatie van West-Europa op 85.000 tot 100.000 paar geschat, waarvan meer dan de helft in Nederland. De afname wordt vooral toegeschreven aan het verlies van waterrijke gebiedenbals gevolg van drainage en verhoogde landbouwactiviteiten.

Oorspronkelijk kwam de Grutto voor in veengebieden, natte heiden en open zeggenmoerassen, maar vanaf het einde van de 19de eeuw en vooral in de tweede helft van de 20ste eeuw vestigde de soort zich in hoofdzaak op door de mens ontwikkelde cultuurgraslanden. Op dit ogenblik broeden Grutto’s bijna uitsluitend op matig tot intensief gebruikte, laaggelegen graslanden en kruidenrijke hooilanden. Een lichte bemesting en een late hooibeurt zijn gunstig voor de soort.

Tijdens het broedseizoen voeden Grutto’s zich voornamelijk met insecten en hun larven maar ook met regenwormen. Buiten de broedperiode foerageert de soort vooral aan slikrijke stroommondingen, binnenlandse wateren en overstroomde weilanden.

Verspreiding en aantallen De Grutto komt in Vlaanderen verspreid voor, vooral over de IJzervallei, de polders van de Midden- en de Oostkust, de Scheldepolders langs de Beneden-Zeeschelde en de Antwerpse en Limburgse Kempen. Minder belangrijke kernen liggen in de Leievallei ten westen van Gent, in de Zeescheldevallei tussen Wetteren en Dendermonde en in het noordelijke Meetjesland. Ook in de Nete- en Demervallei en in Zandig Vlaanderen wordt de soort aangetroffen. Over heel Vlaanderen broedden tussen 2000-2002 1.050 tot 1.200 paar. De Kustpolders totaliseren ongeveer de helft van de Vlaamse populatie (590-620 paar). Het zwaartepunt ligt aan de Oostkust met de hoogste dichtheden in de Uitkerkse Polders en de achterhaven van Zeebrugge. Het broedbestand aan de Westkust omvat ongeveer 160 paar, voornamelijk geconcentreerd in de IJzervallei. De volledige Kempense populatie kan worden geschat op

79

320-440 paar, verdeeld over de noordelijke en oostelijke Kempen. Een aparte kern wordt door de populatie in de polders en het havengebied langs de Beneden-Zeeschelde nabij Antwerpen (110-130 paar), met de belangrijkste aantallen op de opgespoten terreinen van Linkeroever.

Het Krekengebied in het noordelijke Meetjesland telt 25-30 paar. Andere kleine clusters komen voor in de Bourgoyen en de Assels te Drongen (16-22 paar), in en rond de Kalkense Meersen (30-35 paar) en in de Demervallei ten oosten van Diest (7-8 paar).

Veranderingen Ten opzichte van de vorige atlasperiode in 1972-1977 is het Vlaamse verspreidingsareaal licht uitgebreid en is de populatie fors toegenomen. In 1981 werd het broedbestand op 750-780 paar geraamd, met een terugval tot minder dan 700 paar in 1982. Daarna volgde een toename tot 865-910 paar in 1990 en meer dan 1000 in 2000-2002. De toename van de Vlaamse populatie kan in belangrijke mate worden toegeschreven aan de gunstige evolutie in de Kust- en Scheldepolders. In de Kuststreek (incl. de IJzervallei) werden begin jaren 80 slechts 80-90 paar geteld. Sindsdien is het aantal Grutto’s in deze ecoregio continu gestegen tot 272-285 paar in 1990 en ongeveer 600 paar in 2000-2002, een toename met een factor zeven in 20 jaar tijd. Die positieve trend ging gepaard met de kolonisatie van heel wat nieuwe weidecomplexen. Ook in het Antwerpse Linkeroevergebied liet de Grutto een aanzienlijke toename noteren: van 20-25 paar in 1980-1981 naar 76-85 paar in 2000-2002. Kleinere populaties zoals die in het Meetjesland en in de valleien van de Leie, Zeeschelde en Demer, zijn eveneens in opgang. Het beeld in de Kempen is minder positief. Het Gruttobestand werd er in 1981 geraamd op ongeveer 600 paar en kende een afname tot ca. 480-510 paar in 19891990 en 320-340 paar in 2000-2002. Vooral in het westelijke deel van de Antwerpse Kempen is de achteruitgang dramatisch: meer dan 500 paar eind de jaren 50 t.o.v. 90-110 paar in 20002002. In de Kempen rond Turnhout werd van oudsher gebroed in kleine kolonies in vochtige heide en semi-natuurlijke hooilanden met laagten begroeid met Gewone Dopheide. In de periode 1973-1978 is over het gehele gebied een achteruitgang vastgesteld van het aantal broedpaar met 31% en varieerden ook de broedresultaten zeer sterk van jaar tot jaar. Recent nam de soort er opnieuw toe en het peil van 1973 werd in 2000-2002 opnieuw bereikt. In de Limburgse Kempen, waar een gestadige toename te noteren viel vanaf de jaren 50, schijnt de Grutto nog steeds langzaam in opgang.

Bespreking De opgang van de Grutto in Vlaanderen staat in schril contrast met buitenlandse gegevens.

Ondanks de geleverde inspanningen voor het behoud van weidevogels, daalde in Nederland het aantal broedpaar opmerkelijk: van 120.000-135.000 paar in 1969 tot 85.000-100.000 paar in 1989-1991 en 46.000 in 1998-2000. Een sterke terugval werd ook vastgesteld in SleewijkHolstein en in Oost-Europa (Polen, Oekraïne). Deze terugval wordt toegeschreven aan snelle wijzigingen binnen de semi-natuurlijke biotoop (drainage, staken van landbouwactiviteiten, …) zodat hoge vegetaties of struiken kunnen opschieten. De factoren die aan de basis liggen van de stijgende trend in de meeste Vlaamse broedgebieden blijven enigszins onduidelijk. Het aankopen en inrichten van weidevogelgebieden door de overheid en natuurverenigingen leert plaatselijk gunstige resultaten op, bv. in de Uitkerkse Polders en het Turhouts Vennengebied.

De soort neemt echter ook ontegensprekelijk toe in niet-beschermde gebieden waar van een extensivering van het agrarisch grondgebruik geen sprake is. Cijfers over broedsucces in die gebieden zijn helaas niet beschikbaar.

Ondanks de overwegend positieven tendensen, nopen de vele negatieve vaststellingen in het buitenland tot een terughoudende beoordeling van de toestand van de Vlaamse Gruttopopulatie. De evolutie in een groot deel van de Antwerpse Kempen toont aan dat het aanpassingvermogen van de soort aan de veranderende landbouwpraktijken beperkt is. De afname van meer dan 500 paar eind de jaren 50 tot minder dan 120 in 2000-2002 is te wijten aan ruilverkaveling, aan de toenemende oppervlakte van maïs, aan de creatie van grote

80

percelen raaigrasland en aan de overgang van de broedvogels van hooi- naar maaiweiden. Het vervroegen van de eerste maaibeurt van 5 tot 10 mei (in de periode 1970-1980) - een tijdstip waarop 30-40% van de eerste Gruttolegsels al was uitgekomen - naar 20 tot 25 april (in de periode 1990-2000) - een moment waarop nog maar 20% van de eerste legsels is gekipt - was nadelig voor de soort. In de eerste helft van juni werd in die regio nog een bijkomende, tweede maaibeurt ingelast, waarbij opnieuw vele legsels en jongen werden uitgemaaid.

Naast ingrijpende wijzigingen in het landbouwgebied moet ook het verlies aan Gruttonesten door predatie in rekening worden gebracht. In de IJzervallei zijn er aanwijzigingen dat het lokaal verdwijnen van de soort het gevolg is van predatie en verstoring door Vossen. In het Antwerpse Linkeroevergebied verlieten tijdens de jaren 1997-2002 maar 0,18-0,26 jonge Grutto’s per broedpaar succesvol het nest, terwijl voor de instandhouding van de populatie 0,5-0,8 vliegvlugge jongen per broedpaar vereist zijn. De oorzaak van de slechte voortplantingsresultaten ligt vooral in eierroof en predatie van jongen. Zo’n laag uitkomstsucces werd ook herhaaldelijk beschreven in Nederland en Sleeswijk-Holstein.

Daarom werd in Nederland een bijzondere werkgroep opgericht die zich over het predatieprobleem bij weidevogels buigt.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

88

79

83

94

82

75

78

74

74

74

70

67

64

64

57

57

48

52

Trend in Nederland 1990-2008: matige afname 6.3.12 Tureluur (Tringa totanus) Algemeen Het broedareaal van de Tureluur strekt zich uit over het grootste deel van Eurazië, van IJsland tot in Oost-China. De Europese broedpopulatie (excl. Rusland) wordt geraamd op ongeveer 350.000 broedparen. In Zuid-Europa is de soort veel schaarser. De trend in de meeste landen gaat van stabiel tot lichte achteruitgang en varieert vaak naargelang het broedbiotoop. In agrarische gebieden en heideterreinen doet de soort het in het algemeen minder goed dan in kustgebieden.

De soort broedt in open gebieden waar ondiep water aanwezig is zoals schorren, vochtige en zilte graslanden en heideterreinen met vennen. Het broedseizoen valt vrij laat. De eileg start vanaf midden april maar tot begin juni zijn nieuwe vestigingen mogelijk. In de broedfase zijn de vogels zeer onopvallend en kunnen vooral geïsoleerde broedparen snel over het hoofd worden gezien. Eenmaal de jongen uit het ei, wordt er echter fel gealarmeerd door de oudervogels. Na het broedseizoen trekken de vogels hoofdzakelijk naar estuaria langs de Europese en West-Afrikaanse kusten.

Verspreiding en aantallen De Tureluur is in Vlaanderen een vrij schaarse broedvogel. De soort broedt voornamelijk in de Kustpolders en de Scheldepolders ten noorden van Antwerpen. Verspreid over de rest van Vlaanderen komen alleen geïsoleerde broedgevallen of zeer kleine broedpopulaties voor, onder meer in de Noordelijke Kempen en in een aantal valleigebieden. Een aantal gemelde mogelijke broedgevallen heeft vermoedelijk betrekking op lang pleisterende vogels in het voorjaar die soms kortstondig baltsgedrag vertonen. Vooral de Kustpolders zijn van groot belang met een populatie die geraamd wordt op 245-260 paar. Aan de Oostkust worden de hoogste dichtheden bereikt. De soort bezet hier verschillende broedbiotopen gaande van oude

81

opgespoten terreinen, tot schorren en zilte graslanden. Belangrijke broedgebieden zijn de achterhaven van Zeebrugge (tot 64 paar in 2002), de Zwinstreek, de Uitkerkse Polders (tot 41 paar in 2002 en 2003) en het Oostendse Krekengebied. In de IJzervallei liggen de dichtheden veel lager en schommelde het aantal broedparen in 2000-2002 tussen 5 en 10. Langs de Beneden-Zeeschelde broeden in totaal 140-160 paar, terwijl de volledige broedpopulatie op Antwerpen-Linkeroever tijdens de atlasjaren 100-120 paar bedroeg (ca. 80% op industrieterreinen, 20% op kleine stukjes weiland). In de buitendijkse gebieden langs de Schelde werden broedgevallen opgetekend op het Schor Ouden Doel (max. 16 paar in 2002) en op het Galgenschoor (tweetal paar in 2000). De weinige broedgebieden buiten de Kustpolders en het Beneden-Zeescheldegebied totaliseren amper 5 tot 6% van de volledige Vlaamse populatie. In de Antwerpse Kempen werden 8-10 broedkoppels geteld, hoofdzakelijk in vochtige graslanden met heiderelicten en restanten van vennen. In heideterreinen komt de soort niet meer voor als broedvogel. In de Kanaalzone te Wintam kwamen in de atlasperiode 2 tot 6 broedparen voor. Broedgevallen in het Meetjesland, de Gentse Kanaalzone, de vallei van de Boven-Schelde, het Mechelse rivierengebied en de Maasvallei betreffen voornamelijk solitaire paren. De totale Vlaamse broedpopulatie in periode 2000-2002 wordt geraamd op 420-450 paar.

Veranderingen Globaal gezien is het verspreidingsbeeld weinig veranderd ten opzichte van de jaren 70. De kaart van 2000-2002 geeft echter een iets te optimistisch beeld van de doorsnee verspreiding in Vlaanderen. De uitzonderlijk natte voorjaren in 2000 en 2001 zorgden ervoor dat kleine aantallen zich gingen vestigen in tijdelijk geschikte graslandgebieden. Sindsdien zijn deze geïsoleerde broedplaatsen (Kempen, IJzervallei) weer zo goed als verlaten en heeft de soort zich opnieuw teruggetrokken in de Kust- en Scheldepolders. In minder gunstige, droge jaren bedraagt de Vlaamse broedpopulatie mogelijk niet meer dan 350-400 paar. Dit neemt niet weg dat het broedbestand in Vlaanderen de voorbije decennia behoorlijk is toegenomen. In de periode 1973-1977 was er sprake van ongeveer 190 paar, in 1981 van 210. Een terugval tot 145-160 paar in 1990 werd gevolgd door een opmerkelijke toename tot meer dan 400 paar.

