OAOE188-001.pdf

Onderzoeksrapport Onderzoeksbalans archeologie in vlaanderen versie 2, 19/05/2021: mesolithicum

Agentschap Onroerend Erfgoed

COLOFON TITEL Onderzoeksbalans archeologie in vlaanderen, versie 2, 19/05/2021: mesolithicum REEKS Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend Erfgoed nr. 188 AUTEURS Gunther Noens, Ann Van Baelen, Jeroen Verhegge, Joris Sergant, Philippe Crombé, Machteld Bats, Marc De Bie, David De Wilde, Yves Perdaen, Marijn Van Gils, Pierre Vermeersch JAAR VAN UITGAVE 2021 Een uitgave van agentschap Onroerend Erfgoed Wetenschappelijke instelling van de Vlaamse Overheid, Beleidsdomein Omgeving Published by the Flanders Heritage Agency Scientific Institution of the Flemish Government, policy area Environment VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Sonja Vanblaere OMSLAGILLUSTRATIE Reconstructie van een mesolithische kampplaats, naar onderzoek te Bazel Sluis Copyright Onroerend Erfgoed, tekening: Ulco Glimmerveen agentschap Onroerend Erfgoed Havenlaan 88 bus 5 1000 Brussel T +32 2 553 16 50 info@onroerenderfgoed.be www.onroerenderfgoed.be Dit werk is beschikbaar onder de Modellicentie Gratis Hergebruik v1.0.

This work is licensed under the Free Open Data Licence v.1.0.

Dit werk is beschikbaar onder een Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationaal-licentie. Bezoek http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ om een kopie te zien van de licentie.

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License. To view a copy of this license, visit http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/.

ISSN 1371-4678 D/2021/3241/236 ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 2 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

ONDERZOEKSBALANS ARCHEOLOGIE IN VLAANDEREN, VERSIE 2, 19/05/2021: MESOLITHICUM //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

GUNTHER NOENS, ANN VAN BAELEN, JEROEN VERHEGGE, JORIS SERGANT, PHILIPPE CROMBÉ, MACHTELD BATS, MARC DE BIE, DAVID DE WILDE, YVES PERDAEN, MARIJN VAN GILS, PIERRE VERMEERSCH

INHOUD 1

INLEIDING ..................................................................................................................... 7

1.1

ACTUALISERING VAN DE ONDERZOEKSBALANS MESOLITHICUM ............................................ 7

1.2

HET MESOLITHICUM: AFBAKENING IN TIJD EN RUIMTE ........................................................ 11

1.3

HISTORIEK VAN MESOLITHISCH ONDERZOEK IN VLAANDEREN ............................................. 12

1.4

ACTUELE ONDERZOEKERS ....................................................................................................... 20

2

BALANS VAN TERREINWERK ...................................................................................... 23

2.1

METHODIEK ............................................................................................................................ 23

2.2

ENKELE ALGEMENE TRENDS ................................................................................................... 25

2.3

TOEVALLIGE MESOLITHISCHE VONDSTEN .............................................................................. 27

2.4

GERICHTE VELDPROSPECTIES AAN HET ACTUELE LOOPOPPERVLAK ..................................... 28

2.5

GERICHTE (BOOR-)PROSPECTIES VAN AFGEDEKTE CONTEXTEN ............................................ 30

2.6

GERICHTE MESOLITHISCHE OPGRAVINGEN ........................................................................... 34

3

BALANS VAN ONTSLUITING ....................................................................................... 37

3.1

METHODIEK ............................................................................................................................ 37

3.2

AANTAL PUBLICATIES .............................................................................................................. 39

3.3

TYPE VAN PUBLICATIE ............................................................................................................. 41

3.4

TAAL VAN PUBLICATIE ............................................................................................................ 46

3.5

CITATIE-INDEXEN EN INTERNATIONALE IMPACT ................................................................... 50

4

BALANS IN TIJD .......................................................................................................... 59

4.1

METHODIEK ............................................................................................................................ 59

4.2

MESOLITHISCHE DATERINGSPROBLEMATIEKEN .................................................................... 61

4.2.1

MESOLITHISCHE (CAI-)VINDPLAATSEN PER FASE .............................................................................................. 65

4.3

MESOLITHISCH ONDERZOEK EN ONTSLUITING PER FASE ...................................................... 67

5

BALANS IN RUIMTE .................................................................................................... 68

5.1

REGIONALE VARIATIE IN GEKENDE VINDPLAATSEN ............................................................... 69

5.2

REGIONALE VARIATIE IN HET MESOLITHISCH POTENTIEEL .................................................... 73

5.3

REGIONALE VARIATIE IN DE EVOLUTIE VAN TERREINWERK .................................................. 77

6

BALANS VAN BRONNEN ............................................................................................. 82

6.1

MESOLITHISCHE VINDPLAATSEN ............................................................................................ 82

6.2

ARCHEOLOGISCH MATERIAAL OP MESOLITHISCHE VINDPLAATSEN...................................... 87

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 4 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

6.2.1

LITHISCH MATERIAAL....................................................................................................................................87

6.2.2

AARDEWERK ..............................................................................................................................................89

6.2.3

PLANTAARDIGE (VOEDSEL-)RESTEN.................................................................................................................90

6.2.4

DIERLIJK EN MENSELIJK BOT ...........................................................................................................................91

6.2.5

(ARCHEOLOGISCHE EN NATUURLIJKE) BODEMSPOREN ........................................................................................92

7

BALANS VAN ONDERZOEKSVRAGEN EN INTERPRETATIES ......................................... 94

7.1

CULTUURHISTORIE EN (TYPO)CHRONOLOGIE ........................................................................ 95

7.2

LITHISCHE FUNCTIONALITEIT EN TECHNOLOGIE .................................................................... 95

7.3

GRONDSTOFFEN, MOBILITEIT, ETNICITEIT, SOCIALE TERRITORIA ......................................... 97

7.4

VOEDSELVOORZIENING .......................................................................................................... 99

7.5

NEDERZETTINGSDYNAMIEK EN LANDSCHAPSGEBRUIK ......................................................... 99

7.6

INTERNE NEDERZETTINGSORGANISATIE .............................................................................. 100

7.7

POPULATIE, CULTURELE ADAPTATIE EN TRANSITIE ............................................................. 100

7.8

BEGRAFENISRITUELEN .......................................................................................................... 101

8

BALANS VAN METHODIEK ........................................................................................ 102

8.1

METHODIEK VAN TERREINWERK .......................................................................................... 103

8.2

METHODIEK VAN UITWERKING VAN TERREINWERK ........................................................... 107

9

BALANS VAN THEORETISCH WERK ........................................................................... 116

10

EEN LIJST VAN ACTUELE ONDERZOEKSVRAGEN ...................................................... 117

10.1

ONDERZOEKSVRAGEN VERSUS ONDERZOEKSAGENDA ....................................................... 117

10.2

ENKELE CHRONOLOGISCH GERICHTE ONDERZOEKSVRAGEN .............................................. 118

10.2.1

VRAGEN MET BETREKKING TOT DE OVERGANG PALEOLITHICUM-MESOLITHICUM ....................................................118

10.2.2

VRAGEN MET BETREKKING TOT DE OVERGANG MESOLITHICUM-NEOLITHICUM.......................................................118

10.2.3

VRAGEN MET BETREKKING TOT DE INTERNE CHRONOLOGIE VAN HET MESOLITHICUM ..............................................118

10.2.4

VRAGEN MET BETREKKING TOT DE INTERNE CHRONOLOGIE VAN MESOLITHISCHE VINDPLAATSEN ...............................119

10.3

ENKELE GEOGRAFISCH GERICHTE ONDERZOEKSVRAGEN.................................................... 119

10.4

ENKELE THEMATISCH GERICHTE ONDERZOEKSVRAGEN...................................................... 120

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 5 van 165

10.4.1

VRAGEN MET BETREKKING TOT HET NATUURLIJK MILIEU TIJDENS HET VROEGHOLOCEEN ......................................... 120

10.4.2

VRAGEN MET BETREKKING TOT CULTUURHISTORIE EN TYPOCHRONOLOGIE ........................................................... 120

10.4.3

VRAGEN MET BETREKKING TOT NEDERZETTINGSDYNAMIEK EN LANDSCHAPSGEBRUIK ............................................. 120

10.4.4

VRAGEN MET BETREKKING TOT INTERNE NEDERZETTINGSORGANISATIE ................................................................ 120

10.4.5

VRAGEN MET BETREKKING TOT TECHNOLOGIE ................................................................................................ 121

10.4.6

VRAGEN MET BETREKKING TOT VOEDSELVOORZIENING..................................................................................... 121

10.4.7

VRAGEN MET BETREKKING TOT BEGRAFENISRITUELEN ...................................................................................... 122

10.4.8

VRAGEN MET BETREKKING TOT BODEMSPOREN OP MESOLITHISCHE VINDPLAATSEN ............................................... 122

10.4.9

VRAGEN MET BETREKKING TOT AANGEPLOEGDE CONTEXTEN ............................................................................. 122

10.5

ENKELE METHODISCH GERICHTE ONDERZOEKSVRAGEN ..................................................... 122

10.5.1

MET BETREKKING TOT PROSPECTIE EN WAARDERING VAN MESOLITHISCHE RESTEN ................................................ 122

10.5.2

MET BETREKKING TOT HET OPGRAVINGEN VAN MESOLITHISCHE RESTEN .............................................................. 123

10.5.3

MET BETREKKING TOT UITWERKING EN RAPPORTERING .................................................................................... 123

11

BESLUIT .................................................................................................................... 125

12

DANKWOORD........................................................................................................... 129

13

REFERENTIES ............................................................................................................ 130

13.1

WEBSITES .............................................................................................................................. 130

13.2

LITERATUUR .......................................................................................................................... 131

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 6 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

1

INLEIDING

1.1 ACTUALISERING VAN DE ONDERZOEKSBALANS MESOLITHICUM1 Eind 2008 plaatste het toenmalige Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE) van de Vlaamse Overheid een eerste nulversie van de Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed Vlaanderen online ter beschikking2. Dit beleids- en beheersinstrument voor archeologisch, landschappelijk en bouwkundig erfgoed beoogde voor elk van de genoemde domeinen een dynamische evaluatie van de stand van onderzoek naar onroerend erfgoed in Vlaanderen te geven, die steeds verder aangevuld zou worden.

Voor het domein archeologie bleef de actualisering tot dusver uit en is inmiddels een dringende noodzaak geworden. De voorbije 12 jaar, sinds het verschijnen van de initiële versie van de Onderzoeksbalans Archeologie3 wordt immers gekenmerkt door een enorme groei van archeologisch (veld-)onderzoek. Dit nieuwe onderzoek heeft een grote hoeveelheid nieuwe data opgeleverd, waarvan een globaal overzicht momenteel ontbreekt. Daarom is een actuele versie, een zogenaamde Onderzoeksbalans Archeologie 2.0, meer dan welkom vermits deze het bredere kader vormt voor (preventief) archeologisch onderzoek en voor erfgoedbeleid en -beheer in Vlaanderen4. De Onderzoeksbalans streeft er naar om op verschillende niveaus en voor alle betrokken actoren een actueel en objectief kader aan te bieden, zowel met het oog op Vlaamse erfgoedbeleid en -beheer als voor de uitvoering van kwalitatief (preventief) archeologisch (veld-)onderzoek.

Dit objectief overzicht van actuele kennis, kennishiaten, onderzoeksthema’s en -vragen dient als een referentiekader en als een inspiratiebron waartegen het potentieel aan kenniswinst kan worden afgewogen5. Elk preventief archeologisch onderzoek dient volgens de vigerende regelgeving gekaderd te worden in een regionale en chronologische context. Een actuele balans is in deze context een essentieel instrument aangezien het vermijdt dat uitvoerders van preventief (veld-)onderzoek voor elk project zelf een synthese zouden moeten maken op kosten van de bouwheer die het onderzoek financiert. De balans vormt het afwegingskader voor het potentieel aan kenniswinst dat binnen het hedendaagse (preventieve) archeologiegebeuren op Vlaamse bodem als belangrijke factor wordt aanzien bij de evaluatie van zin en noodzaak van archeologisch (veld-)onderzoek. Die afweging wordt voortdurend gemaakt, niet alleen door uitvoerders van archeologisch onderzoek bij individuele projecten (d.w.z. op dossierniveau). Het wordt ook als essentieel beschouwd op beleidsniveau, 1

Voor de naamgeving en schrijfwijze van archeologische periodes, en andere concepten, baseren we ons op de woordenlijst van het agentschap Onroerend Erfgoed, https://thesaurus.onroerenderfgoed.be/.

2 https://onderzoeksbalans.onroerenderfgoed.be/onderzoeksbalans. Iets later gevolgd door een hiermee complementaire Onderzoeksagenda, https://www.onroerenderfgoed.be/onderzoeksagenda.

3 Opgebouwd uit twaalf hoofdstukken: https://onderzoeksbalans.onroerenderfgoed.be/onderzoeksbalans/archeologie.

4 De projectsubsidies syntheseonderzoek maken het sinds enkele jaren mogelijk om het potentieel van dit preventief onderzoek verder te verzilveren door specifieke vragen en thema’s verder uit te werken tot echte nieuwe kennis over het verleden. Ze focussen op specifieke vraagstellingen en resulteren bijgevolg niet in een globale stand van zaken van het archeologisch onderzoek in Vlaanderen. Mesolithische kennis wordt daarnaast (en zelfs in belangrijke mate) in Vlaanderen ook verworven in academische kringen; omwille van het concept van de ‘academische vrijheid’ zijn deze academische onderzoeksinstellingen (voornamelijk universiteiten) minder en anders gebonden aan de vigerende regelgeving die door de Vlaamse Overheid werd uitgewerkt.

5 Kenniswinst wordt in het hedendaags Vlaamse archeologiegebeuren als streefdoel en centrale spil van onderzoek en erfgoedbeheer en -beleid beschouwd. Wanneer of door wie dit concept werd geïntroduceerd is niet eenduidig te achterhalen, maar het zou wel reeds onderdeel geweest zijn van de vorige regelgeving (Ervynck et al. 2015: 5). De term komt niet alleen veelvuldig voor in officiële documenten van de Vlaamse Overheid maar wordt in nagenoeg elke (archeologie-)nota als argument gebruikt om het archeologisch traject van (voor-)onderzoek in een specifiek projectgebied al dan niet verder te zetten. De term wordt in de regel in één adem genoemd met adjectieven als ‘nuttige –‘, ‘beperkte –‘, ‘betekenisvolle –‘, reële –‘ of ‘wetenschappelijke –‘, of met zinsnedes als het ‘meten van –‘ of ‘(voldoende of onvoldoende) potentieel op –‘. De directe associatie van het economisch geïnspireerde woord ‘winst’ (m.a.w. het verschil tussen opbrengst en kosten) met de term ‘kennis’ in plaats van het gebruik van meer neutrale termen zoals het ‘vergaren’ of ‘verwerven’ van kennis (zoals met wetenschappelijke kennis gebeurt) vindt zijn weerspiegeling in de frequente koppeling van het concept met de term ‘kostenbatenanalyse’. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 7 van 165

bijvoorbeeld voor evaluatie en bijsturen van de regelgeving, en voor selectie van archeologische zones en beschermingswaardige sites.

Aangezien het agentschap OE momenteel zelf niet beschikt over voldoende personeelscapaciteit om de actualisering van de Onderzoeksbalans Archeologie op korte termijn zelf te verwezenlijken, werd ervoor gekozen om dit voor de eerste drie hoofdstukken (d.w.z. paleo-, meso- en neolithicum) elk afzonderlijk uit te besteden. De opdracht voor de Onderzoeksbalans mesolithicum werd toevertrouwd aan Ghent Archaeological Team bvba (GATE, met name Gunther Noens, Ann Van Baelen, Jeroen Verhegge en Joris Sergant) in samenwerking met de Vakgroep Archeologie van de Universiteit Gent (met name Philippe Crombé), twee ervaren spelers die de voorbije decennia een ruime expertise opbouwden op het vlak van mesolithisch onderzoek in Vlaanderen. Een stuurgroep van het agentschap OE (met name Marijn Van Gils, Erwin Meylemans en Marleen Martens) zorgde voor ondersteuning en begeleiding.

De actualisering van het hoofdstuk mesolithicum van de Onderzoeksbalans Archeologie richt zich per definitie op de actuele stand van zaken omtrent het gekende mesolithisch archeologisch bestand in Vlaanderen en het mesolithisch onderzoek in deze regio, waarvan de vroegste wortels reeds teruggaan tot op het einde van de 19de eeuw. Het omvat een overzicht van de tot dusver ingezamelde datasets, gehanteerde methodieken, behandelde onderzoeksthema’s en -vragen en daaruit voortvloeiende kennis en kennislacunes over het mesolithicum in Vlaanderen. De nadruk ligt vooral op het uitgevoerde onderzoek en de verworven data en kennis van de voorbije 50 jaar. Het valt samen met het moment, vanaf het begin van de jaren 1970, dat Vlaamse universiteiten zich als professionele academische spelers meer en meer gingen bezighouden met mesolithisch onderzoek en dit onderzoek dus een meer professionele richting insloeg daar waar het voorheen vooral door vrijetijdsarcheologen en sporadisch door enkele andere professionele instellingen werd beoefend.

Een vorige versie van het hoofdstuk mesolithicum werd eind oktober 2010 online beschikbaar gesteld 6, twee jaar na het verschijnen van een initiële, deels onafgewerkte versie7. Hoewel in eerstgenoemde versie uit 2010 de ‘balans van onderzoeksvragen en interpretaties’ en ‘balans van methodologisch en theoretisch werk’ verder werden uitgewerkt, beperkte die versie zich nog steeds tot onderzoek dat tot 2007-2008 werd uitgevoerd. Vanuit die optiek richt de actualisering zich specifiek op de periode tussen 2008 en eind 2019. Aangezien deze actualiseringsopdracht in de loop van 2020 werd aangevat, en in het voorjaar van 2021 opgeleverd, werd het uitgevoerde onderzoek en de ingezamelde data uit 2020 en 2021 nog niet systematisch meegenomen in deze balans, hoewel er geregeld wel naar verwezen zal worden.

Aangezien internettechnologie het voorbije decennium sterk evolueerde en de software waarvan de Onderzoeksbalans Archeologie gebruik maakte niet meer ondersteund wordt, zag het agentschap OE zich onlangs genoodzaakt om de website Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed (1.0) van het internet te halen. Om de stand van zaken tot het jaar 2008 in afwachting van de actualisering toch te behouden, werden de oorspronkelijke versies van alle afzonderlijke hoofdstukken opgenomen in de digitale reeks Onderzoeksrapporten Agentschap Onroerend Erfgoed, die via het open archief van publicaties (OAR) toegankelijk is8. Voor het hoofdstuk mesolithicum gaat het om het rapport nr. 1299, dat een inhoudelijk identieke versie betreft als de balans uit 2010.

De actualiseringsopdracht is een door OE welomschreven en vastomlijnde opdracht10 die dient te leiden tot een volwaardige update van het hoofdstuk mesolithicum in de Onderzoeksbalans 2.0. Dit betekent dat zowel inhoud als vorm (d.w.z. de rapportstructuur) in de eerste plaats bepaald worden door vorm en inhoud uit de initiële versie, en dus ook in de eerste plaats focust op de onderwerpen 6

Van Gils et al. 2010.

Van Gils et al. 2008.

8 https://oar.onroerenderfgoed.be/.

9 Van Gils et al. 2019, https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/OAOE/129/OAOE129-001.pdf.

10 De inhoud van de opdracht werd beschreven in bestekvorm (2020-OVO-06 ‘Aanvulling Onderzoeksbalans archeologie, hoofdstuk mesolithicum’).

7

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 8 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

die in de eerdere versie werden aangesneden, en wel grotendeels op de manier waarop ze ook daar werden behandeld. Dit neemt niet weg dat hier en daar zowel structuur als onderwerpen enigszins werden herschikt of aangevuld. Concreet omvatte de actualiseringsopdracht volgende bepalingen: -

Het raadplegen van minstens volgende bronnen: o

alle relevante literatuurbronnen sinds 2007, met inbegrip van de rapportering uit de Vlaamse preventieve archeologie;

o

een consultatie van de auteurs van de initiële versie van het hoofdstuk mesolithicum.

Naast auteurs die de huidige opdracht uitvoeren (Noens, Sergant, Crombé) of vanuit OE begeleiden (Van Gils) gaat het om De Bie, Perdaen, De Wilde, Vermeersch en Bats.

o

de resultaten van de screening van de gekende archeologie in Vlaanderen in functie van de inventaris van archeologische zones11;

-

Het integreren van de nieuwe informatie en teksten volgens de bestaande documentstructuur.

-

Het verwerken van voor het mesolithicum relevante onderzoeksthema’s uit de hoofdstukken Natuurwetenschappen en Dateringen van de initiële Onderzoeksbalans Archeologie.

-

Een zo exhaustief mogelijke aanvulling van de bibliografie met relevante referenties12.

-

Een opsomming van geografische, chronologische en thematische hiaten in de kennis over het mesolithicum.

-

De opmaak van een exhaustieve lijst van actuele onderzoeksvragen die direct bruikbaar zijn voor verder (vooral preventief) onderzoek. Tenzij niet relevant wordt de vragenlijst opgesplitst per subperiode en regio. Deze lijst moet uitvoerders van preventief archeologisch onderzoek helpen bij het opstellen van de te nemen verdere maatregelen bijvoorbeeld na vooronderzoek met ingreep in de bodem.

-

De opmaak van lijsten van vindplaatsen die op inhoudelijke gronden in aanmerking komen voor vaststelling als archeologische zone (AZ) of bescherming als archeologische site (BAS). De eerstgenoemde lijst omvat een evaluatie en aanvulling van de screening naar potentiële archeologische zones die door het agentschap OE in 2013 werd uitgevoerd 13. Elk item op beide lijsten wordt kort gemotiveerd en zo goed mogelijk op kaart afgebakend. De lijsten wordt gedistilleerd uit alle gekende mesolithische vindplaatsen, niet enkel degene waar na 2007 onderzoek gebeurde.

Sinds de opmaak en publicatie van de eerdere versie van het hoofdstuk mesolithicum in 2010 heeft mesolithisch onderzoek op Vlaams grondgebied allerminst stilgestaan. Een snelle blik op de literatuur leert ons dat meer dan een vijfde van de ca. 2.000 geschreven bronnen die sinds het laatste kwart van de 19de eeuw over het mesolithicum in Vlaanderen zijn verschenen, pas dateert van na 2007. Deze literatuur, die een belangrijke basis vormt voor een kritische evaluatie van de actuele kennis in het kader van de opmaak van een onderzoeksbalans, suggereert dat mesolithisch onderzoek in Vlaanderen na afronding van de eerste versie sterk is toegenomen, of tenminste vaker wordt gepresenteerd. Het gaat echter niet alleen om een toename van bronnen, data, onderzoek en kennis, maar ook om een diversificatie ervan. Dit laatste aspect heeft in de eerste plaats betrekking op de verkenning en integratie van nieuwe, alsook de verdere uitbouw van meer traditionele thema’s en vragen, waarin bijvoorbeeld gerichte prospecties van afgedekte contexten en landschapsgerichte studies door middel van interdisciplinair natuurwetenschappelijk onderzoek -twee thema’s die zich evenwel niet beperken tot het mesolithicum- de voorbije jaren duidelijk een meer prominente plaats hebben verworven, zoals 11

Van Gils et al. 2016; https://oar.onroerenderfgoed.be/item/354.

Parallel met de Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed ontwikkelde het toenmalige VIOE een online zoekmachine met bibliografische referenties over onroerend erfgoed in Vlaanderen (de zogenaamde Bibliografie Onroerend Erfgoed).

13 Van Gils et al. 2016; https://oar.onroerenderfgoed.be/item/354.

12

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 9 van 165

verderop zal blijken. Daarnaast zijn ook tal van nieuwe actoren tot het mesolithisch onderzoeksveld toegetreden, hoewel de ontwikkeling van nieuwe kennis -en de richting waarin deze kennisverwerving evolueert- nog steeds voornamelijk bepaald wordt door een schare van onderzoekers uit academische instellingen. Door deze nieuwe ontwikkelingen zijn enkele belangrijke verschuivingen opgetreden, voornamelijk op het vlak van veldwerk, waarbij een toegenomen privatisering en commercialisering van het archeologisch bedrijf en de vernieuwde regelgeving tijdens het voorbije decennium een niet te onderschatten invloed hebben gehad.

De gestage toename van meer geschikte, kosten-efficiëntere en meerfasige prospectiebenaderingen, waarin boringen een belangrijke plaats vertegenwoordigen, heeft ons beeld over de aard en omvang van het mesolithisch bestand in Vlaanderen de voorbije jaren grondig bijgesteld. Het leidde niet alleen tot een meer genuanceerd beeld over de complexiteit en variatie van dit deel van het archeologisch bestand in Vlaamse bodem, met daaraan gekoppeld een wijdverbreid gebruik van nieuwe of voorheen nauwelijks gehanteerde concepten (zoals bijvoorbeeld cumulatieve palimpsesten, complexe sitecomplexen, fantoomstratigrafieën of multi-proxy analyses), maar het resulteerde tegelijkertijd ook in de ontdekking van tal van nieuwe vindplaatsen, in diverse landschappelijke contexten waaronder enkele die gunstig zijn gebleken voor de bewaring van organische resten (uit voornamelijk recentere mesolithische fases). Enkele van deze nieuwe vindplaatsen werden vervolgens (deels) opgegraven, vaak met behulp van nauwkeurige registratie- en inzamelstrategieën. Daaronder bevinden zich ook een aantal grootschalige interdisciplinaire projecten (zoals te Bazel, Kerkhove en Verrebroek) die ons een diversiteit aan nieuwe informatie over de mesolithische mens en zijn natuurlijke omgeving hebben opgeleverd, en dit voor verschillende fasen binnen het mesolithicum.

Naast talrijke prospecties, opgravingen en paleolandschappelijke studies die het voorbije decennium werden gerealiseerd, zijn ook de ingezamelde materiële culturele resten van de mesolithische mens uitvoerig onderwerp geweest van gedetailleerde studies vanuit intra- en intersite perspectief. Het gaat vooral om lithische resten die aan een uitgebreid gamma van typologische, technologische, functionele en ruimtelijke studies (inclusief attributenanalyse, refitting en/of microwear) werden onderworpen, en dit vooral in het kader van academische (licentiaat-, master- en doctoraats-)verhandelingen maar ook als onderdeel van opgravingsprojecten of via projectsubsidies voor syntheseonderzoek. Deze studies vanuit diverse invalshoeken hebben niet alleen antwoorden geboden op eerder geformuleerde onderzoeksvragen, maar hebben tegelijkertijd ook nieuwe vragen en discussiepunten opgeworpen, of bestaande vragen vanuit nieuwe perspectieven opnieuw onder de aandacht gebracht, die verderop in deze balans ook aan bod zullen komen.

De toename en diversificatie van actoren, data en onderzoek sinds het verschijnen van de eerste versie bracht ook nieuwe uitdagingen met zich mee die eveneens in de onderzoeksbalans op een zinvolle wijze geïntegreerd worden zodat het een bruikbaar instrument kan blijven voor actueel en toekomstig (preventief) onderzoek, erfgoedbeleid en -beheer. Zo zijn niet alleen verschillende benaderingen, thema’s en vragen tot dusver onderbelicht gebleven, ook de toename en diversificatie van actoren, vaak met (te) weinig ervaring en onvoldoende vertrouwd met de geplogenheden en nuances binnen het traditionele mesolithisch onderzoeksveld, zorgde -mede door het ontbreken van een actuele versie van de balans- voor de nodige variatie in de kwaliteit van het uitgevoerde onderzoek en de aard van de gestelde onderzoeksvragen. Recente kwaliteitstandaarden14 en praktische handleidingen15, alsook enkele evaluatiestudies, vormen op dit vlak belangrijke instrumenten voor het handhaven van een minimumkwaliteit en het waarborgen van een zekere uniformiteit en onderlinge vergelijkbaarheid maar geven uitvoerders tegelijkertijd ook een zekere speelruimte om zelf hun keuzes te maken en te verantwoorden. In dit verband is een actuele balans dus een onmisbaar, objectief referentiekader waartegen dergelijke keuzes zorgvuldig kunnen worden afgewogen.

14 15

https://www.onroerenderfgoed.be/de-code-van-goede-praktijk.

Van Gils & Meylemans 2019.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 10 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

Vlaanderen vormt geen afgesloten eiland als het aankomt op mesolithisch onderzoek. Ook in de ons omringende, en landschappelijk vergelijkbare regio’s van NW-Europa heeft mesolithisch onderzoek de voorbije jaren een sterke vlucht genomen. Dit leidde in die regio’s niet enkel tot een forse uitbreiding van het gekende mesolithische bestand, maar resulteerde ook in nieuwe strategieën, uitdagingen, inzichten en onderzoeksvragen, evenals de opmaak van actuele balansen, agenda’s en toekomstvisies.

Door beknopt aan te geven op welke wijze de Vlaamse situatie past binnen deze ruimere context, die tot op zekere hoogte goed vergelijkbaar is met de Vlaamse situatie, komt de rol en relevantie die de Vlaamse data op NW-Europees niveau kan spelen duidelijker naar voren. Deze bredere tendensen kunnen een belangrijke aanvulling vormen van een geactualiseerde versie van de Onderzoeksbalans.

1.2 HET MESOLITHICUM: AFBAKENING IN TIJD EN RUIMTE ‘Mesolithicum’ is (de Nederlandstalige versie van) een term uit de archeologische discipline die sinds de tweede helft van de 19de eeuw gebruikt wordt ter aanduiding van een specifieke fase van de menselijke ontwikkeling of een periode uit de menselijke geschiedenis16, maar die sinds haar initiële introductie, en afhankelijk van de plaats, vervolgens ook geregeld van betekenis veranderde. Voor het Belgisch grondgebied verschijnt de term (met name de Franstalige versie ‘mésolithique’) sporadisch in de literatuur uit het begin van de 20ste eeuw17, hoewel de vroegste vondsten van mesolithische artefacten -met name microlieten18- in dit gebied reeds dateren uit het laatste kwart van de 19e eeuw 19 en de eigenlijke term, inclusief de Nederlandse versie, pas vele jaren later een meer algemene ingang zal vinden. Naast mesolithicum wordt in Vlaanderen ook de term ‘midden steentijd’ gehanteerd. Het mesolithicum wordt tussen paleo- (of vroege steentijd) en neolithicum (of late steentijd) geplaatst die beide in andere hoofdstukken van de Onderzoeksbalans Archeologie uit de doeken worden gedaan.

Voor het huidige grondgebied van Vlaanderen wordt de term mesolithicum vandaag de dag gebruikt om de periode aan te duiden waarin jagers-verzamelaars-vissersgemeenschappen die sinds aanvang van het huidige geologische tijdvak (het holoceen), dus na het einde van de laatste ijstijd, in dit gebied aanwezig zijn. Het gaat grosso modo om de omvangrijke tijdspanne van vijf en een half millennia tussen ca. 11.500 en 6.000 jaar geleden. Mesolithische archeologie in Vlaanderen onderzoekt deze laatste gemeenschappen van jagers-verzamelaars-vissers in dit gebied in relatie tot hun toenmalige vroegholocene milieu, dat niet alleen doorheen de vele millennia die het mesolithicum omvat verschillende wezenlijke veranderingen onderging maar dat tegelijkertijd op fundamentele wijze ook verschilt van het biotische en abiotisch landschap zoals wij het vandaag kennen en ervaren.

De overgang tussen paleo- en mesolithicum, of de aanvang van het mesolithicum, in Vlaanderen is vooralsnog slecht gekend en nog steeds onderwerp van discussies, net zoals het geval is voor tal van andere Europese regio’s20. Bij informele conventie wordt dit begin gelijkgesteld met de aanvang van het holoceen dat momenteel gedateerd wordt op 11.650 cal BP21.

Tijdens het vroegholoceen waarin mesolithische mensen dit gebied bewoonden warmde het klimaat ook in onze regio’s geleidelijk op, waardoor een relatieve zeespiegelstijging optrad en de initieel grotendeels droge bedding van de Noordzee langzaamaan volliep, een aspect dat een enorme impact moet hebben gehad op de mesolithische mens. Het zachtere klimaat trok warmteminnende vegetatie aan. Als onderdeel van pioniersvegetatie moesten berk en den na verloop van tijd plaatsmaken voor dichte gemengde loofbossen. Deze dichte vegetatie betekende het definitieve einde van trekkende kuddes grote zoogdieren, een overgang die overigens reeds tijdens het laatglaciaal was ingezet. Dit 16

De vroegste vermelding van de term (‘Mesolithic’) is Westropp (1866, 1872) die het eerder beschouwde als een fase (‘stage’, ‘phase’), en niet als een periode, in de menselijke ontwikkeling, naast ‘Palaeolithic’ en ‘Kainolithic’.

17 Cumont 1905; 1907; De Loë 1907; Rutot 1904; 1905.

18 Die toen werden omschreven als ‘des petits silex’.

19 de Pierpont 1893; De Puydt 1885; De Puydt & Lohest 1886.

20 Voor Vlaanderen, zie Crombé et al. 2014; voor andere regio’s o.a. Grimm et al. 2020.

21 Volgens de INTegration of Ice-core, MArine and TErrestrial records (INTIMATE) event-stratigrafie, zie Rasmussen et al. 2014. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 11 van 165

had als belangrijke implicatie dat de mens in een dichtbeboste omgeving moest jagen op prooien die solitair of in kleinere groepen leefden, zoals edelhert, ree, everzwijn en oerrund. Pijl en boog waren dan ook onderdeel van het jachtarsenaal uit die periode, waardoor stenen pijlelementen (pijlpunten en weerhaken) zeer typerende elementen zijn geworden voor de archeologie van het mesolithicum22.

Deze kleine werktuigen worden vandaag de dag als microlieten aangeduid en vormen samen met de bijproducten van hun productieproces (met name kerfresten die naast microlieten het resultaat zijn van het zogenaamde kerfhalveringprocédé) de voornaamste diagnostische stenen artefacten voor het mesolithicum.

Er wordt algemeen aangenomen dat in deze elementen, maar ook in tal van andere aspecten van de mesolithische materiële cultuur, een grotere regionale variatie optreedt dan tijdens het voorafgaande paleolithicum het geval was. Terwijl bijvoorbeeld in verschillende kustgebieden in Europa de mens zich specialiseerde in visvangst en verzamelen van schelpdieren vanuit semipermanente nederzettingen, lijken economie en levenswijze in onze streken aanvankelijk eerder te wijzen in de richting van een doorleven van finaalpaleolithische tradities. Men leefde vermoedelijk een nomadisch bestaan, met kleine groepen die door het landschap migreerden en tijdelijke nederzettingen bewoonden. In het binnenland worden deze nederzettingen vaak op (zandige) verhevenheden langs (voormalig) open water aangetroffen, locaties die overigens ook door prehistorici veruit het meest in detail werden bestudeerd.

Het einde van het mesolithicum treedt in wanneer wordt overgeschakeld op landbouw en veeteelt.

Aangezien dit geen louter chronologisch criterium is, maar eerder economisch van aard, hoeft het mesolithicum niet overal gelijktijdig te stoppen, en dat lijkt ook zo het geval te zijn. Bovendien kan de mesolithische levenswijze nog voortleven terwijl de neolithische levenswijze reeds zijn intrede deed.

Dit lijkt in Vlaanderen het geval te zijn wat de complexiteit van het zogenaamde neolithiseringsproces in deze regio’s benadrukt. Terwijl vroegneolithische bewoning in de leemstreek tot zo’n 7400 jaar geleden teruggaat, lijkt er (vooral in de zandstreek) namelijk nog een finaalmesolithische aanwezigheid tot laat in het 5de millennium v.Chr. te zijn geweest.

1.3 HISTORIEK VAN MESOLITHISCH ONDERZOEK IN VLAANDEREN Wetenschapsfilosofische, -historische of -sociologische studies naar het mesolithisch onderzoek in Vlaanderen zijn niet voorhanden, ondanks een lange en boeiende mesolithische onderzoekshistoriek.

Hoewel in een aantal publicaties sporadisch, zij het eerder oppervlakkig, aandacht wordt besteed aan deze aspecten van mesolithisch onderzoek zijn zulke studies, waarvoor (academische) archeologen opmerkelijk genoeg nauwelijks interesse lijken te vertonen, aangewezen om de epistemologische, historische en maatschappelijke grondslag en verankering van mesolithisch onderzoek in Vlaanderen te verzekeren en te kaderen.

Hoewel de eerste gerapporteerde mesolithische vondsten op Vlaams grondgebied reeds opdoken tijdens het laatste kwart van de 19de eeuw, lang vóór de term mesolithicum er werd geïntroduceerd, en hoewel er tot aan het eind van de jaren 1960 reeds meer dan 300 publicaties over het mesolithicum in Vlaanderen waren verschenen23, focussen zowel de initiële als de geactualiseerde versies van deze balans zich enkel op onderzoek dat vanaf de jaren 1970 wordt uitgevoerd, namelijk vanaf het moment dat men zich vanuit de Vlaamse universiteiten op meer systematische wijze met het mesolithicum zou gaan bezighouden. Het zijn immers universiteitsprofessoren, d.w.z. eerst Pierre Vermeersch 22

In tegenstelling tot verschillende andere Europese regio’s zijn in Vlaanderen nog geen organische resten van pijl of boog aangetroffen.

23 Dit wil zeggen zo’n 17% van alle literatuurbronnen die tot op de dag van vandaag over het mesolithicum in Vlaanderen zijn verschenen. Naar de aard, het actuele belang en de bruikbaarheid van deze vroegere data, onderzoeken en literatuur (die zo’n 60% van de duur van mesolithisch onderzoek in Vlaanderen vertegenwoordigt), evenals de context waarbinnen deze gegevens werden verzameld -aspecten waar hedendaagse onderzoekers nog maar zelden naar verwijzen- is vooralsnog geen gedetailleerd onderzoek verricht. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 12 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

aan de Katholieke Universiteit Leuven (KU Leuven)24 en later Philippe Crombé aan de Universiteit Gent (UGent) en Marc de Bie aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB) en onder hun leiding ook verschillende generaties studenten, die sinds de jaren 1970 de belangrijkste protagonisten zijn die de richting van mesolithische archeologie, en dus ook de creatie van wetenschappelijke kennis over het mesolithicum in Vlaanderen vanuit hun academische positie hebben bepaald, hoewel data -waarop ook een deel van hun studies gebaseerd zijn- ook door vele andere actoren werd ingezameld.

Onderhavige beknopte historiek van mesolithisch onderzoek in Vlaanderen sinds de jaren 1970, die allerminst historiografisch van aard beoogt te zijn, biedt geen exhaustief overzicht van dit onderzoek uit de voorbije 50 jaar. Enkel de voornaamste trends tussen 1970 en 2007 zullen de revue passeren als algemene omkadering voor de actuele versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum. Om te veel herhalingen te vermijden zal de periode na 2007 nauwelijks in deze historische schets beschreven worden aangezien het verderop in deze balans uitgebreid aan bod komt.

De jaren 1970. Systematisch onderzoek naar het mesolithicum in de Kempen en het Hageland werd onder leiding van Vermeersch rond het einde van de jaren 1960 opgestart aan de KU Leuven. Naast een uitgebreide inventarisatie van vooral oppervlaktecollecties uit het Noord-Hageland, grotendeels ingezameld door vrijetijdsarcheologen en onderdeel van zijn doctoraatsstudie25, omvatte Vermeersch’ onderzoek tegen het einde van de jaren 1960 en in de eerste helft van de jaren 1970 ook een aantal opgravingen (Holsbeek26, Opgrimbie27, Helchteren28 en Opglabbeek29), in de tweede helft van het decennium gevolgd door beschouwingen over de litho- en biostratigrafische positie van mesolithische vindplaatsen in de Kempen, die ook vandaag de dag nauwelijks aan relevantie hebben ingeboet30. In die vroege periode van mesolithisch onderzoek aan deze universiteit komen onder zijn leiding ook de eerste licentiaatsverhandelingen tot stand (Verhoeven, Scheltens)31.

De jaren 1980. Tegen het eind van de jaren 1970 maar vooral doorheen de jaren 1980 verzamelde Vermeersch, in zijn Laboratorium voor Prehistorie, enkele personen rond zich om onderzoek te doen naar het mesolithicum in de Kempen, o.a. Huyge, Lauwers, Gendel, Geerts, Van Peer en Creemers waarvan enkelen in diezelfde periode ook hun licentiaatsthesis afleverden waarin het mesolithicum aan bod komt32. Daarnaast zijn er ook andere studenten die in hun licentiaatsstudie focussen op het mesolithicum in verschillende Vlaamse regio’s 33. Onder (veld-)leiding van bovengenoemde personen werden in de Kempen doorheen de jaren 1980 verschillende mesolithische vindplaatsen opgegraven 24

Tot eind 2011 werd afgekort als K.U.Leuven.

Vermeersch 1971; 1973; 1976.

26 Vermeersch 1972.

27 Vermeersch et al. 1973; Vermeersch & Paulissen 1974.

28 Vermeersch 1974.

29 Vermeersch et al. 1974.

30 Vermeersch 1975; 1976; 1977. Op de Meirberg te Meer vonden in deze periode, en reeds sinds halfweg de jaren 1960, ook belangrijke steentijdopgravingen plaats waarin ook mesolithische resten aan het licht kwamen, hoewel de focus vooral lag op het finaalpaleolithicum. Het gaat om baanbrekend en internationaal sterk opgepikt onderzoek onder leiding van Van Noten en Cahen van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. Andere mijlpalen uit die vroege periode van professioneel onderzoek die een beeld verschaffen van het mesolithicum in Vlaanderen, zonder daarbij evenwel nieuwe data aan te leveren voor deze regio, zijn De Laet’s overzichtswerk Prehistorische kulturen in het zuiden der Lage Landen (De Laet 1974, herwerkt en heruitgegeven in 1979) en Rozoy’s Les derniers chasseurs. L'epipaléolithique en France et en Belgique. Essai de Synthèse (Rozoy 1978).

31 Met name het onderzoek van Verhoeven (1974) over de verspreiding van meso- en neolithische vindplaatsen in Haspengouw en dat van Scheltens (1976) over de oppervlaktecollecties van Foblets uit Brecht – Overbroek Verhoeven 1974.

32 Huyge 1980 (over Weelde – Paardsdrank); Geerts 1981 (over Lommel); Creemers 1985 (over het zuidoostelijk Kempens Plateau).

33 O.a. Van de Konijnenburg 1980 (over Henegouwen en Brabant), Verbeeck 1982 (over Noordoost-Brabant), Maes 1983 (over microlieten in de Antwerpse Kempen), Bosschaerts 1984 (over Brecht – Moordenaarsven), Janssen 1984 (over Opgrimbie – De Zijp), Van Acker 1985 (over de omgeving van Brugge), Van Dooren-Van Overmeire 1985 (o.a. over Opgrimbie – De Zijp), Meyers 1986 (over Herk-de-Stad), Moreau 1986 (over Bierbeek), Swiggers 1986 (over de Zuiderkempen en de omgeving van Mechelen), Van Genechten 1987 (over Meldert).

25

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 13 van 165

(Brecht, Opgrimbie, Neerharen, Schulen, Meeuwen, Weelde, Lommel)34. Hoewel de methodiek van opgraving in versie 1 van de onderzoeksbalans mesolithicum als nauwkeurig werd omschreven, zij het vaak zonder fijnmazig zeven voor systematische inzameling van alle kleinere -en organische- vondsten, bleven de opgravingsarealen beperkt in oppervlakte waarbij telkens slechts één of hoogstens enkele concentraties werden blootgelegd. Ook de verwerking van deze kleinschalige opgravingen gebeurde relatief gedetailleerd, maar beperkte zich inhoudelijk meestal tot een typochronologische studie van de artefacten en een beschrijving van en onderzoek op de bodemprofielen. Vermeersch’ onderzoek uit die periode benadrukte de belangrijke impact van bioturbatie op het mesolithisch bestand uit de Kempen, een aspect dat later onder zijn supervisie uitgewerkt zou worden in het doctoraatsonderzoek van Bubel35. Doorheen de jaren 1980 schreef Vermeersch enkele anderstalige overzichtswerken over dit Leuvense onderzoek naar het mesolithicum in Laag-België36. Een andere vermeldenswaardige studie die in deze periode plaatsvindt, is Gendel’s vaak geciteerde bijdrage aan de kennis van de sociostylistische variatie doorheen het mesolithicum van NW-Europa, met een belangrijke focus op Kempense vindplaatsen en de verspreiding van Wommersomkwartsiet 37. De jaren 1980 zijn ook een periode waarin Wommersomkwartsiet zowel in Vlaanderen als daarbuiten nadrukkelijker onder de aandacht komt van mesolithische onderzoekers, hoewel de archeologische interesse ervoor reeds terug te voeren is tot het begin van de 20ste eeuw38. Daar waar de meeste mesolithische vondsten tot dan toe nog steeds door vrije tijdsarcheologen aan het licht kwamen, worden in de Kempen van de jaren 1980 vanuit professionele hoek ook gerichte prospectie-initiatieven genomen. Voorbeelden van dergelijke actieve professionele prospecties naar nieuwe mesolithische vindplaatsen zijn de BTKprojecten te Opglabbeek, Meeuwen en Gruitrode 39 en die in de omgeving van Leuven40.

Hoewel ook in het westen van Vlaanderen sinds het einde van de 19de eeuw mesolithische vondsten aan het licht waren gekomen en enkele studies waren verschenen, neemt meer uitgebreid en gericht onderzoek naar het mesolithicum in deze regio iets later aanvang dan in de Kempen het geval was, namelijk tegen het einde van de jaren 1970 en dit met de oprichting van een ‘Werkgroep Steentijd’41, de Archeologische Dienst Waasland (ADW) en de aanvang van verschillende gerichte en herhaaldelijke veldprospecties in de Moervaartregio door Vanmoerkerke42 en Van Vlaenderen43, in het Meetjesland door Van der Haegen en in het Waasland door De Meireleir44 en De Bock45, prospecties die deels tot op de dag van vandaag uitgevoerd worden. Ook Philippe Crombé, die vanaf de jaren 1990 vanuit de Gentse universiteit een belangrijke voortrekker zal worden van mesolithisch onderzoek in (het westen van) Vlaanderen, verschijnt halfweg de jaren 1980 op het toneel 46. Doorheen de jaren 1980 worden ook in dit deel van Vlaanderen, en dit vanuit verschillende instellingen, kleinschalige opgravingen

34 Creemers &

Vermeersch 1986; Geerts 1984; Huyge & Vermeersch 1982; Lauwers & Vermeersch 1982; Van Peer et al. 1984; Vermeersch et al. 1992.

35Bubel 2003a; 2003b; Bubel & Vermeersch 1999; Vermeersch & Bubel 1997.

36 Vermeersch 1981; 1984; 1989.

37 Gendel 1981; 1982a; 1982b; 1983; 1984; 1987; 1989.

38 Andere belangrijke studies omtrent Wommersomkwartsiet uit de jaren 1980 zijn Huyge’s beschouwingen over het gebruik en de verspreiding van Wommersomkwartsiet tijdens het mesolithicum in De Kempen (1978; 1980; 1983; 1985a; 1985b; 1985c; 1986a; 1986b; 1986c; 1986d; 1987), de petrografische en mineralogische herkomststudie van Bassleer (1985), de zoektocht naar de westelijke begrenzingen van het verspreidingsgebied door Vanmoerkerke & Van Vlaenderen (1985), de noordelijke verspreiding van Wommersomkwartsiet in Zuid-Nederland door Arts (1986; 1987).

39 Knevels 1985.

40 Vynckier 1985a; 1985b.

41 Vanmoerkerke 1982.

42 Raveschot & Vanmoerkerke 1981; Vanmoerkerke 1981; 1982.

43 Van Vlaenderen 1983.

44 De Meireleir 1990.

45 De Bock & De Meireleir 2005.

46 In verband met mesolithische vondsten te Kerkhove (Crombé 1985a; 1986a), op de Muziekberg (Crombé 1985b; 1986b; 1988; 1989), te Vinderhoute (Crombé & Vanmoerkerke 1986, Baes et al. 1987; Bourgeois & Crombé 1987; 1988). ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 14 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

uitgevoerd (Oudenaarde 47, Melsele48, Ronse49, Vinderhoute50, Verrebroek51), terwijl het mesolithicum ook aan bod komt in streekbeschrijvingen die studenten in het kader van hun licentiaatsverhandeling aan de universiteit Gent voltooien.

De jaren 1990. Na de talrijke licentiaatsthesissen uit de jaren 1980 waarin het (vooral Kempense) mesolithicum uitgebreid aan bod kwam, werden ook tijdens het volgende decennium onder leiding van Vermeersch, en later ook Van Peer, tal van (meso-)lithische collecties van vrijetijdsarcheologen en uit (nieuwe) opgravingen verwerkt in thesissen 52. In de eerste helft van de jaren 1990 bleven er ook, zij het in steeds mindere mate, publicaties verschijnen over het mesolithicum in Vlaanderen door de personen die Vermeersch in de vorige decennia om zich heen had verzameld (Huyge, Lauwers, Gendel, Geerts, Van Peer, Creemers) 53. Op het moment dat de meeste van hen stilaan van het mesolithisch toneel verdwijnen, verschijnt in de Leuvense academische kring rond Vermeersch en Van Peer een nieuwe generatie van onderzoekers die op Vlaamse mesolithische collecties zullen werken en daarover ook publiceren (o.a. Casseyas, De Bie, Luypaert, Peleman, Rots, Verbeek en Vynckier en ook de eerder vernoemde Bubel). Laatstgenoemde zal de rol van bioturbatie op mesolithische vindplaatsen mee uitdiepen, waarover ook Vermeersch zelf in de jaren 1990 meermaals blijft publiceren 54. Verbeek’s onderzoek uit deze periode focust zich op de regio rond Weelde waar een belangrijke aanzet wordt gegeven tot prospectief onderzoek via proefputten55. Peleman krijgt een prominente rol in de opgraving en uitwerking van de finaalpaleolithische/vroegmesolithische vindplaats van Zonhoven – Molenheide, waarover naast verschillende beknopte artikels56 (en nog tijdens de opgravingen) in die periode ook een verhandeling verschijnt57, naast die van Rots die het gebruikssporenonderzoek voor haar rekening nam58. Luypaert is in de jaren 1990, net als De Bie, geassocieerd met mesolithisch (veld- )onderzoek te Dilsen59 terwijl De Bie in de eerste helft van het decennium betrokken is bij onderzoeken te Assent60 en Tongeren61. Samen met Vermeersch schrijft hij ook een belangrijk overzichtswerk over de overgang paleo- en mesolithicum in de Benelux62. Tijdens de jaren 1990 verschijnen in de Kempen meer grootschalige opgravingsprojecten (zoals die te Zonhoven en Weelde).

Ondanks tal van beknopte voortgangsmeldingen is het voor een uitvoerige verwerking van deze collecties (die evenwel niet steeds tot publicatie leidden) wachten tot na de millenniumwissel. Die uitwerkingen van de collecties van Weelde gebeuren uiteindelijk door studenten van De Bie 63 die vanaf dan als professor verbonden is aan de VUB waarmee direct ook deze Vlaamse universiteit direct betrokken wordt bij mesolithisch onderzoek in Vlaanderen. Nieuw onderzoek op de Meirberg in Meer, waar in de voorgaande decennia opgravingen hadden plaatsgevonden die veel internationale 47

Parent et al. 1987.

Crombé et al 1999; Van Berg et al. 1992; Van Hove 1988; Van Roeyen 1989; 1993/4; 1995; Van Roeyen & Van Berg 1989; Van Roeyen et al. 1992; Van Strydonck et al. 1995.

49 Crombé 1985b; 1986; 1988; 1989; Crombé & Cnudde 1990; Fourny 2002.

50 Baes et al. 1987; Bourgeois 1985; 1986; Bourgeois & Crombé 1987; 1988; Bourgeois et al. 1987; Crombé & Vanmoerkerke 1986.

51 Van Hove 1990; Van Roeyen 1990.

52 O.a. Bellefroid 1994; Casseyas 1991; Eelen 1997; Heirbaut 1998; Luypaert 1993; Rots 1996; Schurmans 1998; Van Litsenborg 1999; Verbeek 1994.

53 O.a. Casseyas et al. 1993; De Bie et al. 1992; Geerts 1990a; 1990b; Lauwers & Janssen 1990; Van Peer 1995; Van Peer & Huyge 1991; Vermeersch & Creemers 1994; Vermeersch et al. 1992.

54 Vermeersch 1995; 1999.

55 Verbeek 1994; 1996a; 1996b; 1996c; 1997; 1998; 1999; Verbeek & Aerts 1998; Verbeek & Vermeersch 1993; 1994; 1995.

56 Peleman et al. 1994; Vermeersch & Peleman 1999; Vermeersch et al. 1996; 1998.

57 Van Litsenborg 1999.

58 Rots 1996. De meest uitgebreide resultaten over het onderzoek op de vindplaats Zonhoven - Molenheide zullen uiteindelijk in 2013, na het onverwachte overlijden van Peleman, door Vermeersch in een monografie gepubliceerd worden (Vermeersch 2013).

59 De Bie et al. 1992; Luypaert 1993; Luypaert et al. 1993.

60 De Bie et al. 1992.

61 Vynckier et al. 1994; 1995.

62 De Bie & Vermeersch 1998.

63 Nakken 2006; De Wilde 2007. De Wilde vatte ook een doctoraatsonderzoek aan op deze collecties.

48

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 15 van 165

weerklank kregen door het innovatieve karakter van de uitwerking ervan, werd door De Bie vooral vanuit het IAP/VIOE georganiseerd en is één van de vroegste gerichte grootschalige boorprospecties naar prehistorische vondstspreidingen in Vlaanderen64. Het zal na de millenniumwissel aanleiding geven tot een uitgebreid prospectieproject in de Kempen dat samen met Van Gils wordt uitgevoerd65.

Dit prospectief en waarderend onderzoek te Meer, enkele jaren na introductie van booronderzoek naar steentijdvindplaatsen in Vlaanderen66, betekent voor de Kempen de eerste systematische prospectie via boringen, daar waar de meeste mesolithische vondsten voorheen via veldprospecties door vrijetijdsarcheologen aan het licht waren gekomen. Het bracht een ruime vondstspreiding aan het licht op de Meirberg waarvan vervolgens twee geïsoleerde mesolithische clusters werden opgegraven67. Mesolithische onderzoeksthema’s waarover Vermeersch doorheen de jaren 1990 nog publiceert zijn de overgangsperiodes tussen mesolithicum en paleo- en neolithicum68 en het kwetsbare karakter van mesolithische resten in relatie tot de toenemende druk van bodemingrepen 69. Een andere markante Leuvense studie uit die periode is die van Vanacker waarin ze de relatie modelleert tussen landschapskenmerken en mesolithische nederzettingspatronen in de Antwerpse Noorderkempen 70.

Vanaf de jaren 1990 krijgt mesolithisch onderzoek ook in het westen van Vlaanderen, vooral in OostVlaanderen, een belangrijke impuls. Geprogrammeerd wetenschappelijk onderzoek wordt er immers vanaf het begin van dat decennium opgestart en vervolgens stelselmatig en systematisch uitgebouwd aan de Gentse universiteit door Crombé wiens doctoraatsstudie over vroeg- en middenmesolithische typochronologie en nederzettingsstructuur in Zandig Vlaanderen als een belangrijke mijlpaal voor het mesolithisch onderzoek in Vlaanderen kan beschouwd worden71. Het vormt de aanvang van een lange traditie van uitgebreid en gediversifieerd onderzoek naar het mesolithicum in het westelijk deel van Vlaanderen dat zich tot op de dag van vandaag doorzet. Daar waar Crombé’s onderzoek zich initieel richt op niet-afgedekte vindplaatsen, inclusief kleinschalige opgravingen (Kruishoutem, Oostwinkel, Vinderhoute) en streekinventarissen72, verschuift zijn aandacht al snel naar (diep) afgedekte en potentieel gaver bewaarde, maar tegelijkertijd ook moeilijk(er) opspoorbare, contexten. Aanleiding hiervoor zijn grootschalige infrastructuurwerken op de linker-Scheldeoever in de Antwerpse haven. De nood- en geprogrammeerde opgravingen te Verrebroek en later Doel gebeuren in samenwerking met ADW73. Bij het onderzoek te Verrebroek zullen voor het eerst in Vlaanderen vondsten op systematische wijze worden ingezameld via fijnmazig zeefonderzoek74. Tevens is (de omgeving van) deze vindplaats ook de eerste locatie in Vlaanderen waar grootschalige gerichte boorprospectie naar prehistorische vondstspreidingen werd uitgevoerd75. Onder de thema’s die in de tweede helft van de jaren 1990 door Crombé worden aangesneden en in de eerder genoemde publicaties aan bod komen -thema’s die na de millenniumwissel door hem of onder zijn supervisie vaak dieper zullen worden uitgespit- bevinden zich intrasite analyses op bovengenoemde locaties, inclusief aandacht voor windvalstructuren en hun 64

De Bie 1999a; 2000.

De Bie 2005; De Bie & Van Gils 2005; 2006; Van Gils & De Bie 2001; 2002a; 2002b; 2003a; 2003b; 2004; 2005a; 2005b; 2006a; 2006b; 2006c; 2006d; 2006e; 2006f; Van Gils et al. 2007.

66 Crombé & Meganck 1996.

67 Later zal ook nog een derde volgen naar aanleiding van een bouwovertreding op het op dat moment beschermde monument, zie Depraetere et al. 2007; 2008. Merk op dat dit booronderzoek ook plaatsgreep op de eerder opgegraven locaties door het Koninklijk Museum van Midden-Afrika en dat ter hoogte van die eerder opgegraven locaties nog tal van vondsten uit de boringen kwamen.

68 Vermeersch 1990; 1991; 1994.

69 Vermeersch 1994.

70 Vanacker 1998; 1999; Vanacker et al. 2001a; 2001b.

71 Crombé 1996.

72 Crombé 1991a; 1991b; 1993b; 1994; 1996a; 1998a; Crombé & Braeckman 1993; Crombé & Van der Haegen 1996; Van der Haegen et al. 1999.

73 Crombé 1994; 1996a; 1996b; 1998a; 1998b; 1998c; 1998d; 1998e; Crombé & Van Strydonck 1994; Crombé et al. 1997; 1998; 1999; Van Hove 1990; Van Hove & Van Roeyen 1998; Van Roeyen 1994a; 1994b; 1995; 1997a; 1997b; 1998; 1999a; 1999b.

74 Hoewel aanvankelijk bij de eerste campagne nog gebruik werd gemaakt van 3D-registratie, en (selectief) droog-zeven over mazen van 5mm (Crombé 1993; 1996).

75 Crombé & Meganck 1996.

65

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 16 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

invloed op de ruimtelijke spreiding van vondstclusters 76 en de uitbouw van een radiometrisch kader voor de chronologie en chronotypologie van het (vroeg)mesolithicum77 en voor de datering van vindplaatsen en vondsten, waaronder ook gewei-artefacten78. Hoewel deze onderzoeken van Crombé een belangrijk nieuw elan aan het mesolithisch onderzoek in (het westen van) Vlaanderen gaven, vormen ze allerminst de enige bijdragen uit die periode voor de regio ten westen van de Schelde. Zo was er bijvoorbeeld ook de eerder genoemde licentiaatsstudie van Casseyas aan de KU Leuven die een overzicht had geboden van het mesolithicum in het zuidelijk deel van West-Vlaanderen79, maar ook in andere thesissen uit dat decennium kwam het mesolithicum uitgebreid aan bod 80, alsook in talrijke streekbeschrijvingen die onderdeel waren van het grootschalige inventarisatieproject dat eerder vanuit de UGent door Nenquin was opgestart81. Vermeldenswaardig zijn ook de opgravingen te Rumbeke82, de verdere onderzoeken te Melsele83, alsook de systematische voortzetting van de talrijke veldprospecties in verschillende delen van Oost-Vlaanderen door een reeks ervaren, gepassioneerde vrijetijdsarcheologen (Van Vlaenderen, De Meireleir, De Bock, Van der Haegen, Parent, Vandenabeele, etc.) die een belangrijke basis zullen vormen voor latere studies naar prehistorisch landgebruik in dit deel van Vlaanderen, waarvan de regio rond de Moervaartdepressie een belangrijke focus zal gaan vormen84.

De vroege jaren 2000. Het grootschalig prospectief booronderzoek op de Meirberg te Meer uit 1999, gevolgd door een gelijkaardig onderzoek te Bocholt in 200085, gaven aanleiding tot een uitgebreid prospectieproject in de Kempen vanuit IAP/VIOE 86. Daarbij werden niet alleen nieuwe mesolithische vindplaatsen opgespoord op vooraf zorgvuldig geselecteerde locaties, maar werden ook reeds gekende vindplaatsen beter in kaart gebracht. Dit gebeurde via zogenaamde mega-boringen87.

Verschillende locaties maakten onderwerp uit van gedetailleerde waarderingsonderzoeken (Ravels, Opglabbeek, Arendonk, Lommel, Wuustwezel, Merksplas) of (test-)opgravingen (Arendonk, Lommel, Meer). Via een combinatie van geomorfologisch en paleo-ecologische studie werden evoluties in landgebruik en nederzettingspatronen tijdens finaalpaleo- en mesolithicum in de Kempen bestudeerd.

Daarnaast prospecteerde het VIOE ook in het kader van de CAI, naar aanleiding van amateurvondsten in de vallei van de Kleine Nete88. De grote hoeveelheid nieuwe vondstlocaties toonden aan dat valleien en valleiwanden veel rijker blijken te zijn dan voordien werd aangenomen. Begraven concentraties in alluviale context werden te Nijlen gevonden en gedeeltelijk opgegraven door een samenwerking tussen VIOE en de Leuvense universiteit89. Andere vermeldenswaardige mesolithische studies uit die periode zijn een nieuwe opgraving te Meer naar aanleiding van een bouwovertreding 90, een waarderingsonderzoek te Merksplas91 en het HSL-onderzoek92. Na de millenniumwissel vermindert de bijdrage van Vermeersch, en die van de KU Leuven in het algemeen, en verschuift de focus van het mesolithisch onderzoek sterk naar het westen van Vlaanderen vanuit de UGent. Naast een korte 76

Crombé 1993a; Langohr 1993.

Crombé 1999.

78 Crombé & Van Strydonck 1994; Crombé et al. 1999a; 1999b; Van Strydonck et al. 1999.

79 Casseyas 1991.

80 Ameels 1995; Van der Haegen 1992a; Van Roeyen 1990.

81 Nenquin 1990.

82 Calmeyn 1994; 1995; 1996.

83 Crombé et al. 1999; van Berg et al. 1991; 1992; Van Roeyen et al. 1992; Van Roeyen 1993; 1995; Van Strydonck et al. 1995.

84 Ameels & Van Vlaenderen 1995; De Meireleir 1990; Parent & Vandenabeele 1990; Van der Haegen 1992b; 1993; 1998; Van der Haegen et al. 1999; Van Vlaenderen 1990; 1993; Van Vlaenderen & De Meireleir 1991.

85 De Bie 2000b; 2000c.

86 De Bie 2005; De Bie & Van Gils 2005; 2006; Van Gils & De Bie 2001; 2002a; 2002b; 2003a; 2003b; 2004; 2005a; 2005b; 2006a; 2006b; 2006c; 2006d; 2006e; 2006f; Van Gils et al. 2007.

87 Archeologische boringen d.m.v. een edelmanboor met een diameter van 20cm.

88 Meylemans et al. 2006.

89 Van Peer et al. 2007.

90 Depraetere et al. 2007.

91 Depraetere et al. 2006.

92 Verbeek et al. 2004a; 2004b.

77

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 17 van 165

bijdrage over het veldwerk te Zonhoven93, de publicatie van een (oudere) studie van een collectie uit Brecht94 en een bijdrage over het neolithiseringsproces95 verschijnen van Vermeersch in die periode geen publicaties over het mesolithicum in Vlaanderen, en ook thesissen onder zijn supervisie of die van Van Peer zijn in die periode betrekkelijk dun gezaaid 96. Daarnaast publiceert ook Vanmontfort nog enkele bijdragen over het neolithiseringsproces97.

De wetenschappelijk onderzoekstraditie in het westen van het land die sinds het begin van de jaren 1990 door Crombé aan de UGent werd opgestart krijgt in de eerste helft van het nieuwe millennium een systematisch vervolg en ook een sterke uitbreiding, waarmee de kennisverwerving over het mesolithicum in (het westen van) Vlaanderen vanaf dat moment sterk geconcentreerd wordt vanuit deze instelling. Dit gebeurt niet alleen via Crombé’s eigen onderzoeken, maar sinds het eind van de jaren 1990 ook via (o.a. doctoraats- en post-doctoraats)studies die onder zijn supervisie plaatsvinden in de context van diverse projecten die via verschillende interne en externe kanalen gefinancierd worden. Initieel gaat het om de studies van Sergant, Perdaen, Bats en Noens, en later (d.w.z. vooral na 2008) onder meer ook de studies van De Smedt, Fiers, Guéret, Halbrucker, Messiaen, Robinson, Storme, Teetaert, Vandendriessche of Verhegge waarin de meest diverse aspecten van mesolithisch en vroegholoceen onderzoek vanuit verschillende standpunten onder de loep worden genomen. Ook in tal van licentiaatsthesissen onder zijn (co-)supervisie, en later ook bachelor- en masteronderzoek, komen diverse aspecten van het mesolithicum en het vroegholoceen in (het westelijk deel van) Vlaanderen uitgebreid aan bod98.