Die stijging van de aantallen deed zich vooral voor in de twee kerngebieden. Aan de WestVlaamse Oostkust bieden de resultaten van een gedetailleerde inventarisatie in 1982 goed vergelijkingsmateriaal. In totaal werden toen 84-86 territoria vastgesteld waarvan de helft in de Zwinstreek. In 1990 - gekenmerkt door een zeer droog voorjaar - werden nog hooguit 60 territoria gemeld. Dit aantal is inmiddels meer dan verdrievoudigd. In het havengebied te Antwerpen-Linkeroever is de relatieve toename nog groter en steeg het aantal broedpaar van minder dan 20 eind de jaren 70 tot bijna 120 tussen 2000-2002. De positieve ontwikkelingen in de twee bovenvermelde bolwerken hebben voor een ‘boom’ gezorgd van de volledige Vlaamse broedpopulatie. Dit verdoezelt in belangrijke mate de minder positieve trend in andere regio’s. Vooral in de Kempen kreeg de soort rake klappen. In 1975 werden nog 30-35 paren genoteerd maar sinds begin de jaren 90 zijn broedgevallen een zeldzaam en niet-jaarlijks gegeven. Ook het Meetjesland was lange tijd een traditioneel broedgebied voor Tureluurs met in 1968 nog 29-30 paar. Midden de jaren 70 was dit al afgenomen tot 5-10 koppels en sinds de jaren 80 gaat het nog hooguit om enkele paartjes.

Bespreking De globaal toegenomen aantallen in Vlaanderen contrasteren enigszins met de dalende trend in de meeste van de ons omringende landen. In Nederland is de populatie vooral in de jaren 60 en 70 afgenomen met een aanzienlijk areaalinkrimping in Zuid- en Oost-Nederland. In kweldergebieden deed zich de laatste 20 jaar dan weer een toename voor, vermoedelijk door een verminderde begrazingsdruk. In Groot-Brittannië broedt ongeveer de helft van de populatie in kwelders en schorren, met een duidelijk afnemende trend sinds midden de jaren 80. Onderzoek toonde aan dat die afname wellicht gerelateerd is aan een stijging van de begrazingsdruk. Het gaat hier in de eerste plaats om intensieve begrazing door schapen die

82

meestal resulteert in een zeer korte en uniforme vegetatie die ongeschikt is voor broedende Tureluurs. Begrazing door runderen in lage dichtheden resulteert in een veel meer gevarieerde schorvegetatie en blijkt wél goed samen te gaan met hoge dichtheden aan Tureluurs. De recente toename van de Tureluur op het Schor Ouden Doel en Paardenschor heeft plaatsgevonden na het opnieuw invoeren van runderbegrazing waardoor de evolutie naar rietvegetaties verhinderd wordt. De trend in de relatief kleine Vlaamse schorgebieden is echter weinig bepalend voor de ontwikkeling van de totale broedpopulatie in Vlaanderen. Ruim 93% van alle broedparen broedt immers in binnendijkse gebieden. Omdat Tureluur één van onze meest kritische weidevogelsoorten is, werd de toekomst van de soort in de jaren 80 en 90 somber ingezien. In een aantal regio’s, zoals de Kempen, bleek die vrees gegrond, maar in het algemeen wist de soort zich veel beter te handhaven dan verwacht. In de loop van de jaren 90 werd een lichte afname zelfs omgebogen tot een opmerkelijke populatiestijging en werden heel wat nieuwe broedterreinen bezet. Wat die ommekeer heeft veroorzaakt, is niet helemaal duidelijk. Plaatselijk profiteerde de soort van de toegenomen oppervlakte aan natuurreservaten terwijl de opgespoten terreinen in de havengebieden van Zeebrugge en Antwerpen zich langzaam ontwikkelden tot geschikte broedbiotopen. Maar ook in andere (polder)gebieden waar ogenschijnlijk niet zo veel veranderd is, doet de soort het opvallend goed. Bij die positieve vaststellingen kan echter een kritische kanttekening worden geplaatst. Ondanks het feit dat de soort de meest productieve steltloper was op Antwerpen-Linkeroever met 0,47-0,63 vliegvlugge jongen per broedpaar, blijft dit cijfer te laag om de lokale populatie in stand te houden (0,7-1,0 vliegvlugge jongen/paar vereist). Het feit dat dit geringe voortplantingssucces niet leidt tot een afname van de broedpopulatie wijst op een immigratie van vogels uit andere, meer productieve broedgebieden. Mogelijk speelt de belangrijke populatie in het aangrenzende Verdronken Land van Saeftinghe (976 territoria in 1997) hierbij een belangrijke rol. Of immigratie van vreemde vogels ook in de Vlaamse Kustpolders een rol speelt in de vastgestelde toename, is niet geweten.

Het blijft onduidelijk hoe we de verdere toekomst van de Tureluur in Vlaanderen moeten inschatten. Naast het (plaatselijk) te lage broedsucces moet worden opgemerkt dat een aanzienlijk deel van de Vlaamse broedpopulatie voorkomt op opgespoten of nog op te spuiten terreinen die op termijn (zo goed als) zeker zullen verdwijnen als gevolg van de voortschrijdende havenontwikkeling. Het is nog afwachten in hoeverre de verplichte compensatiemaatregelen in het kader van de Europese Vogelrichtlijn dit habitatverlies zullen kunnen compenseren. In het agrarisch gebied zal de soort zich wellicht het best kunnen handhaven in gebieden die als natuurreservaat worden beheerd. Gelukkig wordt in het natuurbehoud heel wat aandacht besteed aan het behoud en het herstel van zilte graslanden, o.a. in het kader van de Europese Habitatrichtlijn. Lokale natuurontwikkelingsmaatregelen (opstuwen van grondwater, herstel van ondiepe depressies en greppels) kunnen vlug tot mooie resultaten leiden zoals recent werd aangetoond in de Uitkerkse Polder.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

84

88

90

91

90

91

96

103

98

104

104

103

97

100

94

87

90

91

Trend in Nederland 1990-2008: stabiel 6.3.13 Veldleeuwerik (Alauda arvensis) Algemeen De Veldleeuwerik is wijdverspreid in heel Europa behalve op IJsland, Groenland en in het hoge noorden op grote hoogte. Sinds het midden van de jaren 60 wordt in West-Europa een

83

duidelijke, soms dramatische afname vastgesteld. In de meeste Oost-Europese landen (behalve Estland en Hongarije) bleven de aantallen stabiel of namen zelfs nog licht toe.

De Veldleeuwerik is een grondbroeder van verschillende types open landschap, (deels) begroeid met lage vegetatie. De soort broedt zowel in halfnatuurlijke vegetaties als in landbouwgewassen: graslanden, weilanden, akkers, droge en vochtige heide, zandduinen, veengebieden, schorren en opgespoten terreinen. Er is steeds voldoende afwisseling nodig om aan het nodige voedsel (insecten en zaden) te geraken. Koppels kunnen van begin april tot eind juli drie tot uitzonderlijk vier legsels grootbrengen.

Verspreiding en aantallen De Veldleeuwerik is een talrijke broedvogel in Vlaanderen. De verspreidingskaart van de atlasperiode 2000-2002 vertoont een vlekkenpatroon met een aanzienlijk aantal onbezette hokken in de zuidelijke en centrale Kempen en het aansluitende deel van Zandig Vlaanderen.

Opvallende concentraties zijn er dan weer in de Kustpolders (vooral in de IJzervallei), in de Oost-Vlaamse koutergebieden tussen Schelde en Leie en in de Vlaamse Ardennen, de streken rondom de Brusselse agglomeratie, het Antwerpse Linkeroevergebied, de noordelijke en oostelijke Kempen, het Hageland en Haspengouw, de Maasvallei en de Krijt-Leemregio. Op basis van de gebruikte atlasmethode wordt het aantal paar in Vlaanderen voor de periode 2000-2002 geschat op minimaal 9.000 en maximaal 11.000.

Veranderingen Volgens de Belgische atlas broedden er in 1973-1977 in ons land 115.000 paar. Ook toen werd al een sterke achteruitgaande trend vastgesteld. Hoe groot het aandeel van Vlaanderen was, is moeilijk uit de gegevens af te leiden. De dichtheden waren plaatselijk toch nog bijzonder hoog. In de periode 1985-1988 werd de Vlaamse populatie op 30.000 à 60.000 paar geschat.

Regionale trendgegevens wijzen zonder uitzondering op een sterke afname. In de regio Schelde-Leie schat men de terugval tussen de jaren 70 en eind de jaren 80 op minstens 40%.

In Klein-Brabant ging de Veldleeuwerik tussen 1988 en 2001 met ruim 75% in aantal broedparen en met 55% in verspreiding achteruit. De populatieschatting voor de periode 20002002 van ongeveer 10.000 paar ligt ver beneden de schattingen van de jaren 70 en 80. Ten opzichte van de jaren 60 - toen het broedbestand in Vlaanderen op meer dan 180.000 paar werd geschat - loopt de afname zelfs op tot ongeveer 95%.

Bespreking De grootste concentraties worden in Vlaanderen aangetroffen in gebieden met uitgestrekte open landschappen (o.a. op militaire domeinen) in de Kempen, grootschalige akkergebieden in de Krijt-Leemregio en uitgestrekte graslanden en akkers in de Kustpolders. Er bestaat een goede overeenkomst tussen de ‘openheidsindex’ van Vlaanderen en het voorkomen van de Veldleeuwerik. Ook in Nederland - waar de soort in alle habitattypes sterk achteruitgaat - blijkt de groeiende aantasting van de open ruimte een niet te onderschatten probleem voor de soort.

In West-Europa wordt de intensivering van de landbouw en de daaraan gekoppelde veranderingen in het agrarisch landschap als de hoofdoorzaak gezien voor de afname van de Veldleeuwerik. Intensief onderzoek in Groot-Brittannië toonde aan dat de problemen zich wellicht op verschillende vlakken situeren. Nesten op grasland zijn vaak weinig succesvol wegens te vroeg en te veelvuldig maaien of vertrappeling door vee. In akkergebieden was de overschakeling van zomergranen naar wintergranen wellicht één van de belangrijkste negatieve factoren. Er zijn sterke aanwijzingen dat Veldleeuweriken twee tot drie legsels per broedseizoen nodig hebben om de populatie op peil te houden. Omdat wintergranen in de loop van het broedseizoen ongeschikt worden voor broedende Veldleeuweriken (te hoge en dichte

84

vegetatie), moeten de vogels na het eerste legsel kunnen uitwijken naar andere gewassen. De switch van het kleinschalige agrarische landschap met een grote diversiteit aan gewassen naar monoculturen zorgt voor grote problemen. Naast onvoldoende nestgelegenheid wordt de soort geconfronteerd met een verminderd voedselaanbod (onkruiden, invertebraten) als gevolg van het veelvuldig gebruik van bestrijdingsmiddelen in akkerbouwgebieden. Ook factoren buiten het broedseizoen kunnen een rol spelen. Het grotendeels verdwijnen van braakliggende akkers en graanstoppelvelden, zorgt ervoor dat een belangrijke voedselbron in de winterperiode (blaadjes en zaden van onkruiden, graanresten) is weggevallen.

Bovenvermelde factoren zijn wellicht ook in Vlaanderen van doorslaggevend belang. Door de sterke achteruitgang in graslandgebieden bereikt de Veldleeuwerik nu zijn grootste dichtheden in, naast de (enkele uitgestrekte) heidegebieden, de grootschalige geruilverkavelde akkergebieden van Zuid-Limburg. Hier prefereert de soort gebieden met een grote diversiteit aan lage gewassen (graan, bieten, vlas); maïs en laagstam worden gemeden. Hoger gelegen gronden genieten duidelijk de voorkeur.

De toekomst oogt weinig rooskleurig. Braaklegging van akkers en bepaalde vormen van akkerrandbeheer hebben ongetwijfeld gunstige effecten, zeker wat voedselvoorziening betreft.

Veldleeuweriken broeden evenwel zelden aan de rand van percelen. In Groot-Brittannië wordt geëxperimenteerd met het niet inzaaien van en onbewerkt laten van kleine oppervlaktes middenin de akkers (twee plots van 4X4 meter per hectare). De resultaten zijn veelbelovend en de werkwijze heet het voordeel dat ze niet gepaard gaat met een betekenisvolle reductie van de opbrengst. Dergelijke maatregelen moeten echter op een voldoende grote schaal worden toegepast om de neerwaartse trend van populaties om te buigen, iets wat zeker in de intensieve landbouwgebieden van Vlaanderen niet vanzelfsprekend is.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

85

87

82

78

71

65

67

63

58

57

53

49

41

41

40

39

41

40

Trend in Nederland 1990-2008: matige afname 6.3.14 Graspieper (Anthus pratensis) Algemeen De Graspieper is een broedvogel van de koelere en nattere delen van Europa: van Frankrijk (behalve het zuiden) tot IJsland en het hoge noorden van Scandinavië. De grootste aantallen broeden in Scandinavië, de Baltische staten en in Groot-Brittannië. Graspieperpopulaties vertonen traditioneel erg sterke schommelingen, maar recentelijk worden uit verschillende landen toch duidelijk dalende trends gemeld.

De Graspieper broedt in open landschappen met een verscheidenheid aan grazige terreinen, liefst op een vochtige tot natte bodem. Hij vermijdt hoge bomen, maar enkele verspreide, opschietende struiken zijn geen bezwaar. De soort komt het meest voor in weilanden en verkiest daarbij grote weidegebieden in polders en riviervalleien. Andere broedbiotopen zijn grazige, vochtige heide, opgespoten en braakliggende terreinen, grazige terrils, brede wegbermen, dijken en rivieroevers. De soort verkiest plaatsen met vrij korte of open grazige vegetatie om te foerageren, maar heeft langer gras nodig om in te broeden, liefst op een helling (grachtkant, berm). Akkers worden als foerageergebied benut buiten het broedseizoen, maar nauwelijks of niet om in te broeden. Graspiepers foerageren op de grond, op zoek naar allerlei insecten(larven), slakjes en wormen.

85

Verspreiding en aantallen De Graspieper is in Vlaanderen nog een vrij talrijke tot talrijke broedvogel die over het gehele gebied verspreid voorkomt. Er zijn een aantal duidelijke kerngebieden: de Kustpolders (inclusief de IJzervallei), de Scheldepolders en aansluitend het Antwerpse havengebied, in mindere mate het Meetjesland, weidevogelgebieden in de Noorderkempen, riviervalleien (o.a. van Schelde, Demer en Leie) en vochtige heidegebieden in het zuiden van het Kempens plateau en in de Lage Kempen. De soort is erg schaars in de door akkerbouw gedomineerde gebieden van de Leemstreek en Zandig-Vlaanderen en in de bosrijke gebieden in het noordoosten van het Kempens plateau. De som van de getelde en geschatte aantallen levert voor Vlaanderen 3.800-5.500 broedparen op. De polderregio’s nemen hiervan ca. 28 % voor hun rekening, verspreid over de Kustpolders (900-1.000 paar), de Scheldepolders (210-215 paar) en het Meetjesland (80-110 paar). De Kempen totaliseren 900-1.300 paar, ongeveer 24% van de Vlaamse populatie, waarvan de helft in de Oostelijke Kempen.

Veranderingen Zowel het areaal als het aantal broedende Graspiepers neemt alarmerend af in Vlaanderen. In vergelijking met de verspreidingskaart in de landelijke atlas uit de periode 1973-1977 zijn er nu grote gaten in het areaal. Vooral delen van de Centrale en Zuidelijke Kempen, het Waasland en Vlaams-Brabant zijn zwaar getroffen. Dertig jaar geleden werd het aantal Graspiepers voor België op 35.000 broedparen geschat, waarvan de meerderheid in Vlaanderen. De soort is in Vlaanderen achteruitgegaan met minstens 70% op bijna 30 jaar tijd.

Regionale inventarisatieprojecten bevestigen de algemeen dalende trend, hoewel de cijfers over de afname soms vrij sterk kunnen uiteenlopen. In Klein-Brabant nam het aantal Graspiepers af met 96% tussen 1988 en 2001 (van 150 naar 6 broedparen). Van de omvangrijke populatie in de regio Schelde-Leie (900-1.100 paren in 1988-1990) blijven er nu nog 180-310, een afname van ongeveer 75 %. De Limburgse populatie die in 1989-1991 geschat werd op 1000-1.500 is nu teruggevallen tot 700 à 900, een afname van 30 tot 40% die zich in alle ecoregio’s voordeed. In het noordoosten van het Kempens plateau werd de Graspieper nog talrijk aangetroffen tijdens inventarisaties in de jaren 70 en 80, en in 19891991, maar daar is nu een grote leegte ontstaan. Ook in het grootste deel van de Voerstreek verdween de Graspieper in snel tempo. Over de trend in de Vlaamse poldergebieden zijn weinig kwantitatieve gegevens beschikbaar, maar ook daar is de afname ontegensprekelijk. In de periode 1973-1977 werden plaatselijk nog absolute dichtheden van minstens acht paar per km² genoteerd, tegenover maximaal drie paar/km² in 2000-2002.

Toch doet de soort het niet overal slecht. In de grotere heidegebieden van de Antwerpse Kempen blijken nu meer Graspiepers te broeden dan 30 jaar geleden. In de Kalmthoutse Heide nam de populatie toe van nul in 1979 tot 80 in 1999. Op het Groot Schietveld kwamen Graspiepers voor het eerst tot broeden in 1978. Ondertussen namen de aantallen hier eveneens toe tot 61-64 broedparen in 2000.

Bespreking De Graspieper leeft in open gebieden en zingt van op open zitposten (bv. weidepaaltjes) of in baltsvlucht. De soort wordt bijgevolg geacht relatief opvallend te zijn en dus vrij goed te inventariseren. Dit is echter niet helemaal correct: veel gepaarde Graspiepermannetjes zingen nauwelijks en de broedterritoria kunnen klein zijn (1-2 ha), waardoor kartering bemoeilijkt wordt. De vastgestelde afname is echter wel degelijk reëel en zorgwekkend, maar moet in zijn historische context toch worden gerelativeerd. De Graspieper vestigde zich in Vlaanderen maar in het begin van de 19de eeuw en de eerste halve eeuw bleef het areaal beperkt tot de polders. Pas in het begin van de 20ste eeuw heeft de soort zich verder uitgebreid naar rivierbegeleidende, vochtige graslanden en hooilanden en vochtige heidegebieden. Rond 1950 was er sprake van een verdere opvallende toename en het bezetten van akkergebieden.

86

Piekaantallen werden bereikt tussen 1950-1970, een vaststelling die in meerdere Europese landen werd gedaan. De snelle recente afname kan dus in feite ook gezien worden als ‘terug naar af’.

Er zijn geen studieresultaten die de snelle afname van de laatste decennia afdoende kunnen verklaren. Grootschalige landschapsfactoren die vrijwel zeker een belangrijke rol spelen zijn de verregaande ontwatering en verdroging die vooral de laatste 40 jaar ons landschap hebben geteisterd. Op heel wat plaatsen moesten weilanden op valleigronden plaats maken voor akkerbouw. Ook de enorme uitbreiding van het areaal maïsteelt is deels ten koste gegaan van grasland. Het gradueel vervroegen van de maaidata en verhogen van veedichtheden vormden in de overblijvende graslandgebieden een steeds groter probleem. Een andere belangrijke factor is het dichtgroeien met bomen van vele open landschappen. De massale aanplanting van Canadapopulieren op de zogenaamd waterzieke riviervalleien is hier een goed voorbeeld van.

Veel bermbeheer is de laatste decennia bewust van maaibeheer overgeschakeld op beplanting met struikgewas. De lokale toename in heidegebieden kan de algemene negatieve trend niet keren en is eerder te wijten aan het vergrassen van vele heideterreinen met Pijpenstrootje dan aan een op de Graspieper gericht natuurbeheer.

Indien we de huidige aantallen min of meer willen behouden zal het o.a. nodig zijn om landschappen te verjongen en meer werk te maken van behoud of heraanleg van brede, grazige en kruidenrijke bermen en dijken zonder bomen of struiken. Tevens zou de verruiging en het dichtgroeien van valleigronden ongedaan moeten worden gemaakt en moeten er ernstige pogingen worden ondernomen om meer natte graslanden te behouden of in hun oorspronkelijke staat te herstellen. Beheerovereenkomsten met latere maaidata en lagere veedichtheden kunnen ook voor deze weidevogelsoort een positieve bijdrage leveren tot populatieherstel.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

80

85

84

82

86

77

69

82

81

84

82

80

76

81

83

75

77

75

Trend in Nederland 1990-2008: matige afname 6.3.15 Gele Kwikstaart (Motacilla flava) Algemeen De Gele Kwikstaart broedt in nagenoeg geheel Europa behalve in Ierland en IJsland. De grootste aantallen worden aangetroffen in het oosten, in Scandinavië en in de lager gelegen delen van West-Europa. De populaties blijven de laatste 20 jaar vrij stabiel, misschien met een lichte tendens tot afname.

De oorspronkelijke voorkeurshabitat bestaat uit vochtige graslanden, natte heides en randen van waterrijke gebieden in open landschappen. In West-Europa heeft de soort zich weten aan te passen aan akkers die nu zelfs het belangrijkste biotoop vormen, naast vochtige weilanden, hooilanden en schrale, braakliggende terreinen. De soort broedt in diverse akkergewassen (graan, bieten, aardappelen, witloof, koolzaad), bij voorkeur in regio’s waar akkers afwisselen met weilanden. De soort broedt zelden geïsoleerd. Vaak worden aanzienlijke dichtheden bereikt en wordt er zelfs in los kolonieverband gebroed. Het nest wordt op de grond gebouwd en is dus gevoelig voor beweiding en vroeg hooien of oogsten. De soort voedt zich voornamelijk met kleine, vliegende insecten: muggen en vliegen, maar ook spinnen, rupsen en slakken.

87

Gele Kwikstaarten zijn trekvogels die voornamelijk in tropisch West-Afrika overwinteren.

Vanaf half maart tot in mei keren onze broedvogels terug naar de broedgebieden, vooral in april en begin mei. Mannetjes komen één tot twee weken voor de vrouwtjes aan. De najaarstrek vat aan vanaf eind juli en gaat door tot begin oktober (met een piek in de tweede helft van augustus, begin september). Na het broedseizoen slapen Gele Kwikstaarten vaak samen op slaapplaatsen in riet, maïs of wilgen.

Verspreiding en aantallen De Gele Kwikstaart is een talrijke broedvogel in Vlaanderen. Vooral in het westen en het zuiden is er een aaneengesloten verspreiding, maar op de lichtere bodems in het noordoosten en vooral in de Kempen ontbreekt de soort op vele plaatsen. Het kernareaal ligt in de open landbouwgebieden op zware tot goed vochthoudende bodems, vooral in de Kust- en Scheldepolders, het Meetjesland, de Zandleem- en Leemstreek, het Centrale Heuvelland en de Krijt-Leemregio ten zuiden van Haspengouw. In de Maasvallei komt de soort tamelijk veel voor. Opvallend lagere dichtheden werden vastgesteld in de landbouwgebieden in de Kempen.

Dit was ook het geval in riviervalleien zoals die van de Grote en de Kleine Nete, de Schelde, de Demer, de Dijle en de Zenne.

Veranderingen In vergelijking met de periode 1973-1977 is het verspreidingsbeeld begin deze eeuw aanzienlijk gewijzigd. De soort is sterk afgenomen in de Kempen en in oostelijk VlaamsBrabant, terwijl een blijvende toename en areaalsuitbreiding werd vastgesteld in de open akkergebieden van West- en een groot deel van Oost-Vlaanderen. Decennia geleden was de Gele Kwikstaart nog een talrijke broedvogel in de hooilanden en weiden van de Dijlevallei, maar is daar nu, net als in vele andere valleigebieden, volledig verdwenen.

Hoewel relatief weinig kwantitatieve gegevens beschikbaar zijn, is de populatieontwikkeling van de soort in Vlaanderen in grote lijnen gekend. In de 18de tot het begin van de 20ste eeuw nam ze sterk toe in aantal. De soort paste zich steeds meer aan landbouwgebieden aan.

Halfweg de jaren 60 werd het bestand in België geschat op 19.000 koppels, waarvan de grote meerderheid in Vlaanderen. In de periode 1973-1977 leverde het Belgische atlasonderzoek een landelijk totaal van slechts 6.100 broedpaar op. Mogelijk werd de sterk afnemende trend reeds ingezet in de jaren 50. In het begin van de jaren 80 begonnen de aantallen weer toe te nemen waarbij een opvallende wijziging in de broedhabitat plaatsvond (van graslanden naar akkers).

Het aantal broedkoppels in Vlaanderen werd in 1985-1988 geraamd op 8.000 en in 1989-1991 op 4.500-5.800 (waarschijnlijk onderschat). Het gaat hier echter telkens om ruwe schattingen die het inschatten van reële trends niet gemakkelijk maken. De meest recente atlasgegevens laten geen betrouwbare populatieschatting toe, maar wellicht heeft zich in de jaren 90 een verdere aantalstoename voorgedaan.

Regionale inventarisatiegegevens tonen een gedifferentieerd beeld. In Limburg werd er tussen 1985 en 1992 een achteruitgang vastgesteld in de Kempen maar niet in de andere ecoregio’s.

In Klein-Brabant bleven de aantallen stabiel tussen 1988 en 2001, maar het areaal kromp iets in. In de regio Schelde-Leie daalde het aantal broedparen van 500-1.000 in de periode 19401960 naar 266-510 in 1973-1997, gevolgd door een sterke stijging tot 1.700-2.100 paar in 1988-1990. In alle regio’s werd de reeds eerder vernoemde verschuiving van vochtig grasland naar akkers vastgesteld. Van de omvangrijke populatie in de regio Schelde-Leie broedde eind jaren 80 nog slechts 1% in hooilandgebieden.

88

Bespreking De sterke afname tussen 1950 en het einde van de jaren 70 is wellicht in hoofdzaak het gevolg van ontwatering en een drastische daling van de grondwaterspiegel in vochtige weilandgebieden die toen het belangrijkste broedbiotoop vormden. De daaraan gelinkte intensivering van de landbouw - met een stijgend gebruik van pesticiden, een hogere mestgift en een vervroeging van de maaidatum - maakte die gebieden grotendeels ongeschikt voor Gele Kwikstaarten, net als het bebossen van heel wat agrarisch minderwaardige valleigronden. De soort wist zich de laatste decennia echter met succes aan te passen aan akkergebieden, een fenomeen dat het verspreidingsbeeld in Vlaanderen sterk heeft beïnvloed. Het lijkt er op dat de toename op akkers voldoende groot is om de nog steeds voortdurende afname op graslanden (ruim) te compenseren. Er zijn op dat vlak evenwel grote regionale verschillen. In tegenstelling tot het grootste deel van West- en Oost-Vlaanderen doet de soort het in de akkergebieden van de Kempen niet goed. De overschakeling van grasland naar akkerland betekende op de zandgronden vooral een toename van het maïsareaal, een gewas dat niet de voorkeur wegdraagt van de soort. De meer gediversifieerde akkerbouw in andere Vlaamse regio’s biedt meer kansen voor de soort maar er is te weinig informatie beschikbaar over de factoren die de teeltkeuze van de Gele Kwikstaart bepalen.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

67

71

66

66

82

95

92

98

88

97

81

69

61

80

63

74

72

69

Trend in Nederland 1990-2008: matige afname 6.3.16 Blauwborst (Luscinia svecica) Algemeen De Blauwborst komt in Europa verspreid voor van Noord-Frankrijk tot Scandinavië in het noorden en Rusland in het oosten. In Zuidwest-Frankrijk en Centraal- en Noordoost-Spanje zijn slechts plaatselijk populaties aanwezig. Elders in het Middellandse Zeegebied ontbreekt de soort. In een groot deel van haar verspreidingsgebied is de Blauwborst een vogel van boreale en arctische zones, maar de laatste 25 jaar werden in Midden- en Oost-Europa bergstreken met gelijkaardige habitattypes bezet.