Sergant en Perdaen worden initieel nauw betrokken bij de opgraving en uitwerking van Verrebroek, en ietwat later ook de verschillende noodopgravingen te Doel (2000 – 2004)99. Sergant focust op typologie en intrasite ruimtelijke patronen van verschillende collecties uit Verrebroek100, met een specifieke aandacht voor de zoektocht naar zogenaamde ‘latente’ haarden101. Perdaen richt zich op finaalpaleolithische en vroegmesolithische lithische technologie via uitgebreide attributenanalyses van enkele lithische collecties uit Verrebroek en Doel 102. Het gros van het ingezamelde materiaal uit Doel, en verschillende van de collecties uit Verrebroek zullen in de daaropvolgende jaren, vooral in het kader van licentiaats- en doctoraatsverhandelingen, ook door anderen meer in detail worden bestudeerd.

Na zijn doctoraat richt Sergant zich op prehistorisch landgebruik en nederzettingspatronen in Zandig Vlaanderen via een inventarisatieproject van oppervlaktecollecties uit diverse kernregio’s die door vrijetijdsarcheologen waren ingezameld 103. Tijdens en na deze studie krijgt hij ook de leiding over enkele prospectieonderzoeken en opgravingen. Het veldwerk te Aven Ackers uit 2006-2007104, waarvan in de daaropvolgende jaren aspecten door verschillende personen (o.a. Robinson, Lombaert) verder zullen worden uitgewerkt 105, trekt de meeste aandacht106. De data die in het kader van Sergant’s 93

Peleman & Vermeersch 2002.

Vermeersch et al. 2005; Foblets 2005.

95 Vermeersch 2006.

96 o.a. Ponzetta 2002; Janssens 2004; Mervis 2007.

97 Vanmontfort 2007; Crombé & Vanmontfort 2007.

98 O.a. Bats 2001; Callens 2008; Coppens 2015; Coudijzer 2006; De Reu 2006; De Saeger 2003; De Smedt 2008; Depaepe 2016; Devriendt 2001; Dewerte 2018; Dierckx 2009; Mahieu 2000; Gobbin 2004; Jacops 2007; Lombaert 2007; Messiaen 2005; Noens 2003; Peleman 2011; Serbruyns 2010; Slabbinck 2015; 2016; Smet 2019; Vaes 2006; van Heddeghem 2002; Van Herzeele 2011; Willems 2001; Wuyts 2006.

99 Crombé 2005.

100 Sergant 2004.

101 Sergant et al. 2006.

102 Perdaen 2004; Perdaen et al. 2004; 2007; 2008a; 2008b; 2009; Noens et al. 2009.

103 Sergant et al. 2009.

104 Sergant & Wuyts 2006; Sergant et al. 2007.

105 Crombé & Sergant 2008; Crombé et al. 2009; 2011; 2013; Robinson et al. 2011; 2013.

106 Nadien wordt Sergant vanuit de Gentse Universiteit betrokken bij de opgraving en uitwerking van de mesolithische vindplaats te Bazel, een samenwerking tussen OE en de Gentse universiteit, en zal hij zich vervolgens vanuit GATE verder bezighouden met gerichte prospecties en opgravingen, waaronder eerst Evergem (samen met Devriendt en Messiaen) en later Kerkhove, waarvan de laatste in nauwe samenwerking met de Gentse universiteit plaatsvindt die ook het gros van de 94

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 18 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

inventarisaties werden samengebracht en bestudeerd zullen de basis vormen voor een interdisciplinair onderzoeksproject dat grotendeels na 2008 wordt uitgevoerd en gericht was op een grondige paleolandschappelijke multi-proxy reconstructie van Zandig Vlaanderen doorheen het laatglaciaal en vroegholoceen107. Bats’ onderzoek richt zich initieel op een zoektocht naar en evaluatie van geschikte boorprospectiestrategieën op tal van locaties in het afgedekte dekzandlandschap, voornamelijk langs midden- en benedenloop van de Schelde108. Dit resulteert in een aantal belangrijke methodische bespiegelingen over boorprospectie109. Ook wordt ze in die periode ingezet bij opgravingen van mesolithische vindplaatsen (Doel, Verrebroek) en zal ze vervolgens een belangrijke bijdrage leveren aan het veldwerk van bovenvermeld interdisciplinair project in en rondom de Moervaartdepressie110.

Noens focust zich op vroegmesolithische technologie en ruimtelijke intrasite-patronen, via een studie van Vlaamse en Nederlandse collecties (Hempens, Doel) waarbij voor het eerst de nadruk heel sterk komt te liggen op een systematische integratie van refitting en het belang van geïntegreerde intrasite benaderingen om te kunnen komen tot zinvolle uitspraken over lithisch-gerelateerd menselijk gedrag tijdens het mesolithicum en over de complexe formatiehistoriek van mesolithische clusters111. Later zal ook Vandendriessche zich op gelijkaardige technologische en ruimtelijke aspecten gaan focussen, maar dan voor de Bovenschelde (Kerkhove, Ruien) en meer vanuit een intercluster en, net als Perdaen eerder, diachroon perspectief112.

Radiometrie en chronologie blijft ook na de millenniumwissel een belangrijke focus in het onderzoek van Crombé, in samenwerking met het KIK (Van Strydonck, Boudin). In diverse onderzoeksprojecten, en tot op de dag van vandaag, worden op dit vlak belangrijke methodologische inzichten vergaard op het vlak van dateringsprotocollen, bemonsteringstrategieën en de bruikbaarheid van dateerbare materialen113. Ook lithisch gebruikssporenonderzoek is een wederkerend element in het mesolithisch onderzoek van de UGent, waarbij door de jaren heen verschillende onderzoekers werden ingezet (vóór 2008 Caspar en Beugnier en nadien Guéret en Halbrucker) die op verschillende collecties werkten (Doel, Evergem, Kerkhove, Oudenaarde, Verrebroek) 114. Andere aspecten van Crombé’s onderzoek uit de periode 2000-2008, die ook nadien verder uitgediept worden, zijn onder meer typochronologische

uitwerking voor hun rekening zullen nemen. De bijdrage van Perdaen tot 2008 richt zich na zijn doctoraatsonderzoek sterk op het mesolithisch veldwerk, vooreerst vanuit het VIOE in het kader van het Sigmaproject en de opgraving van Bazel en vervolgens vanuit BAAC Vlaanderen, o.a. samen met Woltinge, via verschillende opgravingen (o.a. Verrebroek, Lommel, Heindonk) en gerichte prospecties waarover tevens een methodische zelfreflectie verschijnt.

107 In dit project wordt vooral de depressie van de Moervaart en haar directe omgeving in detail bestudeerd, net zoals het geval was in een complementaire studie door OE. Dit grootschalige paleolandschappelijke project rond de Moervaartdepressie waarin met uitzondering van een toevalsvondst van een benen object uit het mesolithicum geen nieuwe mesolithische vindplaatsen aan het licht kwamen, resulteerde niet alleen in een reeks doctoraten (waarin nauwelijks expliciete aandacht voor het mesolithicum te vinden is), maar ook in tal van artikels in internationale tijdschriften waardoor het uitgebreid op het internationale toneel werd gepresenteerd.

108 Bats 2001; 2005; 2007; Bats & Cordemans 2005; Bats & De Reu 2006; Bats et al. 2004; 2006, zie ook Verhegge 2015 en Crombé & Verhegge 2015 waarin ook een groot deel van dit onderzoek verwerkt werd.

109 De Clercq et al. 2011; Verhagen et al. 2011; 2013.

110 Na haar onderzoek aan de Gentse universiteit zal ze zich, vanuit GATE, verder bezighouden met gelijkaardig prospectieonderzoek waarbij dat te Verrebroek het meest in het oog springt.

111 Jacops et al. 2007; Lombaert et al. 2007; Noens 2013; Noens et al. 2005; 2006; Noens & Crombé 2012; Noens et al. 2009; Perdaen & Noens 2011; Perdaen et al. 2007. Ook in meer recente jaren blijft Noens verder werken op dezelfde thema’s, maar deels op andere contexten, terwijl zijn onderzoek, deels onder invloed van zijn professionele activiteiten bij GATE, sinds 2010 tevens ook verschuift naar de methodiek van gerichte boorprospectie, de ruimtelijke verspreiding van Wommersomkwartsiet en de uitwerking van oppervlaktecollecties die werden ingezameld door vrijetijdsarcheologen.

112 Vandendriessche 2021; Vandendriessche & Crombé 2020; Vandendriessche et al. 2019; Van Maldegem et al. 2021.

113 Craig 2005; Craig et al. 2007; Van Strydonck & Crombé 2005; Van Strydonck et al. 2001a; 2001b.

114 Beugnier 2007; Beugnier & Crombé 2005; Crombé et al. 2001. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 19 van 165

variatie115, het potentieel van wetland contexten116, de neolithiseringsproblematiek117, de overgang van paleo- naar mesolithicum118 en het palimpsestvraagstuk119.

De ontwikkelingen die zich na 2007 op het vlak van mesolithisch onderzoek in Vlaanderen afspeelden, en waarvan in dit beknopt historisch overzicht slechts enkele aspecten de revue passeerden, zullen zoals eerder aangehaald in de volgende paragrafen meer uitgebreid aan bod komen.

1.4 ACTUELE ONDERZOEKERS In de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum werden 16 verschillende personen vermeld als actueel onderzoeker in 2007. Binnen zes verschillende instellingen en vanuit verschillende functies hielden zij zich vol- of deeltijds bezig met verschillende aspecten van het mesolithisch onderzoek in Vlaanderen, zonder dat deze aspecten expliciet bij naam werden genoemd. Het ging om volgende personen: -

vanuit de UGent: Philippe Crombé, Yves Perdaen, Joris Sergant, Machteld Bats, Gunther Noens en Jeroen De Reu, en via nauwe samenwerkingen met binnen- en buitenlandse instellingen ook Mark Van Strydonck, Erick Robinson en Pierre Allard

-

vanuit de KU Leuven: Pierre Vermeersch, Marc De Bie, Marijn Van Gils, Bart Vanmontfort

-

vanuit de VUB: Marc De Bie, David De Wilde

-

vanuit het VIOE: Marc De Bie, Marijn Van Gils, Erwin Meylemans, Yves Perdaen

-

vanuit de Universiteit Leiden: Bart Vanmontfort

-

vanuit museum De Kolonie in Lommel: Ferdi Geerts

Verder werd ook vastgesteld dat rond 2007 vanuit de overige federale en regionale wetenschappelijke instellingen en musea, die nochtans over belangrijke mesolithische vondstcollecties beschikken, en vanuit (inter-)gemeentelijke, stedelijke of provinciale archeologische diensten en commerciële bedrijven geen mesolithisch onderzoek werd uitgevoerd noch enige actieve mesolithische expertise aanwezig was.

Alle bovenstaande personen die in de initiële versie van de balans expliciet bij naam werden genoemd als actueel onderzoeker rond 2007 bleven zich ook na die periode in meer of mindere mate actief bezighouden met het mesolithicum in Vlaanderen, en bleven er ook over publiceren, al dan niet vanuit andere functies, instellingen en/of met een gewijzigde onderzoeksfocus. Hoewel een deel van hen daarbij initieel nog steeds aan dezelfde instellingen verbonden bleef -en enkelen zelfs tot op de dag van vandaag120- is er de voorbije jaren ook een duidelijke verschuiving merkbaar van een deel van de onderzoekers aan wetenschappelijke instellingen naar het commerciële circuit121. Deze ‘commerciële’ onderzoekers houden zich in de eerste plaats bezig met veldwerk (prospectie, waardering, opgraving) en in mindere mate met gedetailleerde uitwerkingen waarvoor in het commerciële circuit nauwelijks ruimte en middelen voorhanden zijn. De uitwerking beperkt zich in deze context veelal tot wat als basisverwerking, inclusief assessment 122, omschreven wordt. Meer gedetailleerde uitwerkingen, hoewel relatief beperkt in aantal, blijven daarentegen grotendeels het domein van wetenschappelijke instellingen en hun onderzoekers. Het zijn nochtans die gedetailleerde uitwerkingen die ons in staat 115

Crombé 2002.

Crombé 2006.

117 Crombé et al. 2002; 2005; Crombé & Van Strydonck 2004; Crombé & Vanmontfort 2007.

118 Crombé & Verbruggen 2002.

119 Crombé et al. 2006.

120 Crombé aan de UGent; De Bie, Van Gils en Meylemans aan het VIOE en haar opvolger OE; Van Strydonck aan het KIK, Geerts aan Museum de Kolonie en Vanmontfort aan de KU Leuven.

121 Perdaen naar BAAC Vlaanderen; Bats, Sergant en Noens naar GATE, Vanmontfort deels naar KU LEuven ArcheoWorks.

122 Sensu Ervynck et al. 2015.

116

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 20 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

stellen om het complexe karakter van het mesolithisch bestand op een correcte wijze te vertalen in betrouwbare kennis over het verleden.

Om een beeld te krijgen van de huidige actuele mesolithische onderzoekers kunnen we focussen op hun output van de voorbije vijf jaar. In onze literatuurlijst komen zo’n 200 items voor die tijdens deze recente periode verschenen. Het gaat vooral om rapporten (56%) en tijdschriftartikels (25%). Gezien bij rapporten vooral sprake is van korte (toevals-)vondstmeldingen, vaak vanuit commerciële hoek, geven de 48 tijdschriftartikels uit de periode 2014-2019 een betere indicatie van de onderzoekers die recent op diepgaandere wijze met mesolithisch onderzoek in Vlaanderen bezig zijn. Aan deze tijdschriftartikels, waarin per artikel tussen één en 14 (mede-)auteurs meewerkten123, zijn in totaal 85 verschillende auteurs verbonden. Dit hoge aantal lijkt op het eerste zicht te wijzen in de richting van een diversificatie van actoren ten opzichte van de initiële balans. Toch verdient dit enige nuancering, aangezien twee-derde van die auteurs slechts aan één artikel verbonden is, terwijl vier-vijfde direct geassocieerd is met maximaal twee artikels. Tien personen, die tussen 2014 en 2019 qua artikel-output productief waren, zijn geassocieerd met tenminste vijf artikels uit die periode. Het gaat in de eerste plaats om enkele van de vertrouwde namen uit de initiële versie van de Onderzoeksbalans, nl. Crombé (geassocieerd met maar liefst 46% van de 48 artikels), Perdaen (11 artikels), Sergant (10 artikels), Meylemans (7 artikels) en Noens (5 artikels), maar daarnaast ook enkele ‘nieuwkomers’ zoals Boudin (8 artikels), Cruz (6 artikels), Vandendriessche (6 artikels), Woltinge (6 artikels) en Deforce (5 artikels).

Andere namen die in meer dan twee artikels voorkomen zijn Mikkelsen en Storme (elk 4 artikels) en Allemeersch, Alluwé, Bourgeois, De Loecker, Messiaen en Van Baelen (elk 3 artikels). Tegelijkertijd merken we op dat verschillende van de toenmalige ‘actuele onderzoekers’ uit de periode rond 2007 de laatste jaren beduidend minder publiceerden: Robinson en Van Gils vinden we nog terug in twee artikels uit 2015 en 2017, Bats in een artikel uit 2015, De Reu in een artikel uit 2018, terwijl De Bie, De Wilde, Geerts, Vanmontfort, Van Strydonck en Vermeersch volledig ontbreken in de tijdschriftartikels van de periode 2014-2019124.

123

gemiddeld 4 auteurs/artikel; totaal: 192 auteurs.

De (voorlopig 16) tijdschriftartikels die na 2019 zijn verschenen (of op het moment van schrijven in druk zijn), en waarin een 40-tal verschillende auteurs betrokken zijn, onderschrijven dit beeld. Crombé is ook hier veruit de meest productieve en las mede-auteur betrokken bij acht artikels. Daarnaast ook Boudin (3 artikels), Perdaen en Vandendriessche (elk 2 artikels) en een groot deel van de andere vermelde ‘actuele’ auteurs met minstens drie tijdschriftartikels (elk 1 bijkomend artikel, met uitzondering van Allemeersch, Bourgeois, De Loecker, Mikkelsen en Van Baelen). Van de toenmalig actuele onderzoekers die in de periode 2014-2019 volledig van de radar (van tijdschriftartikelen) verdwenen, komt enkel Van Strydonck nog voor als auteur na 2019.

124

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 21 van 165

Hoewel er voor het laatste jaarkwintet nauwelijks doctoraatsverhandelingen in de lijst voorkomen125, werden de voorbije vijf jaar aan de UGent toch verschillende doctoraatsstudies met mesolithische onderwerpen uitgevoerd die niet in de lijst t.e.m. 2019 zijn opgenomen maar waarvan een groot deel ondertussen succesvol werd verdedigd: het gaat om de afgeronde studies van Storme126, Teetaert127, Messiaen128, Fiers129, Vandendriessche130 en Halbrucker131 en het lopend onderzoek van Vannoorenberghe132. Daarnaast werden er de voorbije vijf jaar een zestal Masterpapers ingediend waarin mesolithicum in Vlaanderen aan bod komt 133 naast een reeks Bachelorpapers. Noch aan de KU Leuven of aan de VUB werd mesolithisch Master- of doctoraatsonderzoek verdedigd met uitzondering van Lemahieu’s Masterpaper aan de VUB 134.

125

Met uitzondering van de (landschapsgerichte) studie Verhegge 2015.

Storme 2020.

127 Teetaert 2020.

128 Messiaen 2020.

129 Fiers 2020.

130 Vandendriessche 2021.

131 Halbrucker 2021.

132 “Studying the origin and use of the oldest prehistoric pottery in north Belgium using high-end mass spectrometric methods” (promotor F. Vanhaecke; co-promotors P. Crombé & P. Boeckx).

133 Coppens 2015; Depaepe 2016; Dewerte 2018; Slabbinck 2016; Smet 2019; Verleysen 2017.

134 Lemahieu 2017.

126

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 22 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

2

BALANS VAN TERREINWERK

Veldonderzoek, of terreinwerk, levert via waarnemingen en vondstinzameling de empirische gegevens aan waarop al onze wetenschappelijke kennis over het mesolithicum in Vlaanderen gebaseerd is, of zou moeten zijn. De kwaliteit van waarnemingen, vondstinzameling en contextregistratie bepaalt in sterke mate mee de kwaliteit van onze kennis. Dit terreinonderzoek neemt verschillende gerichte vormen aan, terwijl empirische gegevens ook op toevallige wijze aan het licht kunnen komen. Het voornaamste gerichte mesolithisch veldwerk kan opgedeeld worden in prospecties, waarderingen en opgravingen, waarbij de twee eerste groepen (prospectie en waardering) tegenwoordig collectief omschreven worden als archeologisch vooronderzoek. Dit overkoepelend label, een essentieel aspect van hedendaags preventief onderzoek in Vlaanderen, impliceert dat indien de empirische gegevens die ons kunnen informeren over het mesolithicum (dus behoudenswaardige archeologische resten of het erfgoed in termen van erfgoedbeheer en -beleid) overeenkomstig de voornaamste bepalingen uit het Europese verdrag van Malta135 niet ter plaatse bewaard kunnen worden, ze via een traject van veldonderzoek dat uiteindelijk al dan niet leidt tot opgravingen, ex-situ bewaard moeten worden.

In deze ‘balans van terreinwerk’, die focust op mesolithisch veldonderzoek uitgevoerd tussen 1970 en 2019, wordt een overzicht geboden van mesolithische toevalsvondsten136, gerichte vooronderzoeken en opgravingen van mesolithische resten. Analyses die na observatie, registratie en inzameling van empirische data tijdens veldonderzoek plaatsgrepen, en die in belangrijke mate betekenis zullen geven aan de ingezamelde materiële resten en dus zorgen voor kennisverwerving of -creatie, zullen verderop in het hoofdstuk over de ‘balans van methodologisch werk’ nader worden toegelicht.

2.1 METHODIEK Over het archeologisch terreinwerk dat in de periode 1970-2007 op mesolithische vindplaatsen werd uitgevoerd kwam de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum vooreerst tot een reeks algemene beschouwingen met betrekking tot toevalsvondsten, gerichte prospecties en opgravingen.

Naast deze algemene beschouwingen werd toen op basis van een screening van artikels uit de reeks Notae Praehistoricae tevens een meer kwantitatieve evolutie geschetst van het mesolithisch veldwerk tussen 1979 (d.i. sinds het verschijnen van het eerste nummer van dit tijdschrift) en 2007. Verderop in de balans werd dit aspect vervolgens ook opgesplitst per regio (zie hoofdstuk 5 ‘Balans in ruimte’) eveneens gebaseerd op een analyse van dezelfde Notae-artikels. Voor het gebruik van Notae-artikelen voor het verkrijgen van een kwantitatief beeld van diachrone en geografische ontwikkelingen van het mesolithisch terreinwerk in Vlaanderen werd toen aangenomen dat deze artikelen voor de periode tussen 1979 en 2007 een voldoende betrouwbaar beeld gaven van het terreinwerk dat plaatsvond op steentijdvindplaatsen in België. Jaarlijks werd toen in de Notae, veel meer dan vandaag het geval is, een overzicht gegeven van de opgravingscampagnes van het voorbije seizoen (seizoenen 1979 en 1980 in volume 1 van 1981; seizoenen 1984 en 1985 in volume 5 van 1985, daarna valt de publicatiedatum meestal samen met opgravingsjaar). Hoewel niet exhaustief, waren de voornaamste campagnes hierin goed geregistreerd en kon deze bron voor die periode dus als representatief worden beschouwd. Voor de analyses werden toen enkel de verslagen van archeologische terreincampagnes bekeken. Zuiver post-excavation onderzoek werd uit de referenties geweerd, net zoals artikels die betrekking hebben op buitenlandse vindplaatsen. Vervolgens werd de lijst geïndexeerd op gewest, regio, periode, fase (vroeg-, midden- of laatmesolithicum), type project (prospectie, waardering, opgraving) en instelling 135

https://www.coe.int/en/web/culture-and-heritage/valletta-convention We gebruiken de term ‘toevalsvondst’ hier in de meest algemene betekenis van het woord, namelijk als een vondst die toevallig aan het licht kwam, ongeacht de context waarin dit gebeurde. In de huidige archeologische regelgeving heeft deze term immers een striktere betekenis (nl. “een vondst die toevallig aan het licht komt, dus niet tijdens een archeologisch onderzoek of door het zoeken met een metaaldetector”) waaraan ook bepaalde verplichtingen zijn verbonden. Zie: https://www.onroerenderfgoed.be/ik-wil-een-toevalsvondst-melden https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/27845 136

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 23 van 165

(bij samenwerking enkel de belangrijkste partner). Voor de bespreking van de evoluties over de jaren heen werd gebruik gemaakt van vijfjaarlijkse periodes (zogenaamde jaarkwintetten), te beginnen in 1979. Aangezien de gegevens van 2008 ten tijde van de opmaak van de initiële versie van de balans nog niet beschikbaar waren, betekende dit dat het laatste kwintet slechts vier in plaats van vijf jaar omvatte. Vervolgens werd de resulterende dataset onderworpen aan een beperkte kwantitatieve analyse.

Inzichten omtrent aard en evolutie van het terreinwerk uit de initiële versie van de Onderzoeksbalans zullen per vorm van terreinwerk telkens eerst beknopt worden samengevat als achtergrond voor de evoluties tijdens de voorbije 15 jaar. Voor de opmaak van de geactualiseerde balans van mesolithisch terreinwerk tussen 2008 en 2019 putten we uit de literatuurlijst, inclusief Notae-artikelen, waarin het gerapporteerde veldwerk uit deze periode staat beschreven en dit in tegenstelling tot de initiële versie van de balans waarin enkel gefocust werd op de bijdragen die tussen 1979 en 2007 in de Notae Praehistoricae verschenen. De achterliggende redenering voor deze ietwat aangepaste werkwijze is de vaststelling dat een aanzienlijke hoeveelheid van het archeologisch terreinwerk dat de voorbije 15 jaar op mesolithische vindplaatsen werd uitgevoerd nauwelijks of niet meer gemeld wordt in de Notae, waardoor enkel een analyse van Notae-artikels vermoedelijk geen representatieve weergave meer zou opleveren van het uitgevoerde terreinwerk, in tegenstelling tot de initiële versie137. Naast de screening van de literatuurlijst werden ook -overigens weinig succesvolle- pogingen ondernomen om, op basis van de CAI en deze literatuurlijst, gedetailleerde lijsten samen te stellen van de nieuw ontdekte mesolithische toevals-, prospectie- en opgravingsvondsten uit de periode 2008-2019.

Meer dan de helft (55%) van de ingezamelde bronnen uit de literatuurlijst 2008-2019 presenteert één of andere vorm van archeologisch terreinwerk, inclusief paleolandschappelijke en archeologische prospecties, waarderingen en/of gerichte opgravingen, naast een ganse reeks van toevalsvondsten.

Nagenoeg 70% van de publicaties over terreinwerk zijn rapporten die vooral geproduceerd werden in de context van preventief, commercieel archeologisch (vooral voor-)onderzoek. Sinds het verschijnen van de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum heeft het veldwerk zich op verschillende vlakken ontwikkelt, inclusief tal van nieuwe toevals-, prospectie- en opgravingsvondsten. Daarbij zijn enkele belangrijke verschuivingen opgetreden ten opzichte van de patronen uit de periode 1970-2007 die we hieronder meer uitgebreid zullen behandelen. Eén van de voornaamste verschuivingen uit de voorbije 15 jaar die we reeds meegeven is de exponentiële toename van prospectief en evaluerend booronderzoek naar lithische vondstspreidingen dat zich niet uitsluitend tot het mesolithisch deel van het archeologisch bestand beperkt138 maar waarin deze periode desalniettemin een belangrijke focus vormt, en waarin naast manuele boortechnieken de laatste jaren ook vaker gebruik wordt gemaakt van mechanische en geofysische benaderingen. Daarnaast kwam er in enkele regio’s ook een sterke nadruk te liggen op (‘multi-proxy’) paleolandschappelijke studies die vanuit een diachroon perspectief hebben toegelaten een gedetailleerd inzicht te verwerven in zowel lokale als regionale ontwikkelingen in het milieu doorheen het mesolithicum, al dan niet in directe relatie met nabijgelegen mesolithische vindplaatsen. Belangrijk voorbeelden in dit verband zijn de onderzoeken in de Moervaartdepressie, maar ook de talrijke paleolandschappelijke studies die in het kader van het Sigma-plan werden uitgevoerd in verschillende riviervalleien (Schelde, Durme, Zenne, Grote, Nete, etc.). Voor zover deze paleolandschappelijke studies en gerichte prospecties expliciet verwijzen naar het mesolithicum worden ze meegenomen in onderstaand overzicht.

137

Omwille van die reden werd ook afgezien van een uitgebreide vergelijking tussen het steentijd-veldonderzoek (inclusief paleo- en neolithicum) in Vlaanderen en de rest van België, zoals die in de initiële versie wel werd uitgevoerd, aangezien het voor die andere regio’s niet duidelijk is in hoeverre het steentijdonderzoek sinds 2008 systematisch werd gerapporteerd in de Notae en omdat een uitgebreide literatuurstudie van het steentijdonderzoek in deze regio’s buiten de mogelijkheden van de opdracht valt.

138 Omwille van die redenen zijn niet alle literatuurbronnen omtrent prospectief booronderzoek naar vondstspreidingen die sinds 2008 in Vlaanderen zijn verschenen, en omvangrijk zijn in aantal, opgenomen in de literatuurlijst, maar enkel diegene waar expliciet verwezen werd naar mesolithische vondsten. Voor een uitgebreid overzicht en evaluatie van dit booronderzoek in Vlaanderen verwijzen we naar de gespecialiseerde literatuur hieromtrent. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 24 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

2.2 ENKELE ALGEMENE TRENDS Op basis van de Notae-artikels uit de periode 1979-2007 werd mesolithisch terreinwerk in Vlaanderen in de initiële versie van de balans gekaderd in de context van veldwerk op alle steentijdvindplaatsen in België uit die periode waarvoor in totaal 367 campagnes werden geïnventariseerd. Daaruit kwam vooreerst naar voor dat terreinwerk op paleo- (36%, n=133) en neolithische (42%, n=153) vindplaatsen in België talrijker was dan op mesolithische vindplaatsen (22%, n=81), waarvoor grottenonderzoek in Wallonië als belangrijkste verklaring werd aangehaald. In de context van het steentijdonderzoek in Vlaanderen kwam immers een ander beeld naar voor gedomineerd door veldwerk op mesolithische vindplaatsen (41%, n=55) ten opzichte van dat op neo- (32%, n=43) of paleolithische vindplaatsen (27%, n=36). Anders gesteld, hoewel Vlaanderen slechts 37% van de Belgische steentijdveldcampagnes tussen 1979 en 2007 vertegenwoordigde, vormde het mesolithisch terreinwerk in deze regio wel meer dan twee-derde van alle mesolithische campagnes op Belgisch grondgebied (n=55/81). Deze ‘oververtegenwoordiging’ van mesolithisch veldwerk in Vlaanderen werd toen toegeschreven aan de betere bewaringstoestand en vondstmogelijkheden in de Vlaamse regio, meer in het bijzonder in de afgedekte delen van Zandig Vlaanderen en in de Kempen.

Wanneer de evolutie van steentijdcampagnes in België in de initiële versie van de balans werd bekeken in kwintetten over de periode van 30 jaar tussen 1979 en 2008 werden een aantal trends zichtbaar.

Terwijl het aantal terreincampagnes op steentijdvindplaatsen uit Vlaanderen min of meer stabiel bleef (20-25 per kwintet), kende het zuiden van het land aanvankelijk een geleidelijke groei, met een piek in het midden van de jaren 1990 en een duidelijke terugval erna waarbij tussen 2004 en 2007 zelfs minder steentijdcampagnes werden gemeld in Wallonië/Brussel (n=18) dan in Vlaanderen (n=25). Eenzelfde trend was ook voor het mesolithicum duidelijk zichtbaar. Terwijl Vlaanderen tijdens die laatste vier jaar meer mesolithisch terreinwerk kende dan ooit tevoren (12 campagnes), bereikte het zuiden van het land een dieptepunt met slechts 1 campagne. Een bespreking of verklaring voor deze evolutie in het zuiden van het land viel buiten de context van de balans.

Een vergelijking van het aantal mesolithische terreincampagnes in Vlaanderen tussen enerzijds 19792007 (op basis van de Notae-artikels) en anderzijds 2008-2019 (op basis van de literatuurlijst, inclusief Notae-artikels) lijkt een duidelijke toename van mesolithisch terreinonderzoek sinds het verschijnen van de initiële versie van de Onderzoeksbalans aan te tonen, hoewel het beeld vertekend kan zijn door een verschillende methodiek bij de inventarisatie van de veldonderzoeken voor beide periodes (en dan met name vooral de invloed van de veldprospecties door vrijetijdsarcheologen in de dataset na 2007).

Daar waar in de initiële versie van de balans voor de dertigjarige periode tussen 1979 en 2007 ‘slechts’ 55 mesolithische terreincampagnes werden geregistreerd (gemiddeld ca. 2 campagnes per jaar), zijn dat er voor de daaropvolgende twaalfjarige periode niet minder dan 328 (gemiddeld ca. 27 campagnes per jaar). Zelfs indien veldprospectie door vrijetijdsarcheologen uit de lijst wordt gehaald en enkel naar ‘professioneel’ mesolithisch veldwerk wordt gekeken, is nog steeds sprake van 149 terreincampagnes (gemiddeld ca. 12 campagnes per jaar), dus een duidelijke toename ten opzichte van de bevindingen uit de initiële versie van de Onderzoeksbalans. Wanneer dit professionele veldwerk sinds 2008 wordt opgesplitst in jaarkwintetten, er rekening mee houdend dat het eerste kwintet slechts twee jaar omvat, lijkt er een dalende trend in aantal veldcampagnes merkbaar te zijn (respectievelijk 40, 56 en 53 campagnes voor 2008-2009, 2010-2014 en 2015-2019 of ca. 20, 11 en <11 campagnes/jaar). Inclusie van de vrijetijdsprospecties voor deze drie kwintetten levert daarentegen een evenwichtiger beeld op met resp. ca. 29, 29 en 26 campagnes/jaar.

Wanneer de evolutie van het mesolithisch veldwerk in Vlaanderen in de periode tussen 1979 en 2007 in de initiële versie van de Onderzoeksbalans in verband werd gebracht met de chronologische fasering van vindplaatsen (fig. 1, links) kwam ook enige variatie naar voren, gekenmerkt door een stijging in veldwerk op middenmesolithische contexten sinds 1999, terwijl veldwerk op laatmesolithische /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 25 van 165

contexten tussen 2004 en 2007 volledig afwezig was. Vroegmesolithisch veldwerk bleef hiertegenover relatief stabiel. Maar omdat het om kleine aantallen ging, waren de trends sterk afhankelijk van meerjarige campagnes op eenzelfde locatie in een bepaald jaarkwintet. Daarnaast was ook de toewijzing van vindplaatsen aan een bepaalde fase vaak problematisch. Eenzelfde oefening voor het veldwerk uitgevoerd tijdens de periode na 2007 (inclusief veldprospecties door vrijetijdsarcheologen (fig. 1, rechts) toont in de eerste plaats een dominantie van veldwerk aan op vindplaatsen die geen nader dateerbare resten opleverden, waarbij hun relatieve aandeel doorheen de tijd wel duidelijk afneemt (resp. 90%, 78% en 61% voor de drie opeenvolgende kwintetten). Wanneer onbepaalde waarden buiten beschouwing worden gelaten, valt op dat tijdens het eerste jaarkwintet enkel vroegmesolithische resten onderzocht werden, terwijl hun relatieve aandeel in de daaropvolgende jaren sterk en progressief afneemt (resp. tot 36 en 30%) ten voordele van de latere fases, waarbij het relatieve aandeel van veldwerk op vindplaatsen met midden- en laatmesolithische resten enigszins toeneemt (resp. van 22 naar 28% voor midden- en van 28 naar 31% voor laatmesolithicum) en dat op vindplaatsen met finaalmesolithische resten daarentegen afneemt (van 14 naar 11%).

Fig. 1: Mesolithisch veldwerk in Vlaanderen, opgesplitst per mesolithische fase, voor de periodes 1979-2007 (links) en 20082019 (rechts).

Uit de analyse van Notae-artikelen uit 1979-2007 kwam naar voor dat mesolithisch veldonderzoek in Vlaanderen tijdens die periode voornamelijk door drie instellingen werd uitgevoerd, namelijk de universiteiten van Gent en Leuven en de Belgisch en Vlaamse Overheden (NDO/IAP/VIOE), waarbij het aandeel van de UGent relatief klein was voor het laatmesolithicum, maar het grootst voor vroegen middenmesolithicum (fig. 2, links). Sinds de jaren 1990 nam de Vlaamse Overheid in toenemende mate initiatieven tot veldwerk op mesolithische vindplaatsen. De bijdrage van de overige instellingen (KBIN, provincie Antwerpen, ADW) was terug te brengen tot enkele geïsoleerde projecten, maar interessant was dat verschillende beleidsniveaus (nationaal, provinciaal en intergemeentelijk) hierin vertegenwoordigd waren. Deze ontwikkelingen kwamen nog sterker tot uiting wanneer werd gekeken naar de evolutie van steentijdonderzoek in het algemeen, inclusief mesolithisch onderzoek, over de periode 1979-2007 in Vlaanderen, waarbij de aanvankelijke dominantie van de KU Leuven over de jaren heen duidelijk afnam terwijl het terreinwerk vanuit de UGent sinds het midden van de jaren 1980 sterk toenam. De analyse voor de periode tussen 2008 en 2019 in de geactualiseerde versie van de Onderzoeksbalans tonen op dit vlak van uitvoerders van veldwerk een meer divers landschap, waarbij niet uitsluitend universiteiten (n=2, zij het vaak hun commerciële tak), overheden (n=2), musea (n=2) of (inter-)gemeentelijke of stedelijke diensten (n=3) betrokken zijn, zoals uit de initiële versie naar voor kwam, maar waarbij een substantieel deel van de veldcampagnes ook door bedrijven (n=15) wordt uitgevoerd, naast vrijetijdsarcheologen die zelfs een dominant aandeel hebben in het aantal campagnes (door het herhaald karakter van hun veldprospecties) maar wiens aandeel in de initiële versie onderbelicht bleven aangezien ze hun veldwerk nauwelijks of niet rapporteerden in de Notae (fig. 2, rechts). Wanneer enkel naar het professioneel circuit wordt gekeken (en prospecties door vrijetijdsarcheologen buiten beschouwing worden gelaten) werden bijna de helft van de campagnes (47%) uitgevoerd door commerciële bedrijven en iets minder dan ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 26 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

een derde (31%) door de overheid, terwijl het aandeel van universiteiten sterk is afgenomen (tot 15%, inclusief het onderzoek door hun commerciële tak) en dat van (inter-)gemeentelijke diensten en musea nog steeds beperkt blijft. Het aantal professionele instellingen dat voor die recentere periode geassocieerd wordt met gericht mesolithisch onderzoek is opgelopen tot niet minder dan 25.

Fig. 2: Mesolithisch veldwerk in Vlaanderen, opgesplitst per type instelling, voor de periodes 1979-2007 (links) en 20082019 (rechts).

2.3 TOEVALLIGE MESOLITHISCHE VONDSTEN Met betrekking tot mesolithische vondsten die in Vlaanderen vóór 2008 toevallig aan het licht kwamen werden in de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum volgende inzichten verworven: -

mesolithische (en meer algemeen prehistorische) toevalsvondsten waren tussen 1970 en 2007 relatief zeldzaam, vermoedelijk omdat deze archeologische resten niet gemakkelijk herkend wordt door niet-specialisten;

-

wanneer hier specifiek op gelet wordt en de opgravingsstrategie eraan aangepast, kunnen mesolithische resten tijdens vlakopgravingen van bodemsporen uit recentere archeologische periodes wel ‘toevallig’ worden aangetroffen.

Daar waar de initiële versie van de balans toevalsvondsten van mesolithische artefacten vóór 2008 als zeldzaam beschouwde, lijkt het aandeel van mesolithische vondsten die tegen alle verwachtingen in aan het licht komen aanzienlijk te zijn toegenomen tijdens de voorbije 15 jaar, en dit ondanks een grotere aandacht voor -en een toegenomen nadruk op het frequenter inzetten van- meer geschikte benaderingen om de moeilijk opspoorbare mesolithische resten in (niet-)afgedekte contexten op meer gerichte, systematische en kosten-efficiënte wijze in kaart te brengen. Vermoedelijk hangt deze sterke toename van toevalsvondsten nauw samen met de sterke toename aan archeologisch veldwerk sinds de commercialisering van het archeologisch gebeuren in Vlaanderen. Het gaat bij toevallige vondsten nagenoeg uitsluitend om lithische artefacten, hoewel occasioneel sprake is van organische objecten of houtskoolbevattende bodemsporen die als haardkuil werden geïnterpreteerd. Het hoge aandeel van toevalsvondsten sinds het verschijnen van de initiële versie van de balans komt ook duidelijk naar voor uit de literatuurlijst. In niet minder dan 45% van de publicaties over veldwerk is (enkel) sprake van mesolithische toevalsvondsten. Zij kwamen aan het licht bij de aanleg van proefsleuven of tijdens vlakopgravingen die beide in de eerste plaats gericht zijn op het in kaart brengen en evalueren van archeologische bodemsporen, en die ongeschikt zijn voor een gerichte en systematische kartering en evaluatie van (prehistorische) artefactspreidingen. Meestal gebeuren deze toevallige vondsten van (meso-)lithische artefacten door personen die ook enige voeling hebben met prehistorisch onderzoek en prehistorische vondsten. In de meeste andere gevallen zullen ze wellicht integraal over het hoofd /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 27 van 165

zijn gezien, en ook bij de toevallige ontdekkingen gaat het vermoedelijk enkel om het topje van de ijsberg (zoals onder meer blijkt op de locaties die naderhand verder werden onderzocht).

Vaak worden mesolithische toevalsvondsten pas laat in het traject van (voor-)onderzoek aangetroffen, op momenten dat bijsturing van dit traject van vooronderzoek, omwille van tijdsdruk en/of financiële argumenten, niet of nauwelijks meer mogelijk is en op momenten dat de vondstspreidingen en hun context net door die drastische archeologische ingrepen reeds sterk werden aangetast of vernield.

Gewoonlijk volgt dan ook geen gericht steentijdonderzoek meer op de locatie en blijft de aandacht voor die prehistorische resten beperkt tot een korte bespreking van de vondsten die per toeval aan het licht kwamen en die op basis van hun grondstofkenmerken (met name Wommersomkwartsiet) en/of hun morfologie (met name microlieten, kerfresten, microklingen, kleine restkernen, etc.) door de ontdekkers -en al dan niet terecht en onderbouwd- aan het mesolithicum werden toegeschreven.

Hoewel hun informatiewaarde hierdoor beperkt blijven, vormt hun aanwezigheid een belangrijke aanwijzing dat potentieel behoudenswaardige mesolithische resten meer verspreid voorkomen in het landschap dan door archeologen gedacht en verwacht wordt. De nood aan een meer algemene toepassing van gerichte benaderingen, met een correctie methodiek, dringt zich dus zeker op.

Er zijn de voorbije jaren ook gevallen, in stedelijke en landelijke omgeving, waar na de toevalsvondsten wel werd gekozen voor een aangepast, zij het (te) laattijdig, steentijdtraject, vaak door middel van boringen waarna soms ook gerichte steentijdopgravingen volgden die belangrijke nieuwe informatie over het mesolithicum in Vlaanderen aanleverden. Enkele voorbeelden van dergelijke toevalsvondsten gevolgd door een steentijdtraject, inclusief opgravingen, zijn Evergem (2010), Holsbeek (2010), Zele (2010), Mechelen (2012), Ravels (2012), Dudzele (2013), Lier (2014) of, recenter nog, Heindonk (2019).

Uit de lijst van alle gerichte mesolithische opgravingen uit de periode 2008-2019, die verderop aan bod komt, blijkt overigens dat meer dan 60% van alle opgegraven mesolithische vindplaatsen sinds 2008 (nog steeds) onverwacht en per toeval aan het licht kwam. Er blijft dus in Vlaanderen een hoge nood om meer in te zetten op een kwaliteitsvolle gerichte steentijdprospectie en -waardering.

2.4 GERICHTE VELDPROSPECTIES AAN HET ACTUELE LOOPOPPERVLAK Met betrekking tot gerichte veldprospecties aan het actuele loopoppervlak kwam de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum tot volgende bevindingen: -

verschillende mesolithische vindplaatsen werden aan het actuele loopoppervlak ontdekt door vrijetijdsarcheologen tijdens gerichte veldprospecties. Belangrijke vrijetijdsarcheologen in dit verband waren Caris, Goossens, Carolus, Maes, Verbeek, Van Vlaenderen, Van der Haegen, De Meireleir, De Bock, Deconinck, Velghe, Beeckman, Parent, etc. ….

-

sinds de aanmaak van de CAI werden vondsten door vrijetijdsarcheologen vaker gemeld en systematisch geregistreerd en in het kader van de CAI werden bovendien (een relatief beperkt aantal) collecties van verschillende vrijetijdsarcheologen geïnventariseerd.

-

soms gaven ontdekkingen door vrijetijdsarcheologen aanleiding tot gravend onderzoek, zoals te Meer, Arendonk, Lommel, Nijlen of Weelde.

-

sommige collecties van vrijetijdsarcheologen zijn geïnventariseerd in het kader van licentiaatsof doctoraatverhandelingen of onderzoeksprojecten. Vanaf de jaren 1980 gebeurde deze inventarisatie systematischer.

-

met uitzondering van Zandig Vlaanderen en de Vlaamse Ardennen, waar mesolithische oppervlaktecollecties uitvoerig werden geïnventariseerd, waren veel van de collecties echter slecht gekend waarbij veel data zich enkel in het hoofd van de prospectors zelf bevinden, wat op lange termijn zeker geen stabiele bewaring ervan garandeert.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 28 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

-

eind jaren 1970 werd aan de Gentse universiteit door Nenquin aangevangen met het project Archeologische Inventaris Vlaanderen139 met als doel zoveel mogelijk gemeenten systematisch te prospecteren, vooral door studenten in het kader van hun licentiaatsthesis. Dit project was rond 2007 nog steeds actief en resulteerde in een gedeeltelijke of integrale prospectie van een honderdtal gemeenten, voornamelijk in Oost- en West-Vlaanderen. In bijna al die gemeentes werden ook mesolithische vondsten gesignaleerd. Sommige van deze studies werden nadien gepubliceerd in de reeks Archeologisch Inventaris Vlaanderen; andere werden verder verwerkt en aangevuld tot een regionale studie en gepubliceerd in de Buitengewone Reeks van AIV 140.

-

in de jaren 1980 werd een prospectieproject (het zgn. BTK-project te Opglabbeek-MeeuwenGruitrode) uitgevoerd onder leiding van Vermeersch en Creemers (KU Leuven)141 waarmee op systematische wijze oppervlaktemateriaal werd ingezameld, beschreven en gelokaliseerd. Dit leverde veel vondstlocaties op, maar verder onderzoek hierop of een formele publicatie ervan bleven uit.

-

in de Kempen werden de intensieve prospecties door Verbeek aangewend om in de jaren 1990 de bedreigde terreinen van de ruilverkaveling Weelde op te volgen. Ter voorbereiding van de opgravingen werden proefputten uitgezeefd (1m²) als een eerste vorm van systematische prospectie met ingreep in de bodem. Deze benadering werd ook op ander locaties gebruikt (bijv. Dilsen, Meer).

Ook na opmaak van de initiële versie van de Onderzoeksbalans blijven systematische veldprospecties op akkerpercelen vooral het werkterrein van (dezelfde generaties van ervaren) vrijetijdsarcheologen, terwijl het aandeel van gerichte veldprospecties binnen het professionele circuit beperkt blijft, hoewel deze benadering nochtans uitermate geschikt is voor het opsporen van vondsten in niet-afgedekte (aangeploegde) contexten. In de literatuurlijst uit de periode 2008-2019 vormen publicaties met resultaten van veldprospecties door vrijetijdsarcheologen bijna 30% van alle bronnen die focussen op steentijdprospectie. Als voorbeeld van deze gerichte en herhaalde oppervlakteprospecties door vrijetijdsarcheologen waarbij mesolithische resten aan het licht kwamen vermelden we de campagnes van De Meireleir en De Bock die de resultaten van hun talrijke veldprospecties in het Waasland -die reeds meer dan veertig jaar geleden aanvang namen- jaarlijks trouw blijven rapporteren aan de CAI (en professionele collega’s). Daar waar hun prospectieresultaten van vóór 2007, samen met die van Van Vlaenderen uit de Moervaartdepressie, onderwerp waren van uitgebreide inventarisaties142 is dit echter niet meer het geval geweest voor de talrijke vondsten die ze sedertdien op dezelfde en op nieuwe locaties aan het licht brachten. Recente studies over prehistorisch landgebruik tijdens paleoen mesolithicum in deze regio’s verwijzen daarom nog steeds vooral naar die vroegere inventarisaties en hebben deze nieuwe vondsten en vondslocaties nog maar nauwelijks betrokken in hun analyses.

In de literatuurlijst 2008-2019 komen sporadisch ook vermeldingen voor van veldprospecties die door professionele bedrijven of andere instellingen werden uitgevoerd en waarbij ook mesolithische resten aan het licht kwamen. Deze professionele veldkarteringen, vaak onderdeel van bredere inventarisatieen/of veldonderzoeken, blijven echter in de regel beperkt in omvang of hebben overwegend een eenmalig karakter en leveren dus over het algemeen ook slechts een beperkt aantal vondsten op, in tegenstelling tot de karteringen door gedreven vrijetijdsarcheologen die herhaaldelijk dezelfde akkers afschuimen en daarbij vaak heel omvangrijke collecties bij elkaar hebben geraapt. Zoals recent nog naar voor kwam uit een evaluatiestudie van prospectief booronderzoek in Vlaanderen143 blijkt dat gerichte oppervlakteprospectie, net zoals archeologische boringen en in tegenstelling tot prospectie d.m.v. proefsleuven, een randfenomeen is in de context van preventief archeologisch vooronderzoek.

139

Nenquin 1990.

Sergant 2004; Van der Haegen et al. 1999; Van Vlaenderen et al. 2006.

141 Knevels 1985.

142 Van Vlaenderen et al. 2006.

143 Noens 2018.

140

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 29 van 165

Daar waar archeologisch booronderzoek amper 3% vertegenwoordigde van alle prospecties die tussen 1996 en 2019 werden uitgevoerd, bleek het aandeel van veldkartering nog veel beperkter te zijn: sinds de implementatie van de nieuwe regelgeving over onroerend erfgoed in 2016 vertegenwoordigden die professionele veldprospecties immers minder dan 1% van meer dan 1500 gerapporteerde prospecties.

Wanneer we aannemen dat archeologische boringen (voor afgedekte contexten) en systematische en herhaalde veldkarteringen (voor niet-afgedekte en aangeploegde contexten) de meest geschikte en betrouwbare prospectiebenaderingen zijn voor het in kaart brengen van (lithische) vondstspreidingen, is het opvallend vast te stellen dat net beide benaderingen zo beperkt voorkomen in dit professionele circuit van preventief vooronderzoek, aangezien men eerder zou verwachten dat tenminste één van beide beter vertegenwoordigd moet zijn afhankelijk van de ligging van de objecten ten opzichte van het huidige loopoppervlak. Enkele van de zeldzame voorbeelden van professionele veldprospecties waarbij archeologische (in casu lithische) resten aan het licht kwamen die -soms onder voorbehoudaan het mesolithicum werden toegeschreven, zijn de archeologische inventarisaties en prospecties in het kader van de natuurinrichting van Landschap de Liereman in de omgeving van Oud-Turnhout144, op het Hoogboschveld in Riemst 145, in de ruilverkaveling van Gooik 146, op de Kalenberg in Kortenaken147, aan de Prinsendreef in Lubbeek148 of langs de Grote Nete in de omgeving van Heist-opden-Berg149.

Van streekverkenningen door studenten in het kader van hun thesisonderzoek, of BTK- of andere grootschalige inventarisatieprojecten is na 2007 nagenoeg geen sprake meer. Een mogelijke verklaring voor de stopzetting van veldprospecties door studenten in het kader van hun thesisonderzoek is de omvorming van het kandidaat/licentiaat-onderwijssysteem naar het bachelor/master-systeem in 2004-2005, waardoor thesisonderzoek in één in plaats van twee jaar dient voltooid te zijn waardoor het uitvoeren van veldwerk in het kader van dit onderzoek, net zoals gedetailleerde studies van ingezamelde of opgegraven collecties, nagenoeg onhaalbaar is geworden.

Wel hebben in het kader van de CAI nog enkele inventarisaties van lithische collecties plaatsgegrepen (o.a. Zandhoven, Nijlen, Grobbendonk, Mechelen, etc.)150, waaronder ook die van een opmerkelijke vondst, op een jaarlijkse rommelmarkt, van een kleine collectie van lithische artefacten op bordkartonnen plaatjes die afkomstig zouden zijn uit het kamp van Beverlo151.

2.5 GERICHTE (BOOR-)PROSPECTIES VAN AFGEDEKTE CONTEXTEN De initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum kwam tot volgende algemene bevindingen over gerichte prospecties van (deels) afgedekte mesolithische contexten: -

systematische prospectie met ingreep in de bodem door middel van (manuele) boringen werd in Vlaanderen voor het eerst uitgevoerd door de UGent te Verrebroek – Dok 1152 waar zowel paleolandschappelijk als archeologisch werd geboord volgens de principes van prospectief en waarderend booronderzoek die eerder in Nederland waren opgesteld door Groenewoudt 153 voor afgedekte archeologische vindplaatsen. Alles samen werden tijdens dit onderzoek bijna 1500 boringen geplaatst, waarbij een omvangrijk vroegmesolithisch ‘site-complex’ van meer dan 10 ha aan het licht kwam.

144

Noens & Laloo 2013.

Verhoeven & Keijers 2013.

146 Verhoeven & Keijers 2011.

147 Verhoeven 2016.

148 Van Liefferinge & Smeets 2014.

149 Ryssaert et al. 2017.

150 Meylemans 2014; Meylemans & Dils 2014; Meylemans et al. 2016.

151 Ervynck et al. 2017. Verder wijzen we hier ook op enkele recentere inventarisatiestudies van enkele oudere collecties van andere materiaalcategorieën (Dierck 2009; Meylemans & Perdaen 2017).

152 Bats 2001; Crombé 1998a; Crombé & Meganck 1996.

153 Groenewoudt 1994.

145

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 30 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

-

vanaf de tweede helft van de jaren 1990 werden boringen en proefputten ter opvolging van bedreigde vindplaatsen systematischer toegepast door de universiteiten van Gent en Leuven, het (toenmalige) VIOE en occasioneel ook door studiebureaus. Een vroeg voorbeeld, naast Verrebroek, is het omvangrijke booronderzoek te Meer - Meirberg in 1999 door het VIOE154.

Hierbij werd een overzicht op het grootste deel van het (beschermde) ‘site-complex’ verkregen op basis waarvan twee geïsoleerde mesolithische concentraties werden geïdentificeerd en opgegraven, gevolgd in 2007 door een derde en een vierde155. Dit en gelijkaardig onderzoek te Bocholt156 gaf aanleiding tot een uitgebreid prospectieproject in de Kempen door het VIOE157.

Nieuwe mesolithische vindplaatsen werden opgespoord en oude geherlokaliseerd, waarna enkele vervolgens onderwerp waren van gedetailleerd waarderingsonderzoek en opgravingen (bijv. Arendonk, Lommel).

-

In de alluviale context van de Scheldevallei werden rond dezelfde periode door de UGent de mogelijkheden van prospectief en waarderend booronderzoek verkend via een systematisch en uitgebreid onderzoeksproject158. Bedoeling van dit verkennend onderzoek, dat plaatsgreep op verschillende locaties (Kerkhove, Oudenaarde, Doel, Verrebroek, Ename, Gavere, Kalken, Schellebelle, etc.), was het verfijnen van de boorstrategie voor de ontdekking en evaluatie van steentijdvindplaatsen in afgedekte contexten door het testen van variaties in boordiameter, zeefmazen en boorgrid.

-

In het kader van de CAI werd door het toenmalige VIOE naar aanleiding van amateurvondsten in de vallei van de Kleine Nete geprospecteerd door middel van proefputten, landschappelijke boringen en enkele proefsleuven 159. Nieuwe vondstlocaties toonden aan dat valleien en hun wanden aanzienlijk rijker bleken te zijn dan voordien algemeen was aangenomen. Begraven concentraties in alluviale context werden te Nijlen gevonden, maar op dat moment nog niet volledig opgegraven160.

De groeiende investering in prospectie- en waarderingscampagnes die hierboven werd geschetst voor de periode vóór 2008 kwam als opvallende trend in het steentijdonderzoek in Vlaanderen ook tot uiting in de analyse van de Notae-artikels voor de periode 1979-2007. Daar waar de gerapporteerde steentijdprospecties tijdens het eerste kwintet (1979-1983) vooral studies op grote collecties waren die door vrijetijdsarcheologen waren verzameld, bleek dat professionele archeologen tijdens de laatste twee kwintetten van die periode (1999-2007) zelf actief prospectie- en waarderingscampagnes opzetten, onder meer in functie van inventarisatie- en beschermingsprojecten. Meestal ging het om ‘meerdere perioden’-projecten, waarbij mesolithicum ook aan bod kwam, maar niet uitsluitend.

Gericht archeologisch booronderzoek werd in Vlaanderen dus voor het eerst in de tweede helft van de jaren 1990 aangewend voor een gerichte zoektocht naar -en evaluatie van- afgedekte prehistorische contexten, inclusief mesolithische resten die zich zowel (deels) aan het actuele loopoppervlak als diep onder dit oppervlak begraven kunnen bevinden. Onlangs verschenen twee artikels die een actueel kritisch overzicht bieden van de evolutie van verkennend archeologisch booronderzoek in Vlaanderen tijdens de afgelopen kwarteeuw (1996-2019)161. Hieruit kwamen verschillende interessante inzichten 154

De Bie 1999a; 2000a.

Depraetere et al. 2007; 2008.

156 De Bie 2000b; 2000c.

157 Van Gils & De Bie 2006.

158 De Vlaamse wetlands. Een archeologische verkenning van de Scheldevallei, zie Bats 2007; Bats & De Reu 2006; Bats et al.

2006.

159 Meylemans et al. 2006.

160 Van Peer et al. 2007.

161 Noens 2018; 2019.

155

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 31 van 165

en evoluties naar voor die ook betrekking hebben op mesolithisch veldonderzoek in Vlaanderen162.

Omwille van die reden zijn ze heel relevant voor de geactualiseerde versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum en worden enkele conclusies hieronder samengevat. Voor een meer gedetailleerde en omvattende beschouwing verwijzen we echter naar beide artikels.

Aanvankelijk waren slechts weinig en ook uitsluitend wetenschappelijke actoren (d.w.z. universiteiten en overheden) betrokken bij dit archeologisch booronderzoek, zoals ook werd aangegeven in de initiële versie van de balans. Dit initiële onderzoek, dat overigens ook geregeld in de context van een directe bedreiging plaatsgreep, kan grotendeels omschreven worden als methodologisch en exploratief van aard. Het vond gewoonlijk plaats in zandgebieden met een verwacht hoog potentieel of waar eerder reeds ‘prehistorische indicatoren’ aangetroffen waren. De opkomst van commerciële archeologie in de eerste jaren van het nieuwe millennium leidde al snel tot een jaarlijkse toename en diversificatie van betrokken actoren bij booronderzoek: tot en met 2009 kwamen reeds 12 instellingen in aanraking met verkennend archeologisch booronderzoek, zes jaar later was hun aantal quasi verdubbeld (N=23). Meestal ging het om commerciële bedrijven. Het nieuwe decreet en de invoering van de bijhorende Code van Goede Praktijk in 2016 brachten een verdere stijging van het aantal commerciële spelers met zich mee: bijna 40% van alle instellingen die ooit betrokken was bij een verkennend archeologisch booronderzoek in Vlaanderen kwam er voor het eerst mee in aanraking na introductie van de CGP en bijna de helft van de actoren had tot eind 2019 slechts twee verkennende boorprojecten uitgevoerd. Bedrijven hebben vandaag de dag quasi een monopolie op archeologisch booronderzoek terwijl universiteiten en overheden nauwelijks nog een actieve rol vervullen bij de prospectie naar mesolithische vondstspreidingen. Daar waar ze vóór 2016 jaarlijks nog gemiddeld 73% van de actoren vertegenwoordigden, is dit nadien slechts 6% en gaat het quasi uitsluitend om hun commerciële tak. Vermeldenswaardige boorprospecties door wetenschappelijke instellingen sinds 2008 waarbij ook mesolithische resten aan het licht kwamen zijn de onderzoeken door VIOE en KU Leuven in landschap De Liereman (2008) en de campagnes op verschillende locaties langsheen de Schelde en haar bijrivieren in het kader van het Sigmaplan die tussen 2008 en 2015 (initieel) door het VIOE werden uitgevoerd.

Bovengeschetste evolutie van de sterke toename van prospectief booronderzoek in de preventieve, commerciële context vond plaats op een moment dat in de prehistorische onderzoeksgemeenschap door het relatief beperkt aantal evaluatiestudies en door hun sterke focus op (afgedekte) zandige gebieden in Vlaanderen- relatief weinig consensus heerste over de aard van de meest geschikte benadering(en) voor deze vorm van prospectief vooronderzoek. Deze gang van zaken resulteerde niet alleen in een sterk toegenomen diversificatie van actoren, die vaak nog (te) weinig vertrouwd zijn met de finesses van prospectief booronderzoek en met de aard van het prehistorisch bestand, maar ook in een sterk toegenomen variatie in benaderingen, methodes en technieken163.

Ondanks een aanzienlijke toename van het aantal boorprospecties tijdens de laatste jaren blijft deze gerichte vorm van prospectie naar archeologische vondstspreidingen eerder een randgebeuren binnen de Vlaamse archeologische prospectiepraktijk, wanneer het bijvoorbeeld wordt vergeleken met het wijdverbreide gebruik van proefsleuven die zich richten op archeologische bodemsporen en (ondanks verschillende mesolithische toevalsvondsten) ongeschikt is voor een gerichte, systematische kartering van (niet alleen prehistorische) vondstspreidingen 164.

162

Voor een uitgebreide beschouwing omtrent archeologisch booronderzoek in Vlaanderen, dat verder reikt dan enkel het mesolithisch deel van het archeologisch bestand, verwijzen we niet enkel naar bovengenoemde overzichten, maar ook naar Van Gils & Meylemans 2019, en de verschillende methodologische studies die de voorbije 15 jaar verschenen.

163 Het generieke karakter van de regelgeving werkt deze variatie verder in de hand.

164 Uit bovenvermelde overzichten van archeologisch booronderzoek in Vlaanderen kwam naar voor dat deze gerichte vorm van prospectie naar vondstspreidingen minder dan 3% vertegenwoordigde van alle prospecties die tussen 1996 en 2019 werden uitgevoerd. Na enkele opleidingsdagen die door het agentschap OE werden georganiseerd omtrent een meer correcte omgang met steentijdresten, lijkt er wel een zekere kentering opgetreden te zijn in het aantal booronderzoeken.

Toch lijkt de vrije keuze om in het traject van archeologisch vooronderzoek al dan niet over te gaan tot een gerichte ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 32 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

Hoewel sinds het verschijnen van de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum een meer evenwichtige geografische spreiding van booronderzoeken in Vlaanderen wordt waargenomen, blijft deze vorm van gerichte archeologische prospectie ondervertegenwoordigd in enkele Vlaamse regio’s.

Ondanks de invoering in 2016 van een bindende minimumstandaard die zowel kwaliteit als onderlinge vergelijkbaarheid van preventief archeologisch (veld-)onderzoek in Vlaanderen beoogt te garanderen (Code van Goede Praktijk) en ondanks de recente opmaak van een handleiding die een meer correcte omgang met steentijdresten in het preventieve archeologische circuit nastreeft165, werden opvallend veel methodologische verschillen vastgesteld bij de uitvoering van archeologische boringen waarbij de kwaliteit en behaalde resultaten van een deel van deze prospecties in vraag kan worden gesteld.

Rekening houdend met deze bedenkingen over de betrouwbaarheid van een deel van het uitgevoerde onderzoek, die de geloofwaardigheid ervan deels ondermijnen166, kwam uit recente evaluatiestudies ook naar voor dat bij archeologisch booronderzoek in het kader van de nieuwe regelgeving ca. 1/5 van de geprospecteerde gebieden minstens één eenduidige indicator opleverde die een prehistorische vondstspreiding in de directe omgeving doet vermoeden. In minder dan 10% van die gevallen was sprake van een dateerbaar element (‘gidsartefact’), waarbij microlieten en Wommersomkwartsiet als eenduidige indicaties voor mesolithische aanwezigheid worden beschouwd.

Mede omwille van de relatief beperkte als ‘positief’ ervaren resultaten (met name het aantreffen van vondsten), botst archeologisch booronderzoek bij opdrachtgevers, uitvoerders als erfgoedconsulenten nog al te vaak op weerstand en onbegrip en blijft het vaak aanzien worden als een ‘extra’ en (te) ‘dure’ kost, hoewel onder prehistorici consensus heerst dat dit archeologisch booronderzoek -mits correct toegepast en in tegenstelling tot proefsleuven- de meest geschikte en noodzakelijke benadering vormt voor het opsporen van afgedekte vondstspreidingen op een voldoende betrouwbare en systematische wijze167. Dit contrast tussen enerzijds proefsleuvenonderzoek, dat over het algemeen als essentiële, goedkope en breed inzetbare prospectiebenadering worden ervaren, en anderzijds archeologische boringen, die daarentegen vaak eerder als extra en duur worden gepercipieerd en enkel noodzakelijk worden geacht in het geval van een voorafgaande hoge verwachting naar steentijdresten, blijft een opvallende discrepantie in het hedendaags archeologisch prospectiegebeuren in Vlaanderen en wijst steentijdprospectie nog al te vaak gestoeld op enkele wijdverbreide, maar nauwelijks of niet geteste verwachtingsmodellen en veronderstellingen. Als gevolg daarvan worden archeologische boringen vooral uitgevoerd in gebieden met een ‘hoge’ verwachting, terwijl gebieden waarvoor geen duidelijke verwachting kan worden opgesteld nog vaak als zones met ‘lage’ in plaats van ‘ongekende’ verwachting worden behandeld en omwille van die reden ook uitgesloten worden van prospectief onderzoek, hoewel dat soort praktijken leidt tot een sterk vertekend beeld waarbij nauwelijks rekening wordt gehouden met de afwezigheid van het verwachte en de aanwezigheid van het onverwachte. De combinatie van te simplistische en nauwelijks met evenwichtige data onderbouwde verwachtingsmodellen omtrent prehistorisch menselijk gedrag, de voorkeur voor prospecties in gebieden met hoge verwachting en het uitsluiten van gebieden met lagere of ongekende verwachting verhindert een correct assessment van het prehistorisch archeologisch bestand dat in Vlaanderen aan een razendsnel tempo verdwijnt. Het lopende syntheseonderzoek “Zoeken naar steentijd artefactensites … of niet?”, uitgevoerd via een tijdelijk samenwerkingsverband van prehistorici uit commerciële en academische kringen, beoogt een nader inzicht te verwerven in de selectiecriteria die in dit verband tot dusver werden gehanteerd. Zie: https://www.onroerenderfgoed.be/projecten-2019 165 Van Gils & Meylemans 2019.

166 Wanneer de resultaten van booronderzoeken in de context van de nieuwe regelgeving werden vergeleken met die van projecten uit de voorgaande periode bleek het niet alleen om een opvallend lager aantal ‘positieve’ gebieden te gaan, maar kwam ook een lager percentage aan positieve boringen per projectgebied naar voor, net als een lager aantal artefacten per boring en een minder divers spectrum aan opgeboorde indicatoren (enkel lithische artefacten). Deze verschillen die aanzienlijk kunnen zijn, kunnen in verband worden gebracht met rasterresoluties, boordiameters en/of zeefmaaswijdtes.

Naar de precieze oorzaken van deze verschillen tussen CGP en pre-CGP blijft het voorlopig nog gissen, en vermoedelijk spelen hierin verschillende elementen mee, maar er kan niet uitgesloten worden dat een belangrijk deel van de verklaring gezocht dient te worden in de toegepaste methodiek, het gebrek aan ervaring en de (on-)nauwkeurigheid van uitvoering van het onderzoek.

167 De perceptie dat enkel het aantreffen van vondsten tijdens een prospectie als een ‘positief’ resultaat wordt aanzien, blijft opmerkelijk aangezien het net de bedoeling is van elk prospectief onderzoek in preventieve context om vast te stellen of behoudenswaardige resten al dan niet aanwezig zijn (en dus niet enkel om resten aan te treffen), waarbij ook de afwezigheid van vondsten -weliswaar mits toepassing van een correcte methodiek- een belangrijke indicatie vormt voor de afwezigheid van resten en dus ook als een ‘positief’ (in plaats van ‘negatief’) resultaat moeten worden aanzien. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 33 van 165

op het bestaan van dubbele standaarden en het gegeven dat een aanzienlijk deel van het direct bedreigde archeologisch bestand in Vlaanderen aan onze aandacht ontsnapt en ondergewaardeerd blijft.

Hoewel er tijdens het voorbije decennium enkele evaluatiestudies van de methodiek van archeologisch booronderzoek werden gerapporteerd, o.a. met het oog op het verbeteren van de toepasbaarheid en de kosten-baten balans, blijft er een hoge nood aan zulk evaluatieonderzoek. Aangezien het grootste deel van onze ervaringen op dit vlak nu steunt op onderzoek uit zandgronden is er met name ook voor andere contexten nood aan gelijkaardige wetenschappelijke evaluaties. Ondanks een toenemend aantal wetenschappelijke studies die ijveren voor intensifiëring van (de resolutie van) verkennend archeologisch booronderzoek, aangezien lage vondstdichtheden of weinig geclusterde spreidingen nog al te vaak over het hoofd worden gezien, is er de voorbije jaren een duidelijke trend naar minder intensieve boorprospecties waar te nemen (waarvan de methodiek en resultaten wel degelijk in vraag moeten worden gesteld). Een toename van prospectie-intensiteit (bijvoorbeeld door het verdichten van boorgrid, het vergroten van bemonsterd volume en/of het gebruik van fijnere zeefmazen) zal niet enkel resulteren in een toename van het aantal gekende mesolithische vindplaatsen, maar zal ook leiden tot een meer evenwichtige kartering en waardering en een meer betrouwbaar beeld van de afwezigheid van resten in het geprospecteerd gebied.

2.6 GERICHTE MESOLITHISCHE OPGRAVINGEN Algemene bevindingen over gerichte opgravingen van mesolithische vindplaatsen tussen 1970 en 2007 uit de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum waren de volgende: -

in verhouding tot de grote hoeveelheid door prospectie bekende vindplaatsen, bleef het aantal opgravingen van mesolithische vindplaatsen in de periode vóór 2008 beperkt.

-

de meeste opgravingen bleven ook beperkt tot kleine oppervlaktes168. Uitzonderingen waren meer omvangrijke opgravingen te Meer IV en Zonhoven en grootschalige opgravingen te Weelde, Doel, Verrebroek en Lommel.

-

in het tracé van de Verrebroek- en Deurganckdokken werd door de UGent in samenwerking met de ADW ruim 1,5 ha begraven mesolithisch landschap systematisch opgegraven tijdens meerdere campagnes. Met een opgraafvlak van ruim 5000m² was het onderzoek op de vroegmesolithische vindplaats Verrebroek - Dok 1 de grootste opgraving van mesolithische resten in Vlaanderen. In het opgegraven areaal werden minstens 55 artefactenconcentraties aangesneden, die volgens de resultaten van een uitvoerig dateringsproject getuigen van frequente herbewoning van deze locatie gedurende meerdere eeuwen tijdens het preboreaal en boreaal.

-

de gehanteerde opgraafmethodiek varieerde naargelang de bewaringstoestand en tijdsdruk, van een driedimensionale registratie van individuele stukken169, over inzameling per kwart vierkante meter170, tot inzameling per vierkante meters 171.

-

sinds de tweede helft van de jaren 1990 vereist de tijdsdruk bij opgravingen in het kader van preventieve archeologie vaker compromissen.

Na het verschijnen van de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum werden in Vlaanderen via gericht gravend onderzoek mesolithische resten opgegraven op tenminste 30 locaties, samen goed

168

Bijvoorbeeld in Holsbeek, Dilsen, Opglabbeek, Oudenaarde, Brecht, Schulen, Opgrimbie, Neerharen, Meeuwen, Weelde Paardsdrank, Vinderhoute, Kruishoutem, Maldegem, Oostwinkel, Ronse Muziekberg, Vloesberg Pottelberg.

169 Bijv. te Weelde Paardsdrank, Meeuwen, Meer IV, Kruishoutem, Maldegem, Oostwinkel.

170 Bijv. te Verrebroek, Doel, Lommel-Maatheide en Lommel Molse Nete.

171 in Weelde. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 34 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

voor meer dan 60 afzonderlijke putten172. Een overzicht van locaties waar gerichte mesolithische (proef-)opgravingen plaatsgrepen, het aanvangsjaar van de opgravingen en de instelling(en) die het onderzoek uitvoerde(n), is opgenomen in onderstaande tabel.

LOCATIE Opwijk - Millenniumstraat Wichelen – Wijmeers 2 Lommel - Kristalpark / Molse Nete Stevoort - Kanenveld Ninove - Graanmarkt Tienen - Streekstraat WP 55 Evergem - Nest Zele - Kouterbosstraat Mechelen - Zennegat Aalter - Woestijne Olen - Industrielaan Lier - Duwijck II Holsbeek - Rotselaarsebaan 2 Bazel - Sluis 5 Wichelen - Bergenmeersen zone B Mechelen - Stompaertshoek Ravels - Raaftuinweg Dudzele - Zonnebloemweg Sint-Michiels - Barrièrestraat Heffen - Steenweg op Heindonk (vindplaats 1 of WP10) Heindonk - Rupeldijk/Dijle (vindplaats 2 of WP9) Lier - Sion Zonhoven - Nieuwstraat Verrebroek - Logistiek Park Waasland Fase West Kerkhove - Stuw Meeuwen - Monnikswijer Koolkerke - Arendstraat Asper - Ouden Herreweg Lommel - Vlasstraat Heindonk - Tien Vierendelen (Benedendijle / Kleine Bergen)

JAAR 2008 2008 2009 2009 2009 2010 2010 2010 2010 2010 2011 2011 2011 2011 2012 2012 2012 2013 2013 2014 2014 2014 2015 2015 2015 2015 2015 2018 2018 2020

INSTELLING Ename Expertisecentrum VIOE/OE KU Leuven KU Leuven SOLVA / GATE ARON GATE Monument Vandekerckhove VIOE/OE VIOE/OE BAAC GATE KU Leuven VIOE/OE / UGent VIOE/OE Stadsarcheologie Mechelen Studiebureau Archeologie RAAKVLAK RAAKVLAK BAAC BAAC Monument Vandekerckhove ARON BAAC GATE / UGent VIOE/OE RAAKVLAK BAAC BAAC BAAC

Op basis van het aanvangsjaar van deze opgravingen -sommige omvatten meerdere campagnes over verschillende jaren heen- is een bimodale piek herkenbaar van het aantal opgravingen per jaar, met een maximum van telkens vijf opgravingen in 2010 en 2015 (respectievelijk te Aalter, Evergem, Mechelen, Tienen en Zele voor 2010 en Kerkhove, Koolkerke, Meeuwen, Verrebroek en Zonhoven voor 2015), terwijl de voorbije vijf jaar amper nieuwe mesolithische locaties werden opgegraven.

Deze gerichte opgravingen sinds 2008 werden uitgevoerd door 12 verschillende instellingen, vooral bedrijven die bij meer dan de helft (54%) van deze opgravingen betrokken waren, en in mindere mate de Vlaamse overheid (21%), universiteiten of (inter-)gemeentelijke diensten (elk 18%). Twee-derde van deze instellingen was betrokken bij tenminste twee opgravingen, met als koplopers BAAC (N=7), de Vlaamse Overheid (N=5) en GATE (N=4). Hoewel de meeste opgravingen werden uitgevoerd door één enkele instelling is soms ook sprake van een samenwerking (N=3 opgravingen), en dit zowel tussen een bedrijf en een universiteit (GATE/UGent; Kerkhove), tussen een intergemeentelijke dienst en een bedrijf (SOLVA/GATE; Ninove) als tussen de Vlaamse overheid en een universiteit (OE/UGent; Bazel).

In meer dan 60% van de locaties waar gerichte mesolithische opgravingen plaatsgrepen, kwamen de eerste mesolithische resten per toeval aan het licht, zowel tijdens vlakopgravingen (59%), proefsleuven (29%) als werfbegeleidingen (12%). Daar waar de opgegraven vindplaatsen door gerichte prospectie 172

Voor een aantal opgravingen zijn op het moment van schrijven nog geen bronnen beschikbaar. Deze zijn omwille van die reden nog niet opgenomen in dit overzicht. Opgravingen waarvoor de definitieve rapportage ontbreekt, maar die wel reeds in de literatuur werden vermeld zijn wel meegenomen in deze analyse. De vermelde waardes zijn dus steeds minimumaantallen. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 35 van 165

werden ontdekt en geëvalueerd, gebeurde dit overwegend door middel van archeologische boringen (73%) of in mindere mate via oppervlakteprospectie (27%).

In meer dan 60% van de locaties waar sinds 2008 gerichte opgravingen werden uitgevoerd is sprake van één opgraafput per locatie. Voor zover kan achterhaald worden op basis van de rapportages (voor één-derde van de opgraafputten ontbreken gegevens op dit moment) gaat het overwegend om relatief kleine tot zeer kleine putten (en dus ook eerder kleinschalige opgravingen): bijna twee-derde (64%) van de opgraafputten heeft een maximale omvang van 50m², terwijl een omvang van minimaal 100m² voorkomt in minder dan één-vijfde (19%) van de putten waarvoor deze gegevens voorhanden zijn.

Kleinschalige opgraafputten (minder dan 20m²) komen voor te Ninove (3,75m²), Lier (5,25m²), Dudzele (5,25 en 16m²), Opwijk (7,75m²) en Olen (10 en 17,75m²). Grotere opgraafputten van minstens 100m² werden gerapporteerd voor Ravels (100m²), Lommel (107 en 221,5m²), Kerkhove (238 en 1475m²), Koolkerke (247,5m²), Bazel (260 en 262m²) en ook Verrebroek waarvoor nog geen numerieke gegevens voorhanden zijn.

We merken op dat voorafgaand aan de opgravingen, ook en vooral bij de meer grootschalige, vanuit financiële overwegingen vaak drastische keuzes werden gemaakt over wat wel en wat niet op te graven. Op basis van de voorafgaande boorprospecties blijkt dat daarbij meestal maar een (kleine) fractie van de gekarteerde vondstspreiding (ex-situ) werd behouden, terwijl de overgrote meerderheid onherroepelijk vernield werd zonder adequate documentatie. Het is vanzelfsprekend dat dergelijke selectieprocedures steeds expliciet verantwoord en wetenschappelijk onderbouwd dienen te worden.

Mesolithische opgravingen in Vlaanderen sinds 2008 zijn in de eerste plaats gericht op het inzamelen van lithische artefacten (en registreren van hun sedimentaire context). Enkele uitzonderingen niet te na gesproken, waarbij ook aandacht werd besteed aan diffuse vondstspreidingen of zogenaamde ‘offsite’ zones (bijv. Kerkhove), ligt de focus van deze mesolithische opgravingen nagenoeg uitsluitend op geclusterde vondstspreidingen die vaak worden gekenmerkt door een hogere densiteit en die steeds op artificiële wijze werden afgebakend (waarbij verschillende criteria en procedures voor afbakening worden gehanteerd). Hoewel voor ca. een-derde van de opgraafputten (nog) geen betrouwbare data voorhanden is omtrent de aard van de vondstspreiding en het aantal opgegraven lithische artefacten, gaat het bij de overige opgraafputten meestal (53%) om één enkele concentratie, in sommige gevallen in ruimtelijke associatie met het opvullingspakket van een bodemspoor (geïnterpreteerd als windval).

Locaties waar tenminste 10 lithische clusters werden opgegraven zijn Evergem, Bazel, Kerkhove en Verrebroek. Over alle opgravingen heen, en de onbekende waarden in het achterhoofd houdend, is sprake van meer dan 460.000 lithische artefacten, gaande van slechts enkele tientallen tot meer dan 56.000 vondsten per put. In of rondom deze lithische clusters worden daarnaast ook regelmatig andere vondstcategorieën ingezameld (zaden, vruchten, houtskool, dierlijk bot en sporadisch ook menselijk bot). Het gaat voornamelijk om kleinere, gefragmenteerde, verkoolde organische resten (in 37% van de opgraafputten) die in aanmerking komen voor radiometrisch onderzoek. Onverkoolde resten zijn zeldzamer en werden gerapporteerd voor Bazel, Heindonk en Kerkhove.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 36 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

3

BALANS VAN ONTSLUITING

Mesolithisch terreinwerk (zie hoofdstuk 2) en de uitwerking ervan (zie hoofdstukken 7 t/m 9) wordt pas relevant wanneer hun uitkomsten en de aldus vergaarde kennis ook gepubliceerd raken, en deze uitkomsten dus toetsbaar worden gesteld, en wanneer de kennisontsluiting ook opgepikt wordt door de ruimere (wetenschappelijke onderzoeks-)gemeenschap. Pas wanneer de gegevens en kennis voor iedereen openbaar gemaakt worden en inzicht wordt geboden in de gebruikte methoden (zodat het uitgevoerde onderzoek en de verkregen uitkomsten gecontroleerd kunnen worden door anderen173), kunnen empirische verzamelde gegevens behoorlijk bijdragen tot het proces van (wetenschappelijke) kennisverwerving over het mesolithicum in Vlaanderen. Ontsluiting kan op velerlei wijze gebeuren, zowel in schriftelijke vorm (via publicaties’ waarop deze ‘balans van ontsluiting’ zich in de eerste plaats focust) als op mondelinge wijze (via congressen waarvan bijdragen naderhand vaak -zij het niet steedsook in schriftelijke vorm beschikbaar worden gesteld). In dit hoofdstuk wordt op basis van literatuurlijsten nagegaan in hoeverre dit voor het onderzoek naar het mesolithicum in Vlaanderen vlot verloopt.

3.1 METHODIEK Als basis voor de analyse naar de ontsluiting van onderzoek in Vlaanderen werd in de eerste versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum een zo exhaustief mogelijke lijst opgesteld van wetenschappelijke publicaties voor de periode 1970-2007. Deze lijst, die een periode van 38 jaar omspande, bevatte zo’n 300 referenties en werd via de ‘Bibliografie Onroerend Erfgoed Vlaanderen’ ter beschikking gesteld174.

Voor de geactualiseerde versie van de balans werd een gelijkaardige literatuurlijst opgesteld voor de hierop aansluitende periode tussen 2008 en 2019, waarbij ook getracht werd zo exhaustief mogelijk te zijn, m.a.w. een lijst die voor deze twaalfjarige periode alle publicaties omvat waarin expliciet wordt verwezen naar mesolithisch onderzoek in Vlaanderen. Dit leverde een 550-tal referenties op. Deze literatuurlijst voor 2008-2019 beperkt zich niet uitsluitend tot de ‘wetenschappelijke’ publicaties175, maar wil ook meer de publieksgerichte output aan bod laten komen, een aspect dat in de eerste versie ietwat onderbelicht bleef maar belangrijk is om een maatschappelijk draagvlak voor archeologisch -en in dit geval mesolitisch onderzoek- te creëren. Hoewel zeer uitgebreid, en vermoedelijk dan ook zeker (voldoende) representatief om een balans op te maken, pretendeert deze lijst evenwel niet volledig exhaustief te zijn.

We merken op dat literatuur (vooral rapporten) over archeologische prospectie en waardering door middel van boringen en/of proefputten, enkel werd meegenomen in deze literatuurlijst als er expliciet verwezen werd naar mesolithische vondsten die via deze prospecties aan het licht kwamen176. Ook niet opgenomen zijn (een vijftigtal) publicaties over het mesolithicum in Vlaanderen die pas na 2019 zijn verschenen.

Om de publicatielijsten over mesolithicum in Vlaanderen over de ganse periode 1970-2019 te kunnen laten fungeren als analyse-instrument werden er een aantal bewerkingen op toegepast en vervolgens 173

Wegens het destructieve karakter dat inherent is aan (veel) archeologisch veldonderzoek is herhaling van het onderzoek door anderen niet mogelijk.

174 We merken op dat deze initiële literatuurlijst van ca. 300 wetenschappelijke publicaties over mesolithicum in Vlaanderen (1970-2007) slechts een fractie vormt van de publicaties die tijdens deze periode over het mesolithicum in Vlaanderen zijn verschenen. Zo’n 850 bronnen uit die periode bevatten immers één of meerdere verwijzingen naar het mesolithicum in Vlaanderen.

175 Het werd in de initiële versie niet nader gespecifieerd wat onder wetenschappelijk precies werd verstaan.

176 De sterke toename van literatuur over prospectie naar (prehistorische) vondstspreidingen tijdens het voorbije decennium, vooral via rapporten (inclusief archeologienota’s en nota’s), hangt samen met de commercialisering van het archeologisch onderzoek in Vlaanderen en de gewijzigde regelgeving. Zie paragraaf 2.5 en Noens 2018; 2019 voor een gedetailleerd overzicht en kritische evaluatie van gericht prospectief booronderzoek naar archeologische vondstspreidingen in Vlaanderen in de periode 1996-2019. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 37 van 165

verschillende indexen in aangebracht. Daarbij werd in de initiële versie een reeks objectieve variabelen (zoals aantal, type, jaartal en taal van publicatie) opgelijst en werd tegelijkertijd ook een inschatting gemaakt van de ‘hoeveelheid nieuwe kennis’ die deze publicaties opleverden. Voor de geactualiseerde versie werd in de mate van het mogelijke een gelijkaardige methodiek gehanteerd, hoewel het laatste aspect minder aandacht kreeg omwille van het moeilijk kwantificeerbare en eerder subjectieve karakter ervan.

Index 1: de omvang van het gepubliceerd onderzoek. De ‘hoeveelheid nieuwe kennis’ werd in de initiële versie van de balans, en meer nog dan het aantal publicaties, beschouwd als belangrijke parameter om een idee te krijgen van de omvang van het gepubliceerde onderzoek. Deze ‘hoeveelheid nieuwe kennis’ werd uitgedrukt in ‘aantal bladzijden originele onderzoeksresultaten’. Dit vergde evaluatie- en interpretatiewerk waarbij initieel volgende regels in acht werden genomen: -

Uitgangspunt en referentie was één pagina formaat A4 in een klassiek wetenschappelijk tijdschrift, genre Relicta of Archeologie in Vlaanderen. Voor de meeste referenties is bijgevolg effectief het aantal pagina’s genomen.

-

Voor publicaties (bijv. synthesewerken) die ook andere periodes of andere regio’s behandelen, werd ingeschat hoeveel pagina’s daadwerkelijk het mesolithicum in Vlaanderen tot onderwerp hebben. Wanneer binnen het mesolithicum verschillende fases aan bod komen werd dit vermeld, zonder verdere opsplitsing van het aantal pagina’s.

-

Voor thesissen en andere ongepubliceerde manuscripten die openbaar toegankelijk zijn, werd een inschatting gemaakt van het aantal pagina’s dat het werk zou omvatten mocht het zijn omgezet naar een wetenschappelijke publicatie. Indien dit effectief ook is gebeurd (bijv. in Terra Incognita), namen we enkel de omvang van het gepubliceerde werk op. Dit gold ook voor doctoraatsverhandelingen die naderhand als boek werden gepubliceerd.

-

De algemene regel was dat in geval van meerdere publicaties over hetzelfde onderwerp, dezelfde pagina’s maar éénmaal werden geteld, in principe bij de hoofdpublicatie.

Populariserende en vulgariserende werken over het onderwerp werden sowieso uitgesloten.

Zij presenteren in de regel geen originele resultaten. Hetzelfde geldt voor cursussen en andere educatieve werken.

-

Geografische, geomorfologische, paleoklimatologische en andere natuurwetenschappelijke publicaties over deze periode waren niet opgenomen. Die kwamen immers ook in andere hoofdstukken van de onderzoeksbalans aan bod. Wanneer het onderzoek wel direct in relatie staat tot de archeologische context (bijv. stratigrafie, datering), werd het wel opgenomen.

-

Evenmin geaccepteerd waren loutere vondstmeldingen zoals die vroeger in Archeologie of in andere kronieken werden opgenomen. Aangezien die vanaf de laatste jaren vóór de opmaak van de initiële versie van de balans rechtstreeks aan de CAI werden doorgegeven, zou dit voor een scheeftrekking hebben gezorgd. Bovendien werd beargumenteerd dat zulke meldingen bezwaarlijk echt wetenschappelijk onderzoek kunnen worden genoemd.

Index 2: Het jaar van publicatie. Naast de omvang van het gepubliceerd onderzoek werd ook gekeken naar het jaar van publicatie. Bij de analyse werd gewerkt met periodes van vijf jaar (jaarkwintetten) om outliers enigszins te milderen. Omdat de initiële versie van de balans maar tot 2007 ging, omvatte het laatste halve decennium uit die periode slechts drie jaar. In de geactualiseerde versie van de balans werd rekening gehouden met de oorspronkelijke opdeling in jaarkwintetten vanaf 1970 en kon het onvolledige kwintet 2005-2009 uit de eerste versie verder aangevuld worden met data uit 2008 en 2009. Daarnaast werden twee nieuwe (volledige) kwintetten toegevoegd, namelijk publicaties uit de periodes 2010-2014 en 2015-2019.

Index 3: Het type van publicatie. Voor de studie naar het type van publicatie werd een onderscheid gemaakt tussen boeken, bijdragen in boeken, tijdschriftartikelen, papers (en abstracts) die ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 38 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

gepubliceerd werden in de proceedings van een congres, thesissen en andere ongepubliceerde rapporten. Geëditeerde boeken zoals handelingen van een congres komen niet als geheel aan bod, aangezien de verschillende relevante bijdragen apart zijn opgenomen.

Index 4: het internationale potentieel o.b.v. taal en citatie-index. Om een idee te krijgen van het internationale potentieel van het gepubliceerde onderzoek over het mesolithicum in Vlaanderen werd ook de taal geregistreerd waarin het werk is geschreven. In de eerste versie van de Onderzoeksbalans werd daarnaast gesuggereerd om bij een volgende versie ook over te gaan tot een analyse van impactfactoren van wetenschappelijke artikels die in een andere taal dan het Nederlands werden geschreven om zo een betere inschatting van het internationale potentieel van deze publicaties, en bij uitbreiding het mesolithisch onderzoek op Vlaams grondgebied, te verkrijgen. Om tegemoet te komen aan deze laatste suggestie werd in de geactualiseerde versie voor alle niet-Nederlandstalige tijdschriftartikels onderzoek gedaan naar de citatie-indexen zoals die op de websites van de uitgevers van de tijdschriften (al dan niet deels na betaling) worden weergegeven via Crossref177 of Scopus178.

Hiervoor kwamen uiteindelijk 73 artikels uit de periode 2008-2019 in aanmerking, die afkomstig waren uit 31 verschillende tijdschriften.

3.2 AANTAL PUBLICATIES De initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum bevatte voor de periode tussen 1900 en 2007 een driehonderdtal wetenschappelijke publicaties over het mesolithicum in Vlaanderen, waarvan 64 in dezelfde publicatie gecombineerd met paleolithicum en 28 in combinatie met neolithicum. Dit was meer dan een vierde van de meer dan 1.000 steentijdpublicaties uit die periode en meer dan een derde indien enkel periodegebonden179 werken werden weerhouden. Slechts zo’n 9% van de publicaties over het mesolithicum uit die zeven vroegste decennia van de 20ste eeuw dateerde van vóór 1969. Hoewel publicaties over steentijdvondsten in Vlaanderen al startten in de 19de eeuw, komt er pas na de Tweede Wereldoorlog enige regelmaat in hun aantal, met een geleidelijke groei tot in de jaren 1970. Een plotse toename treedt op in de jaren 1980, gevolgd door een duidelijke afname in de jaren 1990. Hoewel het mesolithicum bovenstaande tendensen in het aantal publicaties in grote lijnen volgde, leek de daling sinds de jaren 1980 veel geringer. Deze relatieve stabiliteit kon ook al worden opgemerkt in het aantal terreincampagnes sinds de jaren 1980.

Vergeleken met de periode uit de initiële versie van de onderzoeksbalans, suggereert de literatuurlijst voor de periode 2008-2019 een sterke toename van het aantal publicaties tijdens de voorbije 15 jaar fig. 3). Voor de periode van 37 jaar tussen 1970 en 2007 telde de initiële versie immers 274 publicaties, terwijl voor de recente periode, die driemaal korter is dan de initiële periode, quasi dubbel zoveel publicaties werden opgelijst (n=546). Daar waar het aantal publicaties voor de jaren 1970 volgens de publicatielijst uit de initiële versie steevast onder 15 publicaties per kwintet bleef en voor de periode tussen 1980 en 2004 schommelde tussen 35 en 47 publicaties, liep dit aantal vanaf 2005 op tot in de honderdtallen per kwintet, met een piek van bijna 250 publicaties voor de vijfjarige periode tussen 2010 en 2014. In welke mate die sterke toename van de voorbije 15 jaar verband houdt met een eventueel verschil in methodiek bij het opstellen van de twee literatuurlijsten, of met de mate van hun exhaustiviteit, is niet helemaal duidelijk, maar het leidt nauwelijks twijfel -omwille van het toegenomen aantal actoren en onderzoeken- dat de voorbije jaren effectief een duidelijke toename aan publicaties over mesolithisch onderzoek in Vlaanderen heeft gekend.

177

https://www.crossref.org/ https://www.scopus.com/ 179 Dus zonder niet-gespecificeerd steentijdonderzoek.

178

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 39 van 165

Fig. 3: Aantal publicaties over het mesolithicum en mesolithisch onderzoek in Vlaanderen sinds 1970, opgedeeld in jaarkwintetten.

Wanneer wordt nagaan hoe vaak de verschillende mesolithische fases (d.w.z. vroeg, midden, laat, finaal of onbepaald) onderwerp zijn geweest van de publicaties tussen 2008 en 2019, zien we dat een niet-nadere toewijzing binnen het mesolithicum (mesolithicum-onbepaald) het vaakst voorkomt en bijna in twee-derde (d.w.z. 65%) van alle publicaties aanwezig is (fig. 4). Dit betekent dus dat in de meerderheid van de publicaties geen expliciete toewijzing aan één of meer van de mesolithische fases voorhanden is. Vroeg- en laatmesolithicum komen elk aan bod in zo’n 20% van de publicaties, terwijl de expliciete aandacht voor midden- en finaalmesolithicum duidelijk beperkter is (respectievelijk in 12 en 10% van de publicaties).

Fig. 4: Mesolithische fasering in de publicaties tussen 2008 en 2019.

In 17% van alle publicaties uit deze periode komt meer dan één mesolithische fase expliciet aan bod.

Anderzijds richt 19% van de publicaties zich specifiek en exclusief op één fase. In die laatste groep waarbij één (toegewezen) fase de expliciete focus vormt, gaat het opnieuw vooral om vroeg- of ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 40 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

laatmesolithicum (respectievelijk in 10% en 5% van de publicaties), terwijl publicaties die uitsluitend over het midden- of het laatmesolithicum handelen zeldzamer zijn (elk zo’n 2 à 3% van de publicaties).

3.3 TYPE VAN PUBLICATIE Uit de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum kwam voor steentijdonderzoek in het algemeen naar voor dat tijdschriftartikels tot 2008 het gros van de publicaties hebben uitgemaakt, met een opvallende piek in de jaren 1980, gevolgd door een al even opmerkelijke terugval in de loop van de jaren 1990. Publicaties over het mesolithicum volgden deze algemene trend grotendeels, maar het aantal tijdschriftartikels over mesolithicum bleef wel stabieler na de piek in de tweede helft van de jaren 1980, en vertoonden een lichte groei vanaf de eeuwwisseling. Vanaf de jaren 1980 gingen ook thesissen, congrespapers en boekdelen regelmatig een substantieel deel van de wetenschappelijke output uitmaken en sinds eind jaren 1990 ook rapporten. Dit alles kwam ook tot uiting in het aantal gepubliceerde pagina’s origineel onderzoek over de jaren heen. De substantiële bijdrage die thesissen kunnen leveren in de onderzoeksoutput was hier zelfs iets zichtbaarder. Boeken waren zeldzaam, zeker tussen halfweg de jaren 1990 en 2007. Wanneer voor de initiële versie van de balans werd nagegaan welke mesolithische fases door welke publicatietypes belicht waren, viel de ondervertegenwoordiging van het middenmesolithicum op in alle publicaties, ook in verhouding tot het aantal terreincampagnes met betrekking tot deze fase. Als mogelijke verklaring hiervoor werd geopperd dat ze waarschijnlijk grotendeels opgegaan waren in de grote aantallen publicaties die ofwel meerdere periodes binnen het mesolithicum overspannen, of waarvan de fase onbepaald is. In ieder geval bleven de tijdschriftartikels voor alle fases, en zowel in totale omvang aan pagina’s als in aantal publicaties het belangrijkste kanaal voor de publicatie van onderzoeksresultaten over het mesolithicum in Vlaanderen. Op dit vlak zijn er na het verschijnen van de initiële versie een aantal verschuivingen opgetreden.

Voor elk publicatietype afzonderlijk is een duidelijke toename van het aantal bijdragen waar te nemen wanneer de drie kwintetten tussen 2005 en 2019 als één groep worden vergeleken met de zeven voorafgaande kwintetten tussen 1970 en 2004 (fig. 5). Voor de meeste types gaat het om een absolute toename met een factor die ergens tussen 1,2 en 2,1 ligt (dus maximaal min of meer een verdubbeling).

Enkel voor rapporten is sprake van een factor die hoger ligt dan 50. Het gaat om volgende aantallen: •

Tijdschriftartikel: van 137 bijdragen in 1970-2004 naar 190 bijdragen in 2005-2019 (x1,4);

•

Boekdeel: van 32 naar 37 bijdragen (x1,2);

•

Thesis: van 25 naar 29 bijdragen (x1,2);

•

Congrespaper: van 22 naar 34 bijdragen (x1,5);

•

Boek: van 7 naar 15 bijdragen (x2,1);

•

Rapport: van 5 naar 260 bijdragen (x52).

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 41 van 165

Fig. 5: Vergelijking van publicatietype uit de initiële (1970-2004) en actuele (2005-2019) versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum.

Rekening houdend met het grote verschil in tijdsduur tussen beide perioden (respectievelijk 35 versus 15 jaar) zijn bovenstaande gegevens verder weinig informatief en kunnen we dit per type publicatie beter omrekenen naar een gemiddelde waarde per jaarkwintet. Ook dan blijft de toename per type duidelijk herkenbaar, inclusief de heel sterke toename voor rapporten: -

Tijdschriftartikel: van gemiddeld 20 bijdragen/kwintet voor 1970-2004 naar gemiddeld 63 bijdragen/kwintet voor 2005-2019;

-

Boekdeel: van gemiddeld 5 naar 12 bijdragen/kwintet;

-

Thesis: van gemiddeld 4 naar >10 bijdragen/kwintet;

-

Congrespaper: van gemiddeld 3 naar 11 bijdragen/kwintet;

-

Boek: van gemiddeld 1 naar 5 bijdragen/kwintet;

-

Rapport: van gemiddeld <1 naar 87 bijdragen/kwintet.

Wanneer we het relatieve aandeel van de verschillende types publicaties onderling vergelijken tussen de initiële en de geactualiseerde versies van de balans, eerst voor beide periodes als afzonderlijke groepen (1970-2007 versus 2008-2019, (fig. 6) en vervolgens opgesplitst per jaarkwintet (fig. 7), krijgen we volgende resultaten.

Fig. 6: Relatieve aandeel van de verschillende publicatietypes tussen 1970 en 2004 (links) en tussen 2005 en 2019 (rechts).

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 42 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

Fig. 7: Relatieve aandeel van de verschillende publicatietypes per jaarkwintet tussen 1970 en 2019.

Voor beide periodes als afzonderlijke groepen was duidelijk dat tijdschriftartikels in de initiële versie van de balans domineerden, en toen ca. 60% van de publicaties uitmaakten. Boekdelen kwamen op de tweede plaats met 15%, waarop congrespapers en thesissen volgden met elk iets minder dan 10%.

Boeken (3%) en rapporten (2%) waren in de minderheid. De voorbije 15 jaar is in deze onderlinge verhoudingen van publicatietypes een verschuiving waar te nemen. Met name het relatieve belang van rapporten is exponentieel toegenomen en dit voornamelijk tijdens het laatste decennium, zoals hierboven ook al duidelijk naar voor kwam bij een vergelijking van de absolute aantallen voor de periode tussen 1970-2004 en tussen 2005-2019. Met 44% voor de periode 2004-2019 verdringen ze tijdschriftartikels van de eerste plaats en vormen ze de hoofdmoot van het aantal publicaties over het mesolithicum in Vlaanderen voor de jaarkwintetten na 2005. Opgesplitst per kwintet is duidelijk dat hun belang kwintet na kwintet ook progressief toeneemt sinds het jaarkwintet van 1995-1999.

Tijdschriftartikels bleven in de voorbije 15 jaar weliswaar nog een belangrijk onderdeel van de output, met een belangrijke toename van internationale tijdschriftartikels, maar daar waar tijdschriftartikels aanvankelijk 60% van de publicaties vertegenwoordigden, is hun relatieve aandeel de voorbije 15 jaar gedaald tot zo’n 32%. Opvallend is hierbij ook dat hun aandeel de voorbije vijf jaar aanzienlijk kleiner is geworden dan in de voorgaande kwintetten. Samen met rapporten vertegenwoordigen ze in de voorbije 15 jaar zo’n driekwart van de publicaties uit de periode 2005-2019. Het relatieve -en ook absolute- aandeel van boekdelen, congrespapers en thesissen in de lijst blijft beperkt en is voor de periode 2004-2019 gedaald tot elk zo’n 5%. Opvallend is verder ook de continue daling van boekdelen en congrespapers doorheen de laatste drie kwintetten (fig. 8). Het relatieve aandeel van boeken bleef ongewijzigd (3%) ten opzichte van de initiële versie van de onderzoeksbalans.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 43 van 165

Fig. 8: Evolutie van de verschillende publicatietypes over de laatste drie jaarkwintetten.

De sterke absolute en relatieve toename van rapporten sinds het verschijnen van de initiële versie van de balans, waarbij het hoofdzakelijk handelt om vaak summiere vondstmeldingen van overwegend toevalsvondsten (met een beperkte wetenschappelijke waarde), heeft ongetwijfeld te maken met de sterke stijging van archeologisch veldwerk (met name vooronderzoek) in relatie tot de opkomst en groei van commerciële archeologie en archeologische bedrijven in Vlaanderen, evenals de introductie van de nieuwe regelgeving tijdens het laatste kwintet. De absolute toename van tijdschriftartikels, ondanks de relatieve afname ten opzichte van rapporten, uit zich zowel op het vlak van internationale, nationale als regionale/lokale tijdschriften waarvoor telkens een piek in het jaarkwintet van 2010-2014 is waar te nemen.

Bekeken over gans de periode van 50 jaar waarop de Onderzoeksbalans mesolithicum betrekking heeft (1970-2019) toont de integratie van beide literatuurbestanden aan dat tijdschriftartikels en rapporten de voornaamste types van literatuur vertegenwoordigen (Figuur 9). Samen vormen ze meer dan 70% van alle literatuurbronnen. Tijdschriftartikels hebben doorheen gans deze periode quasi steeds een dominante positie ingenomen, terwijl rapporten na de millenniumwissel een meer vooraanstaande plaats zijn gaan innemen, om in het voorbije decennium de dominante plaats van de artikels over te nemen.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 44 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

Fig. 9: Evolutie van de verschillende publicatietypes, in absolute aantallen, over de verschillende jaarkwintetten voor de periode 1970-2019

Eerder kwamen we tot de conclusie dat in het gros van de publicaties die verschenen sinds de initiële versie van de Onderzoeksbalans geen verdere onderverdeling van mesolithische fases voorkomt, en dat in de publicaties waar dit wel het geval is, vroeg- en laatmesolithicum het vaakst aan bod komen, waarbij ze ook het vaakst de unieke focus vormen binnen een publicatie. De vraag in hoeverre bepaalde mesolithische fases vaker aan bod komen in specifieke publicatietypes sinds het verschijnen van de initiële versie van de balans kan beantwoord worden op basis van onderstaande grafiek (fig.

10).

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 45 van 165

Fig. 10: Mesolithische fasering per type publicatie voor de periode na 2007.

Voor elke mesolithische fase geldt dat ze het vaakst voorkomen in tijdschriftartikelen en rapporten, die daarbij steeds minstens twee-derden vertegenwoordigen (tussen ca. 67 en 86%). Toch zijn er ook een aantal verschillen op te merken. De fases vroeg- en finaalmesolithicum komen opvallend vaker aan bod in tijdschriftartikels (ca. 43-44%) dan in andere publicatietypes. In tegenstelling tot de andere fases, komen deze initiële en terminale fases van het mesolithicum ook nog geregeld aan bod in congresbijdragen (ca. 11-13%), terwijl de finale fase (en dit in tegenstelling tot de vroege fase) ook nog relatief vaak terug te vinden is in boekdelen (13%), net zoals het geval is (zij het in iets mindere mate) voor het laatmesolithicum (8%). Daar waar de vroege en finale fase van het mesolithicum het vaakst voorkomen in tijdschriftartikels, geldt voor het midden- en laatmesolithicum, en ook mesolithicumonbepaald, dat ze hoofdzakelijk aan bod komen in rapporten (tussen 45 en 54%), en in beduidend mindere mate in tijdschriftartikelen (tussen ca. 27-34%). Nog opvallend is dat voor alle fases (met uitzondering van mesolithicum-onbepaald) geldt dat thesissen zo’n 9 à 10% vertegenwoordigen.

3.4 TAAL VAN PUBLICATIE Als maatstaf voor de internationale verspreiding van het gepubliceerde onderzoek werd in de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum vooral naar de taal van publicaties gekeken, vanuit het idee dat Nederlandstalige bijdragen, in tegenstelling tot anderstalige bijdragen, veel minder of zelfs geen weerklank vinden op het internationale (wetenschappelijke) forum. Dit leidde toen tot volgende inzichten: -

De helft van alle publicaties tot en met 2007 werd in het Nederlands uitgebracht, terwijl Frans en Engels elk de overblijvende kwarten innamen en Duits en Italiaans een verwaarloosbaar klein percentage vertegenwoordigen (respectievelijk slechts 3 en 1 publicaties).

-

In de pioniersjaren en tot in de jaren 1970 domineerde Frans als wetenschappelijke taal het mesolithicumonderzoek in Vlaanderen, zowel wat aantal publicaties als aantal gepubliceerde pagina’s betreft. Nederlands komt van in de jaren 1970 opzetten en neemt zijn dominante

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 46 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

positie in vanaf halfweg de jaren 1980. Vanaf begin jaren 1980 neemt het Engels snel een groot deel in, terwijl publicaties in het Frans vanaf halfweg de jaren 1990 sterk daalt. In het Duits werd sinds de jaren 1970 niet meer gepubliceerd.

-

De verdeling tussen de mesolithische fases volgde hetzelfde patroon als bij de verdeling over publicatietypes.

-

Dezelfde oefening gaf een gelijkaardig beeld voor het aantal gepubliceerde bladzijden originele onderzoeksresultaten, maar hier bleken de Frans- en Engelstalige publicaties toch veel sterker door te wegen.

-

Engels- en Franstalige publicaties moeten worden aangemoedigd, om internationaal enige relevantie te hebben en de kwaliteit te blijven bewaken.

Net zoals het geval was met aantal en type van publicatie, treden na het verschijnen van de initiële versie van de balans (periode 2008-2019) ook met betrekking tot taal enkele duidelijke veranderingen op ten opzichte van de voorgaande periode (fig. 11), hoewel de eerder geschetste trends wel aanwezig blijven (nl. een dominantie van Nederlandse bijdragen, een progressieve relatieve toename van Engelse bijdragen, een progressieve relatieve afname van Franse bijdragen en het quasi ontbreken van bijdragen in andere talen). Net zoals in de voorgaande periode blijft Nederlands de dominante taal en haar belang neemt zelfs aanzienlijk toe. Daar waar het tussen 1970 en 2007 zowat de helft (53%) van alle geïnventariseerde publicaties vertegenwoordigde, steeg haar relatieve aandeel in de periode 2008-2019 tot zowat driekwart (76%) van alle geïnventariseerde bronnen. Het resterende kwart van publicaties sinds 2008 wordt gedomineerd door Engelstalige bijdragen, die ca. 1/5 van alle publicaties tussen 2008 en 2019 vertegenwoordigen, terwijl dat voor de periode 1970-2007 nog 27% was. Ook het relatieve aandeel van Franstalige bijdragen is aanzienlijk afgenomen sinds 2008, van 19% vóór 2007 tot slechts zo’n 4% na 2007. Net zoals in de vroegere periode ontbreken Duitstalige publicaties nagenoeg volledig, terwijl Italiaanse bijdragen niet meer voorkomen. Ook in absolute aantallen betekent dit een forse toename voor Nederlandstalige literatuur: van 144 bijdragen tussen 1970 en 2007 tot 412 bijdragen na 2007, maar eveneens een toename voor Engelstalige literatuur (van 74 tot 111 bronnen), en dit in tegenstelling tot een sterke afname van Franstalige literatuur (van 51 tot 21 bronnen).

Fig. 11: Taal van publicaties in de periode 1970-2007 (links) en na 2007 (rechts)

In hoeverre kunnen deze evoluties sinds 2008 met betrekking tot publicatietaal in verband worden gebracht met de recentere evoluties van publicatie type? Vergelijking tussen publicatietype en -taal sinds 2008 (Figuren 12-13) suggereert dat de aanzienlijke toename van Nederlandstalige bijdragen voornamelijk in verband kan worden gebracht met de aanzienlijke toename van rapporten, die niet alleen sterk dominant geworden zijn tijdens deze periode maar -op vier stuks na- ook allemaal in het Nederlands (98%) zijn geschreven. Ook bij thesissen (82%), boeken (80%) en in mindere mate boekdelen (64%) en tijdschriftartikelen (56%) is Nederlands de dominante taal.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 47 van 165

Fig. 12: Relatieve verhoudingen van publicatietypes voor de verschillende talen waarin publicaties na 2007 zijn geschreven.

Engels is vooral belangrijk bij congresbijdragen, waar het domineert (68%) en waar Nederland duidelijk in de minderheid is (11%). Ook onder tijdschriftartikels blijft Engels een belangrijke taal, waar ze 40% van de bijdragen vertegenwoordigt. Wel is een belangrijk verschil op te merken wanneer ook de publicatiecontext van tijdschriften in rekening wordt gebracht, waarbij we een onderscheid maken tussen internationale, nationale en regionale/lokale tijdschriften. Bij internationale tijdschriften, die verderop uitgebreid aan bod komen wanneer we de citatie-indexen bespreken en die sinds de tweede helft van de jaren 1990 een duidelijke opmars kenden, bevinden zich ‘academisch vooraanstaande’ (peer reviewed) tijdschriften van de grote internationale uitgeverijen, voornamelijk uit Angelsaksische tradities, terwijl nationale tijdschriften worden uitgegeven onder auspiciën van Belgische instellingen (bijv. Notae Praehistorica, Geologica Belgica, etc.) en regionale/lokale tijdschriften door lokale en regionale (heemkunde-)verenigingen en instellingen. In de groep van internationale tijdschriften, waarin zich 56 artikels bevinden, is er geen enkele in het Nederlands geschreven en is bijna 90% in het Engels, terwijl ook Franse (9%) en Duitse (2%) bijdragen nauwelijks vertegenwoordigd zijn. In de groep van nationale tijdschriften (met 65 artikels) domineert het Nederlands (74%), en is het overige kwart van de artikels in het Engels (26%) geschreven. In de groep van regionale tijdschriften (n=46 artikels), tot slot, zijn op één Franstalige bijdrage na, alle bijdragen in het Nederlands (98%) opgesteld.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 48 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

Fig. 13: Relatieve verhoudingen van de taal waarin verschillende publicatietypes na 2007 zijn geschreven

Franstalige bijdragen, die sinds 2008 veel zeldzamer zijn geworden dan Engels- of Nederlandstalige, zijn eveneens vooral te vinden bij congressen (waar ze 21% van de bijdragen vertegenwoordigen) en in mindere mate ook in boek(-delen). Ook een thesis en enkele tijdschriftartikels zijn in de Franse taal geschreven.

Samengevat kan gesteld worden dat Nederlands domineert bij rapporten (die nagenoeg uitsluitend in deze taal zijn geschreven), Engels bij tijdschriftartikels (waar daarnaast ook Nederlands een belangrijke taal blijft, en dan met name vooral bij lokale, regionale en nationale tijdschriften, in tegenstelling tot internationale tijdschriften waar Engels blijft domineren) en Frans bij congresbijdragen (die evenwel gedomineerd blijven door Engelstalige bijdragen).

Een confrontatie tussen publicatietaal en mesolithische fases die in deze publicaties aan bod komen (Figuur 14), toont een aantal patronen waarbij finaalmesolithicum het sterkst afwijkt van de vroegere fases. Daar waar de meeste bijdragen waarin vroeg-, midden- en/of laatmesolithicum aan bod komt in het Nederlands zijn geschreven (respectievelijk 65, 85 en 70%), gevolgd door Engelstalige bijdragen (respectievelijk 23, 12 en 26%), komt finaalmesolithicum -en het zgn. neolithiseringsproces dat traditioneel gezien veel internationale aandacht krijgt- voornamelijk aan bod in Engelstalige bijdragen (58%) en opmerkelijk minder in Nederlandstalige publicaties (36%). Bijdragen waarin geen nadere opdeling van het mesolithicum voorhanden is, volgen de trend van de vroegere fasen waarbij Nederlands domineert (84%), op grote afstand gevolgd door Engels (14%). In Franse bijdragen is de aandacht voornamelijk gericht op het vroegmesolithicum, daar 13% van alle vroegmesolithische bijdragen in het Frans werd geschreven, terwijl dit voor de latere (en onbekende) fases varieert tussen 1 en 6%.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 49 van 165

Fig. 14: Relatie tussen publicatietaal en mesolithische fase voor publicaties die na 2007 verschenen.

Fig. 15: Relatie tussen publicatietaal en mesolithische fase voor publicaties die na 2007 verschenen en waarin enkel gefocust wordt op één mesolithische fase.

Wanneer we enkel kijken naar de bijdragen waar de focus exclusief op één fase ligt (vroeg-, midden-, laat- of finaalmesolithicum) treden een aantal verschuivingen op (fig. 15). Daar waar patronen voor midden- en laatmesolithicum nagenoeg ongewijzigd zijn, met een dominantie van Nederlandstalige bijdragen (respectievelijk 88 en 71%) op ruime afstand gevolgd door Engelstalige (respectievelijk 13 en 25%), zijn studies die enkel gewijd zijn aan het finaalmesolithicum (en de neolithiseringsproblematiek) nog vaker in het Engels dan in het Nederlands geschreven. Daar waar Engelstalige studies waarin finaalmesolithicum aan bod komt 58% van de studies over deze fase vertegenwoordigden palmen Engelstalige studies waar uitsluitend finaalmesolithicum aan bod komt 87% van deze studies met exclusieve focus op finaalmesolithicum in. Voor Nederlandstalige bijdragen met (uitsluitend) finaalmesolithicum ontstaat een omgekeerd beeld: hun aandeel daalt van 36% naar 13%. Ook voor het vroegmesolithicum treedt een gelijkaardige verschuiving op waarbij studies met een exclusieve focus op deze fase vaker in Engels worden geschreven (32% versus 23%) en minder vaak in Nederlands (47 versus 65%).

3.5 CITATIE-INDEXEN EN INTERNATIONALE IMPACT Voor de initiële versie van de Onderzoeksbalans bleek het niet mogelijk een echte impactmeting uit te werken op basis van citatie-indexen. Om toch enige inschatting te kunnen geven van de uiteindelijke impact van mesolithisch onderzoek in Vlaanderen op het internationale forum werden toen, naast een beschouwing over de taal van publicaties, volgende elementen aangehaald:

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 50 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

-

Het onderzoek te Verrebroek en Doel dat werd opgenomen in ISI-tijdschriften met ranking en impact factor (Antiquity, Journal of Field Archaeology, Journal of Archaeological Science, Current Anthropology)

-

Enkele internationale recensies van het onderzoek te Verrebroek en Doel in internationale tijdschriften (Bulletin de la Société Préhistorique Française, Journal of Quaternary Science).

-

De opname, als enige Belgische vermeldingen, van de finaalmesolithische vindplaatsen van Doel - Deurganckdok in internationale overzichtswerken, zoals The Agricultural Revolution in Prehistory180 en Adoption of Agriculture in Ireland: what are the research challenges181.

-

De vertegenwoordiging sinds 1978 van Vlaamse onderzoekers op de belangrijke internationale mesolithische congressen waarbij ze occasioneel zelf als organisator optraden (Leuven 1990, Brussel 2007).

De zichtbaarheid van mesolithisch onderzoek in Vlaanderen op het internationale toneel sinds 2008 kan naast de publicatietaal ook ingeschat worden (1) op basis van de evolutie van het aantal artikels in internationale tijdschriften (dat een reflectie geeft van de inspanningen die onderzoekers van het mesolithicum in Vlaanderen ondernemen om hun onderzoek internationaal te etaleren) en (2) op basis van de citatie-index die aan deze artikels verbonden is (dat een reflectie is van de mate waarin dit geëtaleerd onderzoek wordt opgepikt door de internationale onderzoeksgemeenschap) 182.

Sinds de tweede helft van de jaren 1990 is er een spectaculaire toename van het aantal anderstalige artikels over het mesolithicum in Vlaanderen die werden gepubliceerd in internationale tijdschriften.

Dit komt duidelijk naar voor in onderstaande grafiek (fig. 16): de eerste helft van de laatste 50 jaar (periode 1970-1994) vertegenwoordigt immers slechts 10% van het aantal internationale artikels dat sinds 1970 over het mesolithicum in Vlaanderen verscheen. Deze werden toen gepubliceerd in 15 verschillende tijdschriften183 waarvan ca. twee-derde (64%) in tijdschriften uit Angelsaksische traditie.

Het aantal artikels dat sinds de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum in internationale tijdschriften verscheen (periode 2007-2019), bedraagt daarentegen maar liefst ca. 70% van alle internationale tijdschriftartikels over het Vlaams mesolithicum sinds het begin van de jaren 1970. Deze bevinden zich daarenboven ook in een breder scala aan tijdschriften (23) waarbij de tijdschriften uit Angelsaksische traditie nog meer prominent op het voorplan treden daar ze zo’n 80% van alle artikels uit die periode vertegenwoordigen. Er zijn met andere woorden de voorbije twee decennia vanuit Vlaanderen duidelijke inspanningen geleverd om mesolithisch onderzoek in Vlaanderen op een meer divers internationaal toneel te presenteren, zoals ook werd aangemoedigd in de initiële versie van de balans.

180

Barker 2006. https://link.springer.com/article/10.1007/s10816-012-9129-4 182 Ook een vermelding van Vlaams onderzoek in andere types (dan artikels) van publicaties door buitenlandse onderzoekers kan ons hierover in zekere mate informeren, hoewel deze groep van buitenlandse publicaties (zoals boeken, boekdelen, congresbijdragen, thesissen, etc.) waarin ook enige aandacht geschonken wordt aan het mesolithicum en mesolithisch onderzoek in Vlaanderen eerder beperkt blijft. Enkele voorbeelden van dergelijke buitenlandse publicaties die na 2007 verschenen zijn Amkreutz 2013 (thesis); Gassin et al. 2014 (congresbijdrage); Kozlowski 2009 (boek) en Louwe-Kooijmans 2018 (boek).

183 Het gaat om volgende tijdschriften: Antiquity (2), Archaeometry (1), Bulletin de la Société préhistorique française (4), Internet Archaeology (1), Journal of Archaeological Science (2), Journal of Field Archaeology (1), Journal of Quaternary Science (1), l'Anthropologie (1), Lithic Technology (1), Mesolithic Miscellany (2), Proceedings of the Prehistoric Society (1), Quartär (3), Quaternaire (1), Quaternary International (1) en Radiocarbon (3).

181

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 51 van 165

Fig. 16: Evolutie van het aantal anderstalige tijdschriftartikels over het mesolithicum in Vlaanderen tussen 1970 en 2019, uitgedrukt in jaarkwintetten.

In welke mate werd dit onderzoek naar het mesolithicum in Vlaanderen, dat de voorbije decennia via anderstalige tijdschriftartikels steeds vaker op het internationale toneel werd gepresenteerd, ook daadwerkelijk opgepikt door de internationale onderzoeksgemeenschap? De 73 niet-Nederlandstalige tijdschriftartikels uit de literatuurlijst van de periode 2008-2019 die in aanmerking komen voor een studie naar citatie-indexen, om een inschatting te kunnen geven van de internationale impact van mesolithisch onderzoek in Vlaanderen, vertegenwoordigen 55% van alle niet-Nederlandstalige publicaties uit deze literatuurlijst 184. De overige anderstalige publicaties, die geen onderdeel zijn van dit onderzoek naar citatie-indexen maar mogelijk toch relevant kunnen zijn voor een evaluatie van de internationale weerslag van Vlaams mesolithisch onderzoek, verschenen vooral als congresbijdrage (29%) en in mindere mate als boek(-deel) (9%), thesis (4%) of rapport (3%), zoals eerder ook naar voor kwam uit een vergelijking van type en taal van publicatie. Een belangrijke beperking van deze studie naar citatie-indexen is dat niet voor elk anderstalig artikel uit de literatuurlijst zo’n index opgenomen is of achterhaald kon worden. Voor iets minder dan twee-derden van de tijdschriften uit onze lijst met anderstalige artikels is informatie over citatie-indexen van hun artikels beschikbaar. Het gaat om 40 artikels uit 20 verschillende internationale tijdschriften. Het klinkt niet als een verrassing dat het uitsluitend handelt om internationale tijdschriften, die zich voornamelijk in de Angelsaksische onderzoekstradities situeren. Voor het gros van Belgische, Franse of Duitse tijdschriften uit de lijst van anderstalige tijdschriftartikels werd geen citatie-index gevonden. Verder dient er ook rekening mee te 184 Ze vertegenwoordigen zo’n 13% van alle literatuurbronnen in

onze dataset. In de literatuurlijst voor de periode 1970-2007 vertegenwoordigden deze niet-Nederlandstalige tijdschriftartikelen zo’n 47% van alle anderstalige geschreven bronnen (78/166). In de groep van 73 anderstalige tijdschriftartikels die in aanmerking komen voor de studie naar citatie-indexen bevinden zich acht artikels uit zeven verschillende tijdschriften 184 die werden geschreven door buitenlandse onderzoekers en waar het onderzoek van het mesolithicum in Vlaanderen slechts zeer summier behandeld of terloops vermeld werd, al dan niet verwijzend naar primaire bronnen uit Vlaanderen. Deze niet-primaire, anderstalige artikels -die op zichzelf al een zekere indicatie lijken te geven voor de (eerder beperkte?) belangstelling uit het buitenland voor mesolithisch onderzoek in Vlaanderen, zoals ook uit het beperkt aantal andere buitenlande publicatiestypes met aandacht voor het Vlaams mesolithicum blijkt- werden geweerd uit ons onderzoek van de citatie-indexen. Enkel de 65 anderstalige artikels waar het mesolithisch onderzoek in Vlaanderen de primaire focus vormt, vaak geschreven door of in nauwe samenwerking met Vlaamse onderzoekers, werden in ogenschouw genomen. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 52 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

worden gehouden dat citatie-indexen voornamelijk oog lijken te hebben voor verwijzingen uit academisch meer ‘vooraanstaande’ (opnieuw vooral Angelsaksische) internationale tijdschriften van de grotere uitgeverijen. Met andere woorden, citaties die niet uit dit eerder gesloten circuit van internationaal gerenommeerde tijdschriften afkomstig zijn, vallen uit de boot, zelfs als zijn ze op het internationale (peer-review) forum gepubliceerd. Het is niet eenvoudig om de precieze omvang en impact hiervan te achterhalen. De studie naar citatie-indexen levert daarom voornamelijk een indruk op van het citatienetwerk in meer gerenommeerde academische tijdschriften (en geeft in die zin dus wel een goede inschatting van de internationale impact van Vlaams onderzoek op het ‘meer vooraanstaande’ academische toneel). Een overzicht van alle tijdschriften, inclusief het aantal primaire, niet-Nederlandstalige artikels over mesolithisch onderzoek in Vlaanderen in elk van deze tijdschriften, is opgenomen in onderstaande tabel.

Met informatie over citatie-index Journal of Archaeological Science Quaternary International Radiocarbon Antiquity Journal of Anthropological Archaeology Vegetation History and Archaeobotany Geoarchaeology Archaeometry Current Anthropology Earth Surface Processes and Landforms Environmental Archaeology European Journal of Archaeology Geomorphology Journal of Quaternary Science L'Anthropologie Lithic Technology PLOS one Quaternaire Review of Palaeobotany and Palynology The Holocene Zonder informatie over citatie-index Notae Praehistoricae Geologica Belgica Bulletin de la Société préhistorique française Archäologisches Korrespondenzblatt Bulletin des Chercheurs de la Wallonie Dossiers d'Archéologie Journal of Archaeology in the Low Countries

40 6 5 5 3 3 3 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 25 13 4 3 2 1 1 1

Voor 40 artikels over mesolithisch onderzoek in Vlaanderen in de periode 2008-2019, afkomstig uit 20 internationale tijdschriften, zijn gegevens over citatie-indexen beschikbaar. Het gaat om (slechts) 7% van alle publicaties, om 24% van alle tijdschriftartikels en om 30% van alle anderstalige publicaties uit de literatuurlijst van 2008-2019. Voor deze (beperkte) dataset brachten we volgende indexen aan: -

Het jaartal van publicatie, vanuit het idee dat publicaties van recentere datum tot dusver mogelijk nog maar beperkt geciteerd werden omwille van hun meer recente ouderdom, terwijl oudere publicaties mogelijk al vaker geciteerd konden worden omwille van hun iets hogere ouderdom. Op basis van deze index kan vervolgens ook een jaargemiddelde (gem. aantal citaties per jaar) worden berekend, door het aantal citaties te delen door het aantal jaar dat het geleden is dat de publicatie verscheen.

-

De volledige referentie (inclusief auteurs, titel, datum en tijdschrift) van de publicatie die naar één of meerdere van de 40 anderstalige artikels verwijst;

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 53 van 165

-

Het gegeven of het een Vlaamse dan wel buitenlandse studie is die naar één of meerdere van de 40 anderstalige artikels verwijst en dit vanuit het idee dat enkel de verwijzingen vanuit het buitenland een impressie geven van de internationale impact van het Vlaamse mesolithische onderzoek, terwijl de verwijzingen uit Vlaanderen -zelfs al publiceerden ze anderstalig op een internationaal (peer-review) forum- eerder een reflectie zijn van de Vlaamse interesse voor mesolithisch onderzoek op Vlaams grondgebied;

-

Het gegeven of een (mede-)auteur van het verwijzende artikel ook (mee)schreef aan de publicatie waarnaar verwezen wordt en dit vanuit het idee dat auteurs, welke hun motivatie(s) hiervoor ook moge zijn, vaak hun eigen (eerder) onderzoek citeren, wat een vertekening kan opleveren omtrent de internationale impact van het Vlaams mesolithisch onderzoek.

Bij de 40 artikels waarvoor citatie-indexen voorhanden zijn, waren onderzoekers uit 16 verschillende instellingen betrokken, zoals blijkt uit de affiliaties die op deze artikels worden vermeld. Het gaat om onderzoekers van zowel Vlaamse (GATE, INBO, KU Leuven, agentschap OE, provincie Antwerpen, UGent, VUB), Federale (KBIN, KIK, KMMA, Plantentuin Meise) als Nederlandse (ADC, BIAX, RCE, SCEZ, VUA) instellingen. Naast onderzoekers uit academische instellingen (KU Leuven, UGent, VUB, VUA), is ook sprake van medewerkers uit overheidsinstellingen (INBO, OE, provincie Antwerpen, KBIN, KIK, KMMA, Plantentuin Meise, RCE, SCEZ) of commerciële bedrijven (GATE, ADC, BIAX). Slechts zes van deze instellingen (GATE, KBIN, KIK, KU Leuven, OE, UGent) zijn betrokken bij meer dan één van de 40 artikels, waarbij de UGent veruit de grootste leverancier is: ze zijn bij niet minder dan 88% van deze 40 artikels direct betrokken, op ruime afstand gevolgd door OE en KIK (die elk bij 28% van de publicaties betrokken zijn), KU Leuven (18%) en KBIN (13%). Het Gentse onderzoek, dat met Philippe Crombé van de vakgroep Archeologie sinds de vroege jaren 1990 een belangrijke mesolithische onderzoekstraditie (vooral maar niet uitsluitend voor NW-België) heeft opgebouwd, is dus nadrukkelijk aanwezig op de internationale fora, meer nog dan vóór 2008 het geval was. Er kan dus gesteld worden dat de Gentse universiteit op het internationale forum bijna een monopoliepositie inneemt in de vergaring en verspreiding van kennis over het Vlaams mesolithicum, een beeld dat mogelijk nog versterkt wordt wanneer ook de andere publicaties in wetenschappelijke bronnen in rekening wordt gebracht.

Op basis van de citatie-indexen blijken er niet minder dan 530 citaties naar één of meer van deze 40 artikels voor te komen, met andere woorden een gemiddelde van zo’n 13 citaties per artikel. Onder die verwijzingen bevinden zich 327 verschillende publicaties, die vooral afkomstig zijn uit tijdschriften (97%), waarvan er maar liefst 99 verschillende vertegenwoordigd zijn, en in mindere mate uit boeken (3%). De tijdschriftartikels vormen daarbij 98% van alle verwijzingen. Ondanks een gemiddelde van 13 citaties per artikel, varieert het aantal citaties per artikel volgens de citatie-indexen tussen geen enkele185 en 51186 waarbij voor 80% van de artikels maximaal 20 verwijzingen beschikbaar zijn.

Wanneer we rekening houden met de mogelijke invloed van de ouderdom van de publicaties in relatie tot het aantal citaties, en ons dus gaan baseren op een jaargemiddelde aan citaties, merken we op dat dit jaargemiddelde varieert tussen 0 en 9 citaties per artikel (gem. 2). Een kruisverwijzing tussen het jaar waarin een publicatie verscheen en het aantal keer deze publicatie volgens de citatie-index werd geciteerd levert geen eenduidige directe correlatie tussen ouderdom en aantal citaties. Met andere woorden: er zijn verschillende oudere artikels waar nog maar weinig naar werd verwezen (zo zijn er zes artikels die dateren van vóór 2012 waar maximaal 5x naar werd verwezen), terwijl er anderzijds ook een aantal recente artikels zijn waar reeds vaak naar werd verwezen (hoewel op één na naar nog geen enkel artikel uit de laatste vijf jaar meer dan 13x werd verwezen). Het resultaat van deze kruisverwijzing tussen ouderdom en aantal citaties is opgenomen in onderstaande tabel.

185 186

voor Vanmontfort 2009 voor Crombé & Robinson 2014

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 54 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

Hoewel die 530 verwijzingen uit meer dan 100 verschillende tijdschriften en boeken op het eerste zicht de indruk wekken dat er een aanzienlijke internationale interesse is voor mesolithisch onderzoek uit Vlaanderen, dient dit beeld omwille van verschillende redenen toch enigszins genuanceerd te worden.

Enkele van deze redenen zijn (1) de ruime aanwezigheid van ‘zelf-citaties’; (2) de ruime aanwezigheid van citaties door andere Vlaamse onderzoekers in het kader van hun eigen Vlaams onderzoek; en (3) het vooralsnog onbekende karakter van de redenen waarom door internationale onderzoekers precies naar artikels over mesolithisch onderzoek in Vlaanderen wordt verwezen.