De Blauwborst verkiest als broedbiotoop moerassige gebieden, halfopen landschappen met vochtige ruigten, en recentelijk ook open landschap, wegbermen of zelfs culturen zoals koolzaadvelden. Een combinatie van kale bodem (om te foerageren), ruige en opgaande vegetatie (resp. als nestlocatie en als zangpost) is ideaal. De soort nam de laatste decennia sterk toe.

Verspreiding en aantallen De Blauwborst is in Vlaanderen een vrij talrijke soort. Goed bezette regio’s zijn de Kustpolders, het Meetjesland, de Wase Linkerscheldeoever met uitlopers tot in het zuidelijker gelegen rivierengebied en het oostelijke deel van Zandig Vlaanderen, en de Kempen.

Opvallend is het bijna volledig ontbreken van de soort in grote delen van de Zandlemige regio en westelijk Zandig Vlaanderen.

De huidige kerngebieden situeren zich in het Antwerpse Linkeroevergebied, de aangrenzende krekengebieden doorlopend tot in het Meetjesland, het centrale deel van de Scheldevallei en de Kustpolders. In het oosten van Vlaanderen komen o.a. het Turnhouts Vennengebied en een aantal grotere moerasgebieden in Limburg duidelijk tot uiting. De absolute dichtheden

89

variëren aanzienlijk van regio tot regio. In het Polder- en havengebied op AntwerpenLinkeroever werden plaatselijk tot 100 en zelfs meer dan 150 paren per atlashok geteld. De volledige Scheldepolders (Linker- en Rechteroever) herbergen naar schatting 650-750 paar.

Ook dieper landinwaarts is de soort goed vertegenwoordigd in het Scheldebekken met minstens 400 paar in de hokken die grenzen aan de Zeeschelde en haar belangrijkste zijrivieren. Met een maximum van 40-46 paar/hok scoort vooral de Rupelstreek zeer goed. De broedpopulatie in de Kustpolders telt ongeveer 600-760 paar, maar de dichtheden zijn er merkelijk lager dan in de Scheldepolders. In vijf atlashokken werden meer dan 30 paar geteld, vooral in de IJzervallei en in en rond de Zeebrugse achterhaven. In de Kempen en andere ecoregio’s zijn gebieden met hoge dichtheden zeldzamer en meer versnipperd. De totale Vlaamse populatie wordt geschat op 3.000-3.700 paar. We kunnen aannemen dat dit een goede benadering is van het werkelijke aantal. De Blauwborst is namelijk een opvallende soort die relatief gemakkelijk te inventariseren is, hoewel in gebieden met zeer lage dichtheden territoria over het hoofd kunnen worden gezien.

Veranderingen In vergelijking met de vorige atlas is het verspreidingsgebied van de Blauwborst vooral in de Kustpolders spectaculair toegenomen. Eind jaren 70 kwam de soort er enkel in de Zwinstreek voor, nu is het grootste deel van de ecoregio ingenomen. Op een aantal plaatsen was er een uitbreiding vanuit de kerngebieden, zoals o.a. in Limburg waar vanuit het Kempens Plateau de rand van de aangrenzende Zandleemstreek werd gekoloniseerd. Naast een uitbreiding van het verspreidingsgebied zijn ook de aantallen sterk toegenomen. De Vlaamse populatie is nu bijna vijfmaal groter dan in het midden van de jaren 70, toen men vermoedde dat er 500-800 broedparen waren. Voor het begin van de jaren 80 ligt een aantalsschatting voor van 700-800 paar. Tien jaar later wordt de populatie geschat op ongeveer 1.700-2.000 broedparen. In de jaren 80 en 90 is de soort op veel plaatsen vooruitgegaan. In de regio Klein-Brabant nam het aantal broedparen toe van 40-50 in 1988 tot ongeveer 120 in 2001. Lokale gegevens uit Limburg geven een lichte toename tussen 1985 en 1992 (600 paar), maar melden wel een plaatselijke terugval door habitatverlies, o.a. een afname van 60% in het Midden-Limburgse Vjjvergebied, één van de voornaamste broedgebieden van de soort. De atlasgegevens voor de periode 2000-2002 leveren een Limburgs totaal op van 450-600 paar. De spectaculaire toename in de Kustpolders greep in het oostelijk deel (Zwinstreek) vooral plaats in de jaren 80, in het westelijke deel was dit vooral in de jaren 90. Aan de Westkust kwamen eind jaren 80 in enkele moerasgebieden hooguit 10 tot 20 koppels tot broeden, terwijl het huidige bestand ongeveer 270-380 paar omvat, waarvan een groot deel langs de talrijke poldersloten met rietkragen.

Momenteel treffen we Blauwborsten niet enkel aan in allerlei vochtige gebieden, maar kunnen ook territoria gevonden worden op vrij onverwachte plaatsen zoals in ruige begroeiingen, soms vrij ver van water (bv. (spoor)wegbermen), maar ook in intensieve culturen zoals koolzaadvelden.

Bespreking De spectaculaire toename van de Blauwborst in Vlaanderen is geen uniek fenomeen. In Nederland is de huidige populatie van 9.000-11.000 broedpaar nu negenmaal groter dan in het midden van de jaren 70. De opvallende toename in een aantal belangrijke ‘brongebieden’ zoals de Biesbosch, Zuidelijk Flevoland, Zeeuws-Vlaanderen en de Peel zou hiervan de oorzaak zijn. Een aantal nieuw gekoloniseerde gebieden gingen uiteindelijk zelf als brongebied fungeren.

In de Kustpolders werd de populatiegroei in de Zwinstreek vanaf 1978 op de voet gevolgd. De gemiddelde jaarlijkse toename bedroeg 32.6 %, maar vanaf 1985 verliep de groei duidelijk trager. Onderzoek van de groeipieken en de verspreidingsgolven toont aan dat er een dispersie zou zijn vanuit Zeeuws-Vlaanderen en het aanliggende Vlaamse Krekengebied. In Wallonië is

90

de populatie van de Blauwborst de laatste tien jaar waarschijnlijk bijna verdubbeld. De huidige populatie wordt geschat op 200-300 broedpaar.

Hoe blij we ook mogen zijn met de toename van de Blauwborst, het is bijna zeker dat de verruiging van onze moerasgebieden heeft bijgedragen aan de succesvolle uitbreiding van de soort. Willen we in de toekomst én de Blauwborst (een soort op de Bijlage I lijst van de Europese Vogelrichtlijn) én een aantal andere typische soorten van zuivere rietvegetaties behouden of terugkrijgen, dan is een evenwichtig en weldoordacht beheer van onze moerasgebieden noodzakelijk. Bovendien moeten is het van belang dat in de gebieden met hoge dichtheden, vaak in zones zonder beschermingsstatuut (bv. havengebieden), de populaties voldoende op peil blijven.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

98

110

117

129

160

144

165

185

178

181

187

195

209

245

215

202

212

192

Trend in Nederland 1990-2008: matige toename 6.3.17 Rietzanger (Acrocephalus schoenobaenus) Algemeen De Rietzanger is een wijd verspreide broedvogel in het grootste deel van West-, Midden- en Noord-Europa. De zuidgrens van het verspreidingsareaal situeert zich in zuidelijk Europa. In het grootste deel van het Iberisch schiereiland, Zuid-Frankrijk, Italië en de Balkan ontbreekt de soort als broedvogel. Vooral in West-Europa nam de populatie in de loop van de jaren 70 en 80 sterk af. Daarna trad in de meeste landen een (gedeeltelijk) herstel in. De totale Europese populatie (exclusief Rusland) werd begin de jaren 90 geschat op meer dan 2.000.000 paren.

De soort broedt in allerlei verlandingsvegetaties en is minder aan Riet gebonden dan de Kleine Karekiet. In Vlaanderen gaat de voorkeur uit naar enigszins verruigde rietmoerassen, vaak met lokale opslag van struiken. Ook relatief smalle rietkragen langs poldersloten kunnen belangrijke aantallen herbergen. Het nest wordt meestal iets boven de grond gebouwd tussen een dichte vegetatie van kruiden en oeverplanten. Twee legsels per seizoen zijn geen uitzondering.

Verspreiding en aantallen De verspreiding van de soort beperkt zich in hoofdzaak tot de poldergebieden. In het binnenland is de aanwezigheid zeer versnipperd en eerder marginaal. De Kustpolders vormen het belangrijkste bastion met een populatie die kan worden geschat op 1.700-2.200 paar (waarvan ruim 60% aan de Westkust). Vooral in de IJzervallei komen plaatselijk nog zeer hoge dichtheden voor. In de polders langs de Beneden-Zeeschelde en het Antwerpse havengebied bedraagt de broedpopulatie 170-180 paar met belangrijke concentraties in en rond de natuurreservaten De Kuifeend en Blokkersdijk. De kreken en polders in het noorden van Oost-Vlaanderen totaliseren ongeveer 80-130 paar. In het diepere binnenland komt de soort zeer verspreid en in kleine aantallen voor, vooral in riviervalleien. In totaal gaat het om hooguit 60-80 paar. De totale Vlaamse broedpopulatie wordt geschat op 2.100-2.600 paar.

Veranderingen In de jaren 60 werd de Belgische broedpopulatie geschat op ongeveer 7.000 paar waarvan ruim 5.000 in Vlaanderen. Ten tijde van de Belgische broedvogelatlas, in de periode 1973-

91

1977, kwamen in ons land vermoedelijk geen 1.000 koppels meer voor. Ook in de jaren 80 bleef het bedroevend gesteld met de soort. Schattingen van het Vlaamse broedbestand voor de periode 1985-1988 en 1989-1991 kwamen niet hoger uit dan resp. 500-1.000 en 480-580 paar, goed voor een afname van ongeveer 90% in 30 jaar tijd. In de loop van de jaren 90 kwam er een populatieherstel op gang en de resultaten van 2000-2002 tonen een verviervoudiging van de aantallen gedurende de laatste tien jaar.

De grote aantalsveranderingen tijdens de voorbije 50 jaar gingen gepaard met opmerkelijke verschuivingen in de verspreiding. Gegevens uit de jaren 60 wijzen op zeer grote broedpopulaties in de provincies Limburg (1.500 paar) en Antwerpen (2.200 paar). Die zijn inmiddels gedecimeerd. De Limburgse populatie was in het begin van de jaren 80 al onder de 100 paar gezakt en in 1989-1991 bleven er amper 5-10 over. De gegevens van 2000-2002 laten geen enkel herstel zien. In de provincie Antwerpen werden in 2000-2002 nog ca. 150 paar gekarteerd. Ook in het westen van Vlaanderen deed zich in vele regio’s een gelijkaardige evolutie voor. Het broedbestand in de regio Schelde-Leie werd in de periode 1940-1960 op 300-600 paar geschat. In 1988-1990 ging het nog hooguit om een vijftal paartjes, net als in de atlasperiode 2000-2002.

De verspreiding beperkte zich de laatste decennia steeds meer tot de Vlaamse polderregio’s waar de soort aansluiting vindt met de populaties in Zeeuws-Vlaanderen. Hoewel ook hier het aantal Rietzangers sterk afnam, voltrok zich in de meeste poldergebieden een opmerkelijk herstel vanaf het begin van de jaren 90. Uit de resultaten van 2000-2002 blijkt zelfs dat de West-Vlaamse broedpopulatie ongeveer drie maal zo groot zou zijn als in de jaren 60 (toen nog vóór de grote populatiecrash - geschat op slechts 600 paar). Die toenamefactor dient evenwel met enige reserve te worden bekeken. Het is nu immers nog moeilijk te achterhalen in hoeverre die oudere gegevens betrouwbaar zijn en eventueel een aanzienlijke onderschatting betreffen. In ieder geval is de recente toename in de poldergebieden niet groot genoeg om het grote en blijvende verlies in de rest van Vlaanderen te compenseren.

Bespreking De trend en areaalveranderingen in Vlaanderen zijn geen alleenstaand gegeven. In Wallonië blijven amper 50 tot 60 paar over van de vrij omvangrijke populatie in de jaren 60 (met ca.

1.000 paar in Henegouwen). Ook in Nederland en Groot-Brittannië kenden de broedpopulaties dramatische inzinkingen die door goede monitoringgegevens vrij exact in de tijd konden worden gesitueerd worden (1973-1975, 1984-1985, 1991). Er werd een duidelijk verband vastgesteld tussen de aantalsschommelingen van de Rietzanger en de neerslaghoeveelheden in de Afrikaanse overwinteringsgebieden. Extreme droogteperiodes in de Sahel hebben in het verleden telkens geleid tot een grote wintersterfte onder de Rietzangers en een steile populatieafname in het daaropvolgende broedseizoen. Grotere neerslaghoeveelheden in de jaren 90 hebben dan weer een gunstig effect gehad waardoor de populaties zich in de meeste landen minstens gedeeltelijk konden herstellen. Opvallend is dat dit herstel zich in Nederland beperkte tot het noorden en het westen van het land. De oorzaak van dit fenomeen zou deels bij een te sterke versnippering van moerasbiotopen in de oostelijke helft van Nederland kunnen liggen.