Niet minder dan 46% van de 530 citaties is afkomstig van een (vaak Vlaamse) auteur die als (mede)auteur direct betrokken was bij de publicatie waarnaar wordt verwezen, m.a.w. een ‘zelf-citatie’ van eigen (eerder) onderzoek. Naar de achterliggende motivatie(s) waarom auteurs zichzelf citeren 187 deden we in de context van deze actualisering van de onderzoeksbalans geen verder onderzoek. Naar quasi alle van de 40 artikels werd op een later tijdstip door één of meerdere van de auteurs van dit artikel opnieuw verwezen 188. Wanneer we de zelf-citaties elimineren uit onze dataset om een beter beeld te verkrijgen van de internationale impact van de artikels, blijven er slechts 34 van de 40 artikels over, m.a.w. zes artikels uit onze lijst werden op het moment van onze inventarisatie volgens de citatieindex voorlopig uitsluitend door (één van) hun eigen onderzoekers geciteerd189. Het blijkt daarbij niet uitsluitend om artikels van recente ouderdom te gaan. Voor de resterende 34 artikels waarnaar ook door anderen uit binnen- en buitenland wordt verwezen, blijven 284 citaties (door anderen) over, waarmee het gemiddelde daalt van 13 naar 8 citaties per artikel. Deze 284 citaties vertegenwoordigen 187 Zoals bijvoorbeeld het kaderen van het gepubliceerde onderzoek, maar

ook het opvijzelen van het aantal citaties in functie van fondswerving, etc…

188 Uitzonderingen van auteurs die volgens de citatie-indexen nog niet aan zelf-citatie in internationaal gerenommeerde tijdschriften deden, zijn De Wilde & De Bie 2011; Perdaen & Noens 2011 en Vermeersch 2011.

189 nl. Crombé et al. 2009; 2014; 2019; Meylemans et al. 2018; Vanmontfort 2009; Verbruggen et al. 2019. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 55 van 165

257 verschillende bijdragen, waarvan 98% artikels uit 90 verschillende tijdschriften en 2% bijdragen uit boeken. Voor deze 34 artikels varieert het aantal citaties van 1 tot 22, met één uitschieter van 46190.

Slechts twee artikels worden minstens 20x geciteerd191.

Een andere vertekening van de internationale weerklank van Vlaams mesolithisch onderzoek heeft betrekking op publicaties die een ander Vlaams onderzoek voorstellen (d.w.z. van auteurs die niet direct betrokken waren bij het artikel waarnaar verwezen wordt). Zowat de helft (49%) van alle 530 citaties is afkomstig van een publicatie die zelf direct betrekking heeft op mesolithisch onderzoek in Vlaanderen. Het gaat in die gevallen dus niet om buitenlands onderzoek waarvan de buitenlandse onderzoekers in de context van hun eigen buitenlands onderzoek verwijzen naar Vlaanderen, maar wel om (vooral Vlaamse) onderzoekers die in de context van hun eigen Vlaams (mesolithisch) onderzoek verwijzen naar mesolithisch onderzoek van andere (vaak Vlaamse) collega’s op Vlaamse bodem. Ook deze citaties door ‘Vlaamse bronnen’ van Vlaams mesolithisch onderzoek worden dus best geëlimineerd uit de dataset om een correctere inschatting te krijgen van de internationale weerklank en interesse voor mesolithisch onderzoek in Vlaanderen op basis van citatie-indexen.

Wanneer we dus én de zelf-citaties én de Vlaamse bronnen weren uit onze analyses, blijven er minder dan de helft van het oorspronkelijk aantal citaties over die ons een betere inschatting bieden van de buitenlandse interesse voor mesolithisch onderzoek uit Vlaanderen op basis van de citatie-indexen.

Deze 257 resterende citaties (die 232 verschillende bronnen uit 87 verschillende tijdschriften en zeven verschillende boeken vertegenwoordigen) verwijzen naar 33 van de 40 artikels uit het databestand.

Het aantal citaties per artikel varieert tussen 1 en 17, opnieuw met een duidelijke uitschieter van 44192.

Het gemiddeld aantal citaties per artikel bedraagt nu minder dan acht, waarbij slechts acht artikels ook daadwerkelijk meer dan 10x werden geciteerd, namelijk: -

(10 citaties) De Smedt, P., M. Van Meirvenne, N. S. Davies, M. Bats, T. Saey, J. De Reu, E. Meerschman, V. Gelorini, A. Zwertvaegher, M. Antrop, J. Bourgeois, P. De Maeyer, P. A. Finke, J. Verniers and P. Crombé (2013). "A multidisciplinary approach to reconstructing Late Glacial and Early Holocene landscapes" Journal of Archaeological Science 40: 1260-1267.

-

(14 citaties) Robinson, E., M. Van Strydonck, V. Gelorini and P. Crombé (2013). "Radiocarbon chronology and the correlation of hunter-gatherer sociocultural change with abrupt palaeoclimate change: the Middle Mesolithic in the Rhine-Meuse-Scheldt area of northwest Europe" Journal of Archaeological Science 40: 755-763.

-

(15 citaties) Deforce, K., J. Bastiaens, W. Van Neer, A. Ervynck, A. Lentacker, J. Sergant and P. Crombé (2013). "Wood charcoal and seeds as indicators for animal husbandry in a wetland site during the late mesolithic-early neolithic transition period (Swifterbant culture, ca. 4600-4000 B.C.) in NW Belgium" Vegetation History and Archaeobotany 22: 51-60.

-

(16 citaties) Boudin, M., M. Van Strydonck, P. Crombé, W. De Clercq, R. M. van Dierendonck, H. Jongepier, A. Ervynck and A. Lentacker (2010). "Fish reservoir effect on charred food residue 14C dates. Are stable isotope analyses the solution?" Radiocarbon 52(2-3): 697-705.

-

(16 citaties) Crombé, P., J. Sergant, E. Robinson and J. De Reu (2011). "Hunter-gatherer responses to environmental change during the Pleistocene-Holocene transition in the southern North Sea basin: Final Palaeolithic-Final Mesolithic land use in northwest Belgium" Journal of Anthropological Archaeology 30: 454-471.

-

(17 citaties) Finke, P., E. Meylemans and J. Van de Wauw (2008). "Mapping the possible occurrence of archaeological finds by Bayesian inference" Journal of Archaeological Science 35: 2786-2796.

-

(17 citaties) Vanmontfort, B. (2008). "Forager-farmer connections in an 'unoccupied' land: first contact on the western edge of LBK territory" Journal of Anthropological Archaeology 27: 149-160.

-

(44 citaties) Crombé, P. and E. Robinson (2014). "14C dates as demographic proxies in Neolithisation models of northwestern Europe: a critical assessment using Belgium and northeast France as a case-study" Journal of Archaeological Science 52: 558-566.

Wanneer de ouderdom van de artikels in deze uitgezuiverde groep in rekening wordt gebracht, en we ons dus baseren op het jaargemiddelde van het aantal citaties per artikel, is duidelijk dat 94% van de artikels gemiddeld genomen maximaal 2x per jaar wordt geciteerd, en 70% zelfs maximaal 1x. Slechts twee artikels worden per jaar gemiddeld iets vaker geciteerd, namelijk het in alle opzichten uitspringende artikel van Crombé & Robinson (2014) uit JAS (gem. 7 cit./jaar) en het nog recentere artikel van Crombé (2019) uit PLOS One waarnaar op één jaar tijd 4x werd verwezen.

190

Crombé & Robinson 2014. nl. Crombé & Robinson 2014 en Vanmontfort 2008.

192 Crombé & Robinson 2014.

191

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 56 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

Al bij al genomen zouden we uit bovenstaande indicatoren dus kunnen besluiten dat mesolithisch onderzoek in Vlaanderen relatief weinig wordt opgepikt in de internationale literatuur, hoewel er wel een toename lijkt te zijn in vergelijking met de periode vóór 2008, toen mesolithisch onderzoek in Vlaanderen ook veel minder vaak in internationale tijdschriften, en veel minder vaak in andere talen dan het Nederlands werd gepresenteerd. Dit patroon komt ook naar voor wanneer we bijvoorbeeld gaan inzoomen op alle tijdschriftartikels over mesolithische onderwerpen in Vlaanderen waarvan Philippe Crombé sinds halfweg de jaren 1980 (co-)auteur was. Voor die periode van 3,5 decennia gaat het om niet minder dan 118 artikels. Vóór 2008 was twee-derde (67%) ervan Nederlandstalig, terwijl vanaf 2008 meer dan vier-vijfde (81%) anderstalig was; en vóór 2008 verscheen bijna negen op de tien van zijn artikels (87%) in nationale tijdschriften (waarvan minder dan een kwart als anderstalige bijdrage), terwijl dit vanaf 2008 nog slechts een-derde was. In de publicatiestrategie van Crombé, die een belangrijk aandeel heeft in de ontsluiting van Vlaams mesolithisch onderzoek, is dus een duidelijke evolutie naar vooral anderstalige bijdragen in vooral internationale tijdschriften waarneembaar.

Rest ons nog een belangrijke vraag waarom buitenlandse studies verwijzen naar artikels over het mesolithicum in Vlaanderen. Naar dit aspect konden we vooralsnog geen verder onderzoek uitvoeren, en dit omwille van de beschikbare tijd193. Toch kunnen we ons op basis van hun titels en abstract nu reeds afvragen naar welke aspecten van het Vlaams mesolithisch onderzoek, en hoe uitgebreid, precies wordt verwezen in verschillende van die internationale publicaties. In dit verband een kleine greep uit titels van de lijst die op het eerste zicht nauwelijks of niets vandoen hebben met het mesolithicum in Vlaanderen: -

Absolute dating of aeolian sediments in relationship to the development of the city of Ghent: First results

-

An early Mesoamerican archipelago of complexity

-

An Insight into Machine Learning Algorithms to Map the Occurrence of the Soil Mattic Horizon in the Northeastern Qinghai-Tibetan Plateau

-

Ancient and early medievalman-made habitats in the Czech Republic: Colonization history and vegetation changes

-

Assessing the Planimetric Accuracy of Historical Maps (Sixteenth to Nineteenth Centuries): New Methods and Potential for Coastal Landscape Reconstruction

-

Dark Ages woodland recovery and the expansion of beech: a study of land use changes and related woodland dynamics during the Roman to Medieval transition period in northern Belgium

-

Deciphering the effects of human activity on urban areas through morphostratigraphic analysis: The case of Pisa, Northwest Italy

-

Direct radiocarbon dating of Spanish moss (Tillandsia usneoides) from early fiber-tempered pottery in the southeastern U.S

-

Finding a Way: Modeling Landscape Prerequisites for Roman and Early‐Medieval Routes in the Netherlands

-

Highly diverse Bronze Age population dynamics in Central-Southern Europe and their response to regional climatic patterns

-

Integrating multi-element geochemical and magnetic survey at Ancient Sagalassos (Southwest Turkey): Anthropogenic versus natural anomalies

-

Low-altitude aerial thermography for the archaeological investigation of arctic landscapes

-

Mistletoe Versus Host Pine: Does Increased Parasite Load Alter the Host Chemical Profile?

-

Palaeoenvironments and palaeotopography of a multilayered city during the Etruscan and Roman periods: Early interaction of fluvial processes and urban growth at Pisa (Tuscany, Italy)

-

Shaping pre-modern digital terrain models: The former topography at Charlemagne’s canal construction site

-

Testing the territorial control of the Andalusian defense network in center-south Iberia through GIS

-

The search for organic compounds with TMAH thermochemolysis: From Earth analyses to space exploration experiments

Hoewel (Vlaamse) onderzoekers van het mesolithicum op Vlaamse bodem relatief frequent naar het onderzoek van hun (Vlaamse) collega’s verwijzen, en dit binnen een breed scala van onderwerpen en niet uitsluitend in de context van de gerenommeerde internationale tijdschriften, merken we nog op dat echte discussies die verspreid zijn over verschillende artikels (van woord en wederwoord) en die een belangrijke basis vormen voor de vooruitgang van wetenschappelijke kennis, nagenoeg volledig 193

En het feit dat voor veel van de artikels (duur) betaald dient te worden om er toegang toe te verkrijgen.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 57 van 165

lijken te ontbreken. Enkele zeldzame uitzonderingen zijn de verschillende visies tussen onderzoekers van de KU Leuven en de UGent omtrent de bruikbaarheid van het aantal microlieten voor het achterhalen van de evolutie van mesolithisch landgebruik194 en de actueel lopende discussies tussen Vlaamse en Nederlandse onderzoekers omtrent de interpretatie van houtskoolrijke bodemsporen als zijnde de restanten van antropogene haardkuilen dan wel natuurlijke mierenhopen 195. Vanuit deze optiek, en rekening houdend met de huidige beperkte stand van theoretische en methodologische onderbouwing van diverse aspecten van zowel het terreinwerk als de uitwerking ervan, zou dus gesteld kunnen worden dat het proces van kennisverwerving in de mesolithische wetenschap in Vlaanderen nog sterk voor ontwikkeling vatbaar is.

194

Vanmontfort 2008; 2009 versus Crombé et al. 2008. et al. 2015; Crombé 2015; Crombé & Langohr 2020a, 2020b versus Peeters et al. 2017; Huisman et al. 2019, 2020.

195 Crombé

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 58 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

4

BALANS IN TIJD

Bij de beschouwing van de ‘balans in tijd’ van het mesolithicum in Vlaanderen wordt, na de gevolgde methodiek, vooreerst een overzicht geboden van de voornaamste dateringsproblematieken die het mesolithisch onderzoek in deze regio kenmerken, gevolgd door een overzicht en balans van het aantal gekende vindplaatsen, onderzoeken en publicaties per mesolithische fase. Die analyses gebeuren grotendeels op basis van de data uit de CAI, die daarbij kritisch onder de loep worden genomen.

4.1 METHODIEK De Centrale Archeologische Inventaris (CAI), een instrument ontworpen en beheerd door de Vlaamse Overheid, vormt de voornaamste bron om inzicht te verwerven in de actueel gekende mesolithische vindplaatsen in Vlaanderen196, naast de literatuurlijsten die eerder in de ‘balans van ontsluiting van onderzoek’ werden beschreven. De CAI werd zowel in de initiële als in de geactualiseerde versie van de balans gebruikt voor het achterhalen van de voornaamste trends in onderhavige ‘balans in tijd’, maar ook de ‘balans in ruimte’ (hoofdstuk 5) en de ‘balans van bronnen’ (hoofdstuk 6). In beide versies van de balans kwam echter naar voor dat het omwille van diverse redenen allerminst eenvoudig is om actuele, exhaustieve lijsten van gekende mesolithische vindplaatsen samen te stellen. Zo zijn er enkele beperkingen verbonden aan de CAI als bron voor het achterhalen van het aantal gekende vindplaatsen.

Een deel van deze beperkingen werd opgelijst in de initiële versie. Het ging om bedenkingen omtrent lokalisering, basiseenheid, representativiteit, volledigheid en nauwkeurigheid van de data in de CAI. Tot op zekere hoogte blijven ze nog steeds van toepassing op de geactualiseerde versie.

De eenheid ‘site’, die de basis vormt voor het unieke ID in de CAI en die in de analyses als teller werd gebruikt, werd aanzien als een problematisch begrip. Soms zijn immers verschillende loci (of clusters of concentraties) van één ‘site-complex’ als aparte sites geteld, in andere gevallen als één site. Het viel buiten de opzet van de balans om hier zelf éénvormigheid in aan te brengen. Er werd aangenomen dat zulke schommelingen voor alle fases binnen het mesolithicum voorkomen en dus worden uitgevlakt in de chronologische vergelijkingen. Daarnaast werd ook de representativiteit in vraag gesteld. Bevat de CAI-inventaris daadwerkelijk alle mesolithische vindplaatsen die in Vlaanderen bekend zijn, of ten minste gepubliceerd of gemeld? Het antwoord hierop is vermoedelijk nee, zoals ook in de versie van 2008 het geval was197. Verslagen en rapporten van preventief onderzoek in het kader van het vroegere archeologiedecreet werden nagenoeg volledig verwerkt, maar er is een achterstand in de verwerking van (archeologie)nota’s van de laatste jaren. Eindverslagen van archeologische opgravingen werden wel volledig (tot eind 2020) opgenomen. De verwerking van literatuur (tijdschriften, boeken, etc.) die sinds 2008 verscheen gebeurde door tijdsgebrek eerder op ad hoc wijze198. Ook voor de verwerking van collecties van vrijetijdsarcheologen kon in de laatste 10 jaar slechts zeer summier aandacht geschonken worden in het kader van de CAI. Een uitzondering zijn de verslagen van De Meireleir en De Bock, die tot 2019 werden verwerkt. Een uitgebreide screening van de representativiteit van de CAI gaat de opzet van deze Onderzoeksbalans mesolithicum echter te boven, het impliceert immers een aparte evaluatie van de CAI op zich199. Ook werd in de initiële versie van de balans de vraag gesteld 196

Deze CAI-inventaris werd in november 2000 aangevat en streeft ernaar om alle gekende archeologische vindplaatsen op Vlaams grondgebied in kaart te brengen. Haar ambitieuze inventarisatietaak heeft tot doel een zo compleet mogelijk beeld te schetsen van archeologie in dit gebied om aldus een werkinstrument aan te bieden voor erfgoedzorg of wetenschappelijk onderzoek. Het biedt ons het meest uitgebreide overzicht van bekende archeologische vindplaatsen op Vlaams grondgebied.

197 Pers. communicatie E. Meylemans. Cf. Verbrugge & Lombaert 2008. Tijdens dat onderzoek werd vastgesteld dat het overgrote deel van de steentijdvindplaatsen uit Zandig Vlaanderen niet was opgenomen in de CAI. 198 Artikels uit de Notae Praehistoricae werden in begin 2021 systematisch verwerkt en in de CAI toegevoegd, in tegenstelling tot bijvoorbeeld een deel van de lokale tijdschriften.

199 Op basis van een kleine toets werd bij de opmaak van de initiële versie van de balans vastgesteld dat er ook met betrekking tot de gepubliceerde vondsten nog lacunes waren. In de gebruikte referenties viel bijvoorbeeld op dat de Repertoria of de vroegere kroniek in Helinium een relatief beperkt aantal keren als bron was vermeld. Mogelijk zijn vele meldingen hierin niet /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 59 van 165

naar de nauwkeurigheid van de CAI-gegevens. Continue evaluaties en redactie van de CAI tonen aan dat in sommige opnames eenvoudigweg vergissingen geslopen zijn, terwijl andere gebaseerd waren op oude publicaties en nog andere op meldingen door vrijetijdsarcheologen of studenten (in het kader van hun thesissen) waarvan de interpretatiekwaliteit al eens kan variëren. Het spreekt daarom voor zich dat deze registraties in de eerste plaats kritische evaluatie behoeven. Een overzicht van Vlaamse mesolithische vindplaatsen en hun kenmerken zou volgens de initiële versie van de balans in principe moeten kunnen opgeleverd worden door een analyse van de records die in de CAI geregistreerd zijn, en wel via een reeks van indexen die specifiek voor het mesolithicum zijn aangepast, zoals bijvoorbeeld type site, stratigrafisch verband of niet, evidente structuren of niet, bewaringstoestand, aard van observaties tot hiertoe, enz. Een analyse van ‘mobiele’ archeologische bronnen op deze vindplaatsen zou kunnen draaien rond grondstoffen, type materiaal, hoeveelheden, bewaringstoestand, etc.

Aangezien een inventaris en analyse van deze parameters nog niet voorhanden was, werd vastgesteld dat op dit vlak nog belangrijk werk voor de toekomst lag. Als belangrijke voorwaarde om zo’n analyse aan te vatten werd evenwel naar voor geschoven dat de inventaris ook daadwerkelijk alles omvat dat tot hiertoe gerapporteerd is, inclusief onontgonnen, ongepubliceerde collecties. Dit blijkt niet het geval te zijn maar tegelijkertijd ook buiten de context van de opmaak van de balans te vallen. Zo’n exhaustief mogelijke inventaris werd in de initiële versie aanzien als belangrijke voorwaarde om betrouwbare verspreidingsanalyses en verwachtingskaarten te kunnen vervaardigen. Er werd toen aanbevolen om het CAI-werk te intensifiëren om zo de condities voor een ‘Onderzoeksbalans versie 1’ te kunnen scheppen. Hierbij werd ervan uitgegaan dat zo’n bijkomende heuristiek in vele gevallen enkel vindplaatsnamen zou opleveren, zonder veel extra data om echt iets mee te kunnen doen.

De hierboven aangehaalde bedenkingen uit de initiële versie van de balans omtrent lokalisering, basiseenheid, representativiteit, volledigheid en nauwkeurigheid van de data in de CAI blijven dus ook ten dele van toepassing op gegevens en records die na 2007 aan de CAI werden toegevoegd. Zoals in de initiële versie van de balans werd geopperd viel het echter buiten het bestek -en de mogelijkheidvan de actualiseringsopdracht om een ver doorgedreven, kritische evaluatie van de CAI te maken200, niet in het minst omdat het aantal ‘site’-records dat momenteel aan het ‘mesolithicum’ (n=1330) en aan ‘steentijd onbepaald’ (n=4584) wordt toegeschreven te omvangrijk is om elk record binnen de beschikbare tijd aan een kritische analyse te kunnen onderwerpen. Bovendien richtte de actualisering van de balans zich in de eerste plaats op de periode tussen 2008 en 2019. Daarom werd, op basis van de CAI en de door ons samengebrachte literatuurlijst, een poging ondernomen om een exhaustieve lijst samen te stellen van mesolithische vindplaatsen die in Vlaanderen na 2007 werden ontdekt. In deze lijst komen dus in principe geen vindplaatsen voor die vóór 2008 werden ontdekt, ook niet indien er na die periode nieuwe vondsten aan het licht kwamen op dezelfde locatie (zoals het geval kan zijn bij herhaalde oppervlakteprospecties op dezelfde locatie)201. Omwille van diverse redenen bleek het echter lastig om zo’n lijst samen te stellen of het exhaustieve karakter ervan te achterhalen. Naast bovenvermelde beperkingen kwamen immers nog een aantal nieuwe uitdagingen aan het licht. Zo toonde een vergelijking tussen de geciteerde literatuur in de ‘site’-records uit de CAI enerzijds en de vermelde (nieuwe) vindplaatsen in de bronnen uit de literatuurlijst voor 2008-2019 anderzijds aan dat vindplaatsen in de CAI regelmatig een andere benaming meekrijgen dan die uit de geraadpleegde originele bronnen, waardoor een eenduidige koppeling tussen beide sterk bemoeilijkt wordt. Verder blijft vaak onduidelijk, zowel in de literatuurlijst als in de CAI, op basis van welke criteria vondsten precies aan (een fase binnen) het mesolithicum werden toegewezen en in welke mate de toewijzingen correct zijn, een opmerking die nauw aanleunt bij bovenvermelde nauwkeurigheid van de CAI. Zo wordt het voorkomen van Wommersomkwartsiet, kleine restkernen of microklingen geregeld vaak voldoende precies gelokaliseerd en daardoor niet in onze lijst aanwezig, maar talrijke vondstmeldingen in de Repertoria geven wel vaak primaire literatuurbronnen aan waarin mogelijk betere lokalisatie te vinden is.

200 Gezien de verandering van structuur van de CAI (inclusief andere velden) die onlangs werd doorgevoerd ging het om twee verschillende versies (aangeduid als CAI1 (= oudere records tot juni 2020) en CAI2 (= nieuwere records na juni 2020).

201 Een mogelijk probleem dat zich hierbij stelt zijn de CAI-vindplaatsen die vóór 2008 nog niet aan het mesolithicum werden toegeschreven (door een gebrek aan chronologische indicatoren), maar waar nieuwe vondsten sinds 2008 wel dergelijke chronologische indicatoren aan het licht kwamen die een toewijzing aan het mesolithicum toelieten. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 60 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

gebruikt als criterium voor toewijzing aan het mesolithicum, terwijl een screening van de omvangrijk groep van ‘onbepaalde steentijd’-records in de CAI aantoont dat in die records ook gelijkaardige vondsten worden gerapporteerd die dan weer niet aan het mesolithicum werden toegeschreven. Ook bleek (op basis van de begindatum van de bronnen) dat in de lijst van mesolithische vindplaatsen die ons werd aangeleverd door het agentschap OE verschillende vindplaatsen voorkomen die reeds vóór 2008 aan het licht waren gekomen, maar waar na 2008 (vaak door herhaalde veldprospecties) nieuwe vondsten waren bijgekomen. Het gaat dus niet om nieuwe vondstlocaties sinds 2008. Van minder dan de helft (48%) van de records uit de CAI-lijst werd met zekerheid vastgesteld dat het om nieuwe vondstlocaties handelde, terwijl van minstens een-vijfde (≥22%) van de records werd aangetoond dat het om reeds gekende vondstlocaties ging. Voor de items in de CAI-bibliografielijst die ons ook werd aangeleverd door OE is meestal een datum beschikbaar, waarbij ook lege bibliografische velden geregeld een (invoer?-)datum bevatten. Voor 5% van deze bibliografie-records kon echter geen datum achterhaald worden. Voor de overige 95% daarentegen is zo’n datum wel beschikbaar en kunnen alle records die dateren vóór 2008 geëlimineerd worden, aangezien deze records zeker verwijzen naar vindplaatsen die vóór die periode ontdekt werden en dus ondanks de nieuwe referentie zeker niet in de lijst van nieuwe vindplaatsen uit de periode 2008-2019 thuishoren202. Wanneer we de ‘site’- en ‘bibliografie’-lijsten koppelen, en alle site-records elimineren waarvoor één of meerdere bibliografierecords van vóór 2008 beschikbaar zijn (ongeacht of er voor die site-records ook recentere bibliografierecords voorkomen die wijzen op recentere toevoegingen of veranderingen aan reeds gekende vindplaatsen), blijven er 307 ‘site’-records over. Samen met de 24 ‘site’-records uit de recente CAIversie (die allemaal van na 2007 dateren) levert dit een 330-tal locaties op die in de CAI als ‘mesolithicum’ staan aangeduid en die na 2007 zouden zijn ontdekt203. Of dit een correcte, exhaustieve lijst van gekende mesolithische vindplaatsen in Vlaanderen blijft omwille van bovenvermelde redenen onzeker. Maar het is tot dusver wel de meest betrouwbare lijst die er is op basis van de beschikbare basisbronnen. Zolang bovenvermelde opmerkingen niet opgehelderd zijn, is het evident dat de CAI met de grootste omzichtigheid moet gebruikt worden in kwantitatieve studies. Omdat het in zekere zin wel deel uitmaakt van een balans hebben we toch in grote lijnen de inhoud van de CAI voor het mesolithicum onderzocht. We gaan ervan uit dat het gecombineerd gebruik van CAI en literatuurlijst, ondanks alle bovengenoemde beperkingen, misschien geen uitgebreid kwantitatief onderzoek toelaat maar wel een voldoende betrouwbaar beeld biedt van de algemene trends voor de opmaak van de balansen van tijd, ruimte en bronnen.

4.2 MESOLITHISCHE DATERINGSPROBLEMATIEKEN In de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum werd uitvoerig aandacht besteed aan de dateringsproblematiek omtrent het mesolithicum in Vlaanderen, dit zowel met betrekking tot het dateren van individuele vindplaatsen en vondsten als met betrekking tot de uitbouw van een (intern) chronologisch kader voor het mesolithicum op Vlaams grondgebied. De bespreking omvatte toen verschillende aspecten, die hieronder verder worden toegelicht en direct zullen worden aangevuld en bijgesteld met nieuwe inzichten uit de periode 2008-2019. Ze hebben niet alleen betrekking op het complexe temporele karakter van het bestand en de interne chronologie van het mesolithicum in Vlaanderen, maar ook op de regionale verschillen in het dateringsonderzoek en de zoektocht naar en het belang van geschikte, rigoureuze dateringsprotocolen en dateringsmaterialen.

In 2007 werd vastgesteld dat het opbouwen van een gedetailleerde chronologie op basis van absolute dateringsmethodes (voornamelijk radiometrisch onderzoek op basis van 14C) voor het mesolithicum in 202

Hoewel het strikt genomen niet zeker is of de vondsten vóór 2008 ook al aanleiding gaven tot een toewijzing aan het mesolithicum zoals we eerder aanhaalden. Na eliminatie van alle pre-2008 bibliografie-records uit de lijst (inclusief diegene waarvoor geen datum beschikbaar is) bleven 1101 bibliografie-records over. Deze hebben betrekking op 482 mesolithische CAI-‘sites’ uit de lijst.

203 Of tenminste na 2007 in de CAI zijn opgenomen als de datum betrekking heeft op de invoerdatum. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 61 van 165

Vlaanderen werd bemoeilijkt door het ontbreken van gestratificeerde mesolithische vindplaatsen. Ook vandaag de dag zijn nog geen duidelijk gestratificeerde mesolithische contexten aan het licht gekomen in Vlaanderen. Verder werd toen ook vastgesteld dat in de Kempen en Zandig Vlaanderen de meeste resten nabij het actuele loopoppervlak liggen, in het beste geval in een begraven podzolbodem, met steeds een intense post-depositionele bioturbatie van de artefactconcentraties tot gevolg. Dit maakt het moeilijk om de homogeniteit en integriteit van ensembles te bepalen, zowel voor lithisch materiaal als voor eventueel dateerbare organische resten. Associatie van gedateerde resten met lithische artefacten blijkt dan ook vaak problematisch, hoewel de meningen onder prehistorici hierover nog verdeeld blijven204. De toenmalige bevinding dat vondstclusters vaak deel uitmaken van uitgestrekte ‘site-complexen’ met resten uit meerdere periodes, benadrukte het risico op palimpsestsituaties en toonde aan dat één enkele (14C-)datering moeilijk de volledige occupatiegeschiedenis van een dergelijk ‘site-complex’ kan beschrijven205. Dit werd geïllustreerd door het grootschalige dateringsonderzoek van UGent en KIK in Zandig Vlaanderen, meer specifiek op de uitgestrekte vindplaats van Verrebroek Dok 1. Ondertussen is via radiometrisch onderzoek ook duidelijk geworden dat dit complexe palimpsest- (of aggregaat-)karakter niet enkel geldt op het niveau van uitgestrekte ‘site-complexen’, maar zich ook duidelijk manifesteert op het niveau van individuele concentraties zelf, ongeacht hun omvang en vondstdensiteit. Daar waar dit voor meer omvang- en vondstrijke clusters met indicaties voor de aanwezigheid van meerdere latente haarden (en 14C-dateringen) al geruime tijd als algemeen aanvaard wordt206, worden kleinere en/of minder dense clusters vandaag de dag evenwel nog steeds nagenoeg uitsluitend geïnterpreteerd als resten van eenmalige, kortstondige occupaties, hoewel (het beperkt aantal) kleinere en/of minder dense clusters waarvoor meerdere 14C-dateringen voorhanden zijn -zowel in Vlaanderen als daarbuiten- toch aangeven dat het ook hier om aggregaatsituaties (kan) gaan207. De sterk negatieve perceptie die vaak -maar onterecht- met het palimpsest-label geassocieerd is, zorgt bovendien voor een voorkeur voor die kleinere en minder dense artefactclusters waarvan a priori -maar vaak zonder enige onderbouwing- wordt aangenomen dat ze een weerspiegeling zijn van kortstondige, eenmalige bewoning 208.

In de versie van 2008 werd voor de Kempen geconcludeerd dat het chronologisch onderzoek tot dan toe sterk beperkt was gebleven door de bovenbeschreven aard van het gekende mesolithische bestand in deze regio in combinatie met de schaarsheid van organische resten in de droge en zure zandbodems.

Betrouwbare absolute dateringen bleven hierdoor nagenoeg afwezig. Het mesolithicum in de Kempen werd daarom veelal op typologische basis (vooral via microlieten) relatief gedateerd. Daarbij werd gesteld dat microlieten kenmerkend zijn voor het mesolithicum en dat enkel trapezia algemeen aanvaard worden als diagnostische types voor een fase binnen het mesolithicum, namelijk het laatmesolithicum. Naast microlieten bevatten mesolithische ensembles meer generieke werktuigen zoals stekers (vooral vroegmesolithicum) en boortjes, maar vooral relatief kleine schrabbers. Ook werd verwezen naar een onderzoek in de Netevallei (Nijlen – Varenheuvel) waar een artefactconcentratie in begraven alluviale context werd aangetroffen die geassocieerd werd met veenbandjes. Een eerste datering toonde hier het potentieel voor verder onderzoek 209. Voor Zandig Vlaanderen en de Scheldepolders was radiometrisch dateringsonderzoek in 2007 reeds ver gevorderd, waarin de 204

Crombé 1999; Crombé et al. 1999a; De Bie & Vermeersch 1998; Vermeersch 2006.

Van Gils & De Bie 2008.

206 Crombé et al. 2006; 2013.

207 Noens & Crombé 2012; Noens 2013. Opmerkelijk is dat voor kleinere vondstclusters meestal -en al dan niet onder enig voorbehoud- geponeerd wordt dat het reflecties van eenmalige, kortstondige bewoningen zijn en dat hiervoor 14C-dateringen als argument worden gebruikt, terwijl er evenwel zelden meer dan één datering voor die clusters voorhanden is.

208 Noens 2020. Het kan er ook voor zorgen dat indien bij opgravingen -of na uitgebreid archeologisch booronderzoek(drastische) keuzes dienen te worden gemaakt, grotere vondstconcentraties weg worden geselecteerd ten voordele van kleinere clusters (bijvoorbeeld Perdaen et al. 2016).

209 Van Peer et al. 2007. Hoewel op deze locatie na 2007 geen onderzoek meer werd verricht, met uitzondering van een landschappelijke studie in de ruimere omgeving in het kader van het Sigmaplan (Ryssaert et al. 2014) en een inventarisatie van oppervlaktecollecties (Meylemans 2014), werd het Archeologisch Geheel “Prehistorisch sitecomplex in alluviale context van Nijlen-Varenheuvel-Abroek”, waartoe de deels opgegraven vindplaats behoort, onlangs vastgesteld als Archeologische Zone, zie https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/302889 205

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 62 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

omvangrijke studies te Verrebroek en Doel een belangrijk aandeel hadden. Vandaag de dag kan nog steeds opgemerkt worden dat het mesolithisch chronologisch kader in Vlaanderen bijna integraal gebaseerd blijft op radiometrisch onderzoek in Zandig-Vlaanderen en de Scheldepolders dat sinds het verschijnen van de initiële versie van de balans verder werd uitgebreid210. Het is daarom noodzakelijk om ook meer in te zetten op dateringen in andere Vlaamse regio’s om eventuele regionale chronologische verschillen in kaart te kunnen brengen. De recente opgravingen te Lommel – Vlasstraat, evenals enkele andere recente mesolithische opgravingen in de Kempen waarbij het sediment integraal met water werd gezeefd over een fijne maaswijdte (2mm) en vervolgens werd gedroogd211, toont aan dat dateerbare organische (hazelnoot-) resten ook in de Kempen aangetroffen kunnen worden, mits een toepassing van hiervoor aangepaste inzamelstrategieën.

De initiële versie van de balans kwam tot de bevinding dat absolute dateringsmethoden tot in de jaren 1980 weinig werden toegepast, niet zozeer door de zeldzaamheid van dateerbaar materiaal op de gekende vindplaatsen, maar wel omdat 14C-dateringen vaak slechte of onbetrouwbare resultaten gaven door associatieproblemen212. Vanaf de jaren 1990 is er sprake van een kentering op het vlak van 14 C-onderzoek. De ontwikkeling van AMS liet het gebruik van kleinere hoeveelheden toe, waardoor individuele fragmentjes gedateerd kunnen worden in plaats van bulkmonsters. Hierdoor kon ook een veel strengere selectie van het te dateren materiaal worden doorgevoerd. De voorkeur gaat steeds vaker uit naar potentiële voedselresten. Deze aanpak heeft in Verrebroek en Doel voor een belangrijke vooruitgang gezorgd in de opbouw van een mesolithische (vindplaats-)chronologie213. Via uitgebreide dateringsprogramma’s op beide locaties werd aangetoond dat het mogelijk is om een betrouwbaar dateringskader voor het mesolithicum in de Vlaamse zandstreek op te bouwen, mits toepassing van strenge selectiecriteria bij bemonstering en een grondige, specifieke voorbehandeling van monsters in het laboratorium. Door enkel vermeende (latente) oppervlaktehaarden te bemonsteren die ruimtelijk duidelijk geassocieerd zijn met de lithische concentraties en door te dateren op materialen met een korte levenscyclus (zoals verkoolde hazelnootschelpen, zaden, pitten, enz.) in plaats van op houtskool, waren in 2007 een 80-tal betrouwbare dateringen beschikbaar waarmee een fijne (typo-)chronologie kon worden opgebouwd214. Radiometrisch dateringsonderzoek te Evergem – Nest, uitgevoerd na het verschijnen van de initiële versie van de balans, leidde tot de conclusie dat niet alleen de aard van het materiaal of de voorbehandeling van de monsters essentiële onderdelen van de dateringsprotocollen dienen te vormen, maar ook de locatie van staalname 215. Verkoolde hazelnootfragmenten die niet ruimtelijk geassocieerd waren met clusters van (de meeste) zwaar verbrande lithische artefacten geïnterpreteerd als voormalige haardplaatsen- leverden immers vaker ‘afwijkende’ dateringen op (d.w.z. in vergelijking met de typologische samenstelling van de clusters) in tegenstelling tot monsters die wel uit deze zwaar verbrande clusters afkomstig waren. Een verklaring voor deze afwijking is overigens nog niet voorhanden. De talrijk inzichten verkregen uit jarenlange radiometrische studies op mesolithische collecties vanuit de Gentse universiteit in samenwerking met het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium leidde na het verschijnen van de initiële versie van de balans tot een aantal artikels waarin nadrukkelijk gewezen werd op het belang van robuuste dateringsprotocollen voor mesolithische collecties uit niet-gestratificeerde, sterk gebioturbeerde, zandige sedimentaire contexten216.

210

Crombé 2019; Van Maldegem et al. in druk.

Woltinge et al. 2018; Dyselinck et al. 2018; Depaepe et al. 2020.

212 Vermeersch 2006.

213 Crombé 2005.

214 Crombé 1999; Crombé et al. 1999a; Van Strydonck & Crombé 2005; Van Strydonck et al. 2001. In Ham-Aubruggestraat werden door BAAC Vlaanderen enkele hazelnoten uit potentiële oppervlaktehaarden gedateerd, maar ze wijken alle af van de typologische datering De selectie van hazelnoten uit deze veronderstelde haarden lijkt dus niet altijd een garantie voor succes te zijn.

215 Sergant et al. 2011.

216 Crombé et al. 2013a; 2013b.

211

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 63 van 165

In de initiële versie van de balans werd gesteld dat houtskool in tegenstelling tot vroeger slechts zelden werd weerhouden voor 14C dateringen, tenzij het afkomstig was uit ‘duidelijk gesloten’ contexten zoals haardkuilen. Via de dateringsprojecten te Verrebroek en Doel werd aangetoond dat dateringen op deze vermeende ‘haardkuilen’, waarvan er talrijke voorkwamen op beide vindplaatsen, niet kunnen aangewend worden voor de opbouw van een betrouwbare typochronologie217. Dit gegeven geldt ook vandaag de dag nog steeds, niet in het minst omdat het vermeende antropogene karakter van deze houtskoolrijke bodemsporen die toen steevast als haardkuil werden geïnterpreteerd tegenwoordig in vraag wordt gesteld en ze eerder aanzien worden als restanten van natuurlijke fenomenen (namelijk mierenhopen), hoewel rond de interpretatie van deze bodemsporen nog steeds een discussie woedt tussen Vlaamse en Nederlandse onderzoekers.

Methodologische studies rond de analyse van voedselresten op aardewerk werd reeds aangehaald in de initiële versie van de balans218. Specifiek voor het finaalmesolithicum gaven (voorlopige) resultaten van het foodcrust project aan dat organisch aankoeksel bewaard op (swifterbant)aardewerk niet kan gebruikt worden vanwege een ‘reservoir-ouderdom’ van enkele eeuwen. Dit inzicht dat dateringen op verkoolde voedselresten op de binnen- en soms ook buitenzijde van aardewerk te lijden hebben onder het reservoir-effect en dus ten allen tijde vermeden moeten worden, werd onlangs bevestigd219. Het veroorzaakt steevast te oude dateringen als gevolg van de aanwezigheid van mariene en/of fluviatiele voedselbronnen, met name diverse soorten zee- en riviervis.

Studies naar de betrouwbaarheid van 14C-dateringen op wit-verbrande, gecalcineerde beenderresten uit vermeende latente haarden220, nog niet aangehaald in de initiële versie uit 2008, leverden voorlopig weinig positieve resultaten op. Zeker op niet- of laat-afgedekte vindplaatsen (d.w.z. ‘dryland sites’), die dus lange tijd blootgesteld werden aan invloeden van weer en wind, lijken botten zwaar gecontamineerd te zijn met recente koolstof wat resulteert in te jonge dateringen. Deze afwijkingen kunnen soms oplopen tot meerdere honderden jaren. Op snel-afgedekte (d.w.z. ‘wetland’) contexten zijn verbrande botdateringen daarentegen vaak te oud, wellicht te wijten aan de opname van koolstof van het brandhout van de haard (het zgn. oud-hout effect). Deze afwijkingen lijken echter minder groot dan bij gecontamineerd bot, en meestal beperkt tot <100 jaar. Verder onderzoek is aangewezen.

Een ander aspect dat in de balans van 2008 nog niet werd aangehaald is de dringende noodzaak van onderzoek naar alternatieve dateringsmaterialen voor (de latere fases van) het mesolithicum, gezien de quasi afwezigheid van verkoolde hazelnootschelpen tijdens latere fases van het mesolithicum.

Mogelijke andere dateerbare materialen zijn organische residuen op lithisch materiaal, zoals hars, bot en bloedresten, maar deze zijn vaak klein en kunnen bijgevolg enkel gedetecteerd worden via microscopisch onderzoek in het kader van gebruikssporenonderzoek (residu-analyse). Bovendien stelt zich de vraag naar de haalbaarheid van koolstofdateringen op deze bijzonder kleine stalen221. Specifiek voor latere fasen van het mesolithicum kan ook gericht gedateerd worden op organische verschraling in aardewerk, zoals bijvoorbeeld mosresten. Recent onderzoek op swifterbantaardewerk heeft op dat vlak reeds positieve resultaten opgeleverd, maar ook dit onderzoek dient dringend uitgebreid te worden222.

Wat betreft de interne chronologie van het Mesolithicum in Vlaanderen -een hedendaagse constructie die wordt opgesteld door archeologen en waarbij momenteel vier fasen worden onderscheiden (vroeg, midden, laat, finaal)- bleek in 2008 dat vooral vroeg- en finaalmesolithicum in Zandig Vlaanderen en de Scheldepolders goed gedateerd te zijn, in tegenstelling tot midden- en laatmesolithicum waarvoor amper dateringen voorhanden waren, een gegeven dat toen werd toegeschreven aan het ontbreken van opgegraven contexten uit beide fases. Uit de toen beschikbare dateringen bleek dat lithische 217

Crombé 2005.

Crombé 2005; Boudin et al. 2009.

219 Teetaert et al. 2017.

220 Crombé et al. in druk.

221 Yates et al. 2015.

222 Teetaert et al. 2020.

218

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 64 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

collecties met een verschillende typologische samenstelling in het vroegmesolithicum (9500-8500 BP) ongeveer gelijktijdig voorkwamen in deze regio, wat vragen opwierp over de mogelijkheden van typologische seriatie van microlieten voor relatieve datering van het mesolithicum. Het chronologisch onderzoek van de laatste decennia heeft vooral vooruitgang geboekt voor het vroegmesolithicum.

Momenteel beschikken we voor die fase over ca. 150 betrouwbare dateringen, vooral uitgevoerd op verkoolde hazelnootschelpen 223. Hiertegenover staan amper 23 en 11 dateringen voor midden- en laatmesolithicum, die dus nog steeds beperkt gedateerd blijven224. Er dient dus dringend ingezet te worden op een verdere datering van laatstgenoemde fasen, al is dit niet vanzelfsprekend aangezien het aandeel van verkoolde hazelnootschelpen op vindplaatsen geleidelijk lijkt af te nemen doorheen het mesolithicum, wat de kansen op het verwerven van betrouwbare dateringen aanzienlijk reduceert.

Dit houdt wellicht verband met de forse afname van hazelaar (Corylus avellana) vanaf het Atlanticum, zoals onlangs nog kon worden vastgesteld in diverse pollenspectra225.

De studie naar de aanvang van het mesolithicum, meer bepaald de overgang van finaalpaleolithicum naar mesolithicum, vergt ook meer aandacht. Voorlopig is er immers nog een chronologisch hiaat van ca. 500 kalenderjaren tussen beide perioden, overeenkomstig de eerste helft van het preboreaal226.

Hetzelfde geldt voor de overgang van meso- naar neolithicum, hoewel in de initiële versie van de Onderzoeksbalans nog werd aangegeven dat het finaalmesolithicum in 2007 reeds goed gedateerd was. Ondanks talrijke dateringen op een vijftal swifterbant contexten uit de Benedenschelde (Melsele, Doel, Bazel), zowel vóór als na opmaak van de initiële versie van de balans, is nog veel onderzoek vereist om de precieze chronologie en modaliteiten van het complexe neolithiseringsproces in de verschillende regio’s van Vlaanderen ten volle te begrijpen. Bovendien steunen onze huidige inzichten vooralsnog enkel op data uit een relatief kleine regio (de Wase Scheldepolders) en dient dringend ingezet op verder onderzoek naar deze transitie in andere Vlaamse regio’s.

4.2.1 Mesolithische (CAI-)vindplaatsen per fase Van de bijna 5000 locaties die begin 2008 in de CAI geregistreerd stonden als steentijdsite, werd slechts 13% in het mesolithicum gesitueerd. Dit aandeel lag tussen dat van paleo- (7%) en neolithicum (23%) in. Het gros van de registraties (58%) had dus betrekking op lithisch materiaal die niet aan een specifieke prehistorische periode konden toegeschreven worden. Voor mesolithicum domineerden laatmesolithische (21%) boven vroegmesolithische (11%) contexten, met middenmesolithische als duidelijke minderheid (3%). Finaalmesolithische contexten kwamen niet voor. Ook hier was de grote meerderheid (65%) dus niet nader tot op de fase gedetermineerd.

In de lijst van alle mesolithische vindplaatsen in Vlaanderen die vandaag de dag in de CAI opgenomen zijn, een lijst die eind oktober 2020 werd aangeleverd, kwamen 1330 afzonderlijke site-records227 voor, dus meer dan een verdubbeling ten opzichte van begin 2008. Het gaat om 1330 locaties waar één of meer archeologische resten aan het licht kwamen die (al dan niet correct) aan het mesolithicum werden toegewezen, inclusief een nadere fasering binnen het mesolithicum (fig. 17)228. Voor meer dan 70% van deze mesolithische records is geen nadere fasering voorhanden. Op 17% van alle locaties werden resten aan het laatmesolithicum toegeschreven, terwijl toewijzingen aan de vroege, midden 223

Crombé 2019; Van Maldegem et al. in druk.

Robinson et al. 2013.

225 Storme et al. 2017.

226 Crombé et al. 2014; Van Maldegem et al. in druk.

227 Waarvan er 24 dateren van na de omvorming van de CAI in juni 2020. Voor alle site-records uit de eerste versie van de CAI, d.w.z. records die tot juni 2020 werden ingevoerd (98% van de records) werd daarnaast ook een tweede lijst met 3.636 geassocieerde bibliografie-records aangeleverd die direct gelinkt zijn met de mesolithische resten die op elk van deze locaties werden aangetroffen. Merk op dat daarnaast nog andere literatuurbronnen naar die CAI-records kunnen verwijzen, die betrekking hebben op de niet-mesolithische component-(en) op die locaties. Deze literatuurbronnen vormen geen onderdeel van die lijst.

228 Of er op diezelfde locaties ook resten uit andere periodes werden ontdekt, is op basis van de lijst niet direct te achterhalen, maar kan niet uitgesloten worden.

224

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 65 van 165

of finale fases minder frequent voorkomen (respectievelijk 9%, 4% en 1%). Locaties die enkel aan één fase worden toegeschreven volgen dezelfde trend: een dominantie van laatmesolithische vindplaatsen (14%) op ruime afstand gevolgd door resten uit de vroege, midden of finale fase (respectievelijk 8%, 3% en <1%). Locaties waarbij de aangetroffen resten aan twee of drie fases werden toegeschreven zijn zeldzaam (<1%), terwijl locaties waarin alle fases vertegenwoordigd zijn helemaal ontbreken.

Fig. 17: Aantal mesolithische CAI-records per fase, zoals geregistreerd vóór (oranje) en na (blauw) 2008.

Een vergelijking met de inzichten uit de initiële versie van de balans levert grotendeels een gelijkaardig beeld op fig. 18). Meestal is geen nadere toewijzing voorhanden, een aandeel dat alleen maar is toegenomen (van 65% in 2007 naar 72% in 2020). Mogelijk hangt dit samen met het sterk toegenomen aantal toevallige vondsten bij preventief (voor-)onderzoek. Waar wel een nadere fasering mogelijk was, domineren laatmesolithische toewijzingen (hoewel hun relatief aandeel licht lijkt te dalen, van 59% naar 56%) op ruime afstand gevolgd door vroeg- en middenmesolithische toewijzingen, waarbij het relatieve aandeel van vroegmesolithische toewijzingen ook licht afneemt (van 32% naar 30%) en dat van de middenmesolithische toewijzingen daarentegen is toegenomen (van 9% naar 13%).

Fig. 18: Vergelijking van de fasering van mesolithische CAI-records uit de initiële (rechts) en actuele (links) versie van de Onderzoeksbalans.

Omwille van diverse redenen, die hierboven uit de doeken werden gedaan, bleek het op basis van de CAI en de literatuurlijst niet mogelijk een betrouwbare exhaustieve lijst van mesolithische vindplaatsen samen te stellen die in de periode tussen 2007 en 2019 werden ontdekt. Een vergelijking tussen de CAI en de literatuurlijst leverde zo’n 325 vindplaatsen aan die (hoogstwaarschijnlijk) pas na 2007 aan het licht kwamen, hoewel die lijst onder het nodige voorbehoud dient beschouwd te worden. Ook deze ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 66 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

lijst van (potentieel nieuwe vondstlocaties suggereert eenzelfde tendens voor de periode na 2007.

Meer dan 85% van de vindplaatsen uit deze lijst werden niet verder aan een mesolithische fase toegewezen. Daar waar dit wel gebeurde, ging het in twee-derde van de gevallen om een toewijzing aan het laatmesolithicum, terwijl vroeg- en middenmesolithicum in beduidend mindere mate aan bod kwamen (resp. 32% en 28%) en finaalmesolithicum nagenoeg afwezig bleef (4%). Meestal is sprake van slechts één fase (79%), daar waar een toewijzing aan twee of drie fases veel minder frequent is (resp.

13% en 8%) en er geen enkel vindplaats voorkomt waar resten aan alle fases werden toegeschreven.

Voor een overzicht van de geografische variatie van de vindplaatsen uit de verschillende mesolithische fases verwijzen we naar de ‘balans in ruimte’ (met name paragraaf 5.2).

4.3 MESOLITHISCH ONDERZOEK EN ONTSLUITING PER FASE Voor een overzicht van terreinwerk en ontsluiting per mesolithische fase werd in de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum enkel verwezen naar de besprekingen van de evolutie van het terreinwerk en van de dateringsproblematiek en naar het overzicht van gepubliceerd onderzoek, die elders in de balans aan bod kwamen. Ook voor de geactualiseerde versie kunnen we voor beide aspecten van het mesolithisch onderzoek in de eerste plaats verwijzen naar hoofdstuk 2 (balans van terreinwerk) en hoofdstuk 3 (balans van ontsluiting), waar de interne mesolithische chronologie tot op zekere hoogte ook reeds aan bod is gekomen. Wanneer we ons daarnaast baseren op de literatuurlijst uit 2008-2019 en specifiek op die bronnen die veldwerk uit deze recente periode rapporteren (N=284) krijgen we een idee van het aandeel van elke chronologische fase die sinds 2008 aan bod kwam in deze bronnen (aangezien deze index ook werd geregistreerd tijdens het doornemen van de bronnen). Ook hier komt een beeld naar voor dat gelijkaardig is als de patronen die hierboven bij de chronologische fases per vindplaats werden waargenomen. In 71% van de bronnen die veldwerk rapporteren, wordt niet nader verwezen naar een fase. Daar waar dit wel het geval is, komt een verwijzing naar het laatmesolithicum het vaakst voor (18%), maar is het verschil met vroeg- en middenmesolithische toewijzingen (die respectievelijk in 17% en 15% van de bronnen aan bod komen) veel beperkter dan in voorgaande analyses van de site-records voor alle gekende CAI-vindplaatsen en voor de nieuwe vindplaatsen die (vermoedelijk) pas na 2007 ontdekt werden. Voor die bronnen waar naar één of meerdere mesolithische fase(s) wordt verwezen, gaat het meestal (43%) om een verwijzing naar enkel één fase, terwijl verwijzingen naar twee of drie fases minder frequent zijn (resp. 22% en 28%) en zelden alle mesolithische fases aan bod komen.

Samenvattend kan dus gesteld worden dat, onafhankelijk van welke bronnen worden bestudeerd, voor de meeste vindplaatsen geen nadere toewijzing binnen een fase aan het mesolithicum wordt gegeven.

Daar waar dit wel gebeurt, is er steeds een duidelijke dominantie van laatmesolithische toewijzingen, op ruime afstand gevolgd door vroeg- en middenmesolithische toewijzingen, terwijl er nauwelijks toewijzingen aan het finaalmesolithicum voorkomen.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 67 van 165

5

BALANS IN RUIMTE

Net zoals de ‘balans in tijd’ (hoofdstuk 4) en ‘balans van bronnen’ (hoofdstuk 6) is de ‘balans in ruimte’ grotendeels gebaseerd op een analyse van CAI-data, waarvan het potentieel en de beperkingen eerder reeds werden toegelicht (paragraaf 4.1). In navolging van de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum baseert deze geografische balans zich op archeoregio’s, een concept dat sinds enkele decennia frequent gebruikt wordt in de context van Vlaams erfgoedbeheer en -beleid en in de context van preventieve archeologie. Over de toepassing van dit concept met betrekking tot het mesolithicum in Vlaanderen zijn enkele bedenkingen te formuleren die we eerst toelichten vooraleer een actuele stand van de regionale variatie van mesolithische bronnen, potentieel en terreinwerk worden geschetst.

Over de introductie, omschrijving en relevantie van het concept archeoregio in de Vlaamse archeologie is, ondanks de wijdverspreide toepassing ervan, relatief weinig gepubliceerde informatie voorhanden.

De website van Onroerend Erfgoed 229 en het Open Archief van OE-publicaties (OAR)230 bieden weinig opheldering. In enkele recente onderzoeksrapporten van OE die archeologie en kenniswinst in de Vlaamse archeologie van de voorbije jaren evalueren wordt aangegeven dat het werd overgenomen uit de Nederlandse erfgoedzorg 231 waar het werd omschreven als een “gebied waarbinnen zowel sprake is van een globaal verband tussen landschap en bewoningsgeschiedenis als tussen landschapsvormende processen en het ontstaan van archeologische vindplaatsen, en het bodemarchief in het algemeen”232. Vertaald naar Vlaanderen kwam dit neer op een opdeling in zes archeoregio’s (met name Duinen, Polders, Zandstreek, Zandleem- en leemstreek, Kempen en Maaskant) die “vooral afgebakend zijn op basis van de Bodemassociatiekaart en de kaart van de lithologie van de oppervlakkige lagen”233. Daarbij werd niet alleen aangestipt dat elke Vlaamse archeoregio “inderdaad een eigen landschapsvorming en dus ook bewoningsgeschiedenis gekend” heeft, maar tevens “gekenmerkt [wordt] door specifieke condities voor de bewaring en bereikbaarheid van archeologisch erfgoed”.

Het eerste element (dat van een ‘eigen landschapsvorming en dus ook bewoningsgeschiedenis’), waar onderstaande paragraaf ‘regionale variatie in mesolithisch potentieel’ in essentie betrekking op heeft, is eigenlijk maar van heel beperkte relevantie voor het mesolithicum aangezien verschillende van de onderscheiden archeoregio’s ten tijde van het mesolithicum simpelweg nog niet bestonden en het toenmalige landschap fundamenteel verschilde van dat van vandaag of van recentere archeologische periodes. Met name de (Kust- en Schelde)Polders, die een vernatting van het landschap weerspiegelen die zich pas na het mesolithicum heeft ingezet, zijn immers niet meer dan een afgedekt Pleistoceen dekzandlandschap, en in die zin strikt genomen onderdeel van de Zandstreek. Een onderscheid met rivieralluvia, die landschappelijk niet direct aansluiten bij de Vlaamse zandstreek, zou dus een betere optie kunnen zijn, aangezien in die contexten andere fenomenen (zoals rivierduinen, oeverwallen en kronkelwaardruggen in een algemeen natte omgeving) voorkomen (maar waarbij terzelfdertijd ook

229

https://www.onroerenderfgoed.be/ https://oar.onroerenderfgoed.be/ en dan met name vooral de OE-reeksen: https://oar.onroerenderfgoed.be/reeksen 231 Zie https://www.cultureelerfgoed.nl/onderwerpen/bronnen-en-kaarten/overzicht/archeoregios 232 Ervynck & Haneca 2020: 14-15; zie https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/OAOE/141/OAOE141-001.pdf; Ribbens 2018: 25-26; zie https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/OAOE/98/OAOE098-001.pdf; Ribbens 2019: 25-26, zie https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/OAOE/125/OAOE125-001.pdf 233 Ervynck & Haneca 2020: 15. Deze indeling in Vlaamse archeoregio’s vertoont opvallende overeenkomsten met de opdeling van Vlaanderen in “vereenvoudigde ecoregio’s” (Van Landuyt et al 2006). Dit is een opdeling die in de ‘Atlas van de Flora van Vlaanderen en het Brussels Gewest’ werd gebruikt en zelf gebaseerd is op een opdeling van Vlaanderen in 36 “ecodistricten”, gegroepeerd in 12 “ecoregio’s”, in het kader van gericht milieubeleid (Sevenant et al. 2002). Die laatste opdeling was gebaseerd op geo(morfo)logische en landschapskenmerken waarbij een ecoregio aanzien wordt als een zone met relatief homogene abiotische landschapskenmerken. Merk op dat bij de “vereenvoudigde ecodistricten” uit de Atlas van de Flora een opdeling wordt gemaakt in “zand- en zandleemstreek” en “leemstreek” (Van Landuyt et al. 2006: 86), terwijl dit bij de archeoregio’s wordt opgedeeld in “zandstreek” en “zandleem- en leemstreek”.

230

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 68 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

kan beargumenteerd worden dat rivieralluvia in verschillende archeoregio’s een andere opbouw kunnen hebben).

In de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum werd beargumenteerd dat een opdeling in archeoregio’s voor het mesolithicum bijzonder relevant is en dit omdat de variatie in sedimenten, topografie en historisch landgebruik in elke regio voor duidelijke verschillen in bewaringstoestand en vondstkansen zorgen. Dit aspect heeft dus eerder betrekking op het tweede element in bovenstaande argumentatie als verantwoording voor het gebruik van de Vlaamse archeoregio’s (namelijk dat van ‘specifieke condities voor bewaring en bereikbaarheid van archeologisch erfgoed’). Het verwijst dus niet zozeer naar het mesolithicum zelf, zoals hierboven wel het geval is, maar wel naar hedendaags archeologisch terreinonderzoek naar mesolithische resten, die in onderstaande paragrafen ‘regionale variatie in gekende vindplaatsen’ en ‘regionale variatie in evolutie van terreinwerk’ worden bestudeerd. Voor die paragrafen kan dus beargumenteerd worden dat de opdeling in archeoregio’s dus wel enige relevantie heeft en om een vergelijking met de resultaten van het kwantitatieve onderzoek per archeoregio uit de initiële versie van de balans mogelijk te maken zal die indeling dan ook worden behouden, zij het met bovenstaande bemerkingen in het achterhoofd 234. Ondanks deze beperkingen komt uit volgende analyse wel naar voor dat de meeste van de toenmalige bevindingen omtrent de ‘balans in ruimte’ ook vandaag de dag hun relevantie nog niet verloren. Een belangrijke vaststelling is dat er vandaag de dag nog steeds een uitgesproken verschil bestaat in kennis over het mesolithicum tussen de verschillende regio’s, en dan met name vooral tussen de Zand- en Leemstreek.

5.1 REGIONALE VARIATIE IN GEKENDE VINDPLAATSEN Net zoals in de initiële versie van de Onderzoeksbalans het geval was, wordt de geografische spreiding van de actueel gekende mesolithische vindplaatsen in de verschillende regio’s bekeken op basis van de gegevens uit de CAI, die op basis van een shapefile van de archeoregio’s direct gekoppeld kunnen worden aan de Vlaamse archeoregio’s. Ook hier dient rekening te worden gehouden met bedenkingen die eerder omtrent de CAI-data en het gebruik van de archeoregio’s zijn geformuleerd235.

In de initiële versie van de balans kwam naar voor dat de trends voor het mesolithicum die voor het paleolithicum volgden, met het grootst aantal gekende CAI-vindplaatsen in de Kempen (60%), gevolgd door de (Zand-)leem- (24%) en Zandstreken (15%). Uit inventarisatiestudies die werden aangehaald bleek wel dat mesolithische vindplaatsen uit Zandig Vlaanderen niet systematisch waren opgenomen in de CAI en dus ondervertegenwoordigd waren. Dit had met name vooral betrekking op de talrijke oppervlaktecollecties die er door vrijetijdsarcheologen werden ingezameld en die maar gedeeltelijk in de CAI werden geregistreerd. In de valleien van de grote rivieren en in de duin- en poldergebieden bleven mesolithische vondsten vóór 2008 beperkt in aantal (samen 1,5%).

Voor 87% van de 1330 site-records in de lijst van alle mesolithische vindplaatsen in Vlaanderen die momenteel in de CAI opgenomen zijn is informatie over archeoregio beschikbaar (fig. 19). In overeenstemming met de data uit 2007 blijken de meeste vindplaatsen nog steeds uit de Kempen te komen, hoewel hun relatief aandeel aanzienlijk afnam (van 60% naar 48%). Daartegenover staat dat het relatieve aandeel van mesolithische vondstlocaties in de Zandstreek sterk toenam (van 15% naar 25%) en dat deze archeoregio daarmee zelf iets meer vondstlocaties vertegenwoordigt dan de (zand)leemstreek wiens relatieve aandeel ongewijzigd bleef (24%). Hoewel er zowel in de Duinen &

234

We merken overigens nog op dat bij de bespreking van de ‘balans in ruimte’ in de initiële versie van de balans niet steeds consequent de naamgeving (en opdeling?) van de zes Vlaamse archeoregio’s werd toegepast. Er werd immers gesproken over Maasvallei, Kempen, Zandig Vlaanderen, wetlands (inclusief Kust- en Scheldepolders en alluvium van beken en rivieren), duinen en kustpolders (die daarnaast ook als onderdeel van de wetlands werden aanzien), de Noordzee, lemige gebieden (inclusief de zandleemstreek, het Hageland, het Zuid-Vlaamse heuvelgebied, de Vlaamse Ardennen) en de Leemstreek.

235 We merken hierbij ook op dat bij die initiële bespreking de archeoregio’s Duinen en Polders als één geheel werden beschouwd. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 69 van 165

Polders als in de Maaskant verschillende mesolithische vondstlocaties bijkwamen blijft hun aandeel verwaarloosbaar (samen 3%).

Fig. 19: Geografische spreiding van mesolithische vindplaatsen in de verschillende archeoregio’s

Rekening houdend met de bedenkingen die we eerder formuleerden omtrent de betrouwbaarheid van de lijst van mesolithische vindplaatsen die na de opmaak van de initiële versie in 2007 (zouden) zijn ontdekt, kunnen we ook voor die ca. 325 ‘nieuwe’ vindplaatsen de ligging in archeoregio’s bekijken.

Het beeld dat hieruit naar voor komt is vergelijkbaar met de trends die in de initiële versie van de balans werden opgemerkt met een dominantie van vondstlocaties in de Kempen, die weliswaar minder uitgesproken is ten opzichte van de situatie in 2007 (49% ten opzichte van 60% in 2007). Iets minder dan een-derde van de vindplaatsen ligt in de (zand-)leemstreek (29%) en bijna een-vijfde (18%) in de Zandstreek. De overige vindplaatsen uit die recente periode liggen in de Polders (3%) en de Maaskant (1%). Wanneer we in iets meer detail naar die dominantie van de vondstlocaties in de Kempen kijken, dan blijken een beperkt aantal gemeentes relatief sterk vertegenwoordigd te zijn. Bijna de helft van de (nieuwe of nieuw gemelde?) locaties (44%) uit deze regio is immers afkomstig uit zes gemeentes, nl. Betekom (n=15), Rotselaar (n=15), Beerse (n=12), Werchter (n=11), Merksplas (n=9) en BaarleHertog (n=7). Voor de locaties uit de twee laatstgenoemde gemeentes gaat het steeds om prospectievondsten door de Heemkundige Kring Zondereigen. De locaties uit Betekom, Rotselaar en Werchter zijn telkens prospectievondsten door Jan Claesen, terwijl de locaties uit Beerse gemeld werden door AdAK (nu Erfgoed Noorderkempen).

Het spreekt voor zich dat de kritische opmerkingen over (een deel van) de vondstlocaties die in de CAI als mesolithicum geregistreerd staan, ook hun weerslag hebben op de waarde van de kaarten. Omdat dit inherent deel uitmaakt van de stand van zaken van het onderzoek en dus in deze balans thuishoort, geven we toch een kaart van vondstlocaties waarvoor ruimtelijke coördinaten voorhanden zijn (figuur 20). Uit deze kaart komt naar voor dat mesolithische vondstlocaties nagenoeg over het ganse Vlaamse grondgebied aangetroffen worden, met uitzondering van de Duinen en de Kustpolders. De afwezigheid van gekende vindplaatsen in deze regio’s hangt ongetwijfeld samen met het (diep) afgedekte karakter van het ‘mesolithisch landschap’ in deze gebieden in combinatie met de afwezigheid van gerichte prospectiebenaderingen om dit paleolandschap in kaart te brengen, zoals recent bijvoorbeeld ook nog werd vastgesteld tijdens een inventarisatie van mesolithische vindplaatsen in de regio rond Brugge236.