In Vlaanderen heeft zich wellicht een gelijkaardig proces voltrokken. Moerasgebieden zijn vooral in de jaren 60 en 70 aan een snel tempo opgeofferd aan woongebieden of agrarische gebieden. De resterende fragmenten zijn zo klein en liggen vaak zo geïsoleerd dat ze nauwelijks nog geschikt zijn voor tal van moerasvogelsoorten. Habitatverlies kan als de belangrijkste oorzaak naar voor worden geschoven voor de sterke areaalinkrimping en het uitblijven van populatieherstel in de meeste Vlaamse regio’s. Alleen in de polders slaagt de soort er in om stand te houden of zelfs uit te breiden, ondanks het feit dat ook hier grote aaneengesloten moerasgebieden nauwelijks of niet meer te vinden zijn. De verklaring ligt wellicht in de aanwezigheid van een uitgebreid en aaneengesloten netwerk van rietkragen

92

langs polderwaterlopen, sloten, kreekrestanten en oude kleiputten. Door dit netwerk, dat zich vaak over vele honderden hectaren uitstrekt, speelt het fenomeen van versnippering immers veel minder dan in andere delen van Vlaanderen.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

83

115

119

124

176

189

179

176

189

233

245

264

192

249

205

216

250

272

Trend in Nederland 1990-2008: matige toename 6.3.18 Bosrietzanger (Acrocephalus palustris) Algemeen De Bosrietzanger komt in Europa voor van Centraal-Scandinavië tot het noorden van het Middellandse Zeegebied. De westgrens van het verspreidingsgebied loopt in zuidwestelijke richting door Frankrijk. De oostgrens valt ongeveer samen met de Oeral. De hoogste dichtheden worden aangetroffen in een zone die van de westelijke lage landen door Centraalen Oost-Europa loopt tot de Baltische staten en Oekraïne. In Groot-Brittannië bestaat nog een kleine restpopulatie van slechts enkele broedparen in het zuidoosten van het land. In Europa nam de soort de laatste decennia toe, een trend die reeds vanaf het begin van de 19de eeuw in een aantal landen zichtbaar was. In het noordelijk deel van het verspreidingsgebied, zoals Finland en Zweden, is de populatie tussen 1970 en 1990 met meer dan 50% toegenomen. De historische langetermijntoename in Europa wordt in het algemeen verklaard door een toename van geschikte habitat. Het kappen van grote bosgebieden in functie van de landbouw had een verhoogde eutrofiëring en vegetatieverruiging tot gevolg. Ook verdroging en verruiging van moerasgebieden speelde de soort in de kaart.

De soort verkiest allerlei vegetaties, liefst op licht vochtige bodems, met veel opgaande kruiden zoals wilgenroosjes, brandnetels en schermbloemigen, zowel op het land als in uitdrogende rietvelden. Enige struikopslag is belangrijk als zangpost.

Verspreiding en aantallen De soort is verspreid over alle ecoregio's, hoewel nergens echt ononderbroken. Vooral in de Zandlemige regio en Zandig Vlaanderen vallen er grotere gaten in het areaal. Bosrietzangers lijken een voorkeur te hebben voor riviervalleien en laaggelegen ingepolderde gebieden.

Zones met hoge relatieve dichtheden vinden we in de Kustpolders (o.a. in de IJzervallei en in het Oostendse Krekengebied), het oostelijke Meetjesland, het Scheldebekken (Dendervallei, Durmemonding, samenvloeiingsgebied Dijle, Nete en Zenne) en het Maasland langs de Grensmaas. Lage dichtheden vinden we hoofdzakelijk in open, intensieve landbouwstreken en sterk beboste gebieden. Bij gebrek aan monitoringsgegevens is het niet mogelijk een betrouwbare schatting van de Vlaamse populatie te maken.

Veranderingen De soort werd tijdens de periode 1973-1977 bestempeld als ‘algemeen verspreid’ en ontbrak of was zeldzaam in de Polders. De verspreiding van de Bosrietzanger lijkt in 2000-2002 niet erg veranderd, hoewel de vergelijking omwille van de verschillende methodes in beide atlasperioden niet eenvoudig te maken is. Ook wat de absolute dichtheden betreft, zijn er geen opvallende verschuivingen, hoewel de recente hogere dichtheden in riviervalleien, in de periode 1973-1977 niet expliciet vermeld werden. Een Vlaamse trend bepalen is niet mogelijk, maar regionale verschillen scheppen meer duidelijkheid. In de provincie Limburg ging de

93

soort tussen 1985 en 1992 achteruit in alle bodemdistricten. De afname in de Kempen werd vooral vastgesteld in de beekvalleien die afvloeien van het Kempens plateau naar de Demer en in het westelijk deel. Ook in het Midden-Limburgs Vijvergebied werden lagere aantallen vastgesteld. Tussen 1990-2000 is de Bosrietzanger in Limburg verder afgenomen. Ook in Klein-Brabant is tussen 1988 en 2001 de verspreiding iets ingekrompen.

Bespreking Hoewel het areaal van de Bosrietzanger in Vlaanderen lichtjes lijkt te zijn toegenomen, blijft het moeilijk om zonder langetermijnmonitoring uitspraken te doen over een algemene trend.

Het feit dat de soort vaak dynamische milieus als broedgebied verkiest en daardoor sterk gebonden is aan tijdelijke optimale successiestadia, maakt het niet gemakkelijk om de weinige bekende regionale trendgegevens in Vlaanderen te generaliseren. Tijdelijke ideale omstandigheden door het ontstaan en de verruiging van opgespoten terreinen en ongebruikte landbouwpercelen of jonge bosaanplant of -opslag kunnen dichtheden sterk doen toenemen.

Enkele jaren later, wanneer de habitat minder geschikt wordt, volgt onvermijdelijk een terugval indien beheersmaatregelen uitblijven. Als verklaring voor de afname in Limburg tussen 1985 en 1992 werd geopperd dat de toename van verruigde terreinen toen al over haar hoogtepunt heen was en ze waarschijnlijk al grotendeels ingenomen waren door de soort. De verdere afname tussen 1992-2002 is mogelijk voornamelijk het gevolg van een aangepast moerasbeheer. Verhoging van het waterpeil en een aangepast maaibeheer gaan de verruiging van de moerasgebieden tegen (o.a. om ‘echte’ rietsoorten als de Roerdomp meer kansen te bieden) en dat speelt in het nadeel van de Bosrietzanger die net afhankelijk is van de meer ruige vegetaties. Ook de verbossing van moerasspirearuigtes en dottergraslanden heeft een negatief effect op de soort.

In Nederland vertoont de trend van de Bosrietzanger regionale verschillen. Onderzoek in o.a.

Zuid-Limburg en Midden-Nederland toonde aan dat de soort een broedsucces had had dat tot 50% hoger lag dan veel andere zangvogels. Indien dit verschijnsel niet algemeen is, kunnen hierdoor ook regionale verschillen optreden. Vooral in Laag-Nederland werd sinds 1976 terreinwinst geboekt, terwijl op de hogere gronden - door de omzetting van graanvelden in maïsakkers - een deel van het landbouwgebied ongeschikt is geworden voor de soort. De trend fluctueert de laatste twintig jaar, maar neemt licht toe. Ook in Wallonië vertoont de soort een fluctuerende trend. In Groot-Brittannië leidde plaatselijke intensivering van de landbouw, waarschijnlijk in combinatie met isolatie van de kleine populatie en weersfactoren, tot een sterke afname.

De Bosrietzanger is een duidelijke indicator van verruiging van moerasgebieden en het feit dat de soort bepaalde gebieden koloniseert, is dus niet altijd positief. In Nederland komt de Kleine Karekiet voor in bijna evenveel hokken als de Bosrietzanger, in Vlaanderen in 20% minder. In Nederland zijn er dus wellicht nog voldoende grote, natte moerasgebieden of natte, nietverruigde rietkragen waar de Kleine Karekiet alleen voorkomt omdat de Bosrietzanger er geen geschikte habitat vindt. Veel van de Vlaamse moerasgebieden zijn in vergelijking met Nederland relatief klein en dus kwetsbaarder voor externe invloeden. In de natuurbehoudssector bestaat er een consensus dat verruiging van moerasgebieden een probleem is dat via gericht beheer moet worden tegengegaan. Dat het onmogelijk is bij een bepaalde beheersvorm alle soorten in de kaart te spelen, toont het voorbeeld van de Bosrietzanger duidelijk aan. Een keuze voor één soort, is soms een keuze tegen een andere.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

77

69

70

66

72

84

81

77

69

68

63

61

64

79

78

73

80

75

Trend in Nederland 1990-2008: stabiel 94

6.3.19 Kleine Karekiet (Acrocephalus scirpaceus) Algemeen De Kleine Karekiet komt in Europa hoofdzakelijk voor in gebieden onder de 200 m van ZuidScandinavië tot het Middellandse Zeegebied, en oostelijk tot Oekraïne. In een groot deel van haar verspreidingsgebied is het de algemeenste rietvogelsoort. De noordwaartse expansie van de soort, die meer dan een halve eeuw geleden begon, was de laatste decennia nog duidelijk merkbaar in o.a. Scandinavië, de Baltische landen, Duitsland, Polen en Groot-Brittannië. In West-Europa was de toename minder sterk en bleef de populatie eerder stabiel. Op sommige plaatsen ging de soort zelfs achteruit door habitatverlies.

De Kleine Karekiet is een typische soort van rietmoeras (zowel zoet als brak) langs rivieren en artificiële waterlopen, op voorwaarde dat er voldoende stevige rietstengels (bij voorkeur overjarig Riet) aanwezig zijn. Er wordt soms ook gebroed in vegetaties van lisdodde, Liesgras of in struiken, maar die zijn minder geschikt voor nestbouw. In optimale omstandigheden broedt de soort vaak semi-koloniaal en kunnen territoria zeer klein zijn.

Verspreiding en aantallen De Kleine Karekiet komt verspreid voor in Vlaanderen. De soort wordt aangetroffen in alle ecoregio's, maar vertoont vooral hiaten in gebieden waar grotere waterpartijen en moerasgebieden ontbreken. Hoge relatieve dichtheden werden vastgesteld in bijna het hele Kustpoldergebied, waar de soort plaatselijk zeer talrijk is langs goed ontwikkelde rietkragen (IJzervallei) en in kreken en rietvegetaties van uitgravingen aan de Midden- en Oostkust. Ook in het Meetjeslandse Krekengebied, het Antwerpse Linkeroevergebied (kreken en rietvelden in deels opgespoten terreinen) en plaatselijk in de Scheldevallei (rietkragen langs rivieren en oude rivierarmen) is de Kleine Karekiet talrijk. In het oostelijke deel van Vlaanderen treft men slechts lokale concentraties aan. Ze vallen samen met grotere moerasgebieden zoals o.a. het Schulensbroek, het Stamprooierbroek (Bree), het Hageven (Neerpelt) en het Midden-Limburgs Vijvergebied. De maximale, vastgestelde dichtheden in de atlasperiode 2000-2002 bedroegen 112-150 broedpaar per atlashok in het Kustgebied en 160-170 paar in het Midden- Limburgs Vijvergebied, wat neerkomt op ca. zes paar/100 ha. De soort komt per hok meestal in clusters voor, waarbij dichtheden van 8-15 broedpaar/10 ha geen uitzondering zijn.

Veranderingen In de periode 1973-1977 kwam de Kleine Karekiet onregelmatig verspreid voor in Vlaanderen en broedde hoofdzakelijk in de Polders en de valleien van Schelde en Leie, het Rupelbekken en de Kempen. Vergeleken met de verspreidingskaart van 2000-2002, dan vallen enkele duidelijke verschillen op. In de Kustpolders is de soort nu aanwezig in een aaneengesloten en iets bredere zone. Het centrale deel van Zandig Vlaanderen, waar in 1973-1977 nog verschillende hokken onbezet bleven, is nu grotendeels ingenomen. Ook in de Dendervallei lijkt de Kleine Karekiet algemener geworden. Wegens het verschil in hokgrootte tussen de twee atlasperiodes, zijn meer subtiele wijzigingen van het areaal moeilijk te achterhalen. Hoge dichtheden vinden we voor de periode 1973-1977 vooral in de Polderstreek, de zone ten westen van Antwerpen tot Brussel en in het zuidelijk deel van het Kempens Plateau. Globaal komen die zones vrij goed overeen met de huidige kernen van hoge relatieve dichtheden, hoewel het schaalverschil gedetailleerde vergelijkingen moeilijk maakt. Het Antwerpse Linkeroevergebied en de as Antwerpen-Brussel wijken hier wel van af. Op het eind van de jaren 80 worden als belangrijkste gebieden voor de soort het zee- en rivierkleipoldergebied van Oost- en West-Vlaanderen, het Antwerpse en Midden- en Noord-Limburg vermeld. In de provincie Limburg stemt het verspreidingspatroon in 1992 in grote lijnen overeen met dat van 1985. In veel hokken was er wel een lagere bezetting, hoewel langs de midden- en benedenloop van enkele rivieren de verspreiding plaatselijk was toegenomen. Het bestand in 95

Limburg werd toen geschat op 500-800 broedpaar. In de regio Klein-Brabant bleven de aantallen stabiel in de periode 1988-2001, maar werd een areaalinkrimping van bijna 20% gemeld.

Bespreking In Nederland nemen de aantallen sinds de jaren 70 duidelijk toe, hoewel de groeicurve in de loop van het voorbije decennium duidelijk is afgevlakt. In Groot-Brittannië is er een lichte globale achteruitgang over de laatste 15 jaar, maar plaatselijk werd toch een toename gemeld.

In Vlaanderen zijn zowel de veranderingen in het verspreidingsgebied als in populatiegrootte niet zo duidelijk. Het areaal lijkt de laatste 30 jaar lichtjes te zijn uitgebreid en dit vooral in de Kustpolders, delen van Zandig Vlaanderen en de Dijlevallei. Of het over een werkelijke uitbreiding gaat, is echter moeilijk te achterhalen. Een mogelijke verklaring voor de eventuele toename zou kunnen liggen in het feit dat in die regio’s, zeker in de Kustpolders, door allerlei infrastructuurwerken en ontginningsactiviteiten (snelwegen, ontwikkeling van het Zeebrugse havengebied) tal van waterplassen ontstonden waarvan de rietvegetaties een geschikte habitat vormen voor de Kleine Karekiet. In Nederland, waar zich een duidelijke toename van het verspreidingsgebied voordeed, uitte dit zich vooral in het oostelijke deel waar de soort in zeer lage dichtheden voorkomt.

Om een populatietrend van de Kleine Karekiet te kunnen bepalen, is er weinig houvast, gezien er geen goede schattingen beschikbaar zijn uit beide atlasperiodes. Door veranderingen in de geschiktheid van de vegetatie in rietvelden is de soort plaatselijk zowel vooruit- als achteruitgegaan. In Limburg neemt de Kleine Karekiet in de jaren 90 weer toe als gevolg van geschikt beheer in vroeger sterk verruigde moeraszones. In Klein-Brabant is er vooral in de binnendijkse gebieden een afname, terwijl de soort in sommige buitendijkse rietmoerassen toeneemt. Onderzoek toonde aan dat het broedsucces van de Kleine Karekiet in overjarig Riet hoger is dan in jong riet, door een lagere predatiedruk (betere bescherming van het nest) en de mogelijkheid tot vroegere legsels door vroegere nestbouw. Langs de Zeeschelde vertoont de soort iets hogere dichtheden in vrij zuiver (overjarig) Riet in het brakke gedeelte, dan in jonger Riet in het zoete deel. In de IJzervallei broedt de soort in hogere dichtheden in bredere rietkragen met overjarig Riet. In de Meetjeslandse kreken werd geen duidelijk verschil vastgesteld in dichtheden tussen oud en nieuw Riet. In Vlaanderen beschikken we niet over gegevens die de verschillen in broedsucces tussen beide behandelen, maar gezien het in het Nederlandse onderzoek gaat om structurele verschillen, is er weinig reden om te veronderstellen dat dit bij ons anders zou zijn. Weloverwogen rietbeheer in moerasgebieden is noodzakelijk voor het behoud van zowel de Kleine Karekiet als andere typische rietvogelsoorten. Daarbij moet een evenwicht worden gezocht tussen een maaibeheer dat de verlanding van rietmoerassen moet tegengaan en het beschikbaar zijn van voldoende oppervlakte overjarig Riet als optimaal broedbiotoop. Ook het ruimen van sloten, voornamelijk in polder- en valleigebieden, verdient de nodige aandacht. Een cyclisch, meerjarig ruimingspatroon, waarbij jaarlijks voldoende overjarige rietvegetaties gespaard worden, is van groot belang voor de Kleine Karekiet. Langs de Scheldedijken vormen de verruigde rietkragen op het dijktalud en de opstaande kruidachtige vegetaties een belangrijk foerageergebied voor de soort en vroegtijdig en drastisch maaien heeft grote consequenties op het broedvogelbestand. Een alternatief, beperkter en gefaseerd maaibeheer kan mogelijk soelaas bieden.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

76

93

102

122

130

110

100

88

92

96

92

89

94

101

106

105

105

95

Trend in Nederland 1990-2008: stabiel

96

6.3.20 Spotvogel (Hippolais icterina) Algemeen De Spotvogel beperkt zich in Europa tot het continentale, gematigde gedeelte en ontbreekt in het hoge noorden, IJsland, Groot-Brittannië en Zuid-Europa waar hij vervangen wordt door de nauwverwante Orpheusspotvogel. De hoogste dichtheden worden bereikt in Oost-Europa.

Langs de west- en zuidrand van het areaal ging de soort de voorbije decennia in aantal achteruit, terwijl in het noorden toenemende populaties worden gemeld.

De typische broedhabitat omvat zonnige, halfopen biotopen met struiken, boomgroepjes en enkele verspreide hoge bomen. De soort komt van nature voor in rivierbegeleidende bossen, langs bosranden en in struwelen. Spotvogels hebben zich in de loop van vorige eeuw ook aangepast aan het sterk door de mens beïnvloede landschap en broeden evenzeer in jonge populierenaanplantingen of oudere aanplantingen met veel ondergroei, grotere tuinen, parken, spoorwegbermen, kapvlakten met jonge opslag en erfbeplantingen langs boerderijen.

De tijd om de soort te inventariseren is beperkt. Als langeafstandstrekker behoort ze tot de laatst terugkerende vogels in het voorjaar en hun met allerlei imitaties doorspekte zang wordt meestal pas vanaf half mei ten gehore gebracht. Vanaf begin augustus, wanneer de jongen het nest verlaten hebben, vertrekken ze alweer.

Verspreiding en aantallen De Spotvogel is wijdverspreid in Vlaanderen. Het verspreidingsbeeld is nagenoeg ononderbroken met slechts verspreid enkele lacunes zonder in bepaalde regio’s echt opvallend te zijn. Echt grote aaneengesloten gebieden met de hoogste dichtheidswaarden worden nergens aangetroffen. De lage dichtheden langs de as Antwerpen-Mechelen-Brussel zijn opvallend, net als in het West-Vlaamse Heuvelland, delen van Zandig en Zandlemig Vlaanderen en in de bosrijke gebieden op het Kempens Plateau en in de Voerstreek. Hogere dichtheden werden vastgesteld langs de Westkust en lokaal in de IJzervallei, in delen van het Meetjesland, in het noordelijke en centrale deel van de regio Schelde-Leie en in Klein-Brabant. In de Noorderkempen werden veel Spotvogels geteld in de regio Rijkevorsel-Beerse-Malle, terwijl in de Centrale en Zuidelijke Kempen lokale concentraties naar voor komen langs de Kleine en de Grote Nete. Spotvogels dienden niet geteld te worden voor de meest recente broedvogelatlas, maar fragmentarische aantalsopgaven tonen aan dat slechts zelden meer dan 20 paar aanwezig zijn per atlashok. In grote delen van het landschap bleek de soort één van de minst talrijke zangvogels te zijn.

Veranderingen De ruwere schaal in de periode van de vorige broedvogelatlas (1973-1977) t.o.v. de inventarisatie voor de meest recente broedvogelatlas (2000-2003) laat niet toe om een uitspraak te doen over eventuele verschuivingen in het areaal. Nochtans worden zowat overal in Vlaanderen afnemende aantallen gemeld. Langs de Oostkust worden sterk wisselende aantallen gemeld in de loop van de jaren 90, maar van een echte afname leek voorlopig geen sprake. Hiermee vormen de Duinen een uitzondering op de rest van Vlaanderen. Zo nam de Spotvogel in Zuid-West-Vlaanderen af van ongeveer 400 paar in de jaren 70 naar 300 in 19861990. In het begin van de jaren 90 zette de negatieve trend zich nog door. In het zuidwesten van Oost-Vlaanderen was in 1990 nog sprake van een status-quo in vergelijking met de jaren 70 (hoewel de trendbepaling vertroebeld wordt door erg ruime schattingen in het verleden), maar ondertussen blijkt uit fragmentarische schattingen in het kader van het meest recente atlasproject dat de aantallen ook daar gekelderd zijn. In Klein-Brabant wijzen recente, gedetailleerde tellingen op minstens een halvering van het bestand in de periode 1988-2001 (van 175 naar 82 paar). De soort verdween er o.a. volledig uit de Scheldevallei. In Limburg 97

nam het aantal bezette kilometerhokken significant af in de periode 1985-1992 en de daling lijkt zich door te zetten tot in de huidige atlasperiode. Vooral in de Leemstreek en de Voerstreek was dit opvallend, in de Kempen iets minder.

Bespreking De Spotvogel wordt door zijn late aankomstdatum en korte maar felle zangperiode wellicht tijdens inventarisaties hier en daar gemist. Toch lijkt de forse daling die in veel regio’s wordt vastgesteld, een juiste weergave van de realiteit. Die afname strookt met de dalende trend die langs de volledige zuidwestgrens van het areaal wordt gemeld. Het is daarom interessant de evolutie in Wallonië op de voet te volgen. Uit recente gegevens blijkt dat de soort er nog steeds in noordelijke richting opschuift en de afname van de aantallen zich er onverminderd doorzet. Momenteel wordt de populatie er ruw geschat op 500-2.000 paar. Door de afname ten zuiden van ons komt Vlaanderen stilaan op de grens van het areaal te liggen, waardoor de Vlaamse populatie nog gevoeliger en meer onderhevig aan schommelingen wordt. Of de vastgestelde afname verband zou houden met de toename van de Orpheusspotvogel vanuit het zuiden staat nog ter discussie. In Vlaanderen kan van competitie tussen beide soorten in elk geval (nog) geen sprake zijn aangezien de Orpheusspotvogel hier voorlopig niet lijkt door te breken. In Nederland zou de Spotvogelpopulatie gehalveerd zijn in de loop van de voorbije drie decennia. Enkel in Noord-Europa doet de soort het goed waardoor de indruk ontstaat dat ze, al dan niet onder invloed van een opwarming van ons klimaat of door een duwtje in de rug van de Orpheusspotvogel, haar areaal in noordelijke richting opschuift.

Naast de geschetste factoren moet de afname in Vlaanderen waarschijnlijk vooral worden gezocht in een vermindering van de beschikbare habitat. Door het ineenstorten van de kleinschalige landbouw met veel brede houtkanten, hoogstamboomgaarden en ruige hoekjes verdween veel geschikt broedbiotoop. De toegenomen wegbeplanting en het ouder worden van allerlei tuinaanplantingen en gemeentelijke plantsoenen bieden blijkbaar geen voldoende alternatief. Het ouder worden van de bosgebieden en het steeds lagere aandeel nieuwe aanplantingen doen de soort geen goed. In Nederland wordt dit vermoeden bevestigd door de sterke afname in de bosgebieden. In de toekomst kan de Spotvogel wellicht tijdelijk profiteren van aanplant van stadsbossen en van bosomvorming naar inheemse soorten in het kader van meer natuurgericht bosbeheer. Het is echter twijfelachtig of die maatregelen de afname een halt zullen toeroepen.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

90

89

74

64

62

61

55

48

55

49

47

47

54

57

56

58

51

51

Trend in Nederland 1990-2008: matige afname 6.3.21 Grasmus (Sylvia communis) Algemeen Het Europese verspreidingsgebied van de Grasmus strekt zich uit van de poolcirkel in Noorwegen tot aan de Middellandse Zee en van Ierland tot Oekraïne en Rusland. Hoewel de soort nog steeds (erg) algemeen is in Europa, is de populatie ongeveer 40 jaar geleden flink afgenomen. Ze kende een spectaculaire crash als gevolg van extreem slechte omstandigheden in het doortrek- en overwinteringsgebied in de Sahel. In Groot-Brittannië bedroeg de afname in één jaar meer dan 60%, maar ook in andere West- en Centraal Europese landen werd een gevoelige daling geconstateerd. Sinds het begin van de jaren 70 is de populatie weer licht toegenomen. In het grootste deel van Europa is de Grasmus de algemeenste zanger in biotopen

98

waar open struikgewas, liefst met doornige struiken en dichte kruiden voor de nestbouw aanwezig zijn, ook in het landbouwgebied.

Verspreiding en aantallen De Grasmus is een algemene soort die in alle ecoregio’s wordt aangetroffen. Ze is duidelijk weinig verspreid en weinig talrijk in delen van de Kustpolders en in grote delen van de Zandlemige regio, in de wijde omgeving van Ieper en Poperinge en in het zuidelijke Waasland. Ook in gebieden met uitgestrekte bossen komt de soort beduidend minder voor.

Hoge aantallen werden vooral genoteerd in verschillende riviervalleien. In de Duinen bereikt de Grasmus mogelijk de hoogste dichtheden. De concrete data die in het kader van het atlasonderzoek werden verkregen, zijn te fragmentarisch om een uitspraak te doen over de populatiegrootte in Vlaanderen.

Veranderingen In vergelijking met de vorige atlasperiode 1973-1977 komen er nauwelijks duidelijk verschillen naar voor. Ook het bepalen van trends tussen beide perioden is niet mogelijk aangezien Vlaanderen vooralsnog niet beschikt over een langlopend monitoringsproject.

Wellicht bevond de populatie zich tijdens de vorige atlasperiode nog op een dieptepunt na de zware verliezen aan het eind van de jaren 60. Waarschijnlijk zijn de aantallen in Vlaanderen, net als in vele Europese landen, sindsdien fluctuerend toegenomen. Deze hypothese wordt ook in Vlaanderen bevestigd door regionale gegevens die over het algemeen een lichte tot matige toename tonen. Zo telde men in Klein-Brabant in 1988 ongeveer 400 broedparen t.o.v. 575 in 2001, wat ondanks het verschil in inspanning toch als een reële toename werd beschouwd. In Zuid-West Vlaanderen begon het herstel na 1975, na een populatiecrash tussen 1968 en 1974.

In de Duinen tonen gegevens uit de Oostkust aan dat de soort in de jaren 80 beduidend is toegenomen. Ook in de jaren 90 heeft de Grasmus er zich verder uitgebreid.