236

Noens et al. 2018.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 70 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

Fig. 20: Verspreidingskaart van mesolithische (CAI-)vindplaatsen in de verschillende archeoregio’s.

Een vergelijking van mesolithische fases per archeoregio voor alle mesolithische vindplaatsen uit de CAI (fig. 21) leert ons dat ‘onbepaalde’ vondstlocaties in alle regio’s domineren met een aandeel tussen 45% (Polders) en 100% (Voerstreek 237), met waarden die voor Kempen, Zandstreek en (Zand)Leemstreek in elkaars buurt liggen (resp. 71%, 75%, 64%), terwijl die in de Polders aanzienlijk lager zijn (45%). Wanneer enkel gekeken wordt naar de chronologische bepaalde toewijzingen238 komt dit verschil tussen Polders enerzijds en Kempen, Zandstreek en (Zand-)Leemstreek anderzijds eveneens naar voor. In die laatste regio’s domineren steeds laatmesolithische vindplaatsen (resp. 57%, 38% en 62%) gevolgd door vroeg- (resp. 31%, 30% en 31%) en in mindere mate middenmesolithische (resp.

12%, 29% en 5%) vindplaatsen, hoewel de verhoudingen variëren waarbij Kempen en (Zand)Leemstreek duidelijk dichter bij elkaar liggen dan Zandstreek waar het aandeel van laatmesolithische vindplaatsen lager ligt (38% t.o.v. 57% en 62%) en dat van middenmesolithische vindplaatsen hoger (29% t.o.v. 12% en 5%). Ook in de initiële versie van de Onderzoeksbalans werd voor Zandig Vlaanderen een relatieve ondervertegenwoordiging van laatmesolithicum vastgesteld, in vergelijking met de Kempen en de (Zand-)Leemstreek. Finaalmesolithische vindplaatsen komen dan weer niet voor in de Kempen terwijl ze in beperkte mate wel aanwezig zijn in de Zandstreek (3%) en (Zand-)Leemstreek (2%). De Polders, en dan met name de uitgebreid onderzochte Scheldepolders, wijken af van de overige regio’s. Niet alleen zijn laatmesolithische vindplaatsen (slechts 18%) er duidelijk veel minder sterk vertegenwoordigd dan vroeg- en middenmesolithische vindplaatsen (resp. 36% en 32%), maar finaalmesolithische vindplaatsen nemen er met 14% ook een belangrijke positie in vergelijking met de overige regio’s.

237

Daar het in de Voerstreek slechts om één vondstlocatie gaat, werd deze niet in de grafieken opgenomen. en de Voerstreek worden genegeerd aangezien het aantal gekende vindplaatsen in beide regio’s heel beperkt is.

238 En ook de Maaskant

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 71 van 165

Fig. 21: Relatie tussen mesolithische fase en archeoregio.

Wanneer enkel vindplaatsen die (vermoedelijk) na 2007 werden ontdekt in rekening worden gebracht, treden een aantal verschillen op in vergelijking met bovenbeschreven patronen op basis van alle mesolithische vindplaatsen uit de CAI. In de eerste plaats is het aantal onbepaalde vindplaatsen voor de Kempen en de (Zand-)Leemstreek aanzienlijk hoger (resp. 84% versus 71% voor Kempen en 90% versus 64% voor (Zand-)Leemstreek) en die voor de Polders een stuk lager (33% versus 45%) terwijl die voor de Zandstreek nagenoeg ongewijzigd bleef (73% versus 75%). Ten tweede zijn de onderlinge verhoudingen van de fases in zowel Zandstreek als Polders gewijzigd. Daar waar het patroon op basis van alle vindplaatsen in de Zandstreek een dominantie van laat- over vroeg- en middenmesolithische vindplaatsen toont (resp. 38%, 30% en 29%) met een heel beperkt aandeel van finaalmesolithische vindplaatsen (3%), tonen de nieuwe vindplaatsen sinds 2007 een dominantie van vroeg- over laat- en middenmesolithische vindplaatsen (resp. 40%, 33% en 27%) en een aanzienlijk hoger aandeel van finaalmesolithische vindplaatsen (13%) aan. Voor de vindplaatsen uit de Polders toonde het beeld op basis van alle vindplaatsen een dominantie van vroeg- over midden- en laatmesolithische vindplaatsen aan (resp. 36%, 32% en 18%) met een aanzienlijk aandeel van finaalmesolithische vindplaatsen (14%).

Op basis van de gegevens sinds 2007 is er echter een sterke dominantie van midden- over vroeg- en laatmesolithische vindplaatsen (resp. 63%, 25% en 12%), terwijl er geen finaalmesolithische vindplaatsen bijkwamen. Kempen en (Zand)Leemstreek vertonen een grotendeels gelijkaardig patroon wanneer alle gegevens worden vergeleken met de data die pas sinds 2007 aan het licht kwam, hoewel ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 72 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

het relatieve aandeel van de verschillende fases enigszins is gewijzigd: een dominantie van laatmesolithische vindplaatsen (resp. 77% voor Kempen en 50% voor (Zand-)Leemstreek), gevolgd door vroeg- en middenmesolithische vindplaatsen (resp. 15% en 8% voor Kempen en 30% en 20% voor (Zand)Leemstreek) en een (quasi) afwezigheid van finaalmesolithische resten. Gezien het grote aantal onbepaalde toewijzingen, het ontbreken van een eenvormige verificatie van de bepaalde toewijzingen en de eerder geschetste dateringsproblematiek omtrent het mesolithicum in Vlaanderen dienen deze patronen evenwel met de nodige omzichtigheid te worden geïnterpreteerd.

5.2 REGIONALE VARIATIE IN HET MESOLITHISCH POTENTIEEL In de Vlaamse zandstreken tekenen zich ook regionale verschillen af, net zoals het geval is tussen Zanden Leemstreek en andere regio’s. Omwille van het relatief vlakke terrein in de zandcontexten van de Kempen is er sinds het laatglaciaal weinig watererosie en –sedimentatie. Mesolithische resten zijn er daardoor nabij het huidige oppervlak of in het geval van recentere zandverstuivingen in vrij ondiepe toestand begraven. Dit maakt hen opspoorbaar via gericht prospectieonderzoek met veldprospectie, boringen of proefputten, maar tegelijkertijd ook kwetsbaar voor bioturbatie en verploeging, hoewel er op dit vlak een duidelijke variatie waargenomen wordt en aangeploegde contexten in deze regio net als in andere regio’s- dus zeker niet zomaar op voorhand afgeschreven mogen worden239. Door de arme Kempische bodem zijn er nog steeds zones over in bos- en heidegebieden (de vroegere ‘woeste’ gronden) waar mesolithische resten goed bewaard zijn. Zelfs in de jongere landbouwontginningen kunnen de resten nog duidelijk geconcentreerd aanwezig zijn, zoals bijvoorbeeld aangetoond werd te Weelde240. In beide gevallen kunnen ze wel vermengd zijn geraakt met oudere finaalpaleolithische resten, zoals bijvoorbeeld te Meer241. Gestratificeerde vindplaatsen waar finaalpaleolithische resten, die geassocieerd zijn met een paleobodem (Usselo-laag) gescheiden van en onder mesolithische resten begraven zijn, blijven voorlopig zeldzaam (Lommel 242, Landschap De Liereman243). Vindplaatsen met stratificatie binnen het mesolithicum zijn er momenteel onbekend, net zoals het geval is voor de rest van Vlaanderen. Door de droge zure bodems zijn er in de Kempen nauwelijks bewaringskansen voor organisch materiaal (in onverkoolde toestand). Daarom is ook nauwelijks informatie voorhanden over de organische component van de materiële cultuur en zijn ook de dateringsmogelijkheden beperkt gebleven, hoewel recente inzameling van verkoolde organische resten te Lommel 244 en op diverse locaties in Lier245 door de systematische toepassing van fijnmazig zeven toch een potentieel bieden op dit vlak. Het moet ook gezegd dat in de Kempen -net als in vele andere delen van Vlaanderen- de druk op de ruimte enorm blijft waardoor mogelijk goed bewaarde mesolithische contexten aan een snel tempo (dreigen te) verdwijnen, een aspect dat reeds lange tijd door verschillende vorsers geregeld wordt benadrukt246.

Voor (de niet door holocene sedimenten afgedekte delen van) Zandig Vlaanderen geldt in enige mate ook wat hierboven voor de Kempen werd aangehaald, alleen is hier heel wat minder oppervlakte buiten landbouw gebleven en zijn landbouwactiviteiten vaak ook intenser geweest. Hierdoor kunnen vindplaatsen ook in deze gebieden via gerichte veldprospectie gemakkelijk en snel in kaart gebracht worden (wat vooral door zeer gedreven vrijetijdsarcheologen is gebeurd), maar lijken ze doorgaans minder goed bewaard te zijn, hoewel ook hier duidelijk variatie in bewaring optreedt, net zoals voor de Kempen het geval is. Een interessant recent karterend en waarderend onderzoek dat deze variabele 239

De Bie et al. 2014.

Verbeek 1997; Verbeek 1998.

241 Van Noten 1978.

242 Van Gils & De Bie 2005.

243 Meirsman et al. 2008.

244 Depaepe et al. 2020a; 2020b.

245 Duwijck II (Noens et al. 2012) en Sionsplein (Crombé et al. 2017).

246Van Gils & De Bie 2001; Vermeersch 1994. Deze problematiek werd zelfs als in de jaren 1940 door Stroobants benadrukt.

Zie ook Noens 2018.

240

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 73 van 165

bewaring van oppervlaktevindplaatsen in kaart bracht vond plaats ter hoogte van de sinds lang gekende mesolithische vindplaats Sint-Kruis-Winkel247. De aandacht van professionele onderzoekers die zich met het mesolithicum in Zandig Vlaanderen bezighouden is het voorbije kwarteeuw duidelijk verplaatst naar (diep) afgedekte alluviale contexten waar bewaringscondities als potentieel gunstiger worden beschouwd248. Duidelijke concentraties van vindplaatsen, waaronder uitgestrekte sitecomplexen doen zich in Zandig Vlaanderen vooral voor langsheen droge oevers van middelgrote tot grote beken en rivieren, zoals de Kale/Durme. Verder weg van deze (tijdens het mesolithicum) belangrijke watersystemen lijken eerder kleine vindplaatsen voor te komen249, hoewel dergelijke gebieden tot dusver minder vaak en intensief werden geprospecteerd. Vooral opmerkelijk is de gevoelige afname van vindplaatsen naar het laatmesolithicum toe, wat mogelijk een reflectie is een afnemende mobiliteit als gevolg van een toenemende bebossing en vernatting van het landschap250.

Vlaamse wetlands, waaronder Kust- en Scheldepolders en beek- en rivieralluvia, hebben een belangrijk onderzoekspotentieel voor het mesolithicum in Vlaanderen, voornamelijk omwille van hun potentieel betere bewaringsomstandigheden 251. Nadeel van deze wetland-contexten is dat mesolithische resten die er begraven liggen door hun doorgaans diepe ligging moeilijker op te sporen zijn dan resten in nietafgedekte delen Vlaanderen waardoor uitgebreid paleolandschappelijk onderzoek en prospecties met ingreep in de bodem nodig zijn. Maar in principe kunnen deze afgedekte resten dus wel beter bewaard zijn (d.w.z. gevrijwaard van recente verstoringen), hoewel bewaringsomstandigheden sterk bepaald worden door de tijdsduur tussen depositie van de mesolithische archeologische resten en de afdekking ervan door recentere holocene sedimenten, en hoewel ook op deze locaties tal van (al dan niet lokaal) verstorende post-depositionele processen plaatsgrepen die de integriteit van de mesolithische resten aantastten, zoals blijkt uit alle recente grootschalige mesolithische opgravingen. Binnen het actuele wetlandonderzoek ligt een sterke focus op de Scheldevallei en dit wellicht ingevolge de talloze infrastructuurwerken (Sigma-plan, havenuitbreiding, zandwinning, enz.) van de laatste twee decennia.

Tot 2007 was het gros van de data afkomstig van de midden- en benedenloop van deze rivier, waar een ‘mesolithisch (paleo-)landschap’ wordt afgedekt door veen en/of alluviale en peri-mariene kleiige sedimenten. Zo werden er in het Waasland onder de Scheldepolders bij het aanleggen van dokken en industrieterrein tijdens het voorbije decennium op tal van locaties goed bewaarde afgedekte mesolithische vindplaatsen aangetroffen (Verrebroek, Doel) die vervolgens op grootschalige en interdisciplinaire wijze uitgebreid werden onderzocht 252. Ook in het kader van het Sigmaplan 253, dat Vlaanderen beter tracht te beschermen tegen overstromingen van de Schelde en haar bijrivieren, werden de voorbije jaren verschillende zones langsheen deze rivier in detail geëvalueerd waarbij geregeld ook afgedekte mesolithische resten aan het licht kwamen254. Verder stroomopwaarts langs de Schelde zijn ook de vindplaatsen te Oudenaarde255 vernoemenswaardig. In de Schelde-wetlands ter hoogte van de meer zuidelijke, lemige gebieden is de bewaringstoestand van mesolithische resten vergelijkbaar met de wetlands uit de zandstreek en mogelijk zelfs nog beter, zoals aangetoond wordt door de recente ontdekking van onverbrande vroegmesolithische botresten te Kerkhove langsheen de 247

Perdaen et al. 2016. Voor de oppervlakteprospecties op deze locatie zie Van Moerkerke & Van Vlaenderen 1986, Van Vlaenderen 1983; 1990; 1993; Van Vlaenderen et al. 2006.

248 Hoewel ook op deze afgedekte vindplaatsen tal van verstorende post-depositionele processen hebben plaatsgegrepen.

249 Crombé et al. 2008; Crombé & Verbruggen 2002; Van Vlaenderen et al. 2006.

250 Crombé et al. 2011; Sergant et al. 2009. Het is niet uit te sluiten dat laatmesolithische vindplaatsen in deze gebieden eerder in voorkomen in afgedekte toestand in valleien, zoals booronderzoek in het kader van het Sigma-plan lijkt te suggereren (mondelinge mededeling E. Meylemans).

251 Crombé 2006.

252 Crombé 1998b; 2005; Crombé et al. 2009; Perdaen et al. 2015; 2016; 2017; Robinson et al. 2011; Sergant & Wuyts 2006; Sergant et al. 2007. Voor recente overzichten van archeologische en landschappelijk onderzoeken ter hoogte van de Linker(en rechter) Scheldeoever, zie bijvoorbeeld ook Allemeersch et al. 2017, Soens et al. 2012 en Vanmontfort 2017.

253 https://sigmaplan.be/nl/ 254 Bogemans et al. 2008; 2009a; 2009b; 2009c; 2009d; 2009e; 2009f; 2010a; 2010b; 2012; Jacops et al. 2010; Meylemans & Perdaen 2011; 2015; 2017; Meylemans et al. 2009; 2013; 2014a; 2014b; 2014c; Perdaen & Meylemans 2011; Perdaen et al.

2009; 2011; 2013; 255Lombaert 2009; Lombaert et al. 2007; Parent et al. 1987. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 74 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

bovenloop van de Schelde256. In vergelijking met de uitgebreid bestudeerde Scheldevallei vormen andere rivier- (Leie, Dender, Rupel, …) en beekvalleien vandaag de dag nog grotendeels onbekend onderzoeksterrein. Dit heeft deels te maken met de geringere economische activiteiten maar dit verklaart zeker niet alles. Vaak zijn de geplande ingrepen in deze contexten relatief klein waardoor beslist wordt om weinig of niet in te zetten op steentijdonderzoek. Het argument dat hiervoor aangewend wordt is dat de kans op het aantreffen van prehistorische resten laag is. Dit is echter een misvatting. In alluviale contexten komen kleine landschappelijke entiteiten voor (bijvoorbeeld kronkelwaardruggen, rivierduinen, zandruggen en oeverwallen), die belangrijke trekpleisters moeten zijn geweest voor de prehistorische mens. Dit betekent dat zelfs bij heel geringe (en ondiepe) ingrepen in alluviale contexten volledige vindplaatsen kunnen geraakt worden en op de schop gaan. In principe zou dus elke bodemingreep in alluviale context, ongeacht de diepte en omvang ervan, moeten voorafgegaan worden door uitgebreid paleolandschappelijk en prospectief booronderzoek naar prehistorische resten. In de Kempen waren mesolithische vondsten in alluviale contexten tot anderhalf decennium geleden nagenoeg onbekend, totdat systematisch prospectiewerk in het kader van de CAI er verrassend veel aan het licht bracht, zowel in als net buiten deze alluviale valleien 257. Onderzoek van de KU Leuven te Nijlen258 en Stevoort259 bood op dit vlak zeker perspectieven, ook naar het aantreffen van gestratificeerde mesolithische contexten. Ook in de Zandleemstreek, waar mesolithische resten op plateauranden en hellingen door erosie ofwel vernield ofwel diep begraven zijn, bezitten de rivieren beekvalleien het grootste bewaringspotentieel, maar zijn ze tot dusver grotendeels onontgonnen onderzoeksterrein gebleven. Dit potentieel wordt aangetoond door de mesolithische opgravingen langsheen de Winge260. Hoewel de hoeveelheid niet-verbrande organische resten op tot dusver opgegraven mesolithische wetlandvindplaatsen vooralsnog eerder beperkt bleef (met uitzondering van Kerkhove en Bazel), bestaat er op dit vlak toch een belangrijk potentieel, vooral -maar zeker niet uitsluitend- voor de recentere mesolithische fases die in vergelijking met oudere vindplaatsen sneller door sedimenten werden afgedekt. Getuige van dit potentieel voor gunstige organische bewaring, naast bovenvermelde opgegraven contexten, zijn de talrijke baggervondsten van spitsen, harpoenen en doorboorde hakken uit dierlijk bot en gewei, waarvan een deel volgens recente radiometrische dateringsprojecten teruggaat tot in het mesolithicum261. Recent nog werden enkele alluviale gebieden met gekende mesolithische resten in Vlaanderen afgebakend en vastgesteld als archeologische zone, zoals enkele zones in de riviervalleien van de Schelde262, Demer263, Kleine Nete264 en Winge265 maar ook de Vrasenepolder266 en de Moervaartdepressie267. In de Maasvallei bieden laatglaciale duinen en oeverwallen nabij de pleistocene Maasbedding potentieel op de aanwezigheid van goed bewaarde mesolithische resten, zoals vroeger reeds werd aangetoond in Neerharen 268. Ook aan de voet van het Kempisch Plateau (Opgrimbie 269) of op de rand ervan (Dilsen270) kunnen vindplaatsen bewaard zijn.

Voorlopig zijn in de Maasvallei nog weinig vindplaatsen echt gekend. Gerichte prospectie is ook hier pas zinvol in combinatie met gedetailleerde paleolandschappelijke onderzoeken.

In tegenstelling tot de Vlaamse zandstreken zijn de lemige gebieden van Vlaanderen zwaar onderhevig geweest aan watererosie, mede onder invloed van intensieve landbouw in deze vruchtbare contexten.

256

Vandendriessche et al. 2019.

Meylemans et al. 2006.

258 Van Peer et al. 2007; Meylemans 2014.

259 Maes 2010; Meirsman et al. 2009; 2010; Vanmontfort et al. 2013.

260 Van Baelen & Vanmontfort 2011a; 2011b.

261 Crombé et al. 1999b, 1999c, 2018.

262 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/14754 263 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/14749 264 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/14751 265 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/14750 266 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/14756 267 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/14753 268 Lauwers & Vermeersch 1982.

269 Van Peer et al. 1984.

270 De Bie et al. 1992.

257

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 75 van 165

In de Zandleemstreek zijn door erosie van plateauranden en hellingen ongetwijfeld (mesolithische) resten verdwenen of diep begraven. Hierdoor vertonen valleien, en dan voornamelijk oeverwallen van rivieren, het grootste bewaringspotentieel, zoals hierboven werd aangehaald. Het mesolithicum in het Hageland is voornamelijk van deze contexten gekend (bijv. Holsbeek 271), naast vele restanten die in de ploeglaag zijn achtergebleven. In het Zuid-Vlaamse heuvelgebied, waaronder de Vlaamse Ardennen, komen mesolithische resten vooral voor op hooggelegen zandige (tertiaire) opduikingen (bijv. te Ronse Muziekberg, Kluisberg, Pottelberg). De afwezigheid van valleisites tot dusver is er vermoedelijk het gevolg van selectieve en gerichte prospecties in het verleden, waarbij men bijna uitsluitend aandacht had voor die plateaus en hellingen 272. In de Leemstreek is de toestand dramatischer en zijn op de toppen en hellingen vaak meters sediment verdwenen, terwijl lagere delen diep onder colluvium begraven zitten. Gekende vindplaatsen zijn hier slechts geïsoleerde vondsten. Bij opgravingen in Tongeren werden in een zandige laag onder het Romeinse niveau mesolithische toevalsvondsten aangetroffen. Dit opent perspectieven voor nieuw onderzoek in deze regio. Alles samengenomen blijft de kennis van het mesolithicum in de lemige streken van Vlaanderen vandaag de dag echter zeer lacunair, een schril contrast met de Zandstreek. Voor een deel heeft dit verschil in kennis tussen Zanden Leemstreek wellicht te maken met verschillen in bewoningsdynamiek tussen beide regio’s, maar dit verklaart zeker niet alles. Mogelijk is het beeld ook vertekend door post-depositionele factoren, zoals bovenvermelde erosie, waardoor een deel van de mesolithische resten in de heuvelachtige leemstreek geërodeerd is en/of bedolven ligt onder colluviale afzettingen. Onderzoek in de Dijlevallei273 en in de Bovenschelde274 heeft immers aangetoond dat hellingsprocessen zelfs kunnen voorkomen in gebieden met een lokaal minder uitgesproken topografie. De kans op het treffen van onverstoorde of minimaal verstoorde mesolithische vindplaatsen in het droge leemgebied, in het bijzonder op de plateaus en hellingflanken, lijkt daarom eerder gering te zijn, in tegenstelling tot rivier- en beekvalleien uit deze regio waar de bewaringstoestand van mesolithische resten vergelijkbaar -en mogelijk zelfs nog beter is- met de wetlands in de Zandstreek, zoals recent aangetoond te Kerkhove - Stuw. Verder is het beeld mogelijk ook verstoord door verschillen in toegepaste prospectietechnieken. Terwijl in de Zandstreek op meer systematische wijze wordt ingezet op fijnmazig booronderzoek, werd dit in de Leemstreek tot dusver slechts zelden toegepast275, meestal vanwege de (verondersteld) beperkte haalbaarheid van fijnmazig zeven van lemig sediment. Hierdoor worden mesolithische vindplaatsen wellicht veel vaker gemist. De ontwikkeling van aangepaste prospectie - en evaluatietechnieken voor de leemstreek lijkt dus absoluut noodzakelijk.

In de Kustpolders die tijdens het mesolithicum deel vormden van het Pleistocene (dekzand-)landschap, zijn voorlopig nagenoeg geen mesolithische vindplaatsen bekend en is ook onduidelijk of hier nog primaire contexten bewaard kunnen zijn. Wel duidelijk is dat er beduidend minder grootschalig onderzoek is verricht in vergelijking met andere Vlaamse regio’s. Dit gebrek aan gericht onderzoek heeft vooral te maken met een gebrekkige inzet op steentijdonderzoek in de preventieve archeologie, hoewel hierin het laatste decennium geleidelijk enige verandering is gekomen, onder meer in de regio rond Brugge en Zeebrugge 276. Elders in de kustvlakte dient echter dringend werk te worden gemaakt van geïntegreerd steentijdonderzoek.

Net als in de kustpolders zijn in de kustduinen voorlopig geen mesolithische vindplaatsen bekend en is het voorlopig niet duidelijk of hier nog primaire contexten kunnen bewaard zijn. Voor (het Belgische deel van) de Noordzee zelf stelt zich dezelfde vraag (zie bijvoorbeeld het North Sea Palaeolandscapes

271

Vermeersch 1972, zie ook Van Baelen & Vanmontfort 2011a; 2011b.

Crombé 1989.

273 Meylemans & Dils 2014.

274 Crombé et al. 2019.

275 Noens 2018; 2019.

276 Noens et al. 2018.

272

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 76 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

Project en Europe’s Lost Frontiers project voor het potentieel van de Noordzee, inclusief Nederlandse Noordzeevondsten)277.

5.3 REGIONALE VARIATIE IN DE EVOLUTIE VAN TERREINWERK Zoals naar voor kwam in de ‘balans van terreinwerk’ (hoofdstuk 2) hebben de grootste projecten zich de afgelopen decennia voltrokken in (het Benedenbekken van) de Schelde (o.a. te Verrebroek, Doel, en Bazel) en in bepaalde gebieden van de Kempen (o.a. regio Lommel en Oud-Turnhout). In veel andere regio’s, zoals bijvoorbeeld het Meetjesland of grote delen van de Kempen, werd beduidend minder grootschalig onderzoek verricht, samenhangend met een gebrek aan grote infrastructuurwerken.

Om een kwantitatief idee te krijgen van de verdeling van mesolithisch terreinwerk over de Vlaamse archeoregio’s werd in de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum gebruik gemaakt van de rapportage in de Notae Praehistoricae voor de periode 1979-2007. Uit de analyse kwamen een aantal algemene patronen naar voor omtrent de geografische variatie in mesolithisch veldwerk, die we in onderhavige paragraaf vergelijken met de nieuwere trends die zich op basis van de literatuurlijst voor de periode 2008-2019 hebben afgetekend278. Om in de actuele versie van de balans een indruk te krijgen van de geografische spreiding van mesolithisch terreinwerk dat sinds 2008 werd uitgevoerd, hebben we ons dus niet beperkt tot de artikels in de Notae, zoals in de initiële versie van de balans (toen veldwerk meer dan na 2008 het geval was systematischer in dit tijdschrift werd gepresenteerd), maar werd daarentegen gebruik gemaakt van de literatuurlijst voor de periode 2008-2019 waarvan de opbouw, samenstelling en beperkingen in de balans van ontsluiting (hoofdstuk 3) uitvoeriger uit de doeken werden gedaan. Uit deze lijst selecteerden we alle publicaties die enige vorm van veldwerk uit die periode rapporteren. In de mate van het mogelijke trachtten we voor elk van deze publicaties alle vermelde vondstlocaties te isoleren waar veldwerk plaatsvond. In onderhavige paragraaf focussen we enkel op gericht veldwerk (zie paragrafen 2.4 t/m 2.6.) en worden dus alle toevalsvondsten (zie paragraaf 2.3) geweerd die naderhand niet leidden tot een verdere evaluatie of steentijdopgraving. De gerichte vormen van veldwerk op mesolithische vindplaatsen die in de literatuurlijst uit 2008-2019 aan bod komen, deelden we vervolgens op in drie algemene groepen: prospectie (d.w.z. een gerichte zoektocht naar vondsten aan en/of onder het actuele loopoppervlak door middel van veldprospectie of boringen), waardering (d.w.z. een evaluatie van eerder aangetroffen vindplaatsen door middel van boringen of proefputten) of opgraving (d.w.z. een behoud ex-situ van behoudenswaardig geachte vindplaatsen). Voor elke gerapporteerde locatie wordt deze vorm van gericht terreinwerk opgelijst, naast de archeoregio’s waarin de locatie ligt, de hoofduitvoerder van het veldwerk, de mesolithische fase en de aard en datum van publicatie(s) waarin dit veldwerk werd gerapporteerd279. Voor eenzelfde locatie kunnen meerdere veldonderzoeken gerapporteerd worden (al dan niet in eenzelfde publicatie), hetzij verschillende vormen van veldonderzoek (al dan niet uitgevoerd door eenzelfde uitvoerder), hetzij eenzelfde vorm van veldonderzoek (bijv. herhaalde veldprospecties door vrijetijdsarcheologen op eenzelfde akker). Hoewel deze werkwijze ons het beste beeld oplevert van het gerapporteerde terreinwerk tussen 2008 en 2019 in de verschillende regio’s, zijn er toch verschillende beperkingen280 277

Voor het mesolithisch potentieel in het Belgische deel van de Noordzee, zie o.a. De Clercq 2018; Missiaen et al. 2016, Pieters et al. 2020; voor het Nederlandse deel, zie o.a. Peeters 2008, 2011; Peeters & Amkreutz 2020; Salter et al 2014; Vonhögen-Peeters et al. 2016. Voor het Europe’s lost frontiers project, zie https://www.bradford.ac.uk/archaeologicalforensic-sciences/research/europes-lost-frontiers/ 278 Voor een meer uitgebreide beschrijving van de evolutie van het mesolithisch veldwerk sinds 1970 verwijzen we naar hoofdstuk 2 (Balans van terreinwerk).

279 Net als voor de initiële versie het geval was veronderstellen we dat de datum van rapportage (mits een zekere marge) een betrouwbare indicatie geeft voor de datum van het veldwerk, waarvan we de uitvoeringsperiode (met uitzondering van de steentijdopgravingen in een aparte lijst) niet systematisch registreerden. We gaan er hierbij van uit dat outliers enigszins worden uitgevlakt door gebruik te maken van jaarkwintetten in plaats van individuele jaartallen voor de publicaties.

280 Bijvoorbeeld het al dan niet exhaustieve karakter van onze literatuurlijst, het niet raadplegen van literatuurbronnen door hun onbeschikbaarheid, de nauwkeurigheid van rapportage, of het ontbreken van veldwerk dat tijdens deze periode wel werd uitgevoerd maar (nog) niet (volledig) gerapporteerd tegen eind 2019. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 77 van 165

aan de lijst verbonden die het beeld enigszins (kunnen) vertroebelen, hoewel we aannemen dat de algemene trends -waarop ook de initiële versie van de balans zich focuste- wel zichtbaar zullen worden.

Met uitzondering van de Maasvallei, waar ondanks een belangrijk potentieel nog steeds nauwelijks of geen gericht mesolithisch terreinwerk plaatsvindt, is het aantal terreincampagnes op mesolithische vindplaatsen in de meeste regio’s (d.w.z. Kempen, Polders, Zandstreek en (Zand-)leemstreek) tussen 2008 en 2019 toegenomen in vergelijking met de voorgaande periode (1979-2007) die in de initiële versie van de balans werd bestudeerd, en dit zowel uitgedrukt in absoluut aantal campagnes als in een gemiddelde per jaar. Toch is die toename van veldwerk niet voor alle regio’s in dezelfde mate gebeurd en hebben enkele belangrijke verschuivingen plaatsgevonden (fig. 22). Daar waar voor de initiële periode een opvallende dominantie van terreinwerk in de Kempen (60%) en in mindere mate in Zandig Vlaanderen (24%) en de (Schelde-)Polders (15%) werd vastgesteld, in tegenstelling tot het (quasi) ontbreken van terreinwerk in de (Zand-)leemstreek (0%) en de Maasvallei (2%), tonen de data uit de periode 2008-2019 een ander patroon, met een zeer uitgesproken dominantie van veldwerk in de Zandstreek (68%), op grote afstand gevolgd door de Kempen (18%) en in mindere mate de (Zand)leemstreek (9%) en de Polders (6%). Het relatieve aandeel van terreinwerk is dus sterk toegenomen in de Zandstreek en de (Zand-)leemstreek ten nadele van de Kempen en de Polders. Een mogelijke verklaring voor de sterk dominantie van het veldwerk in de Zandstreek sinds 2008 is de inclusie in onze dataset van de jaarlijkse herhaalde veldprospecties door vrijetijdsarcheologen in het Waasland die weliswaar reeds sinds het begin van de jaren 1980 worden uitgevoerd maar die niet in de Notae werden gerapporteerd en dus niet werden meegenomen in de analyses uit de initiële versie.

Fig. 22: Regionale verspreiding van mesolithisch terreinwerk tussen 1979 en 2019

In de initiële versie van de balans werd vastgesteld dat terreinwerk in de Scheldepolders grotendeels (75%) plaatsvond op vindplaatsen die resten uit het vroegmesolithicum opleverden, en veel minder op vindplaatsen met resten uit de midden- en late fases (elk 12,5%), terwijl er in Zandig Vlaanderen en de Kempen een meer gelijkmatige verdeling voorkwam, waarbij telkens de potentiële invloed van de dateringsproblematiek op deze patronen, en dus de relativiteit van de patronen, werd benadrukt.

Wanneer we voor het terreinwerk uit 2008-2019 kijken naar de relatie tussen regio en mesolithische fases, en daarbij de terreincampagnes op chronologisch niet-nader gedetermineerde vindplaatsen 281 weglaten uit de analyse en ook de dateringsproblematiek steeds in het achterhoofd blijven houden (zie paragraaf 4.2), komen een aantal andere patronen naar voor, waarbij we er ook steeds rekening mee dienen te houden dat resten op één vindplaats vaak (al dan niet correct en/of onder enige voorbehoud) aan meerdere fases worden toegeschreven (fig. 23). Het beeld voor de Kempen blijft relatief ongewijzigd ten opzichte van de periode 1979-2007, met een lichte dominantie van veldwerk op vroegmesolithische vindplaatsen (47% versus 45% in 1979-2007) ten opzichte van de midden- en 281

Die het grootste deel van de terreincampagnes uit deze periode vertegenwoordigen, nl. 84%.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 78 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

late fases. Het beeld voor de Zandstreek wijzigt enigszins, waarbij vooral de toename van campagnes op vindplaatsen met laat- en finaalmesolithische resten opvalt ten nadele van vindplaatsen met resten uit vroeg- en (vooral) middenmesolithicum. Het beeld voor de (Schelde-)Polders daarentegen is sterk gewijzigd waarbij de initiële focus van terreincampagnes op vindplaatsen met vroegmesolithische resten sterk is afgenomen (van 75% naar 19%) ten voordele van zowel midden- als laatmesolithicum, en in mindere mate finaalmesolithicum. In de (Zand-)leemstreek, die in de initiële versie van de balans geen gegevens opleverde, is een dominantie van campagnes op vindplaatsen met vroegmesolithische resten.

Fig. 23: Relatie tussen mesolithische fasering en geografie van mesolithisch terreinwerk, voor het terreinwerk vóór 2008 linksboven), vanaf 2008 (rechtsboven) en de ganse periode 1979-2019 (onder).

Uit de initiële versie van de balans bleek dat mesolithisch terreinwerk in Zandig Vlaanderen tussen 1979 en 2007 vooral voorkwam in de eerste helft van de jaren 1990 en na 2004, terwijl veldcampagnes in de Scheldepolders vanaf midden jaren 1990 aanvang namen en na de millenniumwissel een dalende trend vertoonden en terreinwerk in de Kempen over de ganse periode nadrukkelijk aanwezig was met pieken in de jaren 1980 en rond de eeuwwisseling en een daling vanaf 2004. Uit de data voor de periode na 2007282 (fig. 24) is de nadrukkelijke dominantie van veldwerk in de Kempen sterk verminderd ten voordele van Zandig Vlaanderen en blijft de dalende trend die voor die regio in de initiële versie na 2004 werd geobserveerd ook in daaropvolgende jaren aanhouden. De uitgesproken dominantie van terreincampagnes in Zandig Vlaanderen na 2007 hangt ook hier voor een deel samen met de opname van veldprospectiedata uit het Waasland die initiële versie van de balans niet waren opgenomen. De dalende trend na de millenniumwissel die in de initieel voor de (Schelde-)Polders was waargenomen zet zich niet verder door in daaropvolgende jaren die opnieuw een toename laten zien.

Nieuw in de grafiek met de data van na 2007 zijn de veldwerkcampagnes in de (Zand-)leemstreek die evenwel een lage vertegenwoordiging hebben en die sinds die periode bovendien een continu dalende trend vertonen.

282

Waarbij we opmerken dat het eerste kwintet slechts twee jaar omvat.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 79 van 165

Fig. 24: Chronologisch evolutie van mesolithisch veldwerk per regio in de periode vóór 2008 (links) en vanaf 2008 (rechts).

Volgens de data uit de initiële versie van de balans werd mesolithisch terreinonderzoek in Vlaanderen uitgevoerd door zes verschillende instellingen, waaronder universiteiten (UGent, KU Leuven), overheden (NDO/IAP/VIOE, Provincie Antwerpen), musea (KBIN) en intergemeentelijke diensten (ADW). Het gros van het veldwerk in de Polders en Zandig Vlaanderen gebeurde door de UGent (vaak in samenwerking met ADW), terwijl in de Kempen zowel de KU Leuven als het toenmalige VIOE actief waren (vaak ook in onderlinge samenwerking). De data voor de periode tussen 2008 en 2019 tonen een meer gediversifieerd landschap van actoren ten opzichte van de voorgaande periode (fig. 25). Via hun gerichte en herhaalde veldprospecties hebben vrijetijdsarcheologen mesolithische resten aan het licht gebracht over grote delen van Vlaanderen, waarbij hun gerapporteerde veldcampagnes zich vooral situeerden in de Zandstreek (87%), en in minder mate in de Polders, de (Zand)leemstreek (beide ca. 6%) en de Kempen (2%). In de Zandstreek en de Polders hebben ze met hun intensieve prospecties zelfs een dominante bijdrage geleverd aan het veldwerk (resp. 70% en 61% van de terreincampagnes in beide regio’s), daar waar hun relatieve bijdrage in de overige regio’s veel beperkter lijkt te zijn (resp.

32% in de (Zand)leemstreek en 5% in de Kempen). Omdat ze in de analyses in de initiële versie van de balans buiten beschouwing werden gelaten 283 werden ze om de vergelijkbaarheid tussen beide grafieken te waarborgen ook in onderstaande grafieken niet meegenomen. Zelfs zonder integratie van de bijdrage van vrijetijdsarcheologen in de grafieken is de diversificatie van actoren in de Vlaamse regio’s duidelijk zichtbaar. Daar waar veldwerk in de regio’s tussen 1979 en 2007 overal gedomineerd werd door (de Gentse of Leuvense) universiteiten, met waardes tussen 67% in de Kempen en 100% in de Polders en Maasvallei, is het (relatieve) aandeel van academici sinds 2008 in het veldwerk in alle regio’s drastisch teruggelopen met waardes variërend tussen 0% in de Polders en 27% in de Kempen 284.

Bedrijven kregen daarentegen in alle regio’s een belangrijk aandeel in mesolithisch veldwerk, vooral in de Polders en de (Zand)leemstreek (beide 71%) en in minder mate ook in de Kempen (44%) en de Zandstreek (38%) waar ook overheden en (de commerciële tak van) universiteiten nog een aanzienlijk deel van het professionele terreinwerk op zich namen. In de laatstgenoemde regio is het belangrijke aandeel van overheidsdiensten in het mesolithisch veldwerk een opvallend gegeven. Daar waar hun veldactiviteiten zich vóór 2008 enkel beperkten tot de Kempen, waar ze na universiteiten de enige actieve speler waren, zijn ze na 2008 een dominante professionele speler geworden (50%) bij mesolithisch veldwerk in de Zandstreek (o.a. met de Sigma-projecten en onderzoeken te Aalter, Bazel, Heindonk en Mechelen). Daar waar mesolithische resten in de (Schelde-)Polders vóór 2008 op het terrein uitsluitend door de UGent werden onderzocht, gebeurde dit vanaf 2008 vooral door bedrijven en in minder mate (inter-)gemeentelijke diensten, waarvan de laatste in mindere mate ook in andere regio’s actief waren. De rol van musea in mesolithisch terreinwerk blijft traditioneel beperkt in elk van de (archeo-)regio’s, vóór 2008 enkel in de Zandstreek, vanaf die periode enkel in de Kempen en in de (Zand)leemstreek.

283

Doordat hun resultaten nauwelijks aan bod kwamen in de Notae hoewel ze tussen 1979 en 2007 vermoedelijk ook een aanzienlijke bijdrage vertegenwoordigden in het veldwerk.

284 Wanneer veldwerk door vrijetijdsarcheologen buiten beschouwing wordt gelaten welteverstaan. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 80 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

Fig. 25: Regionale variatie in type uitvoerder van mesolithisch veldwerk in de periode vóór 2008 (linksboven), vanaf 2008 (rechtsboven) en tussen 1979 en 2019 (onder).

Rekening houdend met bovenstaande bevindingen over de regionale variatie in gekende vindplaatsen, potentieel en terreinwerk zouden regionaal-gerichte onderzoeksvragen over het mesolithicum in Vlaanderen zich dus in eerste instantie kunnen focussen op de oorzaken van het verschil in kennis tussen de Vlaamse zandige en lemige streken. Ligt een verschil in mesolithische bewoningsdynamiek aan de basis van de lacunaire kennis van het mesolithicum in de leemstreek, spelen post-depositionele factoren (zoals erosie) of een verschil in prospectiebenaderingen (i.e. het minder frequent toepassen van een fijnmazig booronderzoek in de leemstreek) hierin een rol, of gaat het om een combinatie van factoren? Kan een meer doorgedreven onderzoek in beek- en riviervalleien van de lemige streken deze leemtes opvullen? Wat is het potentieel van plateau’s en hellingen in deze gebieden? En op welke wijze kunnen archeologische prospectie- en evaluatiestudies (binnen de preventieve context) in deze gebieden worden bijgesteld om te komen tot meer adequate strategieën, en dus meer betrouwbare resultaten? De huidige kennis over het mesolithicum in de Vlaamse zandstreek steunt in grote mate op een aantal grotere onderzoeken langsheen de Schelde en enkele gebieden in de Kempen. De vraag stelt zich naar hoe het zit in de overige (afgedekte) zandgebieden, zoals bijvoorbeeld de kustpolders, de overige delen van de Kempen of het Meetjesland, of met de andere riviervalleien zoals die van de Leie, de Dender of De Rupel? Hoe kunnen de (soms in omvang zeer beperkte) landschappelijke entiteiten die hierin aanwezig zijn en die volgens onze huidige kennis uit gelijkaardige contexten elders in Vlaanderen gekende attractiepolen waren tijdens het mesolithicum, op een methodologisch correcte wijze worden opgespoord en geëvalueerd? Dienen in dergelijke contexten niet alleen de prospectie- en evaluatietechnieken te worden bijgesteld maar ook de oppervlaktecriteria om over te gaan tot een archeologisch traject van vooronderzoek?

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 81 van 165

6

BALANS VAN BRONNEN

In de ‘balans van bronnen’ wordt op basis van onze huidige stand van kennis een overzicht en evaluatie geboden van de voornaamste kenmerken van mesolithische vindplaatsen in Vlaanderen en hun opbouwende elementen285.

6.1 MESOLITHISCHE VINDPLAATSEN Archeologische resten zijn onze enige bronnen die toelaten kennis te vergaren over (het gedrag van) de mesolithische mens in Vlaanderen. Eerder in deze balans werd uitgebreid stilgestaan bij de gekende vindplaatsen in Vlaanderen, hun interne chronologie (‘Balans in tijd’) en hun geografische spreiding (‘Balans in ruimte’), alsook bij de uitdaging om betrouwbare actuele exhaustieve lijsten van gekende vindplaatsen samen te stellen op basis van de CAI en de beschikbare literatuurbronnen. Onderstaande paragrafen geven een beeld van enkele belangrijke kenmerken van de actueel gekende mesolithische vindplaatsen in Vlaanderen.

Zoals blijkt uit de CAI en de relevante literatuur komen mesolithische vindplaatsen relatief veel voor in Vlaanderen, en dit verspreid over verschillende regio’s, zoals eerder in de ‘balans in ruimte’ ook naar voor kwam. Mede dankzij de relatief recente introductie van gerichte boorprospectie halfweg de jaren 1990 wijzigde ons beeld van de aard van het mesolithisch bestand in Vlaanderen aanzienlijk, waarbij het diverse, uitgebreide en complexe karakter ervan meer dan voorheen het geval was sterker uit de verf kwam. Maar, zoals ook in de initiële versie van de balans werd beargumenteerd, valt op dit moment ook met deze nieuwe data en kennis nauwelijks in te schatten wat de ‘voorraad’ is van mesolithisch erfgoed (d.w.z. behoudenswaardige resten) in Vlaanderen. Waar altijd geldt dat een archeologische inventaris maar een fractie omvat van de reëel aanwezige resten (per definitie de tot hiertoe bekende en geïnventariseerde vindplaatsen), geldt deze beperking in veel grotere mate voor het mesolithicum. Zo blijft het een grote uitdaging om precies te achterhalen hoe het actueel gekende deel van het mesolithisch bestand in Vlaanderen zich verhoudt tot haar tot dusver ongekende (en veelal sterk bedreigde) tegenhanger of tot het voormalige deel van het bestand dat reeds vernield werd zonder gepaste documentatie.

De mate waarin het reeds in kaart gebrachte mesolithisch bestand een representatieve steekproef vormt voor het totale bestand is een cruciaal element in de ontwikkeling en toepassing van gepaste onderzoeksstrategieën, niet in het minst prospectie- en waarderingsstrategiëen die een voorname rol vervullen in de hedendaagse preventieve archeologiebeoefening in Vlaanderen. Ook in het kader van erfgoedbeheer -en de keuzes die hierin gemaakt worden- is deze problematiek zeer relevant. Over het algemeen neemt de gekende steekproef steeds toe in omvang, onafhankelijk van hoe de materiële resten aan het licht kwamen, en tijdens dit proces van toename kan ook de aard van deze steekproef van karakter veranderen. Hoe kan men zeker zijn dat het actueel gekende bestand -ongeacht hoe (goed) het gedocumenteerd werd- voldoende adequaat en groot genoeg is om ons op betrouwbare wijze te informeren over de mesolithische menselijke gedragspatronen in relatie tot de toenmalige natuurlijk omgeving? Hoe representatief is het gekende bestand in relatie tot de aard en samenstelling van het totale bestand van materiële resten die tijdens het mesolithicum gevormd werden? Aan dergelijke belangrijke vragen werd in Vlaamse (mesolithische) context tot dusver nauwelijks aandacht geschonken.

Het mesolithisch archeologisch bestand in Vlaanderen, dat volgens onze huidige kennis grotendeels zij het niet uitsluitend- bestaat uit vondstspreidingen van lithisch materiaal, naast organische resten en aardewerk, is zonder enige uitzondering het resultaat van een complexe reeks van depositionele en post-depositionele formatieprocessen van antropogene en biogene aard die zich op verschillende 285

Verschillende aspecten hiervan kwamen in vorige hoofdstukken ook reeds aan bod Zie daarnaast bijvoorbeeld ook https://id.erfgoed.net/themas/17283. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 82 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

tijdstippen en met een wisselende tijdsduur over een periode van verschillende millennia hebben voltrokken of zich aan het voltrekken zijn. Er wordt ook wel gesproken over een complexe tafonomie of formatiehistoriek.

In Vlaanderen zijn er enkel archeologische openluchtcontexten, daar waar bijvoorbeeld in Wallonië ook sprake is van grotcontexten. Over het algemeen, en enkele zeldzame uitzonderingen niet te na gesproken, wordt het gekende deel van het mesolithisch bestand in de Vlaamse openluchtcontexten beschouwd als één met een beperkte resolutie in termen van stratigrafische en organische bewaring.

Dit geldt vooralsnog zowel voor de ‘droge’ als voor de meeste ‘natte’ (zgn. wetland) contexten en voor resten die zich aan of (diep) onder het huidige loopoppervlak bevinden, ongeacht de regio waarin ze voorkomen. Toch worden afgedekte mesolithische contexten, ongeacht de temporele relatie tussen depositie van de archeologische resten en de afdekking vaak beschouwd als ‘goed’ of ‘beter’ bewaarde contexten, en dit in tegenstelling tot niet-afgedekte contexten. Hoewel afgedekte contexten in de regel aanzien worden als beter bewaarde contexten, hoeft dit echter niet altijd zo te zijn. De mate van verstoring, die net zoals de handelingen door archeologen zelf ook een belangrijk onderdeel vormt van de complexe formatiehistoriek van het mesolithisch bestand, is onder meer afhankelijk van tijdstip, snelheid, aard en dikte van de afdekking en het complexe spel van processen dat zich tussen initiële depositie van de mesolithische resten en de uiteindelijke afdekking ervan hebben afgespeeld. Een andere belangrijke factor voor organische bewaring is de actuele grondwaterstand. De vraag kan gesteld worden in hoeverre een verlaging van deze grondwaterstand van invloed is -voor de toekomst een acute bedreiging vormt- voor de bewaring van mesolithische organische resten. Gegevens hieromtrent zijn niet voorhanden. Aangezien de overgrote meerderheid van de mesolithische resten in Vlaanderen zich aan of direct onder het huidige oppervlak bevindt, zijn ze -in tegenstelling tot de dieper afgedekte mesolithische contexten- wel meer vatbaar voor verstoring of vernieling door natuurlijke processen of recente (vaak drastische) menselijke ingrepen, inclusief hedendaagse landbouwpraktijken. Dat hierin verschillen bestaan tussen de verschillende regio’s kwam eerder in deze balans ook reeds aan bod.

Traditioneel gezien is landbouw een belangrijke activiteit in Vlaanderen. Landbouwactiviteiten, zoals (diep-)ploegen ongeacht het gewas, worden dan ook beschouwd als belangrijke verstorende factoren voor het mesolithisch bestand waarbij tal van artefactclusters deels of volledig werden opgenomen in de gehomogeniseerde ploeglaag.

Zulke aangeploegde contexten (ook aangeduid als ‘bouwvoorsites’) zijn dus doorgaans minder goed bewaard dan contexten die niet in de ploeglaag zijn opgenomen. Daar staat echter tegenover dat zij in aantal het leeuwendeel van het Vlaams mesolithisch bestand vertegenwoordigen, zeker in gebieden met veel landbouwactiviteit zoals Zandig Vlaanderen. De verplaatsing door de ploeg vernietigt de contexten ook niet en heel wat informatie en dus potentieel voor onderzoek blijft bewaard. Hier bestaat echter heel wat variatie in, afhankelijk van het historische landgebruik, de diepte van de bouwvoor, de gewassen die geteeld worden, … Er is dringend nood aan het in kaart brengen van deze variatie, zodat de waarde van dergelijke contexten beter ingeschat kan worden, wat zowel tot het ontwikkelen van aangepaste opgravingsmethodieken kan leiden als tot betere keuzes in het erfgoedbeheer. De negatieve impact die (diep-)ploegen heeft op de bewaring en integriteit van het mesolithisch bestand in Vlaanderen werd in het verleden herhaaldelijk aangekaart 286. Gezien hun belangrijk kwantitatief aandeel binnen het archeologisch bestand, en om een vertekening van onze kennis over het mesolithisch verleden te vermijden, blijven de (wetenschappelijke) waarde, het informatiepotentieel en hoe op een adequate wijze om te gaan met dit kwetsbaar, recent verstoorde deel van het bestand belangrijke, legitieme en urgente vragen in de context van zowel erfgoedbeheer, academisch onderzoek als preventieve archeologie. Ondanks een groeiende tendens om dit deel van het mesolithisch bestand simpelweg aan de kant te schuiven, in overeenstemming met een heersende 286

Crombé 1998a, 1998b; De Bie et al. 2014; Vermeersch 1994. Ook in de context van het Nederlands onderzoek van het mesolithicum kwam dit aspect al meermaals aan bod (Deeben 1999; Groenewoudt 1994; Smit 2010; Verhart 2006). /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 83 van 165

voorkeur voor verondersteld ‘goed’ bewaarde afgedekte contexten287 blijft een beoordeling van de relatie tussen de oppervlakte- en afgedekte componenten van deze te vaak genegeerde aangeploegde contexten voor elke vindplaats afzonderlijk de meest aangewezen aanpak, zoals ook herhaaldelijk door verschillende Vlaamse (en Nederlandse) prehistorici werd beargumenteerd 288. Daarnaast zou het evenmin kwaad kunnen om de alomtegenwoordige, maar subjectieve en eerder vage term ‘goed’ bewaard in meer objectieve en meetbare termen te herformuleren.

Een belangrijk en steeds terugkerend kenmerk van mesolithische vondstspreidingen in Vlaanderen, ongeacht hun sedimentaire context, is een verticale spreiding van de objecten in de sedimenten, waardoor nergens sprake is van ‘leefniveaus’ of ‘bewoningshorizonten’, hoewel deze termen, alsook de eerder ambigue term ‘in-situ’, geregeld blijven opduiken in de literatuur. De verticale spreiding van mesolithische objecten wordt over het algemeen toegeschreven aan post-depositionele verplaatsing door biogene actoren289 en varieert van enkele tientallen centimeters tot een meter. Het zorgt ervoor dat steeds een ondergrondse (d.w.z. direct aan het zicht onttrokken) component, en vaak ook een blootgestelde oppervlakte-component, aanwezig is. Locatie en zichtbaarheid van artefacten ten opzichte van het actuele oppervlak zijn belangrijke elementen om mee te nemen in archeologische prospectiestrategieën, ongeacht de regio, met een cruciaal onderscheid tussen aangeploegde contexten met relatief hoge zichtbaarheid en afgedekte contexten met (quasi) onzichtbaarheid.

Een fenomeen dat sinds enkele jaren aandacht krijgt met betrekking tot afgedekte vondstspreidingen in niet-gestratificeerde contexten is dat van zogenaamde ‘onzichtbare’, ‘latente’, ‘spook’- of ‘fantoom’stratigrafieën (bijv. Bazel290, Verrebroek 291) waarbij de verticale spreiding van (het dateerbare deel van de) vondsten hoewel niet van elkaar gescheiden, toch enige chronologische trends lijken te vertonen, waarbij oudere vondsten een bredere spreiding vertonen en vaker dieper voorkomen terwijl meer recente vondsten, mesolithisch of jonger, een minder brede spreiding vertonen en vaak hoger in de stratigrafie aanwezig zijn, ondanks een duidelijke overlapping tussen beide. Voor differentiële verticale spreiding op basis van grondstof (vb. verkoolde versus lithische resten) of artefactgrootte (zgn. ‘sizesorting’ fenomenen) op Vlaamse mesolithische vindplaatsen hebben prehistorici reeds geruimere tijd aandacht getoond.

Uitgebreid radiometrisch onderzoek volgens strikte protocollen toont binnen het mesolithisch bestand een alomtegenwoordigheid van complexe ‘aggregaten’292 of ‘palimpsesten’ op verschillende schalen 293 aan. Dit aspect heeft gevolgen voor de studie naar bewaringstoestand, homogeniteit, gelijktijdigheid en integriteit van de vondstspreidingen. Dit aggregaat- of palimpsestkarakter heeft overigens niet enkel betrekking op het voorkomen van meerdere clusters op één locatie (vaak aangeduid met de term site-complexen) of op grotere en/of meer dense vondstclusters, maar evenzeer op kleinere en/of minder dense vondstclusters of niet-geclusterde spreidingen (vaak als ‘off-site’ benoemd) die nog al te vaak (maar weinig onderbouwd) als eenmalig, kortstondige bewoning worden getypeerd. Op een zeldzame uitzondering na, is tot dusver nauwelijks of geen aandacht geweest voor ‘off-site’ (of ‘non’site) fenomenen van het mesolithisch bestand in Vlaanderen. Bovendien is aan het palimpsest-label zoals het vandaag de dag verwijst naar de ‘site-complexen’ en de grotere en meer dense vondstclusters nog al te vaak een negatieve connotatie verbonden, met als gevolg een voorkeur voor vindplaatsen of (geïsoleerde, kleinere) clusters waarvan -vaak a priori- wordt aangenomen dat ze het resultaat zijn van 287

Waarbij kleinere afgedekte vondstclusters kortstondige, eenmalige bewoningsfasen (weliswaar binnen complexe sitecomplexen met grote tijdsdiepte) zouden weerspiegelen.

288 Deeben 1999; De Bie et al. 2014; Perdaen et al. 2016; Smit 2010. Gezien de omvang van landbouw in Vlaanderen (ca. 1/3 van het landoppervlak in deze regio bestaat tenminste sinds de jaren 1980 uit landbouwpercelen, https://statbel.fgov.be), is het een interessante vaststelling dat landbouwpraktijken nagenoeg volledig genegeerd worden in de archeologische regelgeving en ondanks hun destructieve impact geen nader archeologisch onderzoek vereisen.

289 Hoewel dit niet steeds op een voldoende onderbouwde wijze gebeurt, zie Noens 2020.

290 Perdaen et al. 2011; Crombé et al 2015; 2019; Meylemans et al. 2016; Messiaen 2020.

291 Perdaen et al. 2016a; 2016b; 2018.

292 Sensu Rezek et al. 2020.

293 Sensu Bailey 2007, waar geregeld in de Vlaamse mesolithische literatuur naar wordt verwezen. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 84 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

kortstondige, eenmalige gebeurtenissen of bewoningsfases. Gezien de alomtegenwoordigheid van aggregaten en palimpsesten, en in schril contrast met het idee dat er een ideaaltype van vindplaatsen bestaat waarrond archeologische kennis opgebouwd moet worden, is het wenselijk af te stappen van deze negatieve connotaties en het inherente idee dat palimpsesten eerst ontrafeld moeten worden vooraleer ze van enige inferentiële waarde kunnen zijn.

In de initiële versie van de balans werd betoogd dat veel mesolithische vindplaatsen zich op een drogere verhevenheid nabij open water bevinden (in de zandstreken vaak oude duinen nabij -al dan niet voormalige- vennen of rivieren), of toch minstens in een gradiëntzone tussen beide element. Er is weinig twijfel dat deze topografische eenheden, die traditioneel ook een belangrijke focus vormen van prehistorisch onderzoek, systematisch een grote hoeveelheid aan vondstclusters lijken te herbergen.

Prehistorici interpreteren deze recurrente observatie in termen van herhaaldelijke mesolithische occupaties van deze locaties en introduceerden dan ook de termen ‘site complex’ en ‘voorkeurslocatie’ (cfr. het Engelse ‘persistent site’) die vaak met adjectieven als rijk, omvangrijk of uitzonderlijk groot worden gekarakteriseerd, hoewel niet altijd duidelijk wordt omschreven wat precies bedoeld wordt met het begrip site-complex in termen van de temporele en/of ruimtelijke samenhang van de vondstclusters. Dergelijke locaties, die mede omwille van hun hogere zichtbaarheid een voorname rol spelen in archeologische verwachtingsmodellen, worden dan ook steevast aanzien als gebieden met een hoge archeologische verwachting en genieten net omwille van die reden ook vaak de voorkeur van archeologen voor hun gerichte archeologische prospecties, vaak ten nadele van gebieden met een lage(re) of ongekende verwachting294.

De meeste site-complexen zijn gekend via grootschalige boorcampagnes, vaak in combinatie met één of meer kleinschalige opgravingen (Meer – Meirberg, Landschap De Liereman Duinengordel, Lommel – Molse Nete/Kristalpark). Te Verrebroek – Dok 1, nog steeds één van de weinige complexen waar tot dusver gedetailleerde grootschalige opgravingen plaatsvonden295, handelt het om een combinatie van hoofdzakelijk kleinere en enkele meer omvangrijke (lithische) vondstenclusters. Het gevarieerde artefactenspectrum op deze locaties lijkt op het eerste zicht te wijzen op restanten van residentiele verblijven, maar uitgebreid gebruikssporenonderzoek op vondstclusters uit Zandig Vlaanderen en de Scheldepolders, waaronder Verrebroek, Doel en Oudenaarde296, heeft aangetoond dat een éénduidige functionele interpretatie niet mogelijk is. Naast de vervaardiging en herstellen van jachtuitrusting, vormen huid- en plantbewerking de voornaamste, soms nagenoeg de enige activiteiten in de meeste collecties. Andere, meer arbeidsintensieve, activiteiten zoals been-, gewei- en houtbewerking komen daarentegen slechts sporadisch voor. Dit lijkt dus eerder in de richting te wijzen van zeer kortstondige activiteiten die nauw met de jacht gerelateerd zijn. Uitgebreide ruimtelijke analyses op vindplaatsen zoals Verrebroek en Doel297 wijzen op het bestaan van vooral kleinere artefactenconcentraties (gemiddeld <20 m²) met een hoge tot zeer hoge vondstdichtheid298. Binnen deze clusters wordt in de regel een niet-gestructureerde oppervlaktehaard (ook wel omschreven als een ‘latente haard’) gereconstrueerd op basis van (al dan niet grotendeels geclusterde en overlappende spreidingen van) verbrande arte- en ecofacten299. De zoektocht naar latente haarden vormt in de regel de eerste handeling bij intrasite ruimtelijke onderzoeken. Vaak worden vervolgens rond deze vermeende latente haarden ook restanten van enige vorm van ruimtelijke organisatie herkend (omschreven als ‘activity 294

Voorstanders van een landschapsgerichte benaderingen bij archeologische prospecties wijzen er al geruime tijd op dat hogere vondstdensiteiten (die een sterke focus vormen van prehistorisch onderzoek) slechts een beperkt deel vormen van de ruimtelijke spreiding van lithische artefacten in het landschap (o.a. Dunnell & Dancey 1983; Ebert 1992; Foley 1980, 1981a, 1981b, 1981c; Roebroeks et al. 1992). Voor een recente beschouwing omtrent het potentiële belang van ‘lithischloze’ mesolithische vindplaatsen, zie Grön & Peeters 2021.

295 Zij het ook slechts op een beperkt deeltje van de vindplaats zoals de boringen in de directe omgeving van de opgravingen duidelijk maakten (Bats 2001; Cordemans et al. 2001; Crombé & Meganck 1996).

296 Beugnier & Crombé 2005; Crombé & Beugnier 2013; Crombé et al. 2001; Guéret 2013; 2014 297 Crombé et al. 2003; Noens et al. 2005.

298 Maar zie Noens et al. 2013 en Noens 2014 over de relativiteit van omvang, densiteit en samenstelling van vondstclusters.

299 Sergant et al. 2006. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 85 van 165

areas’), zoals een zone bestemd voor huidbewerking, een andere voor de aanmaak en retoolen van microlieten en soms nog een zone waar werktuigen voor plantbewerking teruggevonden worden.

Opruimactiviteiten worden verondersteld op basis van de ruimtelijke spreiding van lithische restkernen die, hetzij naar de periferie van de haardzone zijn weggeworpen, hetzij als dump buiten de haardzone achtergelaten zijn. Toch toont (vooralsnog eerder zeldzaam) systematisch refitonderzoek aan dat dit niet als algemeen patroon mag beschouwd worden. Zo bevonden de meeste kernen die onderdeel waren van refitsequenties in vondstcluster C3 te Doel – Deurganckdok J/L zich in de onmiddellijke nabijheid van de overige elementen uit die refitsequentie, ongeacht de locatie van die refitsequentie binnen de cluster, een vaststelling die lijkt te wijzen op het produceren, (her)gebruiken, eventueel onderhouden en achterlaten van deze artefacten ter plaatse 300. Hoewel met het herkennen van patronen van ruimtelijke organisatie voor deze kleinere clusters nog niet is aangetoond dat deze clusters restanten zouden zijn van eenmalige en kortstondige activiteiten en bewoningsfases (zoals al te vaak wel beweerd wordt), is het voor grotere artefactenconcentraties die meerdere tientallen m² beslaan, makkelijker gebleken om aan te tonen dat ze vaak het cumulatieve resultaat zijn van meerdere opeenvolgende occupaties 301, die in sommige gevallen wel, maar in andere gevallen niet meer uit elkaar te halen zijn, voor zover dat al wenselijk zou zijn gezien de aard van het bestand302.

De typische inplanting en hoge densiteit van vindplaatsen op landschappelijk uitgesproken locaties (zoals verhevenheden nabij water) zorgen voor een hogere vindkans door de rijkdom aan materiële resten die er te vinden zijn, waardoor het eenvoudiger is om er gerichter en met relatief beperkte middelen naar te prospecteren. Maar, zoals ook aangehaald in de initiële versie van de balans, blijft het ook nodig om andere types van vindplaatsen op andere plekken in het landschap niet uit het oog te verliezen en er actief naar te prospecteren, vermits deze unieke mogelijkheden bieden voor het behandelen van specifieke onderzoeksthema’s. Zo zouden andere resten, ondanks het wijdverbreide palimpsestkarakter van het mesolithische bestand, op verschillende schalen bijvoorbeeld een reflectie kunnen zijn van geïsoleerde kortstondige verblijven met eventueel een specifieke functie. Als voorbeelden van dit potentieel in andere landschappelijke contexten dan de meest typische werden in de initiële versie van de balans de gerichte prospecties in de alluviale context van de Kleine Nete en het prospectief en gravend onderzoek te Verrebroek – Aven Ackers aangehaald. Dit laatste onderzoek, naar aanleiding van een uitbreiding van een ambachtelijke zone, vond plaats in een gebied dat initieel een lage verwachting meekreeg voor mesolithische resten vanwege de lage topografische ligging ten zuiden van het reeds gekende kilometers lange site-complex303. Landschappelijke en archeologische boringen en enkele opgravingen brachten echter drie kleine afgedekte zandkopjes met verschillende concentraties met eerder lage vondstdichtheden aan het licht waarin resten uit diverse fasen van het mesolithicum voorkwamen. Deze werden toen, in afwachting van gepland gebruikssporenonderzoek, geïnterpreteerd als getuigenissen van efemere haltes van rondtrekkende jagers-verzamelaars, waarbij werd aangestipt dat het geplande gebruikssporenonderzoek zou moeten uitwijzen in hoeverre de activiteiten op deze locaties afwijken van deze binnen de bovengenoemde site-complexen304. Het recente meerjarige, grootschalige onderzoek direct ten zuiden van Aven Ackers, uitgevoerd door GATE (vooronderzoek) en BAAC (opgravingen) naar aanleiding van de aanleg van het Logistiek Park Waasland Fase West, waarvan de opgravings- en analyseresultaten vooralsnog niet in detail gepubliceerd werden, leverde opnieuw een rijkdom aan archeologische resten uit het mesolithicum op in een zeer gelijkaardige context305.