Bespreking De regionaal gemelde toenames in Vlaanderen lopen parallel aan trends in enkele andere landen. In Groot-Brittannië neemt de populatie al decennia lang licht toe, maar is ze nog ver verwijderd van het niveau van de jaren ’60. Vooral in de landbouwgebieden wordt een zeker herstel waargenomen. Dat de aantallen zich in Vlaanderen herstellen, lijkt wel duidelijk. Door het ontbreken van een monitoringprogramma is het evenwel minder duidelijk of de soort terug de aantallen van 40 jaar geleden heeft bereikt. Gestuurd door verbeterde omstandigheden in de overwinteringsgebieden kon de populatie zich opnieuw uitbreiden maar gegevens uit Nederland tonen aan dat de herkolonisatie van het landbouwgebied veel moeizamer verloopt dan in de Duinen. Mogelijk is dat ook in Vlaanderen het geval. De voorbije 40 jaar is het landbouwgebied immers aan grote veranderingen onderhevig geweest. De intensivering en schaalvergroting hebben het kleinschalige karakter met tal van heggen en houtkanten, geschikt voor Grasmussen, grotendeels doen verdwijnen. Hoewel de soort vaak met erg beperkte, wat ruigere hoekjes, tevreden is, lijkt het toch aannemelijk dat de draagkracht van het landbouwgebied in Vlaanderen fel verminderd is. Naast veranderingen in de habitat in Vlaanderen, zijn er nog een aantal wisselende factoren tijdens de trek of in het overwinteringsgebied die een invloed kunnen hebben. Zo nam de broedvogelindex in Nederland in 1991 af met 15% na het droogste winterseizoen in de Sahel sinds het eind van de jaren 60. Zeker voor een soort als de Grasmus, die als langeafstandstrekker mogelijk onderhevig is aan grote populatieschommelingen, zou een toekomstig monitoringsproject heel wat kunnen bijbrengen over de evolutie van de soort in Vlaanderen.

99

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

90

96

95

90

90

106

113

124

128

135

123

113

108

131

127

130

135

133

Trend in Nederland 1990-2008: matige toename 6.3.22 Rietgors (Emberiza schoeniclus) Algemeen De Rietgors is één van de meest wijd verspreide gorzensoorten in Europa. De hoogste dichtheden komen voor in Noordwest- en Midden-Europa. Meer naar het zuiden toe wordt de verspreiding steeds ijler. In het grootste deel van het Middellandse Zeegebied ontbreekt de soort zelfs als broedvogel. De totale Europese broedpopulatie wordt geschat op 3.600.000 paar. Vooral in de jaren 70 deed zich in grote delen van het verspreidingsareaal een algemene afname voor. Sindsdien varieert de trend van land tot land. In 15 landen komen relatief stabiele populaties voor, in acht nemen de aantallen verder af en in slechts vier landen is er sprake van een toename.

De soort broedt vooral in moerasgebieden met overjarig riet of andere opgaande oevervegetaties, vaak ook met opslag van struiken. Ook in landbouwgebied dat doorsneden wordt door sloten kan de soort algemeen voorkomen. De laatste decennia heeft de soort zich gedeeltelijk aangepast aan drogere biotopen zoals jonge, open bossen en bepaalde akkergewassen. Het voedsel bestaat in de winter vooral uit kleine gras- en onkruidzaden terwijl in de zomer ook ongewervelden een belangrijk deel van het dieet uitmaken. In de winter trekken de noordelijke populaties in Scandinavië en Finland naar het zuiden (vooral Frankrijk en Italië) terwijl meer zuidelijke populaties - waaronder de Belgische - minstens gedeeltelijk sedentair zijn. De broedterritoria worden meestal in de loop van maart en april bezet.

Verspreiding en aantallen Vooral in de polderregio’s is de verspreiding nog goed. In de rest van Vlaanderen is het broedareaal meer versnipperd, met uitzondering van enkele riviervalleien en Midden-Limburg.

De Vlaamse Kustpolders vormen het belangrijkste broedgebied met een populatie die geschat kan worden op 750-1.000 paar. Plaatselijk komen hier nog vrij hoge dichtheden voor, vooral in de IJzervallei. Ook de Scheldepolders ten noorden van Antwerpen nemen binnen Vlaanderen een belangrijke plaats in met zo’n 250-300 paar.

In veel regio’s blijft de verspreiding van de soort beperkt tot nattere biotopen in rivier- en beekvalleien of vochtige heidegebieden. Vooral in de vallei van de Boven-Schelde (80-120 paar) en de Maasvallei (ca. 100 paar) doet de soort het plaatselijk behoorlijk goed. De volledige Kempische populatie wordt geschat op 500-700 paar. De totale Vlaamse broedpopulatie wordt geraamd op 2.100-3.000 paar.

Veranderingen Over de omvang van de Vlaamse broedpopulatie in het verleden is niet zo veel geweten. In 1972 werd een raming naar voor geschoven van 4.000 paar voor België waarvan bijna 3.500 in Vlaanderen. De resultaten van de Belgische broedvogelatlas in 1973-1977 doen echter vermoeden dat het hier om een aanzienlijke onderschatting gaat. Midden de jaren 70 wordt het Belgische broedbestand immers op 8.000 à 11.000 paar geraamd, een toename die als weinig reëel werd beschouwd. Wat wel vast staat is dat de verspreiding tijdens de laatste decennia

100

duidelijk is veranderd. Daar waar nu de polders het belangrijkste broedgebied vormen, lag in de jaren 60 en 70 het zwaartepunt duidelijk in de provincies Antwerpen en Limburg. Ten tijde van de Belgische broedvogelatlas totaliseerden beide provincies bijna 4.000 paar. Momenteel lijkt de kaap van 1.000 paar hier niet meer te worden gehaald, wat neerkomt op een afname van minstens 75%. Dit wordt bevestigd door een aantal regionale inventarisatieprojecten.

Begin jaren 80 bedroeg de populatie in Klein-Brabant minstens 150-200 paar. In 1988 was dit aantal al gezakt tot 50-80 en in 2001 kwam men aan niet meer dan 22-24 paar. Ook het broedareaal is hier met 2/3 gekrompen. De volledige Limburgse populatie werd begin jaren 90 nog op ongeveer 700 paar geschat, toen al een vermindering met 50% in 20 jaar tijd. Het is twijfelachtig of momenteel nog 500 paar in deze provincie voorkomen.

Ook in het westen van Vlaanderen worden behoorlijke afnames gemeld. Van de 400 à 600 paar in regio Schelde-Leie tijdens de jaren 60 en 70 (misschien wel wat overschat) bleven omstreeks 1990 slechts 150 paar over. De gegevens van deze atlas lijken er op te wijzen dat de broedpopulaties van de West- en Oost-Vlaamse poldergebieden (veel) beter hebben standgehouden, maar betrouwbare monitoringsgegevens om dit te onderbouwen, ontbreken helaas. Vast staat wel dat de polders momenteel ongeveer de helft van de Vlaamse broedpopulatie herbergen tegenover hooguit 10 tot 20% in de jaren 70. Globaal gezien kunnen we stellen dat het Vlaamse broedareaal de laatste 30 jaar aanzienlijk is gekrompen en dat de volledige populatie met meer dan de helft is afgenomen.

Bespreking De achteruitgang van het Rietgorzenbestand in Vlaanderen past in een algemene WestEuropese trend die zich decennia geleden heeft ingezet. Opmerkelijk is echter dat de soort het in Nederland helemaal niet zo slecht blijkt te doen. Er deed zich daar wel een belangrijke verschuiving voor van de hogere gronden (afname) naar de laaggelegen agrarische gebieden in de polders (toename). De vaststellingen in Vlaanderen sluiten hier grotendeels op aan. Alleen is ons polderareaal te klein om de afname in de andere regio’s te compenseren.

Verlies aan broedhabitat, vooral door drooglegging van moerasgebieden en beekvalleien, heeft ongetwijfeld een belangrijke impact gehad op de evolutie van de Vlaamse broedvogelaantallen. Hoewel de soort zich plaatselijk ging aanpassen aan drogere biotopen, bleek dit ruim onvoldoende om de verliezen in traditionele biotopen goed te maken. Het feit dat de Rietgors veel beter wist stand te houden in poldergebieden dan in de hoger gelegen regio’s zoals de Kempen, doet denken aan een vergelijkbare tweedeling bij de Rietzanger. Een mogelijke verklaring hiervoor - vooral gebaseerd op Nederlands onderzoek - is dat de negatieve invloed van versnippering van moerasbiotopen minder uitgesproken is in onze poldergebieden door de aanwezigheid van een uitgebreid netwerk van sloten en rietkragen.

Ook factoren buiten het broedseizoen kunnen meegespeeld hebben in de neerwaartse populatietrend. Zo blijken strenge winters vaak een negatieve invloed te hebben op het aantal Rietgorzen. Vooral sneeuwbedekking kan voor de soort - die hoofdzakelijk zijn voedsel op de grond zoekt - een probleem vormen. Het is bijgevolg best mogelijk dat een verhoogde wintersterfte - ondermeer tijdens de opeenvolgende strenge winters midden de jaren 80 - heeft bijgedragen tot de afname van het Vlaamse broedbestand. In de winterperiode is daarnaast ook een voldoende groot voedselaanbod van cruciaal belang, iets waar tal van zaadetende vogelsoorten steeds meer problemen bij ondervinden. Zo wordt de halvering van de Britse broedpopulatie in landbouwgebieden gerelateerd aan een verminderde voedselbeschikbaarheid in de winter als gevolg van o.a. een toename van grootschalige monoculturen, het verdwijnen van stoppelvelden en het gebruik van herbiciden tegen onkruiden. Ringonderzoek heeft aangetoond dat de overgrote meerderheid van de Vlaamse broedvogels zuidelijker overwintert, voornamelijk in Zuidwest-Frankrijk. Of de vogels daarmee in het voordeel zijn tegenover bijvoorbeeld de Britse overwinteraars of het deel van de Vlaamse broedvogels dat niet

101

wegtrekt, is vooralsnog onduidelijk en hangt ondermeer af van de landbouwpraktijken in die zuidelijke regio’s.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

93

108

115

124

111

119

121

119

125

122

126

130

149

158

173

171

173

155

Trend in Nederland 1990-2008: matige toename 6.3.23 Grauwe Gors (Miliaria calandra) Algemeen De Grauwe Gors komt in geheel Europa voor met uitzondering van het uiterste noorden. In Ierland, Noorwegen, Zweden, Letland en Estland treffen we alleen bijzonder kleine populaties aan en in Finland ontbreekt de soort volledig. Ook in Oostenrijk, Zwitserland en Nederland is de verspreiding zeer beperkt. Het zwaartepunt van de verspreiding ligt in Zuid-Europa. Sinds de jaren 50 is de soort in een groot deel van het verspreidingsgebied onrustbarend achteruitgegaan. In slechts weinig landen is er sprake of melding van stabiele populaties. De achteruitgang is het meest opvallend in Duitsland, Denemarken, Zwitserland en bereikt extremen in Zweden, Groot-Brittannië (ruim 80% in de periode 1968-1999) en Nederland (minstens 90% in de periode 1973-2000).

In het noordelijke deel van zijn verspreidingsgebied is de soort hoofdzakelijk gebonden aan agrarisch landschap met een voorkeur voor extensieve hooi- en/of graasweiden, of akkergebieden met veel granen (o.a. tarwe en gerst) en in mindere mate hakvruchten (o.a. bieten en aardappelen), liefst in combinatie met (on)kruidenrijke, niet-opgaande, kleine landschapselementen (bermen, dijken, perceelsrandbegroeiingen, sloten, poelen). In het zuiden van Europa komt de soort in de meeste types van landschap voor, met inbegrip van droog grasland en diverse vormen van steppe. Belangrijk is dat, hoewel de Grauwe Gors een echte zaadeter is, de jongen grotendeels worden grootgebracht met insecten, vooral rupsen (van nacht- en dagvlinders, blad-, hout- en halmwespen).

Verspreiding en aantallen De Grauwe Gors is een vrij talrijke broedvogel in Vlaanderen. Het verspreidingsgebied is duidelijk meer in het zuiden gesitueerd. Het grootste aaneengesloten areaal bevindt zich in de Krijt-Leemregio en aangrenzende delen van Hageland-Haspengouw, met uitlopers tot in de Maas- en Demervallei. In de Voerstreek ontbreekt de soort. Ten westen van de Dijle is de verspreiding veel meer verbrokkeld met kleine kernen in de ruime omgeving van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, het Schelde-Leiegebied in het zuiden van Oost- en West-Vlaanderen, in de Westhoek en het centrale deel van West-Vlaanderen. In Zandig Vlaanderen en de Kempen komen vrijwel geen Grauwe Gorzen voor. Het grote overwicht van de populatie is gesitueerd in de uitgestrekte akkergebieden in de Krijt-Leemregio en Hageland-Haspengouw waar de populatie kan worden geschat op 640-800 paar, goed voor 70% tot 75% van het Vlaamse broedbestand. Rond Brussel broeden in het gebied omsloten door de Dender- en Dijlevallei 35-50 paar. Het aantal Grauwe Gorzen in de regio Schelde-Leie (inclusief een klein stukje van Zuid-West Vlaanderen) bedraagt niet meer dan 30-40 paar. Er is een vrij goede bezetting in de Westhoek, waar zowel de akkergebieden op het Plateau van Izenberge en in de Moeren (30-50 paar) als de vochtige hooilanden in de IJzerbroeken (80-100 paar in 2000, maar afname tot amper een tiental in 2001 en 2002) benut worden. Ten oosten van de IJzer in de Kustpolders komen nog nauwelijks Grauwe Gorzen voor. Ondanks de aanwezigheid van

102

intensieve landbouw werden in de Zandlemige regio van West-Vlaanderen nog ongeveer 20 tot 40 paar geteld.