300

Noens & Crombé 2012.

Al was het maar omdat voor deze grotere clusters veel vaker meerdere 14C-dateringen voorhanden zijn dan voor de kleinere waarvoor op enkele uitzonderingen na slechts één datering beschikbaar is.

302 Crombé et al. 2006.

303 Bats et al. 2004; Sergant et al. 2007.

304 Resultaten van gebruikssporenonderzoek op lithische artefacten van Aven Ackers, uitgevoerd door Guéret, werden tot dusver enkel summier gepubliceerd (Gassin et al. 2013; 2014; Guéret 2014).

305 Bats et al. 2013; Cnuts et al. 2021; Cryns et al. 2014; Noens et al. 2015; Perdaen & Woltinge 2016; 2017; Perdaen et al.

2015a; 2015b; 2016a, 2016b; 2017; 2018a; 2018b.

301

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 86 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

Op basis van bovenstaande voorbeelden, die slechts het topje van de ijsberg weerspiegelen, hoeft het geen aanvullend betoog dat een combinatie van te simplistische en nauwelijks met evenwichtige data onderbouwde verwachtingsmodellen omtrent prehistorisch menselijk gedrag, een voorkeur voor gerichte prospecties in gebieden met een hoge verwachting, en het quasi uitsluiten van gebieden met lage(re) of ongekende verwachting een correcte beoordeling verhindert van het mesolithisch bestand dat in Vlaanderen aan een razendsnel tempo verdwijnt. Hierdoor kan de validiteit en representativiteit van onze huidige kennis over mesolithisch landgebruik waarover regelmatig hypotheses en modellen in de literatuur verschijnen306 in vraag worden gesteld aangezien de geponeerde hypotheses en modellen vooralsnog nauwelijks op een methodologisch correcte wijze getoetst werden. Aangezien de kwantitatief en kwalitatief belangrijke groep van vondstclusters met beperkte omvang en/of lage(re) vondstdensiteit bij prospectie heel gemakkelijk worden gemist, wat resulteert in een sterk vertekende beeldvorming van onze kennis over het mesolithicum, blijft de ontwikkeling, toepassing en constante evaluatie van efficiënte en betrouwbare benaderingen voor het opsporen en waarderen van dit type van archeologische resten van cruciaal belang, een aspect dat niet genoeg kan worden benadrukt.

6.2 ARCHEOLOGISCH MATERIAAL OP MESOLITHISCHE VINDPLAATSEN Materiële resten die op mesolithische vindplaatsen in Vlaanderen (kunnen) worden aangetroffen zijn zeer divers aan aard. Het gaat zowel om mobiele artefacten als bodemsporen. Structurele elementen van antropogene oorsprong, ook wel omschreven als ‘evidente structuren’ (zoals gestructureerde haard- of bewoningselementen) ontbreken nagenoeg volledig. Uit de initiële versie van de balans kwam naar voor dat de tot dan toe gekende vindplaatsen in Vlaanderen voornamelijk bestonden uit lithische artefacten die via verscheidene benaderingen werden bestudeerd. Daarnaast was sprake van aardewerk, zowel van finaalmesolithische ouderdom als van neolithische ouderdom in ruimtelijke (en temporele?) associatie met mesolithische resten. Ook verbrande plantaardige resten (zoals houtskool, hazelnootschelpen, zaden, etc. uit haarden) kwamen voor, terwijl onverbrande organische artefacten enkel gekend waren door oude rivierbaggervondsten (vooral uit de Schelde). Het nagenoeg ontbreken van bot en organische artefacten werd toegeschreven aan slechte bewaringsmogelijkheden op de vindplaatsen.

Bovengenoemde vondstcategorieën op mesolithische vindplaatsen kwamen ook na het verschijnen van de initiële versie van de balans verder aan het licht tijdens mesolithische onderzoeken, inclusief een aantal belangrijke nieuwe botcollecties. In onderstaande paragraaf wordt hiervan een overzicht geboden.

6.2.1 Lithisch materiaal Het gros van het gekende archeologisch bestand in Vlaamse bodem bestaat uit door de mens bewerkte stenen objecten, inclusief een grote groep die -vaak op pejoratieve wijze- als ‘afval’ worden benoemd.

De alomtegenwoordigheid van lithische artefacten hangt samen met het feit dat steenbewerking doorheen de menselijke geschiedenis een belangrijke activiteit is geweest. Bovendien zijn bewerkbare stenen in vergelijking met de meeste andere materiaalcategorieën resistent tegen fysische, chemische en biologische degradatieprocessen, in die mate dat in principe alle stenen objecten die in onze regio’s ooit intentioneel of accidenteel door de mens zijn geproduceerd en/of gebruikt ook steeds in één of

306

Crombé et al. 2008, 2011, 2015; Crombé & Robinson 2017; De Bie & Van Gils 2009; Sergant et al. 2009; Van Gils & De Bie, 2008; Vanacker 1999; Vanacker et al. 2001a, 2001b; Van Gils et al; 2007, 2009, 2012; Vynckier & Maes 1991, etc. Zie bijvoorbeeld ook Finke et al. 2008 voor een poging tot opbouw van een statistisch vrij complexe benadering en relativerend t.a.v. het resultaat. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 87 van 165

andere vorm en op de één of andere plaats in de bodem bewaard bleven, zij het soms in chemisch gedegradeerde en/of fysisch gefragmenteerde vorm.

In Vlaamse bodem bevinden lithische artefacten zich op, nabij of diep begraven onder het actuele oppervlak in zandige, lemige of kleiige sedimenten. Veelal zijn deze objecten, die verspreid in het (begraven) landschap aanwezig zijn, de voornaamste zo niet enige residuen van menselijk gedrag uit het verleden. Vooral voor prehistorische perioden zijn ze een heel belangrijke bron van informatie. Zo ook voor het mesolithicum.

Na meer dan twee eeuwen van toevalsvondsten, geplande prospecties en gerichte opgravingen kan met zekerheid worden gesteld dat tenminste een deel van het mesolithisch archeologisch bestand in Vlaanderen bestaat uit kleine, discrete clusters van stenen artefacten (zgn. ‘lithische’ clusters, die ook worden aangeduid als ‘concentraties’ of ‘loci’). Deze ruimtelijk scherp begrensde clusters307, in de regel geassocieerd met niet-gestratificeerde sedimentaire contexten, zijn veruit het belangrijkste element van het gekende bestand, en bij traditie ook de voornaamste focus van prehistorici bij hun prospecties en opgravingen hoewel ze vermoedelijk maar een deel van de mesolithische vondstspreidingen vertegenwoordigen. Op enkele uitzonderingen na, inclusief het gebruik van testvakken voorafgaand aan opgravingen, bleef de aandacht voor zones met lagere vondstdensiteit op vindplaatsen met meerdere vondstclusters vooralsnog beperkt. Ongeacht hun topografische positie en depositionele context worden mesolithische vondstclusters gekenmerkt door een sterke variatie in omvang, spreiding, vorm, vondstdensiteit en -samenstelling, hoewel onze kennis over en perceptie van deze aspecten in belangrijke mate samenhangt ook met inzamelstrategieën, -methoden en -technieken308.

Lithische productieprocessen genereren quasi altijd een grote hoeveelheid lithische objecten. Talrijke experimenten tonen aan dat de overgrote meerderheid van die artefacten beperkte afmetingen heeft, m.a.w. dat de kleine lithische fractie309 verhoudingsgewijs steeds sterk overheerst in aantal: naarmate hun afmetingen afnemen, neemt hun aantal progressief en exponentieel toe. Hoewel tot dusver nauwelijks kwantitatieve data voorhanden is over grootteverdelingen van lithische artefacten op mesolithische vindplaatsen in Vlaanderen 310, is duidelijk dat voor quasi alle vindplaatsen die gezeefd werden op een kleine maaswijdte steeds een absolute dominantie van de fractie < 1 cm kan worden vastgesteld. Voor die mesolithische collecties die systematisch en (quasi) integraal nat werden gezeefd over mazen van 2mm ligt hun aandeel vaak in de grootteorde van 80-90%311. Ondanks hun evidente kwantitatief overwicht, en hun bijzondere onderzoekspotentieel, blijft het gedetailleerde onderzoek van deze kleinste fractie op mesolithische vindplaatsen echter vaak onderbelicht.

Onze feitelijke kennis omtrent de mate waarin de kleine fractie, omwille van hun beperkte afmetingen en gewicht, door wind en/of water kan zijn verplaatst -een belangrijk aspect in de context van gerichte (boor-)prospectie en waardering- is nagenoeg onbestaande. Vaak wordt redelijkerwijze verondersteld -maar is nooit overtuigend aangetoond- dat het verspreidingspatroon van de kleine fractie mee werd bepaald door deze natuurlijke processen, waarbij in de directe of ruimere omgeving van een vindplaats een ‘achtergrondruis’ kan worden gecreëerd. Zolang geen studies ondernomen worden die ons een accuraat inzicht verschaffen in de verspreidingsmechanismen van de lithische (micro-)fractie, vormt een studie van de grootteverdeling van de vondsten van nauwkeurig opgegraven vindplaatsen één van de weinige onderzoekspistes, en vooralsnog onze enige concrete houvast, die ons kan helpen om enig inzicht te verwerven in de mate waarin de kleinere fractie op mesolithische vindplaatsen verwacht kan 307

Die door archeologen vaak op artificiële wijze worden afgebakend om ze te onderscheiden van ‘achtergrondruis’, zie Noens 2014.

308 Noens 2014.

309 Ook omschreven met de termen ‘microartefacten’ of ‘-debitage’.

310 Niet alleen omdat systematisch (en integraal!) opgraven van vondstenconcentraties over kleine zeefmaaswijdtes relatief beperkt bleef (hoewel hierin de voorbije jaren duidelijk verbetering zichtbaar is), maar ook omdat tot dusver nagenoeg geen enkele opgegraven vondstenconcentratie over een set van meerdere zeven werd gehaald. Vaak is enkel informatie beschikbaar over de grootteverdeling tussen artefacten groter en kleiner dan 1 cm, waarbij de groep kleiner dan 1 cm over het algemeen typologisch gelijk wordt gesteld aan chips.

311 o.a. Crombé 1998; Devriendt et al. 2011; Noens et al. 2013; Robinson et al. 2011; Sergant 2004. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 88 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

worden. Die aandacht voor de kleine fractie op opgegraven vindplaatsen is niet alleen van belang om een inzicht te verwerven in de complexe formatiehistoriek van lithische vondstspreidingen, inclusief menselijke gedragspatronen en natuurlijke verplaatsingsprocessen, maar verdient ook aandacht in het kader van de ontwikkeling en evaluatie van gerichte prospectiebenaderingen312. In dit opzicht is het gebruik van fijnmazige zeefstrategieën voor de systematische inzameling van (kleinere) vondsten tijdens opgravingen een belangrijk aandachtspunt.

Als technologisch kenmerk uit het mesolithicum werd in de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum de kerfhalveringstechniek aangehaald waarvan werd gesteld dat die enkel tijdens het mesolithicum voorkomt (net zoals kerfresten, die hun restproduct vormen, en Montbaniklingen) en dat deze techniek werd gebruikt voor het gecontroleerd breken van klingen voor de vervaardiging van microlieten. Over mesolithische debitage werd toen gesteld dat die veel variatie vertoont, gaande van een zeer verzorgde microklingdebitage (die tijdens het laatmesolithicum in de Kempen vaak op Wommersomkwartsiet plaatsvond), tot een zeer onregelmatige afslagdebitage op lokale vuursteen van slechte kwaliteit. Het lithische materiaal uit het mesolithicum in Vlaanderen werd omschreven als relatief klein. Wommersomkwartsiet komt vaak voor. Het gebruik ervan lijkt toe te nemen doorheen het mesolithicum en de verspreiding kent een specifieke geografische afbakening, zoals nog meer het geval is voor het kwartsiet van Tienen, dat voornamelijk in de westelijke helft van Vlaanderen wordt aangetroffen. Ftaniet komt sporadisch voor. Bij het belang van deze als ‘exotisch’ bestempelde grondstoffen wordt verderop in deze balans stilgestaan (zie paragraaf 7.4.).

6.2.2 Aardewerk Mesolithisch aardewerk komt in Vlaanderen enkel voor in (afgedekte) finaalmesolithische contexten.

Vaak bevindt het zich ook in een sterk gefragmenteerde toestand. Dit aardewerk vormt een belangrijk element in discussies omtrent het neolithiseringsproces van het Beneden-Scheldebekken, zijnde de problematiek van de transitie tussen meso- en neolithicum in de Vlaamse zandstreek 313. Belangrijke bronnen van informatie waren aanvankelijk de aardewerkvondsten uit de opgegraven vindplaatsen van Melsele en Doel. Na het verschijnen van de initiële versie van de balans kwam daar vervolgens ook de aardewerkcollectie van Bazel bij. Het aardewerk uit deze collecties wordt vaak vergeleken met swifterbant-vondsten uit de Nederlandse delta, waar ze duidelijke affiniteiten mee vertonen314.

Een deel van deze aardewerkfragmenten, en dan met name scherven met organische verschraling of met organisch aankoeksel op hun binnen- of buitenwand (beschouwd als potentiële voedselresten), werd gebruikt in verschillende methodologische dateringsstudies die tot het inzicht hebben geleid dat dergelijke materialen steevast onbetrouwbare (d.w.z. te oude) dateringsresultaten opleveren omwille van het reservoir-effect ten gevolge van mariene en/of fluviatiele voedselbronnen (zee- en riviervis)315.

Op enkele, al dan niet afgedekte, (laat)mesolithische vindplaatsen uit de Kempen en de Scheldepolders komt ook aardewerk ‘uit prehistorische techniek’ voor (Dilsen316, Weelde317, Brecht318, Lommel319, Doel320, Bazel321). Deze vondsten, die aan verschillende fasen van het vroeg- en middenneolithicum worden toegeschreven, vormen in discussies over het neolithiseringsproces veelvuldig een voornaam 312

Noens et al. 2013.

Crombé 2010; Crombé et al. 2002; 2004; 2015; Teetaert 2020.

314 Voor een recent uitgebreid overzicht van aardewerk in mesolithische contexten in Vlaanderen, zie Teetaert 2020.

315 Boudin et al. 2009; 2010; Crombé 2005; Crombé et al. 2013; Craig et al. 2007; Teetaert et al. 2017.

316 Luypaert et al. 1993.

317 Huyge & Vermeersch 1982; Verbeek 1996; Verbeek & Vermeersch 1995.

318 Lauwers & Vermeersch 1982a.

319 Van Gils & De Bie 2003.

320 Teetaert 2020.

321 Crombé et al. 2015; Meylemans et al. 2016.

313

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 89 van 165

element in hypotheses over toenemende contacten en interactie (inclusief uitwisseling van goederen en kennis, assimilatie, acculturatie, interregionale en interculturele netwerken, etc.) tussen lokale mesolithische jagers-verzamelaars en koloniserende neolithische landbouwers, ondanks de talrijke beperkingen van het databestand waarop deze (overigens vaak moeilijk verifieerbare) hypotheses gebaseerd zijn322.

6.2.3 Plantaardige (voedsel-)resten Indien initieel aanwezig, vervolgens bewaard en nadien ook zorgvuldig opgegraven, kunnen lithische clusters ruimtelijk geassocieerd zijn met plantaardige (‘organische’) resten zoals zaden en vruchten, meestal in een verbrande/verkoolde toestand, waarbij verkoolde fragmenten van hazelnootschelpen de meest voorkomende en vertrouwde categorie vormt. Hun aanwezigheid wordt in verband gebracht met voedselconsumptie. Een andere plantaardige vondstcategorie die relatief veel aandacht kreeg, is houtskool uit bodemsporen die aanvankelijk als restanten van antropogene ingegraven haarden (zogenaamde ‘kuilhaarden’, ‘haardkuilen’) werden geïnterpreteerd, maar sinds enkele jaren eerder als bodemsporen van biogene oorsprong aanzien worden, een aspect dat in paragraaf 6.2.5 verder wordt belichtt. Aardewerk uit finaalmesolithische contexten in Vlaanderen is verschraald met organisch materiaal, zoals mosresten, die recent nog onderwerp waren van radiometrisch onderzoek 323.

Vermeldenswaardig zijn ook enkele verkoolde graankorrels opgegraven op de vindplaats Bazel, tot dusver de oudste in hun soort in Vlaanderen en NW-Europa, die volgens radiometrisch onderzoek te plaatsen zijn in de latere fases van het mesolithicum (vanaf 5de millennium cal BC), naast verschillende jongere (neolithische) exemplaren, en die aldus een belangrijk nieuw element vormen in de discussies over de neolithisering van de Vlaamse Zandstreek324. Op het gros van de opgegraven locaties waar op systematische wijze fijnmazig nat werd gezeefd -en waar het zeefresidu vervolgens werd gedroogd alvorens de archeologische resten eruit te selecteren- kwamen dergelijke botanische resten aan het licht, in tegenstelling tot die opgravingen waar niet of droog werd gezeefd -ongeacht de maaswijdteof bij opgravingen waar het natgezeefde residu eerst niet werd gedroogd alvorens te worden uitgeselecteerd. Hiermee volgen ze het beeld dat naar voor komt voor de kleine lithische fractie (cfr. supra). Hun voorkomen in mesolithische contexten uit de Kempen blijft vooralsnog beperkt, maar neemt toe ten opzichte van de initiële versie van de Onderzoeksbalans (bijv. te Lier325 en Lommel326).

In mesolithische contexten in Zandig Vlaanderen worden ze frequent aangetroffen. Ze wijzen op het grote belang van de toepassing van geschikte inzamelstrategieën. In ruimtelijke samenhang met clusters van (zwaar) verbrande lithische artefacten, en eventueel verbrande botfragmenten, vormen bovenvermelde verkoolde/verbrande botanische resten een belangrijk ondersteunend argument bij de zoektocht naar en reconstructie van latente oppervlaktehaarden en worden ze frequent gebruikt als dateerbaar element bij radiometrisch onderzoek om de ruimtelijk overlappende lithische clusters in de tijd te plaatsen.

Naast deze (al dan niet door vuur aangetaste) plantaardige resten die vaak in ruimtelijke overlapping met lithische clusters worden aangetroffen 327, en die vooral gebruikt worden om deze lithische clusters te dateren via radiometrisch onderzoek en voor de reconstructie van voormalige haardplaatsen via ruimtelijke analyse, zijn er de voorbije jaren in Vlaanderen ook verschillende studies uitgevoerd naar de diachrone reconstructie van het paleomilieu sinds het laatglaciaal. De studies waarin het vroeg- en middenholoceen aan bod kwam, overeenkomstig het mesolithicum, concentreren zich op wetland322

Die leidden tot duidelijke meningsverschillen onder academici, zie o.a. Amkreutz 2013; Amkreutz et al. 2010; Crombé 2010; Vanmontfort 2008.

323 Teetaert et al. 2020.

324 Meylemans et al. 2016, 2018.

325 Duwijk II (Noens et al. 2012) en Sion (Crombé et al. 2017).

326 Depaepe et al. 2020a; 2020b.

327 Aangezien opgravingen (en vondstinzameling via fijnmazige benaderingen) zich in de eerste plaats op lithische clusters richten, is er vooralsnog weinig inzicht in de mate waarin verkoolde plantaardige resten ook voorkomen in zones waar geen lithische clusters aanwezig zijn. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 90 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

contexten (opvullingspakketten van paleogeulen, -depressies en -meren) op verschillende plaatsen in Vlaanderen, zoals de Beneden- en Midden-Schelde, de Moervaartdepressie, de Durmevallei, de vallei van de Grote Nete328 of het Landschap de Liereman329. Een deel van deze studies gebeurde op botanische resten afkomstig uit de directe omgeving van mesolithische vindplaatsen, zoals te Doel, Bazel of Kerkhove. Ze richten zich specifiek op reconstructies van lokale en regionale paleovegetaties en fysische paleomilieus, maar ook op de interactie tussen de mesolithische mens en zijn toenmalige omgeving (bijvoorbeeld het opzettelijk afbranden van bos). Het gaat in de regel om interdisciplinaire multi-proxy-studies, die nagenoeg uitsluitend uitgevoerd worden in academische context door een handvol specialisten, waarbij de archeobotanische studies op archeologische contexten en de paleoecologische studies op natuurlijke holocene afzettingen worden gecombineerd met sedimentologische en radiometrische analyses en studies van weekdieren (mollusken), algen (diatomeeën) of visresten.

Deze archeobotanische en paleoecologische studies richten zich daarbij op het onderzoek van pollen (stuifmeel, sporen) en botanische macroresten zoals zaden, vruchten, mossen, hout of houtskool die door middel van speciale bemonsteringsstrategieën via boorkernen of profielontsluitingen werden ingezameld.

6.2.4 Dierlijk en menselijk bot Kleine fragmenten van verbrand bot, die door hun beperkte omvang vaak niet nader te determineren zijn naar diersoort of onderdeel, worden geregeld aangetroffen bij archeologische boorprospecties (als potentiële prehistorische indicator330) en bij opgravingen, in het laatste geval in ruimtelijke associatie met lithische clusters. Overlappende clustertjes van (zwaar) verbrande lithische artefacten, botanische resten en bot worden beschouwd als een duidelijke proxy voor de aanwezigheid en locatie van voormalige oppervlaktehaarden.

Grote fragmenten van dierlijk of menselijk bot, in verbrande of onverbrande toestand, zijn vooralsnog eerder zeldzaam op mesolithische vindplaatsen in Vlaanderen, hoewel er in recente jaren een aantal collecties bijkwamen die (deels) aan het mesolithicum werden toegewezen. De nieuwe vondsten werden aangetroffen in de context van lithische vindplaatsen (Bazel 331, Kerkhove332) of als geïsoleerde toevalsvondst (Klein-Sinaai333).

In Klein-Sinaai334 gaat het om een sterk verweerd en zwaar beschadigd benen object (bijl of dissel met een schuine snede?) dat tijdens opgravingen van een middeleeuwse site, in de Moervaartdepressie, op de contactzone tussen laatglaciale moeraskalksedimenten en veen aan het licht kwam en dat op basis van radiometrisch onderzoek op het botcollageen en op basis van chronostratigrafische positie in de eerste helft van het 8ste millennium v.C. werd geplaatst.

Veruit de belangrijkste collectie van botmateriaal op een mesolithische vindplaats in Vlaanderen tot dusver is afkomstig van Kerkhove waar tijdens opgravingen via systematisch fijnmazig zeefonderzoek een voor Vlaanderen unieke collectie van duizenden verbrande en onverbrande fragmenten aan het licht kwam, waarvan een deel nader determineerbaar was335. Bij de determineerbare fragmenten gaat het steeds om dierlijke resten die deels van post-mesolithische ouderdom zijn. Een deel van de resten 328

Ryssaert et al. 2017. et al. 2012; Bogemans et al. 2012; Bos et al. 2018; Deforce 2014; Deforce et al. 2013, 2014a, 2014b; Meylemans et al. 2011, 2014a, 2014b; Sergant et al. 2018; Storme 2020; Storme et al. 2017, 2020; Verbruggen et al. 2019a, 2019b, 2019c.

330 Aangezien hun ruimtelijke associatie met lithische resten niet altijd even duidelijk is (zoals booronderzoek in Beveren, op het Air-Liquide tracé of te Heindonk bijvoorbeeld heeft aangetoond), blijft de vraag wat hun relatie precies is tot deze clusters, en daarmee ook wat hun belang, bruikbaarheid en waarde is in de context van prospectief onderzoek naar prehistorische resten.

331 Meylemans et al. 2016.

332 Crombé et al. 2019; Cruz et al. 2019; Sergant et al. 2016; 2018; Vandendriessche et al. 2019.

333 Crombé et al. 2012; 2013.

334 Crombé et al. 2012; 2013.

335 Crombé et al. 2019; Cruz et al. 2019; Sergant et al. 2016; 2018; Vandendriessche et al. 2019.

329 O.a. Alma

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 91 van 165

wordt op basis van hun ruimtelijke spreiding en associatie met de lithische clusters, en ondanks het beperkt aantal beschikbare dateringen, toegewezen aan het vroeg- en middenmesolithicum. Er is sprake van sterke fragmentatie en een variabele, maar overwegend beperkte conservering, met een duidelijk betere bewaring van de resten die op de flanken van de oeverwal werden ingezameld. Door de relatief sterke verwering van de botresten was radiometrisch onderzoek -op enkele uitzonderingen na- weinig succesvol (slechte bewaring van botcollageen) en werden geen bewerkingssporen (meer) opgemerkt. Determineerbare fragmenten van zoogdieren worden gedomineerd door everzwijn en ree. In mindere mate komen ook boommarter, vos, wolf/hond, das, otter, lynx en bever voor. Bij de vogelresten gaat het vooral om wilde eend. De visfauna bestaat quasi uitsluitend uit zoetwatersoorten en wordt gekenmerkt door een beperkt aantal taxa, met een (ongewone) uitgesproken dominantie van snoek, op ruime afstand gevolgd door baars en Cyprinidae, vermoedelijk ten gevolge van een differentiële bewaring waardoor een beperkt en vertekend beeld naar voor komt.

Bij de opgravingen te Bazel 336 werden op verschillende wijze duizenden verbrande en onverbrande botfragmenten ingezameld die op basis van verschillende radiometrische dateringen thuishoren in het finaalmesolithicum tot en met middenneolithicum, maar die op stratigrafische gronden nauwelijks van elkaar onderscheiden kunnen worden. Onder het zoogdierbot bevinden zich middelgrote en grote exemplaren. Het gaat daarbij zowel om wilde soorten (opvallend veel oerrund, maar ook edelhert en in minder mate haas, bever, ree en everzwijn en een opvallende -quasi- afwezigheid van pluimwild), die vooral wijzen op jacht in bebost gebied, als om gedomesticeerde soorten (vooral huisrund, maar ook schaap/geit, hond en mogelijk varken). Dateringsonderzoek lijkt aan te geven dat de oudste (finaalmesolithische) dateringscluster enkel wilde dieren omvat en de jongste enkel huisdieren, hoewel het aantal dateringen vooralsnog te beperkt is om deze hypothese te bevestigen. Een opvallende vondst is een geïsoleerd menselijk sleutelbeen van een volwassen persoon, aangetroffen tussen de dierlijke resten, dat met een finaalmesolithische ouderdom de tot dusver oudste menselijke vondst in Vlaanderen vertegenwoordigt. Sommige bot- en geweifragmenten, waaronder enkele exemplaren van laat- en finaalmesolithische ouderdom (ca 5200-4550 cal BC), tonen sporen van menselijke bewerking. Het gaat, naast afvalfragmenten, onder meer om een volgtakbijl, een geweitak met een afgestompte punt en een geweitak met een steelgat van edelhert en een kokerbijl op een metatarsus van een oerrund die allemaal in meer of mindere mate beschadigd zijn. Naast de zoogdierresten komen ook tal van resten van vis, amfibieën en in minder mate vogels voor, die voornamelijk als zeefvondst werden ingezameld. De goed bewaarde visresten, die op basis van hun stratigrafische positie voornamelijk aan de jongere fase worden toegeschreven, omvatten kleinere exemplaren van zowel migrerende mariene soorten als zoetwatersoorten (met een dominantie in de laatste groep van karperachtigen en paling) en weerspiegelen vermoedelijk zowel natuurlijke sterfte als visvangst. Onder de amfibieën bevinden zich vooral bruine en groene kikkers, ringslangen en adders, terwijl het vogelbot beperkt is tot kleine zangvogels.

6.2.5 (Archeologische en natuurlijke) bodemsporen Lithische vondstspreidingen vormen de voornaamste focus van prehistorici in Vlaanderen en kunnen ruimtelijk geassocieerd zijn met bodemsporen van antropogene en/of biogene aard, waarvan de interpretatie echter vaak een hele uitdaging blijft. Onder de natuurlijke sporen krijgen zogenaamde ‘windvallen’ de meeste aandacht, en dit voornamelijk sinds de eerste helft van de jaren 1990 337. Ze worden de laatste decennia zowel herkend bij gerichte opgravingen (o.a. Kerkhove338, Verrebroek339, Evergem340, Lier341, Holsbeek342) en bij vlakopgravingen van jongere sporenvindplaatsen waar ze, na 336

Meylemans et al. 2016.

In navolging van de studies van Crombé (1993) en Langohr (1993).

338 Sergant et al. 2016; 2018.

339 Cryns et al. 2014; Noens et al. 2015; Perdaen et al. 2016.

340 Devriendt et al. 2011.

341 Noens et al. 2012; Cryns et al. 2014.

342 Van Baelen & Vanmontfort 2011a; 2011b.

337

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 92 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

toevalsvondsten van lithische artefacten, geregeld (deels) worden opgegraven via de vakkenmethode (o.a. Opwijk343, Ninove344, Aalter345, Zele346, Aalst347). In de regel wordt hun ontstaan na de depositie van het lithisch materiaal geplaatst en worden ze dus aanzien als verstorende fenomenen 348.

In de initiële versie van de Onderzoeksbalans werd melding gemaakt van clusters van houtskoolrijke bodemsporen die eerder tijdens grootschalige mesolithische opgravingen in Zandig Vlaanderen aan het licht waren gekomen (namelijk te Verrebroek en Doel349). Ook in Nederland en Duitsland worden ze vaak opgemerkt en vormen ze een belangrijke focus van onderzoekers 350. Deze bodemsporen, die naast houtskool relatief weinig archeologische vondsten bevatten, werden in Vlaanderen aanvankelijk aanzien als restanten van mesolithische haardkuilen, waarvan radiometrisch onderzoek aantoonde dat ze niet noodzakelijk gelijktijdig waren met de mesolithische vondstclusters op deze locaties (met andere woorden ze kunnen zowel ouder of jonger zijn) waardoor hun gebruik om lithische clusters te dateren als problematisch werd ervaren. Sinds het verschijnen van de initiële versie van de balans zijn bij opgravingen in Vlaanderen geen omvangrijke clusters van houtskoolrijke bodemsporen meer aan het licht gekomen, in tegenstelling tot in Nederland, hoewel sporadisch in de literatuur sprake is van de vondst van één of enkele dergelijke kuilsporen, die vaak aan het licht komen tijdens proefsleuven of vlakopgravingen (bijv. te Deinze351, Heist-op-den-Berg352 of op het Aquafintracé WaasmunsterSombeke-Elversele353). Het vermeende antropogene karakter van deze houtskoolrijke bodemsporen werd recent terug in vraag gesteld en tegenwoordig worden ze, in Vlaanderen althans, eerder aanzien als restanten van natuurlijke fenomenen (met name mierenhopen), hoewel rond de interpretatie van deze houtskoolrijke bodemsporen nog steeds een discussie woedt tussen Vlaamse en Nederlandse onderzoekers354. Maar zelfs al gaat het om natuurlijke in plaats van antropogene fenomenen, toch blijven ze een belangrijke bron van informatie, zowel voor een reconstructie van het biotische landschap tijdens het vroegholoceen als voor een studie van de formatieprocessen van mesolithische vindplaatsen. Het blijft daarom aangewezen om dergelijke sporen zorgvuldig te registreren en analyseren355.

343

De Maeyer & Wuyts 2008a; 2008b; Wuyts & De Maeyer 2008.

Sergant et al. 2009.

345 Van de Vijver 2015; Vandendriessche & Crombé 2020.

346 Wyns et al. 2017.

347 Verbrugge et al. 2018a; 2018b.

348 Een hypothese die echter zelden in detail beargumenteerd wordt.

349 Crombé 2005.

350 Voor recente overzichten van haardkuilen in Nederland zie o.a. Grön & Peeters 2021; Huisman et al. 2019; 2020; Niekus 2019; 2021; Peeters & Niekus 2017. Voor een recent overzicht uit Duitsland, zie Gehlen et al. 2017; 2020.

351 Cordemans 2011.

352 Van Liefferinge & Smeets 2015.

353 Bradt et al. 2011.

354 Crombé 2015; Crombé & Langohr 2020a; 2020b; Crombé et al. 2015 versus Huisman et al. 2019, 2020; Peeters et al. 2017.

355 In dit verband merken we op dat deze bodemsporen in Nederland vaker aan uitgebreide en gedetailleerde analyses worden onderworpen dan in Vlaanderen het geval is.

344

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 93 van 165

7

BALANS VAN ONDERZOEKSVRAGEN EN INTERPRETATIES

Kennis wordt verworven door het stellen van onderzoeksvragen en het poneren van hypotheses waarop onderbouwde, toetsbare antwoorden dienen geformuleerd te worden. Zulke vragen en nog niet bewezen stellingen die als uitgangspunt dienen voor gerichte waarnemingen vormen essentiële aspect in het proces van wetenschappelijke kenniscreatie over het mesolithicum in Vlaanderen.

Over onderzoeksthema’s en -vragen met betrekking tot het mesolithicum in Vlaanderen werd in de eerste versie van de balans beargumenteerd dat voor een objectieve analyse van deze aspecten andere trefwoorden nodig zijn dan diegene die in de Onderzoeksbalans Archeologie gangbaar zijn voor meer recente archeologische perioden. Ook werd erop gewezen dat mesolithische onderzoeksthema’s en -vragen sterk gericht zijn op lithische objecten door de aard van het gekende mesolithische bestand.

Verder werd vastgesteld dat binnen dit onderzoekskader in recente jaren een thematische verbreding was opgetreden, waarbij de initiële focus op cultuurhistorische vragen (inclusief variatie in lithische typologie en chronologische seriatie) meer werd opengetrokken wat resulteerde in een toegenomen aandacht voor thema’s als functionaliteit en technologie maar ook mobiliteit, etniciteit, sociale territoria, voedselvoorziening, nederzettingsorganisatie en -dynamiek, en processen van populatie, culturele adaptatie en transitie.

Voor een aantal van deze thema’s is er sinds het verschijnen van de initiële versie enige vooruitgang geboekt, terwijl andere vandaag de dag nog steeds onderbelicht bleven. Ook zijn er nieuwe thema’s bijgekomen en blijven er op tal van vlakken fundamentele kennishiaten bestaan, waardoor onze kennis over het mesolithicum in Vlaanderen in vele opzichten als anekdotisch dient te worden omschreven.

Hoewel er bij mesolithisch onderzoek in Vlaanderen immers tot dusver veel onderzoeksthema’s en vragen werden opgeworpen waarop reeds een of ander antwoord werd geformuleerd, blijven veel van die antwoorden en hypotheses vooralsnog gebaseerd op eerder smalle datasets (die overigens vaak ook onder problematische omstandigheden werden ingezameld) en heeft onze actuele kennis over die aspecten omwille van die reden vaak een voorlopig en vooralsnog eerder beperkt karakter356. Er is dus voor de meeste thema’s nog veel ruimte voor kenniswinst. Zelfs al worden dezelfde onderzoeksthema’s opnieuw aangeboord en worden dezelfde vragen steeds hernomen, dan nog zullen hun antwoorden in de huidige stand van zaken steeds een belangrijke bijdrage vormen tot het opbouwen en verfijnen van deze kennis over het mesolithicum in Vlaanderen 357. In die zin kan er dus voor de actuele stand van het mesolithisch onderzoek in Vlaanderen nauwelijks of geen sprake zijn van het “opnieuw genereren van bestaande kennis” (waar het in de Vlaamse Malta-archeologie niet om draait omwille van de maatschappelijke context waarin deze archeologie wordt uitgevoerd) dan wel om het “genereren van nieuwe […] kennis” (dat binnen de context van het streven naar nuttige kenniswinst als prioriteit wordt aanzien van hedendaags preventief archeologisch onderzoek op Vlaamse bodem)358.

356

We merken op dat uitspraken die in publicaties initieel als hypothese werden geformuleerd, via citatie en herhaling in latere publicaties snel veranderen van statuut (met name als algemeen aanvaarde kennis worden beschouwd) en vervolgens zelf als basis dienen voor nieuwe hypotheses.

357 Dit hernemen van eerder beantwoorde vragen is een cruciale pijler van wetenschap aangezien het actuele kennis steeds in vraag stelt.

358 Deze opdeling in het herhalen van bestaande kennis enerzijds en het generen van nieuwe kennis anderzijds is afkomstig uit de handleiding over assessment (zie Ervynck et al. 2016: 26). Deze handleiding, waarin onderzoeksinspanning wordt uitgezet ten opzichte van kenniswinst (ook aangeduid als informatiewinst), biedt een theoretisch kader als inspiratiebron voor het formuleren van onderzoeksvragen bij preventief veldonderzoek. Het legt de nadruk op het (noodgedwongen) maken van keuzes via de praktijk van assessment als noodzakelijk onderdeel van Malta-archeologie, wegens de beperkt beschikbare tijd en middelen, waarbij ook gewezen wordt op de noodzaak van een “goede en systematisch geactualiseerde inventaris van bestaande informatie en kennis” op regionaal of Vlaams niveau (d.w.z. een onderzoeksbalans) om te kunnen komen tot onderbouwde “keuzes over onderzoeksprioriteiten”. Beschrijving en waardering van het potentieel op kenniswinst of kennisvermeerdering worden hierbij als twee sequentiële onderdelen van het drieledige proces van assessment beschouwd (zie ook CGPv4.0: 91-92). ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 94 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

In onderstaande paragrafen volgt een greep van de voornaamste onderzoeksthema’s en vragen die tot dusver aan bod kwamen, of relevant zijn, bij mesolithisch onderzoek in Vlaanderen.

7.1 CULTUURHISTORIE EN (TYPO)CHRONOLOGIE In de initiële versie van de balans kwam naar voor dat de klassieke cultuurhistorische vraagstelling traditioneel het belangrijkst was, net zoals ook het geval was bij de studie van het paleolithicum. Deze vraagstelling werd vooral benaderd vanuit een chronologisch perspectief, en overwegend regionaal georiënteerd, waarbij werd gesteld dat pogingen tot het uitbouwen van een interne mesolithische chronologie voor lange tijd weinig reëel resultaat hadden behaald359. Bovendien lag de aandacht door de zeldzaamheid van niet-lithische vondsten voornamelijk op typologische variabiliteit van (micro)lithische artefacten en op een chronologische seriatie op basis van deze typologieën.

In de ‘balans in tijd’ (paragraaf 4.2) werd stilgestaan bij mesolithische dateringsproblematieken in Vlaanderen, zowel met betrekking tot het dateren van afzonderlijke vindplaatsen en hun vondsten als in het kader van de opbouw van een betrouwbaar intern chronologisch kader voor het mesolithicum in Vlaanderen en de huidige hiaten met betrekking tot de overgangsperiodes (van paleo-mesolithicum en van meso-neolithicum). Daarbij kunnen duidelijk regionale verschillen worden vastgesteld, waarbij vooral voor het westen van Vlaanderen (d.w.z. Zandig Vlaanderen) en voor het vroege mesolithicum vandaag de dag, en nog meer dan in 2007 het geval was, een degelijk uitgebouwd typo-chronologisch kader voorhanden is, terwijl dit voor andere regio’s en andere mesolithische fases veel minder het geval is door het actueel ontbreken van betrouwbare radiometrische data in die regio’s en voor die fases. Ondanks een gestage toename van vindplaatsen en dateringen, en de ontwikkeling van nieuwe dateringsprotocollen en het gebruik van andere dateringsmaterialen, zijn de actueel gehanteerde cultuurhistorische en typo-chronologische schema’s nog steeds nagenoeg dezelfde als anderhalf decennium geleden waarbij de nieuwe data grotendeels in de bestaande schema’s werden ingepast.

Belangrijke onbeantwoorde chronologisch-gerichte onderzoeksvragen hebben onder meer betrekking op de aard en de oorsprong van de dateringshiaten voor het midden- en laatmesolithicum, welke (bij gebrek aan verkoolde hazelnootschelpen voor die fases) geschikte dateringsmaterialen zijn om deze hiaten aan te pakken, op welke wijze er meer ingezet kan worden op het radiometrisch onderzoek in andere Vlaamse regio’s dan Zandig Vlaanderen zodat een ruimtelijk evenwichtiger dateringskader kan opgebouwd worden (dat vervolgens kan geconfronteerd worden met de resultaten uit omliggende gebieden in binnen- en buitenland) en hoe de chronologische hiaten aan het begin en het einde van het mesolithicum, met andere woorden de overgangsproblematieken tussen mesolithicum en paleoen neolithicum, ingevuld kunnen worden. Kennishiaten situeren zich met andere woorden zowel op het vlak van de aanvang en het einde van het mesolithicum, als bij de interne onderverdeling van deze periode, en dit in min of meerdere mate voor alle Vlaamse regio’s.

7.2 LITHISCHE FUNCTIONALITEIT EN TECHNOLOGIE Op mesolithische vindplaatsen in Vlaanderen zijn stenen artefacten de voornaamste en in sommige gevallen de enige directe informatiebronnen voor de studie van het menselijk gedrag uit het verleden (zie paragraaf 6.2). Naast een traditionele morfo-typologische analyse van deze stenen omvat hun studie tegenwoordig vaak ook een technologisch en functioneel luik waarbinnen diverse benaderingen aan bod kunnen komen (zoals grondstof-, attributen-, en gebruikssporenanalyses en refitting) die resulteren in technologische en functionele classificaties360. Deze aspecten zullen ook verderop bij de ‘balans van methodiek’ (paragraaf 8.2)nog uitgebreider aan bod komen.

359 360

Vermeersch 2006.

Van Baelen & Noens 2016.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 95 van 165

De wetenschappelijke studie van mesolithische lithische technologie tracht inzicht te verwerven in alle aspecten van menselijk gedrag die samenhangen met de vervaardiging en het gebruik van stenen artefacten doorheen het mesolithicum. De term lithische technologie dekt daarbij een brede lading die alle lithisch gerelateerde productie- en/of gebruiksprocessen omvat, ongeacht plaats en tijdstip waarop deze gebeurtenissen plaatsvonden en ongeacht hun tijdsduur. De focus van technologische studies kan dus ook sterk variëren: van de vervaardiging en/of het gebruik van één lithisch artefact door één individu op een bepaald tijdstip (synchroon) en op een bepaalde locatie (intrasite) tot en met de studie van technologische trends over langere tijdsperioden (diachroon) en over grotere regio’s (intersite). Aspecten waaraan een studie van productie- en gebruiksprocessen aandacht besteedt zijn bijvoorbeeld de gebruikte grondstoffen, de opeenvolging van handelingen, de gemaakte keuzes en de gehanteerde vervaardigingstechnieken en -methoden. Andere, vaak moeilijker toegankelijke aspecten omvatten cognitieve vaardigheden, de (overdracht van) theoretische en procedurele kennis, en de opbouw van ervaring en de ontwikkeling van vaardigheden door de uitvoerder(s). Ook bredere economische, landschappelijke, sociale, culturele, politieke, religieuze en evolutionaire contexten waarin lithische artefacten werden vervaardigd en/of gebruikt kunnen het onderwerp vormen van technologische studies. Het is vooral de eerste groep van bovengenoemde onderzoeksthema’s, en in mindere mate ook thema’s uit de derde groep, die tot dusver vooral -zij het vooralsnog eerder sporadisch- aan bod kwamen bij het mesolithisch technologisch onderzoek in Vlaanderen.

Indien zorgvuldig ingezameld lenen lithische artefacten en vondstclusters zich in de regel goed voor technologische studies. Een grondig begrip van het fysische en chemische gedrag van de grondstof zelf en van de verweringprocessen die het lithische materiaal op of in de bodem kan ondergaan, is daarbij essentieel361. Tijdens de vervaardiging en het gebruik van lithische artefacten wordt steeds een kracht uitgeoefend op een stenen object, die in vele gevallen resulteert in een bedoelde of een onopzettelijke breuk. Het lithische productieproces is daarom in essentie altijd een breukproces. Dit breukproces, dat ook door gebruik en/of andere depositionele en post-depositionele factoren (accidenteel) tot stand kan komen, heeft drie belangrijke kenmerken: het is sequentieel, reductief en onomkeerbaar. Deze eigenschappen verwijzen achtereenvolgens naar het feit dat (1) het productieproces bestaat uit één of meerdere opeenvolgende stappen (sequentieel), (2) dat de twee of meer lithische producten die tijdens het breukproces ontstaan steeds een kleinere omvang en een kleiner volume hebben dan het oorspronkelijke product vóór de breuk (reductief) en (3) dat het breukproces nooit kan worden teruggedraaid (onomkeerbaar). Lithische analisten spreken dan ook vaak over de studie van lithische reductiesequenties.

Het technische productieproces van lithische artefacten omvat alle opeenvolgende gebeurtenissen, geordend in de tijd, die samenhangen met de omvorming van een brok ruwe steen (knol) tot een werktuig in de meest algemene zin van het woord, gaande van grondstofselectie, via vervaardiging, gebruik, modificatie, onderhoud (vaak in de vorm van een heraanscherping), en hergebruik tot en met uiteindelijke afdanking of verlies van het artefact (depositie), waarna het opgenomen wordt in het bodemarchief. Bij technologische studies wordt op een evenwaardige manier aandacht besteed aan alle lithische artefacten die ontstaan tijdens dit proces (dit vaak in tegenstelling tot typologische studies): zowel gemodificeerde als ongemodificeerde artefacten worden in beschouwing genomen.

Sinds de tweede helft van de 20ste eeuw is er een toenemende aandacht voor lithische technologie door onderzoekers uit verschillende onderzoekstradities wereldwijd, zo ook op een vooralsnog eerder bescheiden schaal voor het mesolithicum in Vlaanderen. Deze toenemende aandacht voor technologie leidde tot de ontwikkeling van nieuwe theorieën, modellen, concepten en begrippen, alsook nieuwe methoden voor observatie, beschrijving, analyse en interpretatie van lithische productie- en gebruiksprocessen. Een voornamelijk in de Europese literatuur zeer populair kader, dat tegenwoordig ook geregeld terugkeert in de context van het mesolithicum in Vlaanderen, is bekend onder de Franse

361

Voor een recente studie omtrent verwering op lithische artefacten met betrekking tot het mesolithicum in Vlaanderen, zie Fiers 2020. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 96 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

term chaîne opératoire362. De reconstructie van lithische chaînes opératoires gebeuren bij mesolithisch onderzoek in Vlaanderen vaak aan de hand van attributenanalyses, waarbij ook gesproken wordt over ‘mentaal refitten’, en in mindere mate fysisch refitten. In deze context is er vooral aandacht geweest voor de reconstructie van de reductiesequenties. Belangrijke nieuwe recurrente bevindingen op basis van uitgebreid refitonderzoek van enkele lithische clusters, zijn de fragmentatie van vuursteenknollen aan het begin van sequenties die elk afzonderlijk verder worden afgebouwd (en resulteren in meerdere restkernen per knol)363 en de temporele en ruimtelijke fragmentatie van lithische productie- en gebruiksketens en het uiterst complex, dynamisch en mobiel karakter van de lithische organisatie die weerspiegeld wordt door de alomtegenwoordigheid van gedeeltelijke refitsequenties en de quasi totale afwezigheid van volledige sequenties 364.

De laatste jaren vóór het verschijnen van de initiële versie van de balans werden gekenmerkt door een thematische verbreding van lithisch onderzoek waarbij lithische technologie zoals het hierboven werd beschreven ook vaker aan bod kwam, en dit voornamelijk via attributenanalyse en in mindere mate refitting en microwearanalyse. Als voorbeelden werden toen een microwearonderzoek (door Willems) en een attributenanalyse (door Perdaen) op lithische artefacten van de vroegmesolithische vindplaats van Verrebroek – Dok 1 aangehaald365.

Sinds het verschijnen van de initiële balans is het aantal studies in deze domeinen verder toegenomen wat resulteerde in belangrijke nieuwe technologische en functionele inzichten, maar de nood aan (de vaak tijdrovende en dus dure) technologische en functionele studies van mesolithische lithische collecties blijft hoog in Vlaanderen. Ook in de afgelopen decennia hebben deze benaderingen zicht voornamelijk gefocust op het vroegmesolithicum in de Scheldevallei366. Soortgelijk onderzoek dient dus dringend uitgebreid worden naar zowel jongere fasen als andere regio’s, zodat evoluties in de productie en het gebruik van stenen artefacten beter kunnen in kaart gebracht worden. Een deel van de reeds uitgevoerde analyses bleef tot dusver overigens ook ongepubliceerd. Verder merken we op dat dit onderzoek bijna uitsluitend in academische context wordt uitgevoerd, aangezien hiervoor in het commerciële archeologische circuit nauwelijks middelen worden vrijgemaakt, hoewel de meeste terreinonderzoeken tegenwoordig wel door bedrijven worden uitgevoerd. Van de meeste recent opgegraven lithische collecties wordt met andere woorden slechts een beperkt deel van het potentieel benut. In dit opzicht kan ook gewezen worden op het belang van het opzetten en uitbouwen van samenwerkingsverbanden tussen de preventieve en academische werelden. Verderop in hoofdstuk 8, waarin een balans van de methodiek van terreinwerk en uitwerking wordt geboden, worden de genoemde benaderingen en hun bijdrage tot het mesolithisch onderzoek in Vlaanderen verder uit de doeken gedaan.

7.3 GRONDSTOFFEN, MOBILITEIT, ETNICITEIT, SOCIALE TERRITORIA Een ander aspect van thematische verbreding die volgens de initiële versie van de balans net vóór de opmaak ervan een algemene ingang vond is de studie van mobiliteit, etniciteit en sociale territoria vanuit het perspectief van ‘exotische’ lithische grondstoffen, hoewel dit aspect reeds in de jaren 1980 aan bod kwam. De focus van deze studies lag voornamelijk bij grondstoffen als Wommersomkwartsiet en kwartsiet van Tienen waarvan algemeen wordt aangenomen dat hun primaire herkomstgebied

362

Recent nog omschreef Van Peer (2021) dit conceptueel kader van chaîne opératoire als ‘metafoor’, zie ook Bar-Yosef & Van Peer 2009.

363 Noens 2013; Noens & Crombé 2012; Vandendriessche & Crombé 2020.

364 Noens 2013; Noens & Crombé 2012.

365 Willems 2001; Perdaen et al. 2008a.

366 Recent werden ook enkele (gemengde) middenmesolithische contexten uit de Scheldevallei aan uitgebreid technologisch en functioneel onderzoek onderworpen, zie Vandendriessche & Crombé 2020; Vandendriessche 2021. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 97 van 165

gekend is, in tegenstelling tot vuursteenvarianten die tijdens het mesolithicum werden gebruikt367.

Deze exotische lithische grondstoffen werden tijdens de prehistorie in het ganse Rijn-Maas-Schelde gebied gebruikt voor de vervaardiging van lithische artefacten. Het archeologisch onderzoek ervan zowel in Vlaanderen als in omliggende regio’s- kent een lange traditie die reeds teruggaat tot in het begin van de 20ste eeuw, een populariteit als studieobject die ze net dankt aan de veronderstelde unieke extractielocatie. Hypotheses omtrent prehistorisch gebruik, verspreiding en de betekenis ervan in termen van sociale structuren, contacten en handelsnetwerken doorheen het mesolithicum komen dan ook veelvuldig voor in de literatuur.

Ook na het verschijnen van de balans in 2008 bleef er, zowel onder prehistorici als geologen, ruime aandacht voor deze als exotisch bestempelde lithische grondstoffen. Nagenoeg een derde (31%) van de mesolithische literatuurbronnen over het mesolithicum in Vlaanderen die in deze recente periode verschenen verwijzen immers expliciet naar deze grondstoffen. Hoewel het daarbij vaak enkel handelt om summiere vondstmeldingen, zijn er ook meer uitgebreide studies die verschillende aspecten ervan belichten met betrekking tot het mesolithicum, inclusief herkomstanalyses, het preferentiële gebruik van deze grondstoffen voor specifieke artefacttypes, maar ook de temporele en ruimtelijke variatie in het gebruik ervan, al dan niet in relatie tot de afstand van het veronderstelde herkomstgebied 368.

Technologisch en functioneel onderzoek op deze grondstoffen blijft echter zeer beperkt en verdient dringend uitbreiding om een meer eenvormige vergelijking met de technologisch en functionaliteit van vuursteeninventarissen toe te laten. Recent nog verscheen een studie over de verspreiding van Wommersomkwartsiet waarin op basis van een uitgebreide literatuurscreening meer dan 2.040 archeologische vindplaatsen uit het RMS-gebied werden geïnventariseerd en op kaart gezet, samen goed voor meer dan 84.200 artefacten uit deze grondstof369. Bijna 60% van deze vondstlocaties komt uit Vlaanderen. Opvallend was de vaststelling dat voor minder dan de helft van deze locaties indicaties voorhanden zijn voor de aanwezigheid van een mesolithische component in de inventarissen, hetzij in de vorm van radiometrische dateringen, microlieten en/of kerfresten. Zo’n 60% van de vindplaatsen met eenduidige mesolithische resten en Wommersomkwartsiet hebben microliettypes die doorgaans in het midden- of later mesolithicum worden geplaatst.

Hoewel herkomstanalyses via petrografische en mineralogische studies van deze exotische lithische grondstoffen uit mesolithische contexten reeds teruggaan tot in 1913, verschenen in het voorbije decennium enkele belangrijke nieuwe petrografische en geochemische analyses op zowel geologische als archeologische specimens, waarbij de eerste steevast worden ingezameld op dezelfde locaties in de buurt van Tienen die ook bij eerder herkomstanalyses de voorkeur genoten 370. Deze recentere herkomststudies wezen niet alleen op het complexe karakter van de materie van herkomstanalyse, maar benadrukken ook de te eenvoudige tweedeling van archeologen tussen Wommersomkwartsiet en kwartsiet van Tienen. Ondanks deze recente studies verdient het onderzoek naar de herkomst van gesteenten die tijdens het mesolithicum werden gebruikt meer aandacht, en dan met name vooral ook met betrekking tot vuursteen, en dit o.a. in functie van het onderzoek naar mesolithische mobiliteit, territoria en uitwisselingsnetwerken. Recent verkennend onderzoek op materiaal uit de Scheldevallei onderstreept het potentieel van dergelijk onderzoek 371. Nog een andere lithische grondstof die (onder andere) met het mesolithicum in Vlaanderen geassocieerd wordt is ftaniet. Hoewel er de voorbije jaren

367

Crombé 1998a; 2002; Crombé et al. 2008; Gendel 1982b; Gobbin 2004; Perdaen et al. 2008b; 2009a; Sergant et al. 2009.

Voor recente pogingen om de herkomst van vuursteenvarianten uit mesolithische contexten te achterhalen, zie Fiers et al.

2019.

368 O.a. Amkreutz 2013; Blomme 2011; Blomme et al. 2012; Cnudde et al. 2013; Coppens 2015; Crombé 2017; Noens & Van Baelen 2019; Perdaen et al. 2009; Robinson 2010; 2016; Robinson et al. 2013; Veldeman et al. 2012.

369 Noens & Van Baelen 2019. Deze studie vormt veruit de meest uitgebreide dataset over deze grondstof die tot dusver werd samengebracht.

370 Blomme 2011; Blomme et al. 2012; Cnudde et al. 2013; Veldeman et al. 2012.

371 Fiers et al. 2019; Messiaen 2020; Messiaen et al. 2018; Vandendriessche et al. 2019. Voor recente lithische herkomstanalyses met betrekking tot paleolithische en neolithische contexten in Vlaanderen, zie o.a. Denis 2014; Denis & Allard 2015 en Moreau et al. 2013; 2016. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 98 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

enige aandacht voor was, naar aanleiding van de ontdekking van enkele nieuwe contexten372, zijn geen recente herkomstanalyses op dit materiaal voorhanden 373. Ook op dit vlak ligt dus nog potentieel tot kenniswinst.

7.4 VOEDSELVOORZIENING Volgens de initiële versie van de balans was mesolithische voedselvoorziening een sterk onderbelicht onderzoeksthema, voornamelijk door de zeldzaamheid van organische resten uit mesolithische contexten374. Hoewel er sindsdien een aantal nieuwe collecties van plantaardig en dierlijk (voedsel)materiaal bijkwamen, zowel in verbrande als onverbrande toestand (zie paragraaf 6.2), en hoewel ook verschillende lithische gebruikssporenonderzoeken zijn uitgevoerd die ons -op indirecte wijze- enig inzicht verschaffen in mesolithische voedselvoorziening (zie paragraaf 8.2), blijven vele aspecten omtrent het verzamelen, verwerken en nuttigen van planten en dieren in grote delen van Vlaanderen en voor een groot deel van het mesolithicum ook vandaag de dag sterk onderbelicht en blijft onze kennis hieromtrent sterk vertekend en zeer beperkt.

7.5 NEDERZETTINGSDYNAMIEK EN LANDSCHAPSGEBRUIK Sinds midden jaren 1990 is er een toenemende aandacht voor mesolithische nederzettingsdynamiek en landschapsgebruik, aldus de initiële versie van de balans, waarbij een reeks studies van na de millenniumwissel als voorbeeld werden genomen om aan te geven dat de initieel overwegend intrasite aanpak375 doorheen de jaren meer werd opengetrokken tot een landschapsgerichte benadering376.

Die evolutie werd direct in verband gebracht met schaalvergroting in de preventieve archeologie.

Tevens werd benadrukt dat mesolithische opgravingen zich initieel hadden beperkt tot één of twee vondstenconcentraties terwijl in recentere jaren ook op dit vlak een schaalvergroting was opgetreden (zie hiervoor ook paragraaf 8.1). Gerichte, meer grootschalige opgravingen werden bovendien ook vaker in een landschappelijk kader geplaatst door geologisch en archeologisch booronderzoek in de ruimere omgeving waaruit duidelijk naar voor kwam dat de opgegraven arealen slechts een beperkte fractie vertegenwoordigden van de archeologische vondstspreidingen.

Ook in recentere jaren werd ingezet op landschapsgerichte benaderingen en paleolandschappelijk onderzoek om de wisselwerking tussen de mesolithische mens en het toenmalig milieu beter te vatten.

Daarbij verschenen ook een aantal nieuwe termen op het toneel die geregeld terugkeren in publicaties, waaronder bijvoorbeeld ‘multi-proxy’ onderzoek377 en ‘veerkracht’ (‘resilience’) van de mesolithische mens378. Bij verschillende grootschaligere opgravingen werd uitgebreid aandacht besteed aan multiproxy paleolandschappelijk onderzoek om het biotische en abiotische landschap vóór, tijdens en na de mesolithische bewoning in kaart te brengen, inclusief de wederzijdse relatie tussen de toenmalige mens en het landschap waarin die leefde. Ook buiten de context van mesolithische opgravingen zijn op diverse ruimtelijke schalen paleolandschappelijke studies uitgevoerd waarin de landschappelijke evolutie tijdens het vroegholoceen (overeenkomstig het mesolithicum) aan bod kwam, en dit in gebieden waar al dan niet reeds mesolithische vondsten aan het licht kwamen. Markante voorbeelden zijn Landschap De Liereman, de Moervaartdepressie en de Scheldevallei379. Het gaat nagenoeg steeds 372

Van Gils et al. 2015; 2017; zie ook Cnuts et al. 2021.

Maar zie Moreau et al. 2013.

374 Crombé 2005.

375 Creemers & Vermeersch 1987; Crombé 1998a; Huyge & Vermeersch 1982.

376 Bats 2007; Bats et al. 2009; De Bie & Van Gils 2009; Meylemans et al. 2006; Perdaen et al. 2004b; Vanmontfort 2008.

377 O.a. Crombé & Robinson 2014; Crombé et al. 2013; Deforce 2014; Deforce et al. 2014; De Smedt et al. 2013; Storme 2020; Storme et al. 2020; Vandendriessche et al. 2018.

378 O.a. Robinson & Griffiths 2017; Van Maldegem et al. in druk.

379 Bos et al. 2018; Deforce 2014; De Smedt 2013; Meylemans et al. 2013; Storme 2020; Storme et al. 2017; 2019; 2020; Verbruggen et al. 2019; Verhegge 2015, etc.

373

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 99 van 165

om studies vanuit wetenschappelijke instellingen, vaak in de context van doctoraatsverhandelingen.

Toch staat ook de studie van de relatie mens-ecosysteem doorheen het mesolithicum ondanks deze voorbeelden nog grotendeels in zijn kinderschoenen en is er dringend nood aan multi-proxy en hoge resolutie paleoecologisch onderzoek (met nadruk op pollen, NPPs, macroresten, LOI, korrelgrootte analyse, microhoutskool, …) van organische sedimenten in Vlaamse rivier- en beekvalleien, daterend uit het vroeg- en/of middenholoceen, bij voorkeur op of direct nabij mesolithische vindplaatsen.

Enkel op die wijze kan een bevredigend antwoord geformuleerd worden op de relatie tussen de mesolithische mens en het toenmalige ecosysteem.

7.6 INTERNE NEDERZETTINGSORGANISATIE Hoewel onderzoek naar de interne organisatie van mesolithische nederzettingen in Vlaanderen reeds verschillende decennia teruggaat, werd in de initiële versie van de balans opgemerkt dat dit in het licht van nieuwe inzichten over mesolithische nederzettingsdynamiek nadere studies vereiste, bij voorkeur op grotere schaal. Daarbij werd aangegeven dat er voor het westen van Vlaanderen reeds relatief veel aandacht was geschonken, en belangrijke vooruitgang geboekt, op het vlak van interne chronologie en organisatie van vindplaatsen, en dan voornamelijk voor de vroege fases380. Dit gebeurde deels d.m.v. geïntegreerde, interdisciplinaire intrasite-studies bestaande uit een gecombineerde benadering van typologisch, technologisch en functioneel onderzoek van de ingezamelde lithische collecties aangevuld met radiometrische analyses van ruimtelijk geassocieerde verkoolde organische materialen. Verderop in deze balans worden deze benadering verder uit de doeken gedaan (zie paragraaf 8.2).

Recente geïntegreerde intrasite studies, hoewel nog steeds beperkt in aantal, brachten niet alleen recurrente patronen aan het licht die direct gelinkt kunnen worden met ruimtelijke aspecten van mesolithisch menselijk gedrag, maar wezen tevens op het complexe karakter van vondstspreidingen en een daaruit resulterende continue noodzaak aan uitgebreide, geïntegreerde benaderingen om deze complexiteit beter te kunnen vatten, zowel in termen van prehistorische menselijke gedragspatronen als in termen van de ganse depositionele en post-depositionele formatiehistoriek van dit bestand. In combinatie met de toegenomen aandacht voor functionele en technologische studies van lithische artefacten dient meer aandacht te gaan naar de variatie in deze complexe formatiehistoriek en ruimtelijke organisatie binnen mesolithische nederzettingen381. Een geïntegreerde aanpak van de nederzettingsresten, zowel op intra- als intercluster niveau, moet toelaten inzicht te verwerven in de functionele en sociale structuur van mesolithische woonplaatsen, alsook hun chronologische integriteit en tijdsduur, en dit rekening houdend met het alomtegenwoordige en complexe aggregaatof palimpsestkarakter van het mesolithisch bestand.

7.7 POPULATIE, CULTURELE ADAPTATIE EN TRANSITIE De initiële versie van de balans gaf aan dat sinds de jaren 1990 veel aandacht was besteed aan populatieprocessen en culturele adaptaties (technologie, landschapsgebruik, …) tijdens zogenaamde overgangsperiodes, meer bepaald van finaalpaleo- naar vroegmesolithicum382 en van meso- naar neolithicum (het neolithiseringsproces)383. Ook na het verschijnen van de initiële versie van de balans blijven deze overgangproblematieken populaire onderzoeksthema’s, zowel de overgang vanuit het paleolithicum (overgang peistoceen – holoceen; aanvang mesolithicum)384 als de overgang naar het

380

Crombé 2005.

381 In Franse onderzoekstradities

wordt de studie van de ruimtelijke organisatie van mesolithische nederzettingen aangeduid met de term ‘palethnographie’. Voor een toepassing van dit concept op het mesolithicum, zie bijvoorbeeld Valentin et al.

2013.

382 De Bie & Vermeersch 1998; De Wilde 2009; Perdaen 2004.

383 Crombé et al. 2002; Crombé & Vanmontfort 2007; Robinson 2008.

384 o.a. Crombé 2019; Crombé et al. 2014; Vermeersch 2008; 2011. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 100 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

neolithicum385 beide met toevoeging van belangrijke nieuwe informatie (o.a. Ruien, Bazel). Dergelijke studies worden vaak vanuit holistisch perspectief benaderd, waarbij verschillende aspecten (zoals dateringen, typologie en technologie van lithische artefacten en aardewerk, domesticatie van planten en dieren, etc.) naast elkaar worden geplaatst om de processen te reconstrueren. In het licht van de chronologische hiaten bij aanvang en einde van het mesolithicum en de complexiteit van het prehistorische bestand en het nagenoeg ontbreken van stratigrafische context (zie paragraaf 4.1), verdienen beide overgangsproblematieken ook in de toekomst (kritische) aandacht.

7.8 BEGRAFENISRITUELEN Ook tijdens het mesolithicum gingen mensen dood en werd op één of andere manier omgegaan met deze overleden personen, aspecten van menselijk gedrag die zich vaak heel moeilijk laten vatten via het archeologische bestand. Begrafenisrituelen kwamen niet aan bod in de initiële versie van de balans, omdat er tot dan toe in Vlaanderen nog geen mesolithische graven of crematies (of andere vormen van rituelen) waren aangetroffen. Ook nu nog berust onze kennis over het mesolithicum in Vlaanderen bijna uitsluitend op data afkomstig van nederzettingen. Over begrafenisrituelen tijdens het mesolithicum daarentegen blijft bitter weinig geweten, een gevolg van de beperkte bewaring van organische resten in de Vlaamse bodem, waarbij op dit moment voor gans Vlaanderen nog maar één menselijk bot werd herkend (zie paragraaf 6.2)386. Niettemin verdient ook dit onderzoeksthema, ondanks de schaarse bronnen, meer aandacht aangezien de laatste jaren in de ons omringende landen steeds meer aanwijzingen gevonden worden van crematies tijdens het mesolithicum387. Doorgedreven onderzoek van verbrande botresten die geregeld aangetroffen worden op mesolithische nederzettingen lijkt daarom wenselijk; tot dusver wordt er immers te gemakkelijk van uitgegaan dat deze allemaal van dierlijke herkomst zijn. Vragen die zich in dit verband stellen zijn bijvoorbeeld welke rituelen precies werden toegepast, of die in lijn liggen met de gegevens uit de omliggende gebieden, en of er tussen het ingezamelde botmateriaal ook menselijke resten zitten die tot dusver over het hoofd zijn gezien.

385

o.a. Amkreutz 2013; Crombé 2008; 2010; Crombé & Robinson 2014; Crombé & Sergant 2008; Crombé et al. 2009; 2015a; 2015b; Meylemans et al. 2018; Robinson 2008; 2009; 2010; 2011; Robinson et al. 2011; Vanmontfort 2008a; 2008b; 2008c.

386 Meylemans et al. 2016; Meijklejohn et al. 2014.

387 O.a. Meiklejohn et al. 2014; 2015; Niekus et al. 2016; van der Plicht et al. 2016; zie ook Coppens & Depuydt 2017 voor een kuilspoor met gecremeerde botresten van net over de Nederlandse grens dat als een laatmesolithische crematiegraf wordt geïnterpreteerd. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 101 van 165

8

BALANS VAN METHODIEK

Mesolithische archeologie is wetenschap, of zou dat toch moeten zijn, ook in Vlaanderen. Dit streven naar een wetenschappelijk karakter van mesolithisch onderzoek op Vlaams grondgebied impliceert dat menselijke kennis over het mesolithicum in Vlaanderen op systematische, geordende en verifieerbare wijze via wetenschappelijke methodes en conventies dient te worden verworven. Deze kennis wordt binnen deze archeologische discipline steeds op empirische wijze verkregen en berust volledig op archeologische en paleoecologische materiële resten uit de bodem, de enige (maar uiterst kwetsbare) informatiebronnen over deze periode van de menselijke geschiedenis. Hoewel in Vlaanderen geen aparte vakopleiding voor mesolithische archeologie bestaat waarin men zich grondig kan bekwamen in de methodiek van mesolithische archeologie, kunnen studenten aan de drie universiteiten in Vlaanderen (namelijk KU Leuven, UGent en VUB) er tot op zekere hoogte mee in aanraking komen in archeologische studierichtingen waar het in meer of mindere mate aan bod komt bij één of meer opleidingsonderdelen388. Door dit ontbreken van een specifieke vakopleiding kan mesolithische archeologie als dusdanig in principe niet echt beschouwd worden als een afzonderlijk academisch vakgebied, hoewel (doctoraats-)studenten en vorsers hun kennis en vaardigheden in mesolithische archeologie wel verder tot een specialisme kunnen ontwikkelen. Wil mesolithische archeologie zich profileren als een moderne wetenschap in Vlaanderen en een betrouwbaar wetenschappelijk mesolithisch kennisbestand voor deze regio opbouwen, en aldus het mesolithicum op systematische en gedegen wijze onderzoeken en trachten te begrijpen, dan dient het te voldoen aan de inherente kenmerken van wetenschap en wetenschappelijke kennisvergaring. Het volgt dus wetenschappelijke methoden om die kennis te kunnen vergaren, waarbij gegevens openbaar worden gemaakt en inzicht wordt geboden in toegepaste methoden en in de beperkingen van de geldigheid van methoden en van gemaakte veronderstellingen en verkregen resultaten. Mesolithisch onderzoek als wetenschap streeft er daarbij niet alleen naar om objectief, neutraal en (zelf-)kritisch te zijn, maar levert ook toetsbare en falsifieerbare inzichten op, die via collegiale toetsing (peer review) gecontroleerd (kunnen) worden.

Voor mesolithische archeologie in Vlaanderen zijn tot dusver nauwelijks diepgaande methodologische studies voorhanden, d.w.z. studies van wetenschappelijke methoden, procedures en werkwijzen die moeten gebruikt worden om kennis over het mesolithicum in Vlaanderen te verwerven en om de mesolithische wetenschap vooruit te helpen.

Op hun inferentiële pad dat leidt van het hedendaagse en observeerbare archeologisch bestand naar het verwerven van wetenschappelijke kennis over menselijk gedrag in het mesolithicum in relatie tot het toenmalige ecosysteem tijdens het vroegholoceen, via onderzoeksthema’s en -vragen die ook in de vorige paragraaf werden toegelicht, dienen prehistorici en andere onderzoekers in hun methodiek dus rigoureuze en onderbouwde procedures te volgen en binnen hun onderzoekskaders steeds een duidelijk onderscheid te maken tussen wat ze waarnemen (observeren en/of meten) -de materiële resten in hun huidige sedimentaire context- en wat ze daaruit afleiden. Dit onderscheid is cruciaal omdat het mesolithisch bestand in Vlaanderen op alle niveaus gekenmerkt wordt door een heel complexe formatiegeschiedenis. Een accurate studie van deze complexe formatieprocessen vraagt dus steeds om een weldoordacht en interdisciplinair perspectief.

Aangezien meso- en (finaal)paleolithicum in Vlaanderen in grote mate door dezelfde onderzoekers worden bestudeerd, lopen de onderzoekskaders en methodische ontwikkelingen van mesolithisch onderzoek in Vlaanderen deels parallel met die van (finaal)paleolithisch onderzoek, en dit zowel met betrekking tot terreinwerk (prospectie, waardering) als met betrekking tot de uitwerking van dit terreinwerk, hoewel er op verschillende vlakken toch ook duidelijke verschillen zijn tussen de materiële resten van beide periodes die hun weerslag hebben op de onderzoeksmethodiek (bijvoorbeeld wat

388

Naar de aandacht voor het mesolithicum in Vlaanderen in de opleiding archeologie aan de Vlaamse universiteiten, en de evolutie hiervan doorheen de tijd, werd in deze Onderzoeksbalans mesolithicum nog geen diepgaand onderzoek gedaan. Dit zou een welkome aanvulling kunnen zijn voor een volgende versie. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 102 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

betreft de aard van vondstspreidingen, hun sedimentaire context, maar ook de beschikbaarheid van dateerbaar materiaal en de markante verschillen in ecosystemen uit beide periodes).

8.1 METHODIEK VAN TERREINWERK De balans van terrein- of veldwerk op mesolithische vindplaatsen in Vlaanderen kwam uitgebreid aan bod eerder in deze balans (zie hoofdstuk 2 ‘Balans van terreinwerk’). In deze paragraaf staan we stil bij enkele methodische aspecten van dit terreinwerk sinds 2008, met nadruk op gerichte prospectie, waardering en opgraving.

Volgens de initiële versie van de balans werden midden jaren 1990 nieuwe prospectiebenaderingen door middel van boringen ingevoerd, en sindsdien vaker toegepast, waarmee aanvankelijk vooral in de Scheldevallei en in de Kempen zowel prospectie van voorheen niet prospecteerbare locaties als grootschalige waarderingsonderzoeken op reeds gekende locaties werden aangevat389. Tevens werd beargumenteerd dat er in de jaren voorafgaand aan de opmaak van de balans meer en meer werd nagedacht over het verhogen van de efficiëntie van opgravingstechnieken, vooral onder invloed van economische druk in de preventieve archeologie. Daarbij werd aangehaald dat vroegere opgravingen vaak gelijk stonden aan een 3D-registraties van zowat alle vondsten390 terwijl vondsten bij recentere mesolithische opgravingen steeds vaker ingezameld werden volgens een artificieel grid, vaak met een systematisch gebruik van fijnmazige zeefprocedures waardoor ook kleinere vondsten -het gros van de bewaarde resten- op meer systematische wijze konden worden ingezameld. De beoogde graad aan resolutie bepaalde de grootte en de dikte van de opgraafeenheden. Tevens werd aangegeven dat traditionele handmatige, maar arbeidsintensieve inzameltechnieken vooralsnog de beste optie waren, ondanks het sporadisch testen van nieuwe technieken en materialen, zoals industriële zeefinstallaties waarbij als voorbeeld het onderzoek te Lommel werd aangehaald391. Ook werd toen gesteld dat de keuze voor opgraaftechnieken zorgvuldig werd afgewogen ten opzichte van de bewaringstoestand van vindplaatsen, de wetenschappelijke vraagstelling en de tijdsdruk392. Als laatste werd aanbevolen om efficiëntere technieken te ontwikkelen die de organisatie van grootschalig opgraafwerk gevoelig zouden vergemakkelijken en daarmee een belangrijke impuls bieden wat betreft dataverwerving, en dit omdat steentijdopgravingen werden gepercipieerd als veruit het duurste archeologisch terreinwerk per oppervlakte- eenheid.

Methodiek van gerichte prospectie en waardering. Om als informatiebron voor de studie van de formatieprocessen van het mesolithische bestand en van prehistorisch menselijk gedrag te kunnen dienen, en in het kader van een degelijk erfgoedbeleid en -beheer van dit deel van het archeologisch bestand in Vlaanderen, is het eerst en vooral noodzakelijk dat het mesolithische bodem’archief’ via één of andere prospectievorm aan het licht wordt gebracht en vervolgens geëvalueerd. Omwille van diverse factoren blijkt het in de praktijk allerminst evident om dit op een betrouwbare en kostenefficiënte wijze te realiseren. Het opsporen en evalueren van mesolithische resten hangt immers grotendeels nauw samen met vindplaatskenmerken die binnen de huidige stand van onze kennis vóór aanvang van prospectie zelden of nooit gekend zijn, noch voorspeld kunnen worden. De ontwikkeling, toepassing en continue kritische evaluatie van effectieve en efficiënte opsporings- en evaluatiestrategieën, methoden en technieken vormt dus een cruciaal aspect binnen het archeologisch onderzoeksproces. In de praktijk is elke prospectie verbonden met tal van keuzes die dienen te berusten op heldere, expliciete en onderbouwde afwegingen tussen de omvang, kosten en betrouwbaarheid van het prospectieonderzoek.

389

Bats 2007; Crombé & Meganck 1996; De Bie 1999a; De Bie & Van Gils 2009.

Waarbij kleinere vondsten -het gros van de resten- overigens grotendeels over het hoofd moeten zijn gezien wegens de beperkte toepassing van fijnmazige zeefprocedures.

391 Yperman et al. 2010.

392 Ryssaert et al. 2007; Yperman et al. 2010.

390

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 103 van 165

In grote lijnen is er consensus tussen specialisten omtrent een minimaal te volgen werkwijze voor een efficiënte en betrouwbare kartering en waardering van mesolithische resten, ongeacht de regio waarin ze voorkomen (hoewel er voor lemige gebieden in Vlaanderen minder data voorhanden is dan voor zandige). Op aangeploegde akkers kunnen systematische en herhaalde veldkarteringen een eerste inzicht verschaffen in de aanwezigheid van niet-afgedekte vondsten, hoewel deze veldkarteringen (die per definitie steeds in verstoorde sedimenten plaatsvinden) geen informatie kunnen verschaffen omtrent de aanwezigheid en bewaring van resten in onderliggende onverstoorde sedimenten. Vanaf de vroegste ontdekkingen van mesolithische vondsten in deze regio, sinds de tweede helft van de 19de eeuw, tot een tweetal decennia geleden kwamen mesolithische vindplaatsen voornamelijk door toeval of via veldprospecties, al dan niet met een intensief en/of herhaald karakter, aan het licht. Het is pas sinds het begin van de jaren 1990 dat een verschuiving optreedt met de introductie, ontwikkeling en verfijning van empirische strategieën die gekenmerkt worden door hun gericht, grootschalig, en/of steekproefsgewijs karakter waarbij gebruik wordt gemaakt van (manuele of mechanische) boringen in een regelmatige configuratie, in combinatie met systematisch inzamelen en zeven van bodemstalen.

Met name voor vindplaatsen in afgedekte en/of niet vers aangeploegde contexten worden boringen, en in sommige gevallen ook proefputten, in een regelmatig driehoeksgrid met een fijne resolutie in combinatie met nat zeven over een kleine maaswijdte vandaag de dag naar voren geschoven als één van de meest efficiënte en betrouwbare prospectiestrategieën.

Iedereen die voldoende vertrouwd is met prehistorisch (terrein-)onderzoek in Vlaanderen is het erover eens dat de meeste vondsten via dergelijke vorm van empirische prospectiearcheologie in kaart kunnen worden gebracht -zoals de praktijk aantoont- waarbij omwille van het kosten-batenvraagstuk weliswaar tal van expliciete technische, methodologische en strategische keuzes en afwegingen dienen te worden gemaakt. Er heerst nauwelijks twijfel dat zo’n booronderzoek, binnen de actueel gehanteerde prospectiestrategieën, één van de meest betrouwbare en kostenefficiënte benaderingen vormt. Cruciale methodologische aspecten in dit verband zijn: het gefaseerde karakter van het traject, de configuratie en resolutie van het boorraster in relatie tot vorm en omvang van het studiegebied, de boordiameter samen met de omvang van het bemonsterde volume, de zeefstrategie en een gedegen kennis van de kenmerken van het prehistorische bestand dat men wenst op te sporen. Het succes waarmee vondstspreidingen worden opgespoord wordt in grote mate bepaald door een combinatie van deze aspecten. Het is vanzelfsprekend, hoewel dit in de praktijk in Vlaanderen vaak niet het geval blijkt te zijn393, dat de prospectie steeds dient te voldoen aan wetenschappelijke eisen van volledige openbaarheid, toetsbaarheid, expliciete onderbouwing, transparantie, consistentie en validiteit wil het een voldoende kwaliteitsvol karakter hebben. Aangezien methodologische aspecten in principe vrij te bepalen zijn door elke uitvoerder kan zowel voor elk aspect afzonderlijk als voor de combinatie van de afzonderlijke aspecten die samen de prospectiestrategie vormen in principe steeds een meest optimale uitvoering worden gerealiseerd. Het is vanzelfsprekend dat de kans dat een mesolithische vindplaats wordt opgespoord in sterke mate beïnvloed wordt door een combinatie van de vorm en resolutie van boorgrid, boordiameter, zeefstrategie en nauwkeurigheid van uitvoeren van de prospectie. De kostprijs, in de praktijk nog al (te) vaak de meest doorwegende afwegingsfactor bij prospectie, zal stijgen naarmate de betrouwbaarheidseisen en de omvang van het onderzoek en het onderzoeksgebied toenemen waarbij de prospectie steeds een selectief en arbeidsintensief karakter heeft, ongeacht de gebruikte strategieën, methoden en technieken.

In de onlangs verschenen artikels waarin een actueel kritisch overzicht werd geboden van de evolutie van verkennend archeologisch booronderzoek in Vlaanderen tijdens de afgelopen kwarteeuw (19962019) werd uitgebreid stilgestaan bij de toegepaste methodiek van dit prospectief booronderzoek die essentieel is voor het mesolithisch vooronderzoek in Vlaanderen 394. Uit deze overzichtsstudies kwam naar voor dat er op dit vlak opvallend veel verschillen bestaan waarbij de kwaliteit en behaalde 393

De Clercq et al. 2011: 82; Noens 2018; 2019.

2019; Voor een uitgebreide beschouwing van de variatie in toegepaste strategieën, methoden en technieken verwijzen we naar beide artikels.

394 Noens 2018;

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 104 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

resultaten van een deel van deze prospecties in vraag kan worden gesteld, en dit ondanks de invoering in 2016 van een bindende minimumstandaard die zowel kwaliteit als onderlinge vergelijkbaarheid van preventief archeologisch (veld-)onderzoek in Vlaanderen beoogt te garanderen en ondanks de recente opmaak van een handleiding die een meer correcte omgang met steentijdresten in het preventieve archeologische circuit nastreeft 395. Op dit vlak kan het prospectie- en waarderingsonderzoek van mesolithische resten in de toekomst nog aangescherpt worden.

Op basis van nieuwe inzichten wordt ook steeds vaker de nadruk gelegd op de dringende noodzaak van een intensivering van de actueel gehanteerde benaderingen396. Meer dan twee decennia na de introductie, toepassing en verdere verfijning van prospectief archeologisch booronderzoek wordt immers stilaan duidelijk dat een belangrijk deel van de mesolithische vondstspreiding in de bodem (d.w.z. vondstconcentraties met beperkte omvang en/of lage(-re) vondstdensiteit, evenals andere verschijningsvormen van het archeologische bestand uit de prehistorie) ook bij deze vorm van gerichte prospectie gemakkelijk over het hoofd wordt gezien. Dit is niet wenselijk aangezien het leidt tot een sterk vertekende beeldvorming van onze kennis over het mesolithicum en ook tot een (grootschalige?) niet-gedocumenteerde vernieling van een potentieel behoudenswaardig deel van het archeologische bestand. Om binnen het noodzakelijke afwegingskader tussen omvang, kosten, betrouwbaarheid, efficiëntie en volledigheid van prospectieonderzoek te komen tot de meest geschikte werkwijze blijft een continue en kritische evaluatie van actueel opgelegde en toegepaste strategieën, methoden en technieken, en dit voor elke Vlaamse regio, noodzakelijk. Ook omtrent de vraag naar hoe efficiënt een boorstrategie precies is, is tot op heden relatief weinig evaluerend onderzoek gedaan. Dergelijke evaluatiestudies kunnen gerealiseerd worden via empirische wetenschappelijke benaderingen, o.a. door het uitvoeren van methodologisch prospectieonderzoek met zeer hoge resolutie, het uitvoeren van allerhande grid- en zeefsimulaties met bestaande boordata van hoge resolutie, een terugkoppeling van boordata met gegevens verkregen uit nauwkeurige, consistente en grootschalige opgravingen en/of het produceren van experimentele databestanden. Voorbeelden van dergelijke evaluerende studies, in binnen- en buitenland, zijn tot dusver betrekkelijk dun gezaaid. Degene die tot dusver werden uitgevoerd hebben vooral de nadruk gelegd op de invloed van het gehanteerde boorgrid, de boordiameter en/of de inzamelstrategie 397. De nood aan dergelijke evaluatiestudies blijft dus groot.

We merken verder nog op dat prospectie- en waarderingsonderzoek vandaag de dag in Vlaanderen vooral als archeologisch vooronderzoek worden beschouwd dat dient te resulteren in een behoud in situ, een behoud ex-situ (d.m.v. archeologische opgravingen) of een vernieling (in het geval van nietbehoudenswaardige resten). Toch hoeft deze vorm van archeologisch veldwerk niet noodzakelijk steeds in de context van een dergelijk procesverloop aanzien te worden, aangezien het ook op zichzelf een volwaardige vorm van veldwerk is die een belangrijke kenniswinst kan genereren.

Methodiek van mesolithische opgravingen. Ondanks hun beperkte aantal leveren opgravingen vaak de meest gedetailleerde informatie op over het mesolithicum in Vlaanderen, en dit zowel door de manier van vondstinzameling (via fijnmazige zeefprocedures) en spoorregistratie als door registratie van de sedimentaire context waaruit deze materiële resten werden ingezameld. Toch wordt tijdens mesolithische opgravingen, ongeacht hun omvang, over het algemeen maar een beperkte hoeveelheid van de bewaarde resten ingezameld en geregistreerd en bieden ze vaak slechts een bescheiden venster op veel ruimere vondstspreidingen waarvan de niet opgegraven delen in vele gevallen worden vernield zonder een gedegen documentatie (in plaats van behouden in situ), wat de interpretatie van de opgegraven delen van de vondstspreidingen allerminst vereenvoudigt.

Vooralsnog zijn geen gedetailleerde studies over de aard en evolutie van opgravingsmethodieken op mesolithische vindplaatsen in Vlaanderen voorhanden, en is dus ook hun invloed op de aard van onze 395

Van Gils & Meylemans 2019. o.a. De Clercq et al. 2011; Verhagen et al. 2011; 2013.

397 Bats 2001; 2007; Crombé & Verhegge 2015; De Clercq et al. 2011; 2012; Noens 2014; Noens et al. 2013, Noens & Van Baelen 2014; Verhagen et al. 2011; 2013.

396

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 105 van 165

kennis nog niet nader in detail onderzocht. Net zoals voorheen het geval was worden mesolithische opgravingen die sinds 2008 werden uitgevoerd, en waarvan in paragraaf 2.2.5 een overzicht werd geboden, gekenmerkt door een grote variatie in opgraafstrategieën, -methodes en -technieken, zowel wat betreft de omvang van de opgraafeenheden als de manier van vondstregistratie en -inzameling.

Toch zijn er over de verschillende opgravingen heen enkele wederkerende elementen te bespeuren.

Bijna altijd werden opgraafputten opgedeeld in artificiële (vierkante) opgraafeenheden voor het inzamelen van artefacten. Deze hebben overwegend een omvang van 50x50cm (92%); sporadisch zijn de eenheden ook kleiner (25x25cm; Ravels) of groter (100x100cm; Lommel, Tienen). Hoewel de dikte van de opgraafeenheden onbekend is voor 10% van de putten, werd het sediment uit de meeste eenheden (met de schop) ingezameld per dikte van 5cm (51%) en in mindere mate per 10cm (22%) of per bodemhorizont (19%, vooral in het geval van podzolbodems). Een enkele keer is ook sprake van pakketten van 20cm dik (Lommel). Hoewel vaak gekozen werd voor één enkele opgraafeenheid voor de ganse opgraafput is geregeld (10%) ook sprake van een combinatie van verschillende eenheden, waarbij voor 5% van de opgraafputten (met name te Stevoort) gewag wordt gemaakt van een driedimensionale inzameling (van grotere artefacten) in combinatie met zeven in artificiële eenheden.

Vaak wordt bij mesolithische vakopgravingen een getrapt systeem toegepast waarbij het aantal opgegraven vakken in diepere niveaus lager is dan het aantal opgegraven vakken in hogere niveaus.

De keuze om een dieperliggend vak al dan niet op te graven is afhankelijk van het aantal vondsten in het bovenliggende vak (meestal wordt de grens op vijf lithische artefacten gelegd), een assessment dat in de meeste gevallen wordt uitgevoerd op het natte in plaats van gedroogde sediment 398.

Nagenoeg altijd (97%) werd het sediment uit de opgraafeenheden (systematisch?) manueel gezeefd, al dan niet in combinatie met troffelen of schaven. Wanneer gezeefd werd, gebeurde dit meestal met behulp van water (72%), hoewel hieromtrent voor 18% van de opgraafputten geen nadere informatie werd verstrekt en hoewel het op basis van de rapporten niet steeds duidelijk is of dit nat gezeefde sediment vervolgens eerst ook werd gedroogd alvorens de vondsten uit het zeefresidu te verzamelen (soms is dit expliciet niet het geval)399. Op enkele locaties werd droog gezeefd (Lommel, Olen). Dit gebeurde steeds over zeefmazen van 5mm waardoor geen informatie werd ingezameld over de al dan niet aanwezigheid van de kleinere fractie. Bij nat zeven variëren de maaswijdtes: in twee-derde van deze gevallen gaat het om mazen van 2mm, terwijl in gelijke verhoudingen ook sprake is van grotere (3mm) of kleinere (0,5mm of 1mm) mazen (elk 14%). In elk geval werden steeds kleinere mazen gebruikt bij nat- dan bij droogzeven. Zeven met heel fijne maaswijdtes van 0,5mm (!) worden vermeld voor de opgravingen te Aalter en Zele. In de meeste gevallen werd voor het zeven gebruik gemaakt van een zeefdraad uit metaal, sporadisch ook kunststof, hoewel in recente jaren bedenkingen werden geformuleerd bij het gebruik van metaaldraad omdat op die wijze -en dan vooral bij hardhandig zeven en onder grotere druk- een metaalglans op de lithische artefacten achterblijft die potentieel aanwezige gebruikssporen onleesbaar maakt400.

Dus hoewel er een grote variatie kan worden vastgesteld in opgraaf- en inzamelmethoden van gerichte mesolithische opgravingen tijdens de periode tussen 2008 en 2019, is de meest courante benadering het systematisch gebruik van opgraafeenheden van 50x50cm in combinatie met nat zeven over mazen van 2mm. Geïnspireerd op Nederlandse voorbeelden werd deze benadering tijdens de jaren 1990 door de Gentse universiteit in Vlaanderen geïntroduceerd tijdens de opgravingen van Verrebroek – Dok 1401.

398

Aangezien een assessment van nat sediment niet toelaat om kleinere vondsten systematisch te herkennen, betekent dit dat aanwezige vondsten in vondstclusters zelden integraal werden ingezameld met alle gevolgen van dien voor het uitvoeren van intrasite analyses, een aspect waar in publicaties echter nauwelijks aandacht aan wordt besteed.

399 Net zoals het geval is voor droogzeven, is het uitselecteren van nat residu nefast voor een systematische inzameling van de kleinere en organische fracties. Over de wijze waarop het natzeven gebeurt (bijvoorbeeld omtrent de kracht van de waterstraal), en welke materialen hiervoor worden gebruikt, blijven de gepubliceerde gegevens schaars.

400 Dit aspect keert geregeld terug in de rapportering van gebruikssporenonderzoek. Een recente synthesestudie deed er een gericht onderzoek naar (zie Cnuts et al. 2021).

401 Weliswaar met diktes van de opgraafvakken van 10 en 15cm, in plaats van 5cm die vooral de laatste jaren meer gebruikt worden. Aanvankelijk werden de vondsten ook in Verrebroek (campagne 1992) op driedimensionale wijze ingezameld met ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 106 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

Naast vondstinzameling worden verschillende (vooral grotere) mesolithische opgravingen gekenmerkt door diverse vormen van staalnames ten behoeve van paleolandschappelijke studie alsook profiel- en spoorregistratie. We merken nog op dat het moeilijk is om in de literatuur gedetailleerde informatie over toegepaste opgravingsstrategieën, methoden en technieken terug te vinden, net als informatie over de omvang (verticaal en lateraal) van de opgravingen en de mate waarin alle vondsten binnen de opgraafputten en binnen de gehanteerde resolutie werden ingezameld. Nochtans is dergelijke basisinformatie noodzakelijk om de resultaten van deze opgravingen op een zinvolle wijze met elkaar te kunnen vergelijken en om de resultaten van inter- en intrasite onderzoeken die na het opgraven worden uitgevoerd correct op hun waarde te kunnen schatten. Kritische (zelf-)reflectie van toegepaste opgraafstrategieën, methoden en technieken, alsook gemaakte keuzes, zijn ook eerder zeldzaam. Ook op deze vlakken -het presenteren van basisinformatie die derden moeten toelaten om herkende patronen te kunnen evalueren en een kritische evaluatie van toegepaste benaderingen- bestaat nog een ruim potentieel tot vooruitgang en standaardisatie, ook qua rapportering.

8.2 METHODIEK VAN UITWERKING VAN TERREINWERK Daar waar archeologische sporenvindplaatsen met post-mesolithische resten meestal reeds tijdens of direct na het archeologisch veldwerk direct, of tenminste vrij snel, vertaald kunnen worden in kennis over menselijk gedrag tijdens het neolithicum en de metaaltijden, Romeinse tijd, middeleeuwen of Nieuwe en Nieuwste tijden, onthullen paleo- en mesolithische vindplaatsen door hun complexe formatiehistoriek en de afwezigheid van structurele elementen hun ware aard voornamelijk pas na uitgebreide studies die grotendeels pas na terreinwerk kunnen plaatsgrijpen en die relatief veel tijd (en geld) in beslag nemen. De kosten die met dergelijke studies samenhangen verklaren ook waarom er zo weinig uitgebreide geïntegreerde, interdisciplinaire studies voorhanden zijn voor opgegraven mesolithische vindplaatsen in de preventieve archeologische context, aangezien zulke analyses niet zozeer aanzien worden als onderdeel van een basisverwerking maar wel als een ver doorgedreven onderzoek dat niet in de maatschappelijke context van preventief onderzoek thuishoort (en dat op kosten van de bouwheer gebeurt). Vaak wordt daarom volstaan met één of enkele radiometrische dateringen, een typologische inventaris en een beknopte attributenanalyse van (een staal van) de ingezamelde vondsten aangevuld met de weergave van een verspreidingskaart van de vondsten. Ook bij vondsten die bij prospecties en waarderingen werden ingezameld zijn verwerkingen over het algemeen beperkt tot een eenvoudige inventarisatie. Zoals eerder aangehaald is een geïntegreerde, interdisciplinaire aanpak van opgegraven vindplaatsen nochtans essentieel wil men komen tot voldoende betrouwbare wetenschappelijke kennis over de formatieprocessen van deze vindplaatsen en over het mesolithicum in Vlaanderen. Op dat vlak onderscheidt onderzoek van de prehistorie zich in belangrijke mate van onderzoek van recentere periodes.

Afhankelijk van de aard van de ingezamelde vondsten kan dit zogenaamde intra- en intersiteonderzoek verschillende aspecten omvatten. Door het overwicht van lithische resten ligt de nadruk heel sterk op lithische analyses. Deze artefacten kunnen op velerlei manier onderzocht worden. De voornaamste analyses die op mesolithische collecties in Vlaanderen worden toegepast zijn morfo-typologische classificaties, attributenanalyse, refitting en gebruikssporen- en residuonderzoek. Deze benaderingen kunnen zowel op zichzelf als in de context van een geïntegreerd, multi- of interdisciplinair intra- of intersite perspectief worden toegepast.

Intersite benadering. De initiële versie van de balans kwam tot de conclusie dat ruimtelijke analyses, vaak in een GIS-omgeving, werden aangewend op intersite niveau402 en ook bij de verspreidingsanalyse een truweel in combinatie met lokaal en selectief droogzeven over mazen van 5mm (Crombé 1996). Ook in Dilsen – Dilserheide werd in 1991 reeds deels opgegraven in vakken van 50x50cm in combinatie met zeven (Luypaert et al. 1993). In Nederland werd voor de vondstinzameling vanaf het midden van de jaren 1980 gebruik gemaakt van vakken in plaats van 3Dvondstregistratie (zie o.a. Deeben 2009; Deeben & Groenewoudt 1999; Groenendijk 1987; Verhart & Wansleeben 1988).

402 Depraetere et al. 2008; Nakken 2006; Sergant 2004. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 107 van 165

van mesolithische vindplaatsen voor studies van mesolithisch landgebruik 403, en zelfs occasioneel in het kader van predictive modelling404.

In de mesolithische literatuur die dateert van na het verschijnen van de initiële versie van de balans worden zulke mesolithische intersite GIS-analyses relatief beperkt gerapporteerd. Enkele zeldzame uitzonderingen zijn het onderzoek naar de evolutie van landgebruik op de overgang van finaalpaleonaar mesolithicum in NW-België405 en finaalmesolithisch landgebruik en nederzettingssystemen in het Beneden-Scheldebekken406.

Intrasite studies. In de initiële versie van de balans werd aangehaald dat mesolithische intrasite studies kunnen bestaan uit een gecombineerde benadering van typologisch, technologisch en functioneel onderzoek aangevuld met radiometrische analyses van ruimtelijk geassocieerde verkoolde organische materialen. Tevens werd beargumenteerd dat combinaties van refitting, microwear en ruimtelijke analyse naar het voorbeeld van finaalpaleolithische vindplaatsen (zoals Meer en Rekem) toen echter nog niet werden toegepast op mesolithische collecties. Dit quasi gebrek van geïntegreerde intrasite studies binnen mesolithisch onderzoek in Vlaanderen komt ook geregeld naar voor in de literatuur van vóór en na de opmaak van de Onderzoekbalans407.

Ook vandaag de dag blijft het aantal geïntegreerde interdisciplinaire intrasitestudies van mesolithische vindplaatsen waarin resultaten van verschillende benaderingen met elkaar geconfronteerd worden eerder beperkt. Een blik op de relevante literatuur van de voorbije vijftig jaar uit deze regio maakt duidelijk dat intrasite onderzoek van opgegraven mesolithische vindplaatsen nog steeds grotendeels in de kinderschoenen staat. Op dit vlak ligt dus nog een belangrijk potentieel en het hoeft nauwelijks te verwonderen dat de huidige inzichten inzake geobserveerde variabiliteit en de interpretatie hiervan in termen van formatieprocessen en prehistorische gedragspatronen grotendeels ontoereikend blijven en nog niet voor verregaande veralgemeningen in aanmerking kunnen komen. Het is dus van belang te benadrukken dat zich nog steeds een aantal belangrijke methodologische hiaten situeren daar lithisch onderzoek op mesolithische collecties in Vlaanderen tot op heden nog al te vaak blijft steken bij een louter typologische beschrijving van de ingezamelde vondsten, waarbij slechts een beperkt deel van het onderzoekspotentieel benut wordt. De noodzaak voor doorgedreven, geïntegreerde analyses zoals hierboven omschreven valt niet te betwijfelen wil men in de toekomst vooruitgang boeken.

Op enkele uitzonderingen na408 werden uitgevoerde intrasitestudies van vroegholocene vindplaatsen in Vlaanderen waarin één of meerdere van bovenstaande benaderingen werden toegepast tot dusver vooral verricht via doctoraatsverhandelingen aan de UGent409 of licentiaats- of masterthesissen aan de universiteiten van Brussel 410, Gent411, Leuven412 of Venetië413. Slechts in beperkte mate werden resultaten van deze universitaire studies ook daadwerkelijk gepubliceerd, en bovendien vaak op zeer beknopte wijze414. Hoewel prehistorici de noodzaak erkennen van uitgebreide, gedetailleerde en 403

De Bie & Van Gils 2009; Sergant et al. 2009; Van Gils et al. 2009; Vanacker et al. 2001a; 2001b.

Finke et al. 2008.

405 Crombé et al. 2011; 2013.

406 Crombé et al. 2015.

407 Crombé, 1990; 1996a; 1996b; 1998a; 1998b; Crombé & Cauwe 2001; De Bie 2004; Noens 2013; Noens & Crombé 2012; Van Gils et al. 2010; Vermeersch 1984; 1989; 1999.

408 O.a. Depraetere et al. 2007; 2008; Lauwers & Vermeersch 1982; Nijs 1986; Verbeek et al. 2004; Vermeersch et al. 1973.

409 Crombé 1996a; Messiaen 2020; Sergant 2004; Perdaen 2004; Vandendriessche 2021.

410 Nakken 2006; Hendrickx 2008.

411 Depaepe 2016; Devriendt 2001; Jacops 2007; Lombaert 2007; Messiaen 2005a; Noens 2004; Vaes 2006; Van Heddeghem 2002; Van Herzeele 2011; Van Roeyen 1990; Verleysen 2017; Wuyts 2006.

412 Bosschaerts 1984; Huyge 1980; Janssen 1984; Janssens 2004; Maes 2010; Schurmans 1998; Van Litsenborg 1999.

413 Pilati 2001.

414 O.a. Crombé 1986; 1994; 1996b; 1998a; 1998b; 1998c; Crombé & Meganck 1996; Crombé & Van Strydonck 1994; Crombé et al. 1998; 1999; 2003; 2006; Jacops et al. 2007; Lombaert 2009; Lombaert et al. 2007; Messiaen 2005b; 2006; Nakken 2008; Nijs 1990; Noens 2013; 2020; Noens & Crombé 2012; Noens et al. 2005; 2006; Perdaen et al. 2004; Perdaen et al. 2008a; 2008b; Pilati 2009; Sergant et al. 2006; Van Herzeele et al. 2011; Vandendriessche et al. 2019; Vandendriessche & Crombé 2020; Wuyts 2008.

404

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 108 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

geïntegreerde studies om te kunnen komen tot betrouwbare inzichten blijkt in de dagelijkse praktijk dat het combineren van analytische benaderingen die op dit vlak de meest relevante bijdragen kunnen leveren (met name refitting, microwear en 14C-onderzoek) nauwelijks op systematische wijze in het intrasiteonderzoek werd toegepast. Hiermee bedoelen we niet dat deze benaderingen nog niet apart werden uitgevoerd op mesolithische vindplaatsen, maar wel dat een onderlinge integratie van de resultaten van deze -en andere- benaderingen in een ruimtelijk verband op intra- en intersiteniveau zo goed als volledig ontbreekt. De intrasitestudies die tot dusver zijn uitgevoerd concentreerden zich voornamelijk op het achterhalen van visuele en in mindere mate statistische (ruimtelijke verspreidings)patronen van diverse typologische groepen waarbij slechts in sommige gevallen, en bovendien vaak in zeer beperkte mate, ook resultaten uit attributen-, refitting-, microwear- en/of 14C-analyses werden betrokken.

Het belang van de ontwikkeling en continue evaluatie van geschikte en aangepaste onderzoekskaders voor een accurate studie van het complexe karakter van de formatieprocessen van (meso-)lithische vindplaatsen in Vlaanderen kan niet genoeg worden benadrukt, en dit zowel voor het terreinwerk als voor de uitwerking van dit terreinwerk. Een interdisciplinaire en geïntegreerde benadering, inclusief gedetailleerde studie van alle artefacten, vormt de beste optie. Het is vanzelfsprekend dat nauwkeurig, consistent en grootschalig uitgevoerde opgravingen, voorbij de grenzen van individuele vondstclusters en gekenmerkt door nauwkeurige observatie-, registratie- en recuperatietechnieken, hiervoor noodzakelijke basisvoorwaarden zijn. Ook is duidelijk dat niet elke vindplaats, omwille van variabele bewaring of nauwkeurigheid van veldonderzoek, in dezelfde mate in aanmerking komt voor een dergelijk, uitgebreid onderzoek. Op het vlak van geïntegreerd onderzoek hinkt mesolithisch onderzoek in Vlaanderen achterop ten opzichte van gelijkaardig onderzoek in andere regio’s of voor andere tijdsperiodes: niet alleen blijven grootschalige én nauwkeurige opgravingen uiterst beperkt in aantal maar ook uitgebreide en gedetailleerde intrasite studies zijn eerder uitzondering dan regel, worden zelden in detail gepubliceerd, zijn vaak beperkt tot slechts een aantal benaderingen en worden daarenboven quasi uitsluitend uitgevoerd op een klein segment van het gekende bestand, met name kleine clusters waarvan op voorhand wordt verondersteld dat ze goed geconserveerde, kortstondige en eenmalige activiteiten weerspiegelen. Enkel een gecombineerde en grootschalige aanpak, toegepast op verschillende observatieschalen en gebruik makend van meerdere en afzonderlijke lijnen van bewijsvoering, zal ons echter in staat stellen te komen tot betrouwbare uitspraken omtrent de complexe vormingshistoriek van het mesolithisch bestand. Zo’n aanpak wordt niet alleen gekenmerkt door een verscheidenheid aan lithische benaderingen, maar dient ook nauw verwant te zijn met uitgebreide, weldoordachte radiometrische analyses van geassocieerde organische materialen en met gedetailleerde lokale en regionale geoarcheologische en paleoecologische studies. Gezien het potentiële palimpsestkarakter van alle lithische vindplaatsen dient het onderzoek van de lithische resten, zonder twijfel één van onze belangrijkste directe bronnen van informatie, zich binnen dit kader ook te concentreren op verschillende niveaus: deze van artefactattributen, individuele artefacten en delen van of volledige concentraties met op elk niveau een speciale focus op technologische, functionele, ruimtelijke en contextuele kenmerken van de lithische resten. De interesse voor de studie van de inplanting, bewaring, interne structuur en functie van nederzettingen binnen mesolithische nederzettingssystemen en de formatieprocessen die het hedendaagse mesolithische bestand hebben gemaakt tot wat het is, dient individuele lithische concentraties, waarvan nog al te vaak de (laterale en verticale) begrenzingen niet worden opgegraven, te overstijgen. Deze interesse dient zich toe te spitsen op de betekenis en de plaats die deze concentraties innemen binnen het nederzettingsareaal en op de ruimtelijke en temporele relatie tussen concentraties onderling in het geval van een vindplaats met meerdere concentraties. Niet alleen de karakteristieken van en de onderlinge relaties tussen vondstconcentraties is van belang; ook een gedetailleerd inzicht in de relatie tussen de vondstconcentraties enerzijds en de lokale bodemopbouw en -verstoringen anderzijds dient een essentieel aspect te vormen van dit onderzoek. Ook lege zones of gebieden met een lage vondstdensiteit, waar tot dusver nauwelijks, en op vergelijkbare wijze, aandacht aan werd besteed, dienen meer in het onderzoek te worden betrokken. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 109 van 165

Het gebruik van radiometrische benaderingen in de context van het mesolithicum in Vlaanderen werd reeds uitgebreid aangehaald in paragraaf 4.1. over de dateringsproblematiek en ook paleoecologische studies kwamen reeds aan bod. Hieronder worden de afzonderlijke lithische benaderingen die binnen een geïntegreerde intrasitestudie aan bod kunnen komen, verder toegelicht.

Morfo-typologische inventarisatie. Volgens de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum vormen morfologische beschrijvingen, al dan niet in combinatie met (een beperkte) attributenanalyse, meestal de basis van (meso-)lithische studies. Afgaande op de literatuurlijst van na 2007 is zo’n morfotypologische karakterisering van de ingezamelde collecties nog steeds de meest courante benadering, hoewel het geregeld ook met andere types van lithische ensemble wordt aangevuld.

Attributenanalyse. Naast een morfotypologische beschrijving van vondsten kunnen mesolithische studies in Vlaanderen ook een macroscopische attributenanalyse van de artefacten omvatten, en dit vanuit verschillende vraagstellingen die bij lithische artefacten meestal technologisch georiënteerd zijn. Attributenanalyses kunnen sterk variëren in aard en omvang, gaande van een beschouwing van een beperkt aantal attributen op een kleine selectie van het ingezamelde materiaal tot een uitgebreide inventarisatie van een omvangrijke groep van artefactattributen op volledige collecties. In principe kan een oneindig aantal attributen van elk fenomeen worden bestudeerd 415. Om bij te dragen tot een karakterisering van lithische technologie tracht een attributenanalyse die attributen en attribuutstaten te selecteren die een weerspiegeling kunnen vormen van technieken en/of methodes. Daarbij gaat men uit van de veronderstelling dat lithische artefacten diagnostische morfologische en macroscopisch zichtbare en meetbare kenmerken bezitten die toelaten het artefact een plaats te geven binnen de chaîne(s) opératoire(s) en dat cultureel zinvolle variatiepatronen te herkennen zijn in een lithische collectie. Een belangrijke verwijzing die de laatste jaren vaker terugkeert in de mesolithische literatuur van Vlaanderen omtrent attributenanalyse is die van ‘mentale refitting’416, waarbij in afwezigheid van een echt fysiek refitonderzoek getracht wordt reductiesequenties te reconstrueren op basis van technologische artefactattributen. Naast technologische attributen zijn macroscopisch ook andere fenomenen waarneembaar op artefacten die een technologische studie sterk kunnen bemoeilijken, maar die terzelfdertijd ook relevante informatie kunnen verschaffen omtrent de formatiedynamiek van de collecties en vindplaatsen. Ondanks de resistente mechanische eigenschappen kunnen lithische artefacten vóór en tijdens de omvorming tot artefact immers de invloed ondergaan van tal van biologische, fysische en chemische verweringsfactoren, die al dan niet zichtbare sporen nalaten op deze stenen. Naast verwering kunnen de chemische, fysische en zichtbare eigenschappen van gesteenten ook veranderen ten gevolge van temperatuursveranderingen, hetzij ten gevolge van drastische dalingen (vorstschade), hetzij door intentionele of accidentele verhitting/verbranding.

Een attributenanalyse van een lithisch collectie laat een kwantitatieve, statistische verwerking toe.

Algemeen wordt aangenomen dat men moet werken met attribuuttendensen, redenerend vanuit het perspectief van (delen van) populaties en niet zozeer vanuit het individuele artefact, wil men tot zinvolle uitspraken komen. Hierin schuilt meteen ook een groot (vooralsnog grotendeels genegeerd) gevaar en de grootste beperking van een lithische attributenanalyse op mesolithische collecties in Vlaanderen, daar het homogene, integere en ‘gesloten’ karakter van lithische clusters, ongeacht hun omvang en vondstdensiteit, nooit kan worden aangenomen maar steeds onderwerp dient te vormen van een kritisch onderzoek. Uitgebreid refitonderzoek in combinatie met grondstoffenonderzoek, die beide toelaten de collectie in meer betekenisvolle observatie-eenheden op te delen als vertrekpunt voor verder onderzoek, kunnen op dit vlak een onmisbare bijdrage leveren, maar blijven vooralsnog zeldzaam. Andere essentiële elementen voor een zinvolle attributenanalyse zijn een consistente terminologie en een nauwkeurige definiëring van de gehanteerde attributen en attribuutstaten.

415

Elk attribuut wordt daarbij gekenmerkt door een variabiliteit, de attribuutstaten. Met betrekking tot de potentiële staat van elk attribuut kunnen vier grote groepen (zgn. attribuutschalen), elk met hun specifieke rekenkundige operatoren, onderscheiden worden: nominaal, ordinaal, interval en verhoudingen.

416 Pelegrin 1995; 2000. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 110 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

Daarnaast is het ook van het allergrootste belang te kunnen beschikken over consistente en accurate observatie- en meetprocedures, dit om herhaalbaarheid van het attributenonderzoek toe te laten.

Eveneens van belang is de validiteit van de bestudeerde attributen, of de vraag naar de geldigheid van een attribuut (m.a.w. meet het attribuut daadwerkelijk datgene dat de onderzoeker denkt dat het meet?), een aspect dat te lijden heeft onder een beperkte en/of vaak tegenstrijdige literatuur. Tot slot kan ook worden gewezen op de relevantie van het attribuut. Aangezien er in theorie oneindig veel attributen kunnen worden gemeten dienen er keuzes te worden gemaakt. De vraag stelt zich dus op basis van welke criteria deze attributen al dan niet geselecteerd dienen te worden. Over al deze methodische aspecten die de kwaliteit bepalen van lithische attributenanalyses, die zo vaak worden toegepast op mesolithische collecties in Vlaanderen, bestaat nauwelijks enige kritische methodische (zelf-)reflectie in de literatuur over het mesolithicum in Vlaanderen417.

Uit de initiële versie van de balans kwam naar voor dat technologische attributenanalyses aan belang hadden gewonnen tegenover een louter typologische benadering418. Toch werd tegelijkertijd ook opgemerkt dat de studie van lithische technologie beperkt was gebleven ondanks de voldoende aanwezigheid van mesolithische collecties die zich hiertoe lenen. Als uitzondering werden de studies van Nijs, De Bie en Perdaen aangehaald419 waarbij de nadruk lag op de reconstructie van de chaîne(s) opératoire(s), met een speciale focus op reductiesequenties, productiemethoden en –technieken, selectie van dragers en productie van werktuigen. Over de studie van Perdaen, die als zeldzame uitzondering een uitgebreide beschouwing over courant gebruikte attributen en hun betekenis omvatte, werd geponeerd dat het een belangrijke bijdrage leverde aan typochronologische modellen voor het vroegmesolithicum die via grootschalige typochronologische studies sinds de jaren 1990 voor Zandig Vlaanderen beschikbaar zijn en waarbij vier, deels gelijktijdige microlietassemblages werden aangetoond. Er werd ook aangestipt dat de integratie van de typo-, techno-en chronologische benaderingen toelaat om meer inzicht te verkrijgen in socio-economische organisatie, landgebruik- en nederzettingssysteem en functionele, culturele en chronologische variabiliteit van het (vroeg)mesolithicum in Zandig Vlaanderen. Ook na opmaak van de initiële versie van de balans werd attributenanalyse regelmatig toegepast op mesolithische collecties uit Vlaanderen, voornamelijk in de context van universitaire studies, hoewel ze ook -zij het vaak in beperktere omvang en op al dan niet beperkte staalnames- opgenomen worden in de context van preventief archeologisch onderzoek. Van enige methodologische reflecties is daarbij nauwelijks sprake, zoals we hierboven reeds opmerkten.

Er dient meer aandacht te gaan naar uitgebreidere technologische studies van lithische collecties, in navolging van eerdere studies zoals deze van Perdaen, Noens of Vandendriessche op de collecties van Verrebroek, Doel en Kerkhove420. Dit zou kunnen op een gefaseerde wijze door in te zetten op degelijke attributenanalyses die rekening houden met bovenvermelde methodische aspecten, eventueel gevolgd door een (al dan niet beperkt en gericht) refitonderzoek. Het is duidelijk dat dit type van onderzoek vanuit een kosten-baten standpunt enkel zinvol is op zorgvuldig opgegraven collecties421.

In de initiële versie van de balans werd ook de nadruk gelegd op de nood aan grondstofonderzoek en herkomstanalyse, en dan met name op vuursteen. Deze nood is er ook nu nog steeds. De nadruk van herkomststudies van gesteentes lag immers tot nu toe heel sterk op ‘exotische’ grondstoffen zoals Wommersom- en Tienenkwartsiet. Teneinde enige uniformiteit in de determinatie van de talloze types gesteenten na te streven is het wenselijk om regionale referentiecollecties of lithotheken aan te leggen

417

Perdaen 2004 staat uitgebreid stil bij lithische attributen en hun betekenis.

Lombaert et al. 2007; Noens 2003; Perdaen 2004; Perdaen et al. 2008a; De Wilde 2009.

419 De Bie 1999b; Nijs 1990; Perdaen 2004; Perdaen et al. 2004a; 2008a; 2008b.

420 Noens 2013; Noens & Crombé 2012; Noens et al. 2009; Perdaen 2004; Perdaen & Noens 2011; Perdaen et al. 2008a; 2008b; 2009; Vandendriessche & Crombé 2020; Vandendriessche et al. 2019.

421 Maar niet zorgvuldig opgegraven collecties zouden zowieso vermeden moeten worden aangezien ze, ondanks hun kostprijs nauwelijks bijdragen aan onze kennis en meer onbeantwoordbare vragen dan bevredigende antwoorden opleveren.

418

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 111 van 165

en ook publiek beschikbaar te maken. Zowel de KU Leuven422 als de UGent423, maar ook andere instellingen424, verenigingen425 of particulieren426 beschikken over eigen lithotheken met regionaal beschikbare lithische grondstoffen uit Vlaanderen en België.

Refitting. Steensoorten die worden gebruikt voor het vervaardigen van lithische artefacten ondergaan krachten die resulteren in een breuk, die al dan niet bedoeld is. Dergelijke breuken treden op tijdens productie en/of gebruik van artefacten, maar kunnen ook ontstaan door thermische of mechanische processen van antropo- of biogene oorsprong (vorst, haardvuren, natuurlijke branden, vertrapping, wrijving, etc). Deze verschillende soorten breuken vormen het uitgangspunt van lithische refitting, een handeling waarbij individuele artefacten aan elkaar gepast worden 427. Op die manier wordt opnieuw een fysieke verbinding tot stand gebracht tussen breukvlakken van twee of meer lithische objecten die ooit één geheel vormden, of samen onderdeel vormden van eenzelfde volume steen. Vooral vanaf de jaren 1970 werd refitting vanuit verschillende vraagstellingen gebruikt om archeologische collecties nader te onderzoeken. Het is een benadering waarbij op ondubbelzinnige en direct zichtbare wijze wordt vastgesteld dat passende objecten oorspronkelijk behoorden tot hetzelfde stenen object en dus op een bepaald moment op dezelfde plaats als één geheel aanwezig waren. Refitting levert bijgevolg een extra databestand op dat een aanvulling vormt op de kenmerken van de afzonderlijke artefacten en hun context. Hierdoor wordt een nieuwe observatieschaal gecreëerd waarbij vondstclusters verder opgesplitst kunnen worden in kleinere analyse-eenheden. Deze nieuwe schaal vormt als het ware een brug tussen de individuele objecten die we aantreffen op archeologische opgravingen en het menselijk gedrag en de formatieprocessen die aan de basis hiervan liggen.

Het potentieel van deze robuuste, zij het arbeids- en tijdsintensieve onderzoeksmethode kan echter pas ten volle worden benut wanneer aan een aantal vereisten wordt voldaan, en is het dus vanuit kosten-baten perspectief niet universeel toepasbaar op eender welke ingezamelde lithische collectie.

In de eerste plaats een consistent en nauwkeurig uitgevoerde opgraving waarbij ook aandacht is voor de kleinste lithische fractie en waarbij de ligging en de context van alle vondsten zorgvuldig wordt geregistreerd. Ten tweede, een uitputtend en systematisch karakter van het onderzoek, wat niet noodzakelijk hoeft te betekenen dat elk artefact ook daadwerkelijk gepast kan worden of dat knollen volledig in hun oorspronkelijke toestand gereconstrueerd moeten worden; deze elementen zijn namelijk afhankelijk van diverse factoren zoals transport en uitwisseling van artefacten en de vormingsgeschiedenis (en mogelijke verstoring) van de vindplaats 428. Ten derde, het dient onderdeel uit te maken van een geïntegreerd onderzoekskader waarbinnen ook attributenanalyse, intra- en intersite ruimtelijk onderzoek, microscopisch onderzoek, experimenteel onderzoek, evenals dateringsen natuurwetenschappelijk onderzoek aan bod komen, en waarbij de resultaten van deze onderzoeken met elkaar geconfronteerd worden. Bij dit alles dient men zich te realiseren dat het nut van refitting en de kosten/baten-verhouding worden bepaald door de mate waarin van deze eisen wordt afgeweken.

Bij de studie van formatieprocessen verschaft refitting inzicht in de betekenis van de verticale spreiding van artefacten in termen van post-depositionele verplaatsing, ingegraven structuren en/of bewonings422

https://www.kuleuven.be/academischerfgoed/Collecties De Gentse referentiecollectie van gesteenten en kleien, onder de naam Flepostore (Flemish pottery and stone reference collection), bevat voorlopig voornamelijk referentiestukken uit de Scheldevallei, zie: https://flepostore.ugent.be/.

424 o.a. de Geologische Dienst van België, KBIN: https://www.naturalsciences.be/nl/science/collection_page/2542). Voor andere voorbeelden van lithotheken uit België, zie o.a. ook de Grooth 1994; Denis 2014; Moreau et al. 2013; 2016.

425 Bijv. http://wa-quadriga.be/geologie-paleontologie-lithotheek/; http://www.flintsource.net/index.html 426 bijv. Noens.

427 Noens 2020; Noens & Van Baelen 2016.

428 Net als een zorgvuldig uitgevoerd prospectief booronderzoek dat geen indicatoren aan het licht bracht maar wel op voldoende betrouwbare wijze kon aantonen dat zich in het geprospecteerde gebied geen archeologische vondstclusters bevinden, levert ook een zorgvuldig uitgevoerd en methodisch robuust refitonderzoek dat geen enkele refitset opleverde belangrijke informatie op over de formatiehistoriek van de collectie onder studie. Wetenschappelijk onderzoek zonder ‘positieve’ resultaten staat immers niet gelijk aan slecht onderzoek.

423

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 112 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

en/of gebruiksfasen van de vindplaats 429. Voorts ontstaat een beeld van de chronologische en/of tafonomische betekenis van verweringsprocessen (patinavorming, fragmentatie door thermische of mechanische processen, etc.). Hoewel refitting door veel onderzoekers enkel zinvol wordt geacht bij vindplaatsen waarvan a priori wordt aangenomen dat ze ‘goed bewaard’ bleven en een weerspiegeling vormen van kortstondig gebruik en/of bewoning -twee veronderstellingen die echter steeds aangetoond dienen te worden door onderzoek- kan het ook aanknopingspunten bieden voor de studie van formatieprocessen op (verondersteld) minder gaaf bewaarde en/of gemengde collecties. Het is een onmisbaar instrument voor een gedetailleerd begrip van lithische technologie. Het maakt opeenvolgende gebeurtenissen zichtbaar, geordend in tijd en ruimte, die verband houden met de omvorming van een grondstofvolume tot een werktuig in de meest ruime zin van het woord. Deze gebeurtenissen kunnen verband houden met alle onderdelen van de chaîne(s) opératoire(s), gaande van de selectie en het testen van de grondstof, vervaardiging, modificatie, (her)gebruik en onderhoud, tot en met afdanking of verlies van het artefact. Als de reductiesequentie eenmaal is gereconstrueerd, kan niet alleen de volgorde waarin de artefacten werden afgeslagen in detail worden beschreven, maar kan er ook een koppeling worden gemaakt met de ruimtelijke spreiding van de artefacten waaruit informatie kan worden gehaald over de ruimtelijke organisatie en opdeling van productie en gebruik van lithische artefacten op de vindplaats. Verder kan refitting informatie opleveren over de selectie en het transport van artefacten en de vorm waarin dit gebeurde. Het zijn onder andere de hiaten in de gerefitte reductiesequenties die hierover informatie geven. Door de resultaten van refitting te combineren met locatie- en contextgegevens van artefacten verkrijgen we kennis over ruimtelijke organisatiepatronen, zoals de aanwezigheid van latente structurele elementen (o.a. haardplaatsen, fysieke barrières zoals tenten of windschermen) of activiteitenzones, zowel binnen de grenzen van vondstclusters (intrasite) als tussen verschillende concentraties (intersite). Tot slot biedt refitting een meerwaarde bij evaluatie van andere lithische benaderingen. Zo kunnen determinaties veranderen, d.w.z. onbepaalde fragmenten wel nader gedetermineerd worden, foute determinaties kunnen worden gecorrigeerd, etc. Hetzelfde geldt voor de resultaten van attributenanalyses. Artefacten die bijvoorbeeld omwille van patinering, verbranding of op basis van macroscopische kenmerken eerst aan verschillende grondstofvarianten werden toegeschreven, kunnen tot dezelfde grondstof/knol blijken te behoren. Ook de aard en/of oriëntatie van dorsale negatieven zijn beter vast te stellen, omdat refitting vaak resulteert in completere, grotere en makkelijker leesbare vlakken.

Over refitting werd in de initiële versie van de balans gesteld dat het in de jaren voor de opmaak van de balans weliswaar algemener werd aangewend, maar dat het daarbij niet verder ging dan een inschatting van het potentieel op intracluster niveau, met enkele voorbeelden uit Doel430. Uitgebreide refittingstudies waarbij lithische artefacten van meerdere concentraties werd betrokken –om aldus belangrijke informatie i.v.m. functionaliteit en intrasite chronologie te verkregen– waren daarentegen zo goed als onbestaande. Een recent overzicht over de toepassing van refitting voor de studie van verplaatsingen van artefacten op mesolithische artefactclusters in België, waarin ook methodologische bedenkingen bij de toepassing van refitting staan opgelijst, geeft een goed beeld van de mate waarin refitting tot dusver werd toegepast in het mesolithisch onderzoek in Vlaanderen431. Uit dit overzicht komt naar voor dat het voor de studie van het mesolithicum in Vlaanderen voor het eerst werd toegepast in de tweede helft van de jaren 1950, maar dat het pas twee decennia later op meer systematische wijze aan bod komt, zij het aanvankelijk heel sporadisch. Tot dusver werd het toegepast op meer dan 90 vondstclusters afkomstig uit een vijftigtal mesolithische vindplaatsen, waarbij het allerminst beperkt bleef tot het intraclusterniveau, in tegenstelling tot wat werd aangenomen. Van de mesolithische vindplaatsen die in Vlaanderen na 2008 werden opgegraven (zie paragraaf 2.2.5) werd vooralsnog slechts een handvol onderworpen aan refitting, zowel in de context van academisch onderzoek als vrijetijdsbesteding432. Er is sprake van meer dan 10.000 gerefitte artefacten en meer dan 429

Noens 2020.

Jacops et al. 2007; Noens et al. 2009.

431 Noens 2020.

432 Crombé et al. 2019; Noens et al. 2018; Vandendriessche & Crombé 2020.

430

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 113 van 165

1.800 refitsets, hoewel deze aantallen een (sterke?) onderschatting zijn aangezien voor twee-derde van de publicaties waarin refitting aan bod komt geen nadere basisinformatie voorhand is over het aantal gerefitte artefacten of refit-sets. De intensiteit van refitting op mesolithische collecties blijft dus grotendeels ongekend, maar in tenminste 20% van de gerapporteerde refit-studies is sprake van een uitgebreid of systematisch karakter hoewel ook in die gevallen vaak onduidelijk blijft hoe intensief het onderzoek was. Naast deze uitgebreide pogingen wordt het geregeld als anekdotische activiteit of als een eerste test, omschreven. Hoewel er tal van multidisciplinaire studies van mesolithische collecties zijn, zijn er opvallend weinig studies waarin resultaten van refitting geïntegreerd worden met die van andere onderzoeksbenaderingen. Voorts worden de resultaten van refitonderzoek vaak heel summier gepubliceerd. Recente, succesvolle studies waarbij gerefitte datasets een belangrijke rol spelen in de interpretatie van de intra- of intercluster vondstspreidingen op vindplaatsen met mesolithische resten in Vlaanderen zijn die van Zonhoven433, Doel434 en Kerkhove435.

Gebruikssporen- en residu-onderzoek. Lithisch gebruikssporen- (‘microwear-’) en residuonderzoek door middel van miscroscopische benaderingen in combinatie met experimentele referentiecollecties, die de basis voor alle vergaarde kennis op dit vlak vormen, verschaft belangrijke inzichten over de bewaringsomstandigheden en het prehistorisch gebruik en de functionaliteit van lithische artefacten.

Het is in essentie gericht op het vaststellen van residu, slijtage/verwering (zoals krassen of glans) of sporen van productie, schachting, (her-)gebruik of tafonomie. Ze worden vaak uitgevoerd op een staal van de ingezamelde artefacten. Meestal is dit staal beperkt van omvang, gericht op grotere artefacten en ontdaan van alle vondsten die door vuur of patina zijn aangetast. In de initiële versie van de balans werd aangestipt dat er tot dan toe weinig gedetailleerde functionele analyses waren uitgevoerd op mesolithische collecties in Vlaanderen. Als voorbeelden werden toen de studies van Beugnier (en Caspar) op lithische collecties van Verrebroek en Doel aangehaald436. Andere mesolithische collecties waar voorafgaand aan de opmaak van de initiële versie van de balans microwear-studies werden uitgevoerd zijn Meer437, Neerharen438, Helchteren439, Opgrimbie440, Oudenaarde441 of Zonhoven442.

Naast eerder genoemde personen waren verschillende andere specialisten -of studenten- betrokken (o.a. Keeley, Gendel, Van Dooren-Van Overmeire, Blancquaert en Rots). Ook na opmaak van de initiële versie van de balans werden mesolithische collecties nu en dan onderworpen aan een microscopisch gebruikssporenonderzoek. Deze recente onderzoeken werden vanuit verschillende en veelal gerichte vraagstellingen grotendeels uitgevoerd door een nieuwe generatie van -vaak jongere- onderzoekers (o.a. Guéret, Halbrucker, Cnuts, Tomasso en Verbaas), maar ook enkele uit de meer ervaren generatie van specialisten bleef tot op zekere hoogte actief met mesolithische collecties (met name Beugnier en Rots). Het gaat o.a. om staalnames uit de opgegraven lithische collecties van Doel443, Bazel444,

433

Peleman & Vermeersch 2002; Rots 1996; Vermeersch 2013; Vermeersch et al. 1996; 1998. Deze vindplaats wordt vaak aan het finaal-paleolithicum toegeschreven, maar een mesolithische ouderdom of component wordt evenmin uitgesloten, bijvoorbeeld Vermeersch 2013 (“At the site of Zonhoven-Molenheide it is not possible to make a definitive, clean split between artefacts belonging to an older Ahrensburgian and a younger Mesolithic occupation”).

434 Noens 2013; 2020; Noens & Crombé 2012; Noens et al. 2006.

435 Crombé et al. 2019; Vandendriessche 2021; Vandendriessche & Crombé 2020.

436 Beugnier & Crombé 2005; Crombé et al. 2001.

437 Van Noten & Cahen 1980.

438 Lauwers & Vermeersch 1982.

439 Gendel et al. 1985.

440 Van Dooren-Van Overmeire 1985.

441 Blancquaert 1987a; 1987b; 1989; Lombaert et al. 2007.

442 Rots 1996.

443 Beugnier 2011a; 2011b; Guéret 2017; Halbrucker 2021; Halbrucker et al. 2021.

444 Tomasso & Rots 2015: Tomasso et al. 2015. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 114 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

Kerkhove445, Evergem446, Holsbeek447, Meeuwen448, Ravels449, Asper450 en Verrebroek451. In de context van preventief archeologisch onderzoek bleven microwearstudies meestal beperkt tot een eerste potentieelinschatting (Ravels, Holsbeek en Asper) of werden ze uitgevoerd als pilootstudies in het kader van een recent syntheseproject gefinancierd door de Vlaamse Overheid (Meeuwen en Verrebroek). Het gaat slechts om een kleine fractie van alle mesolithische artefacten die (na 2007) in Vlaanderen werden opgegraven. Residu-analyse op lithische artefacten uit mesolithische collecties bleef beperkt tot de pilotstudies in bovengenoemd syntheseproject452. Het gros van de microwearen residuanalyses richtte zich op vuurstenen artefacten, hoewel sporadisch ook andere lithische grondstoffen (zoals Wommersomkwartsiet, kwartsiet van Tienen of ftaniet) onder de loep werden genomen. Hoewel in Vlaanderen en daarbuiten al voldoende werd aangetoond dat deze benadering een belangrijke kenniswinst voor het mesolithicum genereert blijft het een benadering die zeer beperkt werd ingezet wat in belangrijke mate te maken heeft met de verregaande specialisatie en hoge kostprijs ervan. Ook integratie met andere benaderingen bleef beperkt. Net zoals het geval is voor technologische studies door middel van uitgebreide attributen- en/of refitanalyses, komt niet elke collectie in aanmerking voor gebruikssporenonderzoek, onder meer afhankelijk van bewarings- en inzamelomstandigheden van de vondsten.