De huidige populatie in Vlaanderen schommelt tussen 850 en 1.100 paar. Op het eind van 2002 zal het aantal dichter bij het minimum dan bij het maximum gelegen hebben. Er zijn sterke aanwijzingen van een globale afname in 2002 die zich in 2003 verder gezet heeft.

Veranderingen Een vergelijking tussen de periode 2000-2002 en 1973-1977 toont aan dat het verspreidingsgebied aanzienlijk is ingekrompen. In de jaren 70 ontbrak de soort enkel in delen van de zandige regio’s (Zandig Vlaanderen en de Kempen) en kwam quasi verspreid over gans Vlaanderen voor. De Vlaamse populatie is de laatste 30 jaar met minstens 65% en gemiddeld ca. 75% achteruitgegaan. Een raming voor de periode 1973-1977 op basis van de Belgische atlasgegevens leverde 3.000 tot 4.900 paar op. Globale populatieschattingen leverden voor 1985-1988 1.000 tot 2.500 paar en voor de periode 1989-1991 1.170 tot 1.500 paar op. Het huidige broedbestand bedraagt naar schatting 850-1.100 paar. De grootte van de afname varieert van regio tot regio. De interpretatie van trends over een langere termijn wordt soms bemoeilijkt door kortetermijnfluctuaties, vooral in dynamische milieus. Daar kan de verschuiving, zelfs bij goede populaties, van jaar tot jaar bijna 100% bedragen. Dit wordt bevestigd door recente vaststellingen en waarnemingen tijdens 2000-2002 in de IJzervallei. In beide gevallen zijn wellicht overstromingen en/of weeromstandigheden met veel neerslag en koude schuldig aan een dramatische crash.

Bespreking In heel wat Europese landen baart de sterke afname van de Grauwe Gors zorgen. Uit onderzoek in het buitenland is gebleken dat de winteromstandigheden voor de soort van doorslaggevend belang zijn, meer nog dan de kwaliteit van de broedhabitat. Dit geldt wellicht ook voor Vlaanderen. De soort is immers een opportunistische maar veeleisende cultuurvolger. Graanzaden en in mindere mate zaden van duizendknopen en grassen vormen de hoofdmoot van het wintermenu. Onkruidrijke stoppelvelden met niet geoogste graankorrels komen door de overschakeling van zomergraan naar wintergraan echter nog nauwelijks voor in het huidige agrarische landschap. De vanuit milieuoogpunt gunstige evolutie om in het najaar groenbedekkers in te zaaien tegen stikstofuitspoeling en erosie versterkt het krimpend aanbod aan onkruidzaden voor de overige teelten. Het verlies aan niet-opgaande, lineaire landschapselementen zoals brede bermen, onverharde wegen en allerlei overhoekjes, zorgt ervoor dat er minder voedsel aanwezig is.

Ook in de broedhabitat spelen verschillende negatieve factoren. In diverse streken, o.a. in Nederlands Limburg, blijkt er een negatief verband te zijn tussen het aantal Grauwe Gorzen enerzijds en de opkomst van de maïsteelt en de afname van granen anderzijds. Aanvullend zorgt de vaak hoge mate waarin bestrijdingsmiddelen worden gebruikt ervoor dat het aanbod aan invertebraten als voedsel voor de jongen onvoldoende groot is. Voor de populaties die broeden in vochtige hooilanden en weilanden zijn vooral de vervroeging van de maaidatum (meestal na een waterpeilverlaging en een toegenomen bemesting) en omzetting naar maïspercelen nefast. Algemeen speelt het verdichten van open landschappen door bebossing of aanplanten van o.a. laagstamboomgaarden niet in de kaart van de Grauwe Gors.

Momenteel lijkt de Grauwe Gors zich in Vlaanderen steeds meer terug te trekken in de grensregio’s met Wallonië en Noord-Frankrijk, waar nog belangrijke broedpopulaties aanwezig zijn. De grensstreek met Nederland (vooral het uiterwaardenlandschap langsheen de Maas) is inmiddels zo goed als verlaten. De Nederlandse populatie is teruggevallen van 1.100 tot 1.250 paar omstreeks 1975 tot amper 50-100 paar in 1998-2000. Het behouden en herstellen van gezonde populaties in de Vlaamse akkerbouwgebieden vraagt in de eerste plaats

103

voldoende graanteelten en hakvruchten en een beperkt areaal aan maïs en laagstamboomgaarden. Aanvullende beschermingsmaatregelen kunnen bestaan uit het voorzien van winterse graanstoppels die niet of onvolledig worden geoogst (bv. op overhoekjes) en akkerrandbeheer met meerjarige ruigtes om in te broeden. Het terugdringen van het gebruik van bestrijdingsmiddelen is belangrijk om het voedselaanbod (insecten, onkruidzaden) te verhogen. In hooi- en weilandgebieden moet worden gestreefd naar een extensiever beheer met een late maaidatum.

Nederlandse broedvogelindex 1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

100

71

68

89

88

63

47

77

48

28

33

24

13

18

13

18

5

3

0

Trend in Nederland 1990-2008: sterke afname

Rietgors doet het behoorlijk goed in het projectgebied. Voor soorten als Kleine Karekiet, Rietzanger, Blauwborst en Rietzanger kan het belang van rietsloten langsheen de straten van het projectgebied niet voldoende worden benadrukt. (foto: Glenn Vermeersch)

104

105

6.4 Afbakening van het studiegebied en de verschillende deelgebieden

6.5 Datastructuur digitale bestanden 6.5.1 Rapporten Deze bestanden bevinden zich onder D:\rapporten en bevatten: -

een folder 2001 met een pdf van het eindrapport Fortem. Deelrapport broedvogels’. een folder 2006 met een pdf en de ‘Ruilverkavelingsproject Fortem. Uitvoering broedvogels, jaar +2 (2006)’ een folder 2010 met een pdf en de ‘Ruilverkavelingsproject Fortem. Uitvoering broedvogels, jaar +5 (2010)’

‘Vogelinventarisatie Ruilverkaveling wordversie van het eindrapport monitoringprogramma. Avifauna, wordversie van het eindrapport monitoringprogramma. Avifauna,

6.5.2 Digitale lagen Deze bestanden bevinden zich onder D:\digitale lagen en bevatten: -

een folder 2001 met: o

in de subfolder arcgis:

o

in de subfolder mapinfo:

-

een map geldige waarnemingen met de arcgisbestanden van alle geldige waarnemingen van 2001 voor elk van de weerhouden projectsoorten een map territoria met de arcgisbestanden van alle territoria van 2001 voor elk van de weerhouden projectsoorten

een map geldige waarnemingen met de mapinfobestanden van alle geldige waarnemingen van 2001 voor elk van de weerhouden projectsoorten een map territoria met de mapinfobestanden van alle territoria van 2001 voor elk van de weerhouden projectsoorten

een folder 2006 met: o

in de subfolder arcgis:

o

een map geldige waarnemingen met de arcgisbestanden van alle geldige waarnemingen van 2006 voor elk van de weerhouden projectsoorten een map territoria met de arcgisbestanden van alle territoria van 2006 voor elk van de weerhouden projectsoorten

in de subfolder mapinfo:

een map geldige waarnemingen met de mapinfobestanden van alle geldige waarnemingen van 2006 voor elk van de weerhouden projectsoorten een map territoria met de mapinfobestanden van alle territoria van 2006 voor elk van de weerhouden projectsoorten

106

-

een folder 2010 met: o

in de subfolder arcgis:

o

in de subfolder mapinfo:

-

een map geldige waarnemingen met de arcgisbestanden van alle geldige waarnemingen van 2010 voor elk van de weerhouden projectsoorten een map territoria met de arcgisbestanden van alle territoria van 2010 voor elk van de weerhouden projectsoorten

een map geldige waarnemingen met de mapinfobestanden van alle geldige waarnemingen van 2010 voor elk van de weerhouden projectsoorten een map territoria met de mapinfobestanden van alle territoria van 2010 voor elk van de weerhouden projectsoorten

een folder algemeen met: o

in de subfolder arcgis:

o

een map perimeter met de arcgisbestanden van de perimeter van het projectgebied dat werd weerhouden voor de broedvogelmonitoring van de ruilverkaveling Fortem. Aangezien deze perimeter ongewijzigd bleef in elk van de drie onderzoeksperiodes, worden deze digitale bestanden opgenomen in een algemene folder. een map deelgebieden met de arcgisbestanden van elk van de zes afgebakende deelgebieden binnen de perimeter van het projectgebied dat werd weerhouden voor de broedvogelmonitoring binnen de ruilverkaveling van Fortem. Aangezien de afbakening van elk van de zes deelgebieden ongewijzigd bleef in elk van de drie onderzoeksperiodes, worden deze digitale bestanden opgenomen in een algemene folder. een map percelen met de arcgisbestanden waarbij in de laag percelen zoals aangeleverd door de opdrachthouder aan elk van de percelen een uniek referentienummer werd gegeven.

in de subfolder mapinfo:

een map perimeter met de mapinfobestanden van de perimeter van het projectgebied dat werd weerhouden voor de broedvogelmonitoring van de ruilverkaveling Fortem. Aangezien deze perimeter ongewijzigd bleef in elk van de drie onderzoeksperiodes, worden deze digitale bestanden opgenomen in een algemene folder. een map deelgebieden met de mapinfobestanden van elk van de zes afgebakende deelgebieden binnen de perimeter van het projectgebied dat werd weerhouden voor de broedvogelmonitoring binnen de ruilverkaveling van Fortem. Aangezien de afbakening van elk van de zes deelgebieden ongewijzigd bleef in elk van de drie onderzoeksperiodes, worden deze digitale bestanden opgenomen in een algemene folder. een map percelen met de arcgisbestanden waarbij in de laag percelen zoals aangeleverd door de opdrachthouder aan elk van de percelen een uniek referentienummer werd gegeven.

107

6.5.3 Foto’s Deze bestanden bevinden zich onder D:\Foto’s en bevatten: -

een folder 2010 met foto’s van de ruilverkaveling Fortem (alle foto’s in deze map mogen door de Vlaamse Landmaatschappij gratis worden gebruikt, mits vermelding van de naam van de fotograaf).

Fraaie plaat van een Veldleeuwerik. Een bijzonder woord van dank aan Glenn Vermeersch, Koen Devos, Raymond de Smet, Leo Janssen en Geert Spanoghe voor het ter beschikking stellen van een ganse reeks prachtige vogelfoto’s. Enkel de foto’s van Dominique Verbelen en Gerald Driessens die bij dit rapport op de bijgevoegde cd worden aangeleverd, mogen zonder beperkingen door de opdrachthouder worden gebruikt. Voor het gebruik van alle andere foto’s moet steeds het fiat worden verkregen van de respectieve fotografen. (foto: Glenn Vermeersch)

108

6.6 Soortkaarten Voor elke soort wordt een kaart aangemaakt met alle geldige waarnemingen die tijdens de verschillende telrondes werden gekarteerd. De verschillende telrondes kunnen hierbij duidelijk van elkaar worden onderscheiden doordat aan elk van de telrondes een verschillende kleur wordt toegekend. Door middel van een omlijning wordt aangegeven welke geldige waarnemingen voor elk van de soorten leidt tot een territorium. Elke kaart geeft dus per soort een duidelijk overzicht van alle territoria en de ruimtelijke spreiding ervan.

Er moet worden opgemerkt dat voor enkele soorten het aantal geldige waarnemingen (en bijgevolg ook het aantal territoria) in 2010 hoog ligt. Doordat zowel geldige waarnemingen als territoria plaatselijk hoge dichtheden halen, kunnen dergelijke concentraties niet altijd op een beperkte kaartschaal optimaal worden weergegeven (door de geringe schaal komen stippen van verschillende geldige waarnemingen die in de realiteit heel dicht bij elkaar liggen, op kaart soms over elkaar te liggen). Indien in een aantal gevallen een zo gedetailleerd mogelijk overzicht gewenst zou zijn van de exacte locatie van elk van de geldige waarnemingen, wordt best gewerkt met de op cd bijgevoegde digitale shapefiles.

De soortkaarten worden opgesplitst in twee sets. In een eerste set (6.6.1) worden alle geldige waarnemingen en territoria weergegeven van de soorten die in 3.2 werden besproken. In hoofdzaak gaat het om soorten waarvan mag worden verwacht dat de aantallen positief zouden kunnen worden beïnvloed door de natuurinrichtingswerken die in het projectgebied werden uitgevoerd. In een tweede set (6.6.2) komen alle overige soorten aan bod waarvan in 2010 geldige waarnemingen werden gekarteerd. In deze set gaat het vooral om soorten die niet afhankelijk zijn van vochtige hooilanden, weides, plas-dras situaties of rietkragen. Van deze soorten mag worden verwacht dat de aantalsevolutie eerder los staat van de uitgevoerde natuurinrichtingswerken. Het zijn in hoofdzaak soorten die broeden in de onmiddellijke nabijheid van de schaarse bebouwing in of aan de rand van het projectgebied.

De kolonisatie van binnenlandse graslandgebieden wordt in verband gebracht met een toename van regenwormen en emelten als het gevolg van een stijgend gebruik van meststoffen op graslanden. In het projectgebied steeg het aantal territoria van 0 (2001) naar 6 (2010).

109

110

6.6.1 Soortkaarten van projectsoorten

111

112

6.6.2 Soortkaarten van toegevoegde soorten

113

114

6.6.3 Overzicht van alle territoria van de projectsoorten over de ganse monitoringperiode

115

opterologisch2onderzoek in het natuurinrichtingsproject Paddestoelen Laanvallei • juni zoeken 2002 in Vlaanderen - Een aanmoediging voor beginners