445

Sergant et al. 2018; Vandendriessche et al. 2019.

Devriendt et al. 2011.

447 Van Baelen & Vanmontfort 2011a; 2011b.

448 Cnuts et al. 2021.

449 Van Liefferinge & Smeets 2013.

450 Van Hoecke et al. 2020.

451 Cnuts et al. 2021.

452 Cnuts et al. 2021.

446

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 115 van 165

9

BALANS VAN THEORETISCH WERK

Als een systematische manier om kennis te vergaren maakt elke wetenschap, inclusief mesolithische archeologie in Vlaanderen, gebruik van een kader van theorieën, concepten, methoden en technieken.

Een theorie kan aanzien worden als het geheel van denkbeelden, hypothesen en verklaringen die in onderlinge samenhang worden beschouwd, een toetsbaar (falsifieerbaar) model of kader waarin zintuigelijke waarnemingen worden verklaard.

Het is vooral vanuit Vlaamse universiteiten, en dus eerder in een beperkte kring, dat data omtrent het mesolithicum in Vlaanderen worden omgevormd tot (wetenschappelijke) kennis. In de initiële versie van de Onderzoeksbalans werd betoogd dat studies over theorievorming in mesolithische archeologie in Vlaanderen, net zoals voor paleolithische archeologie het geval is, in het algemeen schaars zijn en de impact van Vlaanderen op dit vlak laag is geweest. Tot op heden blijft het heel moeilijk om dit cruciale aspect van mesolithisch wetenschappelijk onderzoek in Vlaanderen nauwkeurig te vatten omdat er zo weinig expliciete aandacht is voor de (vaak impliciet) gehanteerde theoretische kaders, ondanks een overvloed aan -al dan niet onderbouwde en weerlegbare- beweringen over het mesolithicum in deze regio (die we als ‘hypotheses’ zouden kunnen omschrijven, hoewel ze vaak niet in die vorm worden gepresenteerd 453), en dit zowel in academische context als in de context van preventieve archeologie (waar geen middelen voorhanden zijn voor dergelijke methodische reflecties).

De eerdere vaststellingen omtrent de summiere expliciete epistemologische basis van mesolithisch onderzoek in Vlaanderen zijn ook vandaag de dag nog steeds van toepassing. In de literatuurlijst zijn nauwelijks of geen verwijzingen voorhanden over theoretische onderbouwingen van toegepaste methodieken binnen het mesolithisch onderzoek in Vlaanderen. Het blijft een opmerkelijke vaststelling (en een weerspiegeling van de eerder immature staat van de discipline?) dat mesolithisch onderzoek in Vlaanderen, ondanks haar lange onderzoekstraditie, tot dusver nauwelijks onderworpen werd aan kritische kennistheoretische, methodologische of wetenschapfilosofische, -historische of sociologische studies. Zelfkritische reflecties, die een belangrijk kenmerk zijn van wetenschap, blijven uiterst zeldzaam in de literatuur over het mesolithicum in Vlaanderen. Ook op dit vlak ligt nog een omvangrijk onontgonnen kennispotentieel.

453 Beweringen die initieel als (te toetsen) hypothese worden geformuleerd, worden ook vrij

snel in latere publicaties aanzien als verworven kennis die de basis gaan vormen voor andere hypotheses en als dusdanig niet meer in vraag worden gesteld, hoewel een toetsing van hun falsifieerbaarheid nauwelijks of niet plaatsgreep. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 116 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

10 EEN LIJST VAN ACTUELE ONDERZOEKSVRAGEN 10.1 ONDERZOEKSVRAGEN VERSUS ONDERZOEKSAGENDA Nieuwe kennis over het mesolithicum en het vroegholoceen in Vlaanderen kan verkregen worden door het formuleren van onderbouwde antwoorden op gestelde onderzoeksvragen, inclusief het poneren van toetsbare hypotheses die als uitgangspunt kunnen dienen voor het uitvoeren van nieuwe gerichte waarnemingen. Het formuleren en beantwoorden van gerichte onderzoeksvragen en hypotheses, en het inzamelen van relevante data om zulke antwoorden via uitgebreide analyses te kunnen bieden, kan gekaderd worden in een reeks onderzoeksthema’s. Thematisch, chronologisch en geografisch ingedeelde onderzoeksvragen kunnen een basis vormen voor de opmaak van regionale en lokale onderzoeksagenda’s die zelf belangrijke sturende instrumenten kunnen zijn voor onderzoek, beheer en beleid van het mesolithicum in Vlaanderen454. In dergelijke onderzoeksagenda’s, afgesteld op het archeologisch werkveld, worden op basis van actuele kennislacunes niet alleen keuzes gemaakt maar kunnen ook prioriteiten voor het actueel en toekomstig onderzoek, beheer en beleid uitgestippeld worden. Samen met onderzoeksagenda’s kan onderhavige geactualiseerde onderzoeksbalans, inclusief een lijst met onderzoeksvragen, dienen ter inspiratie om richting te geven aan de studie van het mesolithicum en het vroegholoceen in Vlaanderen, en dit zowel binnen de context van preventieve archeologie als het beheer en beleid van het (mesolithisch) onroerend erfgoed in Vlaanderen. Daarbij een aantal inleidende opmerkingen: -

Voor een gedetailleerd overzicht van de actuele kennis en -lacunes over het mesolithicum in Vlaanderen verwijzen we in de eerste plaats naar de overige hoofdstukken binnen deze Onderzoeksbalans mesolithicum, waarin op verschillende plaatsen reeds verschillende algemene en meer concrete onderzoeksvragen geformuleerd werden, waarvan een deel in onderstaande lijst niet meer aan bod komt.

-

Onderhavige lijst van vragen is geen onderzoeksagenda, maar kan wel gebruikt worden bij de uitbouw van een dergelijk instrument waarin prioriteiten worden uitgestippeld met daaraan gekoppeld onderzoeksstrategieën die toelaten om stelselmatig actuele kennislacunes op te vullen.

-

Onderhavige lijst van vragen heeft geen exhaustief karakter. Het gaat vooral om vragen met een algemeen karakter. Dit is van belang omdat uit de balans naar voor kwam dat onze actuele kennis van het mesolithicum in Vlaanderen op veel vlakken -zowel methodisch, chronologisch, geografisch als thematisch- op dit moment slechts anekdotisch is van karakter. Er is dus nog een omvangrijk onontgonnen potentieel tot kennisverwerving met betrekking tot het mesolithicum en vroegholoceen in Vlaanderen en op tal van domeinen kunnen dus nog tal van onderzoeksvragen geformuleerd worden.

-

Hoewel onderhavige lijst van vragen kan helpen bij het sturen van preventief archeologisch (veld-)onderzoek kwam uit de balans ook naar voor dat (commerciële) uitvoerders van zulk onderzoek in Vlaanderen zich vooral richten op het terreinwerk (prospectie, waardering en opgraving) terwijl een gedetailleerde uitwerking van de gegevens die tijdens dit terreinwerk werden ingezameld vooral het domein blijft van academische instellingen. Dit is van belang omdat het gros van de kennis over het mesolithicum in Vlaanderen, en veel meer dan het geval

454

Op dit moment is er geen regionale Onderzoeksagenda beschikbaar voor archeologie in Vlaanderen, hoewel hier in het verleden wel pogingen toe werden ondernomen. Vragen en thema’s die toen belicht werden voor het mesolithicum zijn ook nu nog vaak actueel. Voor zover relevant worden ze daarom ook meegenomen in de huidige balans. Voor een voorbeeld van een archeologische onderzoeksagenda op nationale schaal in Nederland, die tot op zekere hoogte ook relevant kan zijn voor archeologie in Vlaanderen, zie: https://www.cultureelerfgoed.nl/onderwerpen/bronnen-en-kaarten/overzicht/nationaleonderzoeksagenda-archeologie. In deze Nederlandse onderzoeksagenda (NOaA 2.0) hebben 17 vragen, verspreid over 11 thema’s, betrekking op het mesolithicum, zie https://noaa.cultureelerfgoed.nl/#/search. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 117 van 165

is voor recentere archeologische periodes, pas verkregen kan worden via uitgebreide, interdisciplinaire en geïntegreerde onderzoeksbenaderingen die pas na het veldwerk kunnen plaatsvinden en waarvoor in de preventieve archeologische context, waar uitwerking van de ingezamelde data in de regel beperkt blijft tot een assessment en een basisverwerking, nauwelijks tijd en (financiële) middelen voorhanden zijn.

10.2 ENKELE CHRONOLOGISCH GERICHTE ONDERZOEKSVRAGEN 10.2.1 Vragen met betrekking tot de overgang paleolithicum-mesolithicum -

Wanneer ving het mesolithicum aan in de verschillende regio’s van Vlaanderen?

-

Hoe verliep de transitie van finaalpaleolithicum naar mesolithicum in de verschillende regio’s van Vlaanderen?

-

Hoe kan 14C-onderzoek bijdragen aan onze kennis over de aanvang van het mesolithicum en de overgangsproblematiek tussen het paleo- en mesolithicum en het laatglaciaal en vroegholoceen in Vlaanderen?

-

In welke mate zijn gestratificeerde contexten met paleo- en mesolithische resten aanwezig in de verschillende regio’s in Vlaanderen?

-

…

10.2.2 Vragen met betrekking tot de overgang mesolithicum-neolithicum -

Wanneer eindigde het mesolithicum aan in de verschillende regio’s van Vlaanderen?

-

Hoe verliep de overgang van mesolithicum naar neolithicum in de verschillende regio’s van Vlaanderen (het neolithiseringsproces)?

-

Hoek kan 14C-onderzoek bijdragen aan onze kennis over het einde van het mesolithicum en de overgangsproblematiek tussen het meso- en neolithicum?

-

In welke mate zijn gestratificeerde contexten met meso- en neolithische resten aanwezig in de verschillende regio’s in Vlaanderen?

-

…

10.2.3 Vragen met betrekking tot de interne chronologie van het mesolithicum -

Hoe kan een betrouwbaar chronologisch kader voor het mesolithicum in Vlaanderen worden uitgebouwd?

-

In hoeverre is de chronologische opdeling van het mesolithicum in vier fases (vroeg, midden, laat, finaal) toepasbaar op het ganse grondgebied van Vlaanderen?

-

Wanneer vindt de overgang tussen het vroeg- en middenmesolithicum plaats in de verschillende regio’s van Vlaanderen en hoe kunnen chronologische hiaten tussen beide opgevuld worden?

-

Wanneer vindt de overgang tussen het midden- en laatmesolithicum plaats in de verschillende regio’s van Vlaanderen en hoe kunnen chronologische hiaten tussen beide opgevuld worden?

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 118 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

-

Wanneer vindt de overgang tussen het laat- en finaalmesolithicum plaats in de verschillende regio’s van Vlaanderen en hoe kunnen chronologische hiaten tussen beide opgevuld worden?

-

In welke mate zijn gestratificeerde contexten met resten uit verschillende mesolithische fases aanwezig in de verschillende regio’s in Vlaanderen?

-

Welke dateringsmaterialen en contexten komen in aanmerking voor de verschillende fases van het mesolithicum?

-

Hoe kan meer ingezet worden op 14C-onderzoek in de regio’s buiten Zandig-Vlaanderen en de Scheldepolders voor de uitbouw van een geografisch evenwichtiger intern en extern chronologisch kader voor het mesolithicum in Vlaanderen?

-

…

10.2.4 Vragen met betrekking tot de interne chronologie van mesolithische vindplaatsen -

Op welke wijze en in welke mate kan 14C-onderzoek bijdragen aan het verwerven van inzicht omtrent de interne chronologie van mesolithische vindplaatsen, zowel op het niveau van (het opgegraven deel van) de vindplaats als op het niveau van individuele vondstclusters ongeacht hun omvang en vondstdensiteit?

-

…

10.3 ENKELE GEOGRAFISCH GERICHTE ONDERZOEKSVRAGEN -

Wat ligt aan de basis van het verschil in onze actuele kennis omtrent het mesolithicum tussen zand- en leemstreken? Gaat het bijvoorbeeld om een verschil in mesolithische bewoningsdynamiek en landschapgebruik? Of om een verschil in onderzoeksintensiteit en -methodiek? Of om een combinatie van meerdere factoren?

-

Wat is de rol van post-depositionele processen (erosie, afdekking) in onze lacunaire kennis over het mesolithicum in de zandleem- en leemstreek?

-

Kan doorgedreven veldonderzoek in beek- en riviervalleien in de zandleem- en leemstreek deze kennisleemte opvullen?

-

Wat is het bewaringspotentieel van de plateau’s en hellingflanken in de zandleem- en leemstreek?

-

Wat is de aard en het potentieel van het mesolithisch bestand in de talrijke Vlaamse regio’s die tot dusver grotendeels aan de aandacht van archeologen ontsnapte (zoals bijvoorbeeld het Kustgebied, het Meetjesland, grote delen van de Kempen, de lemige regio’s en tal van rivier- en beekvalleien, Maaskant, etc.)?

-

…

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 119 van 165

10.4 ENKELE THEMATISCH GERICHTE ONDERZOEKSVRAGEN 10.4.1 Vragen met betrekking tot het natuurlijk milieu tijdens het vroegholoceen -

Wat is de aard en evolutie van het natuurlijk (biotische en abiotische) milieu doorheen het mesolithicum in de verschillende regio’s van Vlaanderen?

-

Wat is de onderlinge relatie en beïnvloeding tussen de mesolithische mens het toenmalige milieu in de verschillende regio’s van Vlaanderen?

-

…

10.4.2 Vragen met betrekking tot cultuurhistorie en typochronologie -

Kan de typochronologische variatie van microlieten (‘microlietassemblages’, die voor het vroegmesolithicum in Zandig-Vlaanderen reeds uitgebreid werd bestudeerd) verder uitgebouwd en verfijnd worden voor de verschillende regio’s van Vlaanderen en de verschillende fases van het mesolithicum?

-

In hoeverre kan seriatie van lithische vondsten en van artefacten uit andere grondstoffen (aardewerk, bot, gewei, …) inzicht verschaffen in cultuurhistorische en typochronologische variatie doorheen het mesolithicum in Vlaanderen? In hoeverre sluiten deze seriaties op elkaar aan?

-

…

10.4.3 Vragen met betrekking tot nederzettingsdynamiek en landschapsgebruik -

Wat is de aard en evolutie van nederzettingsdynamiek en landschapsgebruik doorheen het mesolithicum in de verschillende regio’s van Vlaanderen? Welke zones werden gebruikt voor bewoning, jacht, visvangst, begraving, etc. ?

-

Waar, op welke wijze en in welke vorm beïnvloedde de mesolithische mens het toenmalige milieu?

-

Wat is de invloed van hedendaagse archeologische prospectiestrategieën op onze kennis van nederzettingsdynamiek en landschapsgebruik tijdens het mesolithicum in de verschillende regio’s van Vlaanderen?

-

In hoeverre zijn hogere gebieden nabij (voormalig) water, waar archeologen bij voorkeur hun prospecties en opgravingen op richten en die op basis van deze archeologische veldonderzoeken rijk blijken te zijn aan mesolithische resten, effectief voorkeurslocaties geweest van de mesolithische mens?

-

…

10.4.4 Vragen met betrekking tot interne nederzettingsorganisatie -

In welke mate kunnen opgegraven (lithische) aggregaten en palimpsesten, die een essentieel onderdeel zijn van het mesolithisch archeologisch bestand in Vlaanderen, ons via geïntegreerde intrasitestudies inzicht verschaffen in de aard en evolutie van de interne nederzettingsorganisatie doorheen het mesolithicum?

-

In welke mate zijn lithische clusters, ongeacht hun omvang, samenstelling en densiteit, het resultaat van eenmalig dan wel herhaald gebruik, en op welke wijze kan dit onderscheid gemaakt worden?

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 120 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

-

Is er sprake van ‘latente haarden’ en op welke wijze kunnen deze herkend en afgebakend worden?

-

Is er sprake van ‘activiteitsgebieden’, al dan niet haard-gerelateerd, en op welke wijze kunnen deze herkend en afgebakend worden?

-

Is er sprake van ‘eenmalig, kortstondig bewoonde kampen’ en op welke wijze kunnen deze herkend en afgebakend worden?

-

Zijn er aanwijzingen voor seizoensbewoning en specialisatie van nederzettingen?

-

…

10.4.5 Vragen met betrekking tot technologie -

Wat is de aard en evolutie van lithische technologie (d.w.z. alles in verband met productieen gebruiksprocessen) doorheen het mesolithicum in Vlaanderen?

-

Wat is de aard en evolutie van aardewerk-technologie (d.w.z. alles in verband met productie- en gebruiksprocessen) tijdens de laatste fases van het mesolithicum in Vlaanderen?

-

Wat is de aard en evolutie van bot-technologie (d.w.z. alles in verband met productie- en gebruiksprocessen) doorheen het mesolithicum in Vlaanderen?

-

Welke voorwerpen van organisch materiaal maakten deel uit van de materiële cultuur, wat zijn hun kenmerken en waarvoor werden ze gebruikt?

-

Hoe verhouden de verschillende technologieën zich ten opzichte van elkaar?

-

Hoe verhouden de verschillende technologieën zich ten opzichte van gelijkaardige technologieën in de omringende gebieden van Vlaanderen?

-

Wat is de herkomst van de gebruikte grondstoffen tijdens het mesolithicum? En kan op basis hiervan inzicht verworven worden in mesolithische mobiliteit, territoria en uitwisselingsnetwerken?

-

…

10.4.6 Vragen met betrekking tot voedselvoorziening -

Hoe voorzag de mesolithische mens in Vlaanderen in zijn levensonderhoud?

-

Op welke wijze kunnen we een meer evenwichtig beeld verkrijgen omtrent mesolithische voedselvoorziening (d.w.z. verzamelen, verwerken en nuttigen van plantaardig en dierlijk voedsel) in Vlaanderen?

-

…

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 121 van 165

10.4.7 Vragen met betrekking tot begrafenisrituelen -

Op welke wijze werd omgegaan met de overledenen doorheen het mesolithicum in Vlaanderen?

-

Ligt dit dodenbestel tijdens het mesolithicum in Vlaanderen in lijn met de bevindingen die de laatste jaren in de ons omringende gebieden werden vastgesteld?

-

Is verbrand botmateriaal, dat geregeld werd aangetroffen op mesolithische vindplaatsen in Vlaanderen, allemaal van dierlijke herkomst?

-

…

10.4.8 Vragen met betrekking tot bodemsporen op mesolithische vindplaatsen -

Wat is de aard van bodemsporen op mesolithische vindplaatsen? Gaat het om natuurlijke, dan wel antropogene sporen? En hoe kunnen beide van elkaar onderscheiden worden?

-

Wat is de temporele relatie tussen de bodemsporen en de vondstspreidingen? In welke mate hebben de bodemsporen het uitzicht van de vondstspreidingen verstoord? En wat zijn de implicaties hiervan voor de verdere uitwerking?

-

…

10.4.9 Vragen met betrekking tot aangeploegde contexten -

Wat is de waarde van aangeploegde mesolithische contexten in de verschillende regio’s van Vlaanderen?

-

In welke mate zijn mesolithische resten opgenomen in de bouwvoor of ploeglaag? En in welke mate zijn resten nog onder deze ploeglaag aanwezig?

-

Zijn er nog ruimtelijke patronen herkenbaar die vergelijkbaar zijn met niet-aangeploegde contexten en in verband kunnen worden gebracht met mesolithisch menselijk gedrag?

-

Op welke wijze dienen aangeploegde contexten onderzocht te worden?

-

…

10.5 ENKELE METHODISCH GERICHTE ONDERZOEKSVRAGEN 10.5.1 Met betrekking tot prospectie en waardering van mesolithische resten -

Hoe kunnen we ervoor zorgen dat mesolithische resten in de toekomst minder op een toevallige wijze (en te laat in het traject van vooronderzoek) aan het licht worden gebracht en meer via een gericht en aangepast prospectief onderzoek in de verschillende regio’s van Vlaanderen?

-

Via welke methodieken dienen directe bedreigde mesolithische resten opgespoord te worden in de verschillende regio’s en contexten van Vlaanderen, waarbij niet enkel rekening wordt gehouden met de aard van de resten maar ook met hun afdekking en diepteligging?

-

Op welke wijze kan de aan- en afwezigheid van mesolithische resten in een projectgebied waar de aanwezige resten direct bedreigd worden door geplande bodemingrepen op een voldoende betrouwbare wijze in kaart kan worden gebracht? Het gaat dus niet enkel om het opsporen van mesolithische resten maar ook om het aantonen dat elders in het

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 122 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

projectgebied waar archeologische resten bedreigd zijn geen andere mesolithische resten meer voorkomen die ongedocumenteerd en ongewaardeerd vernield worden.

-

Via welke methodieken dienen directe bedreigde, reeds opgespoorde mesolithische resten gewaardeerd te worden op hun behoudenswaardigheid in de verschillende regio’s van Vlaanderen? Op basis van welke criteria gebeurt deze waardering?

-

Op welke wijze dienen bestaande prospectie- en waarderingsmethodieken (die vooral voor de -al dan niet afgedekte- zandstreken werden ontwikkeld) te worden bijgesteld om te komen tot een adequate opsporing en evaluatie van mesolithische resten in andere sedimentaire contexten?

-

Hoe kunnen de soms kleine landschappelijke entiteiten in rivier- en beekvalleien (die worden aanzien als belangrijke attractiepolen tijdens het mesolithicum) worden opgespoord? Dienen in zulke contexten niet alleen de prospectie- en evaluatietechnieken te worden bijgesteld maar ook de oppervlaktecriteria om over te gaan tot een archeologisch traject ?

-

In welke mate vormt grondwaterverlaging een bedreiging voor de bewaring van mesolithische organische resten in de bodem?

-

…

10.5.2 Met betrekking tot het opgravingen van mesolithische resten -

Op welke mesolithische resten dienen opgravingen zich te concentreren?

-

Via welke methodiek dienen mesolithische resten opgegraven te worden in de verschillende regio’s van Vlaanderen?

-

Welke opgraafstrategieën, -methodes en -technieken dienen hiervoor aangewend te worden?

-

In hoeverre wordt de opgraafmethodiek bepaald door lokale bewaringsomstandigheden van de vindplaatsen?

-

Op basis van welke criteria wordt de keuze gemaakt om delen van reeds in kaart gebrachte behoudenswaardige maar bedreigde mesolithische resten niet op te graven?

-

Op welke wijze dient de inzameling van vondsten en de verschillende vondstcategorieën plaats te vinden?

-

Op welke wijze dient de contextregistratie plaats te vinden?

-

Op welke wijze dient de registratie van bodemsporen plaats te vinden?

-

Op welke wijze dienen contexten bemonsterd te worden?

-

…

10.5.3 Met betrekking tot uitwerking en rapportering -

Hoe ziet een assessment van geregistreerde en ingezamelde mesolithische resten eruit?

-

Wat wordt verstaan onder een basisverwerking van geregistreerde en ingezamelde mesolithische resten?

-

Via welke disciplines kan inzicht verkregen worden in de aard en evolutie van het natuurlijke milieu tijdens het vroegholoceen, en de relatie tussen de mesolithische mens en het vroegholocene milieu?

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 123 van 165

-

Hoe en in welke mate kunnen geregistreerde en ingezamelde resten omgevormd worden tot betrouwbare kennis over het mesolithicum en het vroegholoceen in Vlaanderen door middel van geïntegreerde interdisciplinaire intrasitestudies? In welke mate dient bij dergelijke uitwerkingen, naast paleoecologische en radiometrische studies, aandacht te worden besteed aan gedetailleerde studies van de ingezamelde artefacten uit de verschillende grondstoffen (lithisch, aardewerk, bot, …), door middel van spatiale analyse, attributenonderzoek, refitting, gebruikssporen- en residuanalyses, etc. ? In welke mate dient dit onderzoek onderdeel te zijn van het preventieve archeologische traject? In hoeverre speelt de bewaringstoestand van de vindplaatsen hierin een rol?

-

Hoe kunnen 14C-protocollen verder worden uitgewerkt en verfijnd? Welke materialen en contexten komen in aanmerking voor 14C-datering?

-

In welke mate kunnen gespecialiseerde herkomstanalyses van grondstoffen inzicht verschaffen in de herkomst van gebruikte grondstoffen tijdens het mesolithicum?

-

In hoeverre kan de studie van oude collecties of collecties die door vrijetijdsarcheologen werden ingezameld onze kennis over het mesolithicum in Vlaanderen vergroten?

-

Op welke wijze kan de rapportering van mesolithisch veldonderzoek en de uitwerking ervan op een adequate wijze gerapporteerd worden zodat derden deze uitgevoerde onderzoeken, ingezamelde data en de daaruit resulterende inzichten op onafhankelijke wijze kunnen toetsen op hun kwaliteit en bruikbaarheid?

-

Op welke wijze kan voor het mesolithicum en mesolithisch onderzoek in Vlaanderen een breder maatschappelijk draagvlak worden gecreëerd?

-

…

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 124 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

11 BESLUIT Het mesolithisch deel van het hedendaagse archeologisch bestand in Vlaamse bodem, dat ons net als haar vroegholocene paleoecologische equivalent, als enige -maar uiterst kwetsbare- informatiebron betrouwbare inzichten kan verschaffen over deze periode van de menselijke geschiedenis in deze regio in relatie tot het toenmalige milieu wordt in wezen gekenmerkt door een uiterst complexe formatiehistoriek die uitgebreide interdisciplinaire benaderingen vereist om adequaat begrepen te kunnen worden.

Sinds de opmaak van de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum in 2008-2010 is er een onmiskenbare toename vast te stellen van nieuwe mesolithische veldonderzoeken (d.w.z. gerichte prospecties, waarderingen en opgravingen), nieuwe (toevals-)vondsten en nieuwe analyses op de tot dusver ingezamelde vondstensembles. Deze rijkdom aan nieuwe data, onderzoeken en inzichten, van variabele kwaliteit, waarvan in de voorgaande paragrafen een overzicht werden geboden, liggen deels in het verlengde van hetgeen reeds in de initiële versie van de balans werd gepresenteerd, maar weerspiegelen tegelijkertijd ook een aantal belangrijke nieuwe trends en verschuivingen in het recente mesolithisch onderzoek in Vlaanderen.

Deze verschuivingen situeren zich voornamelijk op vlak van uitvoerders (met een sterk toegenomen rol van commerciële spelers), de context waarin data worden ingezameld (vooral via het preventieve circuit dat sinds implementatie in 2016 van de nieuwe regelgeving omtrent onroerend erfgoed aan strikte eisen gebonden is) en de ontsluiting van het terreinwerk naar vakgenoten en de ruimere gemeenschap toe (waarbij een opvallende overvloed aan Nederlandstalige rapporten met (toevals)vondstmeldingen). Ook op het vlak van gerichte prospectie en waardering naar mesolithische resten in de bodem vond een belangrijke wijziging plaats die gekenmerkt wordt door een sterke toename van gericht booronderzoek, dat in de tweede helft van de jaren 1990 voor het eerst in Vlaanderen werd geïntroduceerd, en een verplaatsing ervan vanuit wetenschappelijke context naar het commerciële circuit.

Uitgebreide studies, waarbij ingezamelde en geregistreerde data via wetenschappelijke methodieken worden bestudeerd en omgevormd tot betrouwbare kennis over het mesolithicum in Vlaanderen gebeuren nog steeds voornamelijk vanuit een academische context, door een beperkt aantal spelers, waarbij met name de vakgroep Archeologie van de UGent onder leiding van Philippe Crombé, en dit sinds de jaren 1990, een prominente rol speelt en een belangrijk netwerk wist uit te bouwen met andere disciplines en instellingen. De meest diverse onderzoeksthema’s worden hierbij aangesneden.

Opvallend is ook de sterke toename van anderstalige (vooral Engelstalige) publicaties in nationale en (vooral) internationale academische tijdschriften, waarmee het mesolithisch onderzoek uit (vooral het westelijk deel van) Vlaamse bodem meer op de internationale kaart werd gezet, een aspect dat in de initiële versie nog als een belangrijk streefdoel naar voor werd geschoven “om echt mee te spelen in het internationale onderzoek”. Toch stellen we tegelijkertijd vast dat Vlaams mesolithisch onderzoek ondanks de geleverde inspanningen om het via anderstalige bijdragen op internationale fora (zoals congressen en tijdschriften) buiten Vlaanderen te presenteren betrekkelijk weinig wordt opgepikt en gebruikt door die internationale academische wereld (zelfcitaties en citaties door Vlaamse collega’s uitgezonderd), gezien het quasi ontbreken van discussies van de verkregen inzichten op deze fora.

Ondanks de onmiskenbare toename en diversificatie van data, onderzoek, onderzoekers en publicaties in de voorbije decennia blijft het aantal gekende kwaliteitsvolle mesolithische datasets in Vlaanderen, waarmee we vooral doelen op opgegraven contexten die ons de meest gedetailleerde informatie kunnen verschaffen, zeer beperkt voor zo’n groot gebied dat meer dan 13.600km² omspant en voor zo’n lange periode van bewoning -in een complex en veranderend landschap- die meerdere millennia omvat. Tegelijkertijd moeten we ook vaststellen dat de gekende mesolithische opgravingen over het algemeen slechts kleine uitsnedes vormen van ruime vondstspreidingen waarvan het niet-opgegraven deel(-tje) echter nagenoeg steeds (quasi) ongedocumenteerd grootschalig vernield wordt, daar een /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 125 van 165

behoud in-situ vaak niet tot de mogelijkheden behoort. Om dergelijke drastische keuzes over wat al dan niet te documenteren en te bewaren (in- of ex-situ) op een correcte wijze te verantwoorden is een gedegen afwegingskader noodzakelijk, waarin een actuele Onderzoeksbalans ook een belangrijke rol kan vervullen.

Onze actuele kennis over de mesolithische mens in Vlaanderen, in relatie tot het toenmalige milieu waarin deze mens vertoefde, kan door het vooralsnog beperkt aantal gekende kwaliteitsvolle datasets in het algemeen voorlopig dan ook nog niet anders getypeerd worden dan anekdotisch van karakter, en dit voor nagenoeg alle onderzoeksthema’s en -vragen die via mesolithische archeologie en aanverwante disciplines onderzocht kunnen worden en reeds de revue passeerden. Het leidt dus geen twijfel dat er op nagenoeg alle vlakken en voor nagenoeg alle Vlaamse regio’s als gevolg van de talrijke lacunes in data, onderzoeksvragen, methodiek en theoretische kaders die mesolithische archeologie in Vlaanderen vandaag de dag nog steeds kenmerken nog ontzettend veel kennis te vergaren is. Er valt dus op het vlak van het mesolithicum in Vlaanderen nog veel nuttige kenniswinst te rapen455.

Veel van de bevindingen uit het besluit van de initiële versie van de Onderzoeksbalans zijn ook vandaag de dag nog steeds van toepassing. We overlopen ze hier kort in het licht van de nieuwe inzichten die in bovenstaande paragrafen uitgebreider aan bod kwamen.

Niet alleen is het gekende mesolithische bestand eerder omvangrijk, zij het van een variabele kwaliteit, te noemen sinds de eerste vondsten op het eind van de 19de eeuw aan het licht kwamen en in het bijzonder gedurende de voorbije 50 jaar waarin academici aan Vlaamse universiteiten zich met mesolithisch onderzoek bezighielden en het mesolithisch onderzoek daardoor een meer systematisch karakter verwierf. Toch is het omwille van diverse redenen zeer moeilijk gebleken om een precieze inventaris van gekende mesolithische vondsten uit Vlaanderen op te stellen, zowel in haar geheel (wat buiten de context van deze balans valt en eerder een taak is van de CAI) als specifiek met betrekking tot de periode 2008-2019 (een oefening die als onderdeel van de actualisering van deze balans werd aangevat, maar weinig succesvol kan genoemd worden). Net zoals in 2008-2010 werd geopperd, is een verdere evaluatie van de mesolithische CAI-records nodig om hierover een meer betrouwbaar idee te krijgen, hoewel er geen twijfel over bestaat dat op basis van de huidige inventarissen, onvolledig als ze zijn, wel reeds een voldoende duidelijk beeld verkregen werd van de voornaamste (recente) trends in de mesolithische archeologie in Vlaanderen.

Er bestaat relatief weinig concrete kennis over de ‘voorraad van mesolithisch erfgoed’ in Vlaanderen, waarover de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum tot de conclusie kwam dat die zeer groot is -ook op vindplaatsen waar reeds onderzoek plaatsvond- omdat veel van de zogenaamde sitecomplexen (op te vatten als al dan niet geclusterde aaneengesloten spreidingen van vondsten in een complex temporeel verband binnen of tussen landschappelijke eenheden) tot dusver slechts zeer beperkt exhaustief onderzocht werden. Het feit dat zoveel mesolithische resten worden aangetroffen in Vlaanderen, zij het nog al te vaak per toeval en te weinig via gerichte benaderingen, verplicht ons om een alerte, kritische blik te werpen op een aantal uitspraken in recente evaluatierapporten over archeologische kenniswinst en de praktische uitvoering, via preventief (veld-)onderzoek, van het Onroerenderfgoeddecreet in Vlaanderen, zoals bijvoorbeeld de opmerkingen dat “steentijdvondsten […] zeldzaam zijn in Vlaanderen”456 of dat “dat soort sites [‘prehistorische artefactensites’] […] nu eenmaal minder frequent voor[komt]”457 in deze regio. Waarover weinig twijfel bestaat is dat een groot deel van het tot dusver ongekende maar potentieel behoudenswaardige mesolithische bestand, dat zich niet zo eenvoudig laat opsporen en evalueren, acuut bedreigd wordt door het grote aantal verstorende bodemingrepen dat in hedendaags Vlaanderen wordt uitgevoerd. Deze acute bedreiging van potentieel behoudenswaardige mesolithische resten, en vermoedelijk ook een grootschalige 455

Het eerder marginale karakter van recent mesolithisch onderzoek in Vlaanderen weerspiegelt zich ook in de recente jaarlijkse verslagen die OE over kenniswinst en de evaluatie van archeologieregelgeving opstelt, en waarin het mesolithicum, in tegenstelling tot recentere archeologische periodes, nauwelijks vermeld wordt.

456 Ervynck & Haneca 2020: 25.

457 Ribbens 2018: 36; 2019: 17, 27. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 126 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

ongedocumenteerde vernieling van zulke resten, beperkt zich niet enkel tot de (diep) afgedekte resten, die vaak als goed bewaarde contexten worden beschouwd, maar ook -en misschien wel meer- tot nietof slechts deels afgedekte resten nabij het huidige oppervlak die relatief weinig aandacht krijgen in de hedendaagse professionele mesolithische archeologie. Het spreekt voor zich dat het opsporen, in kaart brengen en evalueren van de behoudenswaardigheid van mesolithische resten aangepaste kaders voor prospectie en waardering vereist, rekening houdend met de aard van de verwachte resten en hun sedimentaire context.

De aanbeveling uit de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum om in de toekomst meer in te zetten op ‘pro-actief prospectie- en waarderingsonderzoek’ naar mesolithische resten, waarbij reconstructies van het (afgedekte) paleolandschap als leidraad fungeren, in plaats van toevalsvondsten en proefsleuvenonderzoeken die allerminst aangepast zijn aan de gerichte zoektocht naar en evaluatie van prehistorische vondstspreidingen, werd voor een deel ingelost na 2007 zoals uitgebreid aan bod kwam in hoofdstuk 2 (balans van terreinwerk) en hoofdstuk 8 (balans van methodiek). Daaruit kwam naar voor dat het aantal gerichte boorprospecties en -waarderingen weliswaar exponentieel toenam tijdens de voorbije jaren, wat resulteerde in nieuwe mesolithische vondsten, maar ook dat de toegepaste methodiek bij deze onderzoeken, die vaak worden uitgevoerd door personen met (te) beperkte voeling met prehistorisch onderzoek, zoveel variatie vertoont dat de resultaten van een deel van deze prospecties en waarderingen zeker in vraag dient te worden gesteld. Net als deze actuele versie van de Onderzoeksbalans kunnen methodologische evaluatiestudies en handleidingen, zoals er onlangs nog één verscheen458, op dit vlak belangrijke bijdragen leveren om de kwaliteit en onderlinge vergelijkbaarheid van gerichte prospecties en waarderingen naar mesolithische vondstspreidingen beter te garanderen. Ondanks een spectaculaire toename van het aantal boorprospecties sinds de implementatie van de nieuwe regelgeving, en het aantal uitvoerders dat hierbij betrokken is, blijven archeologische boorprojecten nog altijd een eerder marginaal fenomeen binnen het hedendaagse preventief archeologisch vooronderzoek in Vlaanderen. In die zin is de bevinding uit het besluit van de initiële versie van de Onderzoeksbalans dat mesolithische archeologie niet mee profiteert van het groeiende preventieve terreinwerk dat plaatsvindt als gevolg van de Malta-conventie (omwille van beperkte expertise en onaangepast methodieken) nog steeds bijzonder actueel te noemen, hoewel er recent toch een zekere kentering lijkt op te treden op dit vlak. Hetzelfde geldt voor de eerder beperkte aandacht voor de bouwvoor (of de ploeglaag “die nu meestal zonder verdere inspectie wordt weggehaald”) bij deze onderzoeken, en dan voornamelijk bij waarderingsonderzoeken om de mate van gaafheid van in kaart gebrachte vondstspreidingen te achterhalen.

Hoewel er tijdens recente mesolithische opgravingen een aantal nieuwe collecties van onverbrande plantaardige en dierlijke resten zijn ingezameld, waaronder het eerste mesolithisch menselijk bot in Vlaanderen, tevens vooralsnog het oudste menselijke restant in deze regio, blijft organisch materiaal uit deze periode schaars, en de ingezamelde resten daarnaast vaak ook relatief sterk verweerd, waardoor het belangrijke informatiepotentieel dat zulke organische resten bezitten ook vandaag de dag nog steeds onderbelicht blijft. Deze bevinding van schaarse organische resten werd in de initiële versie van de balans in verband gebracht met de “beperkte voorraad van permanent natte contexten”.

Toch zijn dergelijke afgedekte (‘wetland’) contexten met een potentieel tot gave organische bewaring zeker te verwachten en dienen deze natte contexten een belangrijke focus te blijven van mesolithisch onderzoek in Vlaanderen (wat evenwel niet betekent dat dryland contexten, die veruit het gros van het mesolithisch bestand uitmaken zomaar genegeerd zouden moeten worden) aangezien ze ons als unieke bronnen kunnen informeren over aspecten van menselijk gedrag en natuurlijke omgeving tijdens het mesolithicum die andere contexten ons niet kunnen leveren. Net zoals geopperd in de initiële versie van de balans verdienen valleigebieden, naast die van de Schelde die reeds vrij uitgebreid werd onderzocht, bijzondere aandacht, en niet enkel omwille van de betere bewaringskansen voor organische resten en de mogelijkheden om mesolithische resten direct te linken aan diverse paleolandschappelijke proxy, maar ook omdat mesolithische resten in dergelijke alluviale contexten in 458

Van Gils & Meylemans 2019.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 127 van 165

een gestratificeerd verband verwacht kunnen worden, contexten die tot dusver ongekend zijn in Vlaanderen. Daarbij dient ook rekening te worden gehouden met het complexe en tijdsintensieve karakter waarmee het veldonderzoek in deze wetland contexten gepaard gaat.

Chronologische vraagstukken zijn traditioneel gezien belangrijke thema’s in mesolithisch onderzoek in Vlaanderen. Ze hebben niet alleen betrekking op de zoektocht naar de limieten en interne opdeling van het mesolithicum maar richten zich vanuit diverse schalen ook op de palimpsestproblematiek en interne chronologie van vindplaatsen. Toch blijft uitgebreid radiometrisch (koolstof-)onderzoek van het mesolithicum in Vlaanderen een aspect dat voornamelijk vanuit de samenwerking tussen de UGent en het Koninklijk Instituut van het Kunstpatrimonium wordt uitgevoerd. Naast enkele belangrijke methodische studies (o.a. het opstellen van protocollen en de zoektocht naar en evaluatie van geschikte dateringsmaterialen en contexten) heeft het ook nog steeds vooral betrekking op Zandig Vlaanderen en de Scheldepolders waarvoor reeds een degelijk chronometrisch kader voorhanden is, en dan voornamelijk voor de vroege en finale fases van het mesolithicum. Voor andere regio’s en andere mesolithische fases blijft dit chronologisch kader beperkt, hoewel er bij recente mesolithische opgravingen in andere regio’s steeds vaker dateerbare organisch resten worden ingezameld.

Chronometrisch onderzoek leverde ook belangrijke bijdragen aan de transitieprocessen tussen paleoen mesolithicum en tussen meso- en neolithicum, opnieuw vooral in het westen van Vlaanderen, hoewel ook op dit vlak nog veel kennislacunes blijven bestaan.

Andere onderzoeksthema’s waar de voorbije jaren in min of meerdere mate enige vooruitgang werd geboekt, maar waar tegelijkertijd nog veel ruimte is voor een verfijning of herziening van de bestaande kennis (bijvoorbeeld door het hernemen van bestaande onderzoeksvragen met nieuwe data of via nieuwe benaderingen of door het formuleren van andere vragen op bestaande of nieuwe data) zijn o.a. mesolithische mobiliteit, etniciteit, sociale territoria, voedselvoorziening, (lithische) technologie, landgebruik, herkomst van grondstoffen, nederzettingsdynamiek en interne nederzettingsorganisatie.

Enkel een meer verregaande integratie van onderzoeksbenaderingen op inter- en intrasite niveau, zoals attributenanalyse, refitting, microwear, ruimtelijk onderzoek en radiometrisch onderzoek van (lithische) vondstclusters, die nog steeds quasi exclusief het domein van academische (doctoraats)onderzoeken zijn, in combinatie met nauwgezette opgravingen en degelijk uitgewerkte methodische en theoretische onderzoekskaders kunnen een belangrijke rol vervullen in het begrijpen van de complexiteit van het mesolithisch bestand in termen van mesolithisch menselijk gedrag en postdepositionele formatieprocessen. Zoals ook reeds in 2008-2010 werd geopperd blijft het dus van het grootste belang om voldoende middelen te investeren in een gedegen uitwerking van mesolithische data, voornamelijk omdat mesolithische vindplaatsen door hun complexe formatiehistoriek en de afwezigheid van structurele elementen hun ware aard voornamelijk pas onthullen na studies die grotendeels na het veldwerk kunnen plaatsgrijpen en die relatief veel tijd (en geld) in beslag nemen.

De hoop, die toen als afsluiting van de balans werd geuit, dat in de “Malta-ontwikkelingen”, die na opmaak van de balans in 2008 nog maar eens drastische wijzigingen ondergingen, onderzoekers en onderzoeksgroepen overeind kunnen blijven die op lange termijn voldoende kunnen investeren in de gedetailleerde studie van ingezamelde en geregistreerde mesolithische resten blijft ook vandaag nog overeind.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 128 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

12 DANKWOORD Deze actualisering van de Onderzoeksbalans mesolithicum (periode 2008-2019) werd uitgevoerd door Ghent Archaeological Team bv in samenwerking met de vakgroep Archeologie van de Universiteit Gent.

Hoofdauteurs zijn Gunther Noens (hoofdauteur en coördinatie), Dr. Ann Van Baelen, Dr. Jeroen Verhegge, Dr. Joris Sergant en prof. Dr. Philippe Crombé. Voor hun begeleiding bij de opdracht, hun advies, opmerkingen en/of suggesties danken we Marijn Van Gils, Erwin Meylemans en Dr. Marleen Martens, leden van de stuurgroep vanuit het agentschap Onroerend Erfgoed. Machteld Bats, prof. Dr. Marc De Bie, David De Wilde, Dr. Yves Perdaen, prof. Dr. Em. Pierre Vermeersch en Marijn Van Gils, allen mede-auteurs van de initiële versie van de Onderzoeksbalans mesolithicum, danken we voor hun vrijwillige bereidwilligheid om de update van de balans kritisch na te lezen, bij te sturen waar nodig en te voorzien van extra commentaar en suggesties. De teksten zijn het resultaat van de inspanningen van bovenvermelde personen.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 129 van 165

13 REFERENTIES 13.1 WEBSITES Opmerking vooraf: alle vermelde webpagina’s werden geraadpleegd tussen het najaar van 2020 en het voorjaar van 2021) -

https://www.bradford.ac.uk/archaeological-forensic-sciences/research/europes-lost-frontiers/

-

https://codex.vlaanderen.be/Portals/Codex/documenten/1023317.html

-

https://codex.vlaanderen.be/PrintDocument.ashx?id=1020865&datum=2013-0101&geannoteerd=false&print=false

-

https://inventaris.onroerenderfgoed.be/themas/17283

-

https://inventaris.onroerenderfgoed.be/

-

https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/14754

-

https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/14749

-

https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/14751

-

https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/14750

-

https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/14756

-

https://oar.onroerenderfgoed.be/

-

https://oar.onroerenderfgoed.be/item/354

-

https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/OAOE/125/OAOE125-001.pdf

-

https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/OAOE/141/OAOE141-001.pdf

-

https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/OAOE/98/OAOE098-001.pdf

-

https://oar.onroerenderfgoed.be/reeksen

-

https://onderzoeksbalans.onroerenderfgoed.be/onderzoeksbalans

-

https://onderzoeksbalans.onroerenderfgoed.be/onderzoeksbalans/archeologie

-

https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/27845

-

https://research.flw.ugent.be/en/projects/flepostore-flemish-pottery-and-stone-reference-collection

-

https://sigmaplan.be/nl/

-

https://statbel.fgov.be

-

https://thesaurus.onroerenderfgoed.be/

-

https://www.coe.int/en/web/culture-and-heritage/valletta-convention

-

https://www.crossref.org/

-

https://www.cultureelerfgoed.nl/onderwerpen/bronnen-en-kaarten/overzicht/archeoregios

-

https://www.onroerenderfgoed.be/

-

https://www.onroerenderfgoed.be/de-code-van-goede-praktijk

-

https://www.onroerenderfgoed.be/ik-wil-een-toevalsvondst-melden

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 130 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

-

https://www.onroerenderfgoed.be/onderzoeksagenda

-

https://www.onroerenderfgoed.be/sites/default/files/2019-03/CGP_V4_geen_TC_20190322.pdf

-

https://www.onroerenderfgoed.be/sites/default/files/202101/Toelichting_projectsubsidies_archeosyntheseonderzoek_2021.pdf

-

https://www.scopus.com/

13.2 LITERATUUR Agentschap Onroerend Erfgoed 2017: Evaluatierapport Onroerenderfgoeddecreet 12 mei 2017, Brussel.

ALLEMEERSCH L., CRYNS J., & NOENS G. 2017: Vervolgstudie Erfgoed Haven. Een landschappelijke & archeologische inventarisatie op basis van een bureaustudie, Bredene.

ALMA X.J.F., BOS J.A.A., DE GRYSE J., DRENTH E., MELKERT M., MOOLHUIZEN C., REIGERSMAN-VAN LIDTH DE JEUDE W.F., VAN DER VELDE H.M. & ZUIDHOFF F.S. 2013: Gevangen in het zand: nederzettingssporen uit de Bronstijd tot en met de Nieuwe tijd. Een archeologische opgraving te Beveren – Melsele, VEC-rapport 4, Leuven.

AMEELS V. 1995: Les sites du Paléolithique Final et du Mésolithique Ancien de Wachtebeke et Moerbeke, Mémoire de D.E.A., Université de Lille.

AMEELS V. & VAN VLAENDEREN L. 1995: Epipaleolithische & Vroeg-Mesolithische sites langsheen de Moervaart (Oost-Vlaanderen), Notae Praehistoricae 15, 35-44.

AMKREUTZ L.W.S.W. 2013: Persistent traditions: a long-term perspective on communities in the process of Neolithisation in the Lower Rhine Area (5500-2500 cal BC), unpublished Ph.D, Leiden University.

AMKREUTZ L., VANMONTFORT B., DE BIE M. & VERBEEK C. 2010: Bowls of contention: mesolithic sites with pottery in the Lower Rhine area. In: VANMONTFORT B., LOUWE KOOIJMANS L., AMKREUTZ L. & VERHART L. (eds.), Pots, farmers and foragers: pottery traditions and social interaction in the earliest Neolithic of the lower Rhine area, Leiden, 1526.

ARTS N. 1986: De archeologie van het laat-Paleolithicum en Mesolithicum in Zuid-Nederland, onuitgegeven doctoraalscriptie, Universiteit van Amsterdam.

ARTS N. 1987: Mesolithische jagers, vissers en voedselverzamelaars in noordoost België en zuidoost Nederland, Het Oude Land van Loon XLII, 27-85.

BAES R., CROMBÉ P., LANGOHR R. & VANMOERKERKE J. 1987: La préhistoire. In: BOURGEOIS J., BUNGENEERS J., DELCOURT A. & ROMMELAERE J. (eds.), Fouilles à Vinderhoute-Molenbrug. Campagnes 1985-1986. Occupation mésolithique, habitat du second âge du fer et de l'époque romaine, Gent, 15-32.

BAILEY G. 2007: Time perspectives, palimpsests and the archaeology of time, Journal of Anthropological Archaeology 26, 198-223.

BARKER G. 2006: The agricultural revolution in Prehistory. Why did foragers become farmers?, Oxford.

BAR-YOSEF O. & VAN PEER P. 2009: The chaîne opératoire approach in Palaeolithic archaeology, Current Anthropology 50 (1), 103-131.

BASSLEER S. 1985: Een petrografische studie van het microkwartsiet van Wommersom, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent.

BATS M. 2001: Prospectie- en waarderingsonderzoek van twee steentijdsites in Zandig Vlaanderen, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent.

BATS M. 2005: Prospectief booronderzoek in de Kalkense Meersen (prov. Oost-Vlaanderen, België), Notae Praehistoricae 25, 203-207.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 131 van 165

BATS M. 2007: The Flemish Wetlands. An archaeological survey of the valley of the river Scheldt. In: BARBER J., CLARK M. & CRESSEY M. (eds.), Archaeology from the Wetlands: recent perspectives. Proceedings of the 11th WARP conference, Edinburgh 2005, Edinburgh, 93-100.

BATS M., BASTIAENS J. & CROMBÉ P. 2004: Prospectie en waardering van alluviale gebieden langs de BovenSchelde, CAI-project 2003-2004, Gent.

BATS M., BASTIAENS J. & CROMBÉ P. 2006: Prospectie en waardering van alluviale gebieden langs de BovenSchelde. In: COUSSERIER K., MEYLEMANS E. & IN'T VEN I. (eds.), CAI-project 2003-2004. Centrale Archeologische Inventaris II. thematische inventarisatie- en evaluatieonderzoek, Brussel, 75-100.

BATS M. & CORDEMANS K. 2005: Auger survey at the Mesolithic sites of Verrebroek "Dok 1" and "Dok 3". In: CROMBÉ P. (ed.), The last hunter-gatherer-fishermen in sandy Flanders (NW Belgium). The Verrebroek and Doel Excavation Projects (Vol. 1), Ghent, 335-339.

BATS M., CRUZ F., SERGANT J., DE BRANT R., HEYNSSENS N., LALOO P. & NOENS G. 2013: Beveren-Verrebroek LPW Fase West. Rapportage van een paleolandschappelijk booronderzoek, GATE-rapport, Evergem.

BATS M. & DE REU J. 2006: Evaluerend onderzoek van boringen in de Kalkense Meersen (Oost-Vlaanderen, België), Notae Praehistoricae 26, 171-176.

BATS M., DE REU J., DE SMEDT P., ANTROP M., BOURGEOIS J., COURT-PICON M., DE MAYER P., FINKE P., VAN MEIRVENNE M., VERNIERS J., WERBROUCK I., ZWERTVAEGHER A. & CROMBÉ P. 2009: Geoarchaeological research of the large palaeolake of the Moervaart (municipalities of Wachtebeke and Moerbeke-Waas, East-Flanders, Belgium): from Late Glacial to Early Holocene, Notae Praehistoricae 29, 105-112.

BELLEFROID B. 1994: Programmatie van Archie. Een geografisch Informatie Systeem voor archeologen, toegepast op de mesolithische nederzetting van Brecht-Moordenaarsven II, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

BEUGNIER V. 2007: Préhistoire du travail des plantes dans le nord de la Belgique. Le cas du Mésolithique et du Néolithique final en Flandre. In: BEUGNIER V. & CROMBÉ P. (eds.), Plant processing from a prehistoric and ethnographic perspective. Proceedings of a workshop at Ghent University (Belgium) November 28. 2006, Oxford, 23-40.

BEUGNIER V. 2011a: Analyse tracéologique de l’industrie en silex du site mésolithique de Doel «Deurganckdoksector [J/L]», Gent/Brussel.

BEUGNIER V. 2011b: Analyse tracéologique de produits bruts et de produits remontés provenant du site mésolithique de Doel «Deurganckdok-sector [J/L]», Gent/Brussel.

BEUGNIER V. & CROMBÉ P. 2005: Etude fonctionelle du matériel en silex du site mésolithique ancien de Verrebroek (Flanders, Belgique): premiers résultats, Bulletin de la Société préhistorique française 102 (3), 527538.

BLANCQUAERT G. 1987a: Gebruikssporenonderzoek van lithisch materiaal van een mesolithische concentratie en een neolithische nederzetting te Bevere-Oudenaarde Donk, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent.

BLANCQUAERT G. 1987b: Typologisch en traceologisch onderzoek van een mesolithische concentratie te Oudenaarde-Donk, Notae Praehistoricae 7, 11-13.

BLANCQUAERT G. 1989: L'Analyse tracéologique: l'exemple d'une concentration Mésolithique à OudenaardeDonk (Belgique), Les Cahiers de Préhistoire du Nord 6, 22-32.

BLOMME A. 2011: Geologische studie van het Wommersomkwartsiet, onuitgegeven masterthesis, KU Leuven.

BLOMME A., DEGRYSE P., VAN PEER P. & ELSEN J. 2012: The characterization of sedimentary quartzite artefacts from Mesolithic sites, Belgium, Geologica Belgica 15 (3), 193-199.

BOGEMANS F., JACOPS J., MEYLEMANS E., PERDAEN Y., STORME A. & VERDURMEN I. 2009a: Paleolandschappelijk, archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek in het kader van het geactualiseerde Sigmaplan. Sigma-cluster Kalkense Meersen, zone Bergenmeersen en Paardeweide, VIOE-rapporten, Brussel. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 132 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

BOGEMANS F., JACOPS J., MEYLEMANS E., PERDAEN Y., STORME A. & VERDURMEN I. 2009b: Paleolandschappelijk, archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek in het kader van het geactualiseerde Sigmaplan. Sigma-cluster Vlassenbroek, zone 1 & 2, VIOE-rapporten, Brussel.

BOGEMANS F., JACOPS J., MEYLEMANS E., PERDAEN Y., STORME A. & VERDURMEN I. 2009c: Paleolandschappelijk, archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek in het kader van het geactualiseerde Sigmaplan. SigmaDurmecluster, De Bunt, VIOE-rapporten, Brussel.

BOGEMANS F., JACOPS J., MEYLEMANS E., PERDAEN Y., STORME A. & VERDURMEN I. 2009d: Paleolandschappelijk, archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek in het kader van het geactualiseerde Sigmaplan. SigmaDurmecluster, zone Groot en Klein Broek, VIOE-rapporten, Brussel.

BOGEMANS F., JACOPS J., MEYLEMANS E., PERDAEN Y., STORME A. & VERDURMEN I. 2009e: Paleolandschappelijk, archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek in het kader van het geactualiseerde Sigmaplan. Sigmacluster Kalkense Meersen, zone Wijmeersen 1, VIOE-rapporten, Brussel.

BOGEMANS F., JACOPS J., MEYLEMANS E., PERDAEN Y., STORME A. & VERDURMEN I. 2009f: Methodiek van het paleolandschappelijk en archeologisch onderzoek in de cluster Kalkense Meersen in het kader van het Sigmaplan (Oost-Vlaanderen). In: S.N. (ed.), Archeologisch Forum 2009, 25 april. Selectie in de Vlaamse Archeologie. Congresbundel Archeologisch Forum 2009, Provinciehuis Vlaams Brabant, Leuven, Leuven, 9.

BOGEMANS F., JACOPS J., MEYLEMANS E., PERDAEN Y., STORME A. & VERDURMEN I. 2010a: Paleolandschappelijk, archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek in het kader van het geactualiseerde Sigmaplan. Sigma-cluster Dijlemonding, VIOE-rapporten, Brussel.

BOGEMANS F., JACOPS J., MEYLEMANS E., PERDAEN Y., STORME A. & VERDURMEN I. 2010b: Paleolandschappelijk, archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek in het kader van het geactualiseerde Sigmaplan. Sigma-zones Grote Wal - Kleine Wal - Zwijn - Groot Schoor, VIOE-rapporten, Brussel.

BOGEMANS F., MEYLEMANS E., JACOPS J., PERDAEN Y., STORME A., VERDURMEN I. & DEFORCE K. 2012: The evolution of the sedimentary environment in the lower River Scheldt valley (Belgium) during the last 13,000 a BP, Geologica Belgica 15 (1-2), 105-112.

BOGEMANS F., MEYLEMANS E., PERDAEN Y., STORME A. & VERDURMEN I. 2008: Paleolandschappelijk, archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek in het kader van het geactualiseerde Sigmaplan. Sigma-cluster Kalkense Meersen, zone Wijmeersen 2, VIOE-rapporten, Brussel.

BOS J.A.A., DE CLERCQ W., CRUZ F., BOUDIN M. & CROMBÉ P. 2018: From lake to swamp. A Lateglacial to Late Holocene soil archive from the Moervaart depression at Klein-Sinaai Boudelo (province of East Flanders, BE, Notae Praehistoricae 38, 71-88.

BOSSCHAERTS M. 1984: Laat-Mesolithicum te Brecht-Moordenaarsven, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

BOUDIN M., VAN STRYDONCK M. & CROMBÉ P. 2009: Radiocarbon dating of pottery food crusts: reservoir effect or not? The case of the Swifterbant pottery from Doel Deurganckdok (Belgium). In: CROMBÉ P., VAN STRYDONCK M., SERGANT J., BOUDIN M. & BATS M. (eds.), Chronology & evolution within the Mesolithic of North-West Europe: Proceedings of an International Meeting, Brussels, May 30th-June 1st 2007, Newcastle Upon Tyne, 727-746.

BOUDIN M., VAN STRYDONCK M., CROMBÉ P., DE CLERCQ W., VAN DIERENDONCK R.M., JONGEPIER H., ERVYNCK A. & LENTACKER A. 2010: Fish reservoir effect on charred food residue 14C dates. Are stable isotope analyses the solution? Radiocarbon 522 (3), 697-705.

BOURGEOIS J. 1985: Vinderhoute (O.-Vl.): nederzetting uit de late ijzertijd en Gallo-Romeinse sporen, Archeologie 2, 91.

BOURGEOIS J. 1986: Vinderhoute-Molenbrug (Lovendegem, O.-Vl.), Archeologie 2, 85-86.

BOURGEOIS J., BUNGENEERS J., DELCOURT A. & ROMMELAERE J. 1987: Fouilles à Vinderhoute-Molenbrug. Campagnes 1985-1986. Occupation mésolithique, habitat du second âge du fer et de l'époque romaine, Scholae Archaeologicae, Gent. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 133 van 165

BOURGEOIS J. & CROMBÉ P. 1987: Vinderhoute-Molenbrug (Lovendegem, O.-Vl.), Archeologie 2, 134-135.

BOURGEOIS J. & CROMBÉ P. 1988: Vinderhoute-Molenbrug: mesolithicum, neolithicum/bronstijd, ijzertijd en Romeinse periode. In: S.N. (ed.), Speuren, spitten, sparen. Oost-Vlaanderen archeologisch doorgelicht.

Catalogus, s.l. 27-36.

BRADT T., KELLNER T., MESTDAGH B., VAN HOVE S. & ACKE B. 2011: Archeologisch onderzoek. Aquafintracé Waasmunster-Sombeke-Elversele (prov. Oost-Vlaanderen). Fase 1 en 2. Basisrapport - juli 2011, Group Monument rapport, Ingelmunster.

BUBEL S. 2003a: Bioturbation & its effects on the archaeological record, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, KU Leuven.

BUBEL S. 2003b: Detecting the effects of Faunaturbation: a close look at the prehistoric sites of Meeuwen, Meer 6 & Brecht - Moordenaarsven 2, Notae Praehistoricae 23, 39-44.

BUBEL S. & VERMEERSCH P.M. 1999: Postdepositional processes & the last interglacial soils: problems in the archaeological interpretation. In: LANGOHR R. & LOUWAGIE G. (eds.), Soils & palaeoenvironment reconstructionapplications in geo- & archaeopedology, s.l., 9-10.

CALLENS M. 2008: Prospectievondsten te Drongen-Heilig Huizeken (Gent, O.-Vl.): typologische analyse van het lithisch materiaal, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UGent.

CALMEYN D. 1994: Laat-mesolithische concentratie aan de Regenbeek in Rumbeke-Roeselare, West-Vlaamse Archeokrant 2.3, 9-10.

CALMEYN D. 1995: Een laat-mesolithisch site op de rechteroever van de Regenbeek in Rumbeke bij Roeselare, West-Vlaamse Archaeologica. Jaarboek uitgegeven door de Vereniging voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in West-Vlaanderen, vzw 11, 5-51.

CALMEYN D. 1996: Rumbeke Regenbeek 2: een gemengd lithisch ensemble uit het Mesolithicum en Neolithicum/Bronstijd op de linkeroever van de Regenbeek in Rumbeke (gem. Roeselare), West-Vlaamse Archaeologica. Jaarboek uitgegeven door de Vereniging voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in WestVlaanderen, vzw 12: 5-32.

CASSEYAS C. 1991: Steentijd in zuidelijk West-Vlaanderen, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

CASSEYAS C., CREEMERS G. & VERMEERSCH P.M. 1993: Oud-Mesolithicum te Hechtel-Schaapsschoorbrug, Notae Praehistoricae 12, 73-75.

CNUDDE V., DEWANCKELE J., DE KOCK T., BOONE M., BAELE J.-M., CROMBÉ P. & ROBINSON E. 2013: Preliminary structural & chemical study of two quartzite variaties from the same geological formation: a first step in the sourcing of quartzites utilized during the Mesolithic in northwest Europe, Geologica Belgica 161.2, 27-34.

CNUTS D., TOMASSO S., COPPE J. & ROTS V. 2021: Functioneel onderzoek van Laat-Paleolithische en VroegMesolithische sites in Vlaanderen. Synthese-onderzoek archeologie 2018, Syntar 1, Brussel.

COPPENS E. & DEPUYDT S. 2017: Begraven onder een boom. Hulst Absdaalseweg. Definitieve archeologische opgraving, Sweco Archeologische Rapporten, Eindhoven.

COPPENS S. 2015: Typologisch onderzoek naar het gebruik van het kwartsiet van Wommersom en het kwartsiet van Tienen tijdens het Mesolithicum, onuitgegeven masterthesis, UGent.

CORDEMANS K. 2011: Archeologisch vooronderzoek glastuinbouwzone Stokstorm, Gent.

CORDEMANS K., BATS M., CROMBÉ P.& MEGANCK M. 2001: Extensive survey in the Antwerp harbour area: assessing the buried Mesolithic landscape at Verrebroek (East-Flanders, Belgium), Notae Praehistoricae 21, 79-83.

COUDIJZER S. 2006: Vegetatie-evolutie in Vlaanderen gedurende het Laatglaciaal en het Holoceen. De evolutie van de natuurlijke vegetatie en de antropogene impact op de vegetatie in Vlaanderen gedurende het Laatglaciaal en het Holoceen: een literatuurstudie aan de hand van pollenonderzoek, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UGent.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 134 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

CRAIG O.E. 2005: Organic analysis of food crusts from sites in the Schelde Valley, Belgium: a preliminary evaluation. In: CROMBÉ P. (ed.), The last hunter-gatherer-fishermen in sandy Flanders (NW Belgium: The Verrebroek & Doel Excavation Projects (Vol. 1), Gent, 435-443.

CRAIG O.E., FORSTER M., ANDERSEN S.H., KOCH E., CROMBÉ P., MILNER N.J., STERN B., BAILEY G.N. & HERON C.P. 2007: Molecular & isotopic demonstration of the processing of aquatic products in northern European prehistoric pottery, Archaeometry 491, 135-152.

CREEMERS G. 1985: Steentijdmateriaal van het zuidoostelijk Kempens Plateau (Limburg), onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

CREEMERS G. & VERMEERSCH P.M. 1986: Het jong-mesolithisch site van Meeuwen-In den Damp 1, Notae Praehistoricae 6, 107-112.

CREEMERS G. & VERMEERSCH P.M. 1987: De laat-mesolithische vindplaats van Meeuwen-In den Damp 1 (gem.

Meeuwen-Gruitrode): Interimverslag 1986, Archaeologia Belgica III, 71-72.

CROMBÉ P. 1985a: Continue bewoning vanaf het Mesolithicum tot het Laat-Neolithicum te Kerkhove, Notae Praehistoricae 5, 141.

CROMBÉ P. 1985b: Muziekberg, Ronse (O.-Vl.), Archeologie 2, 87-88.

CROMBÉ P. 1986a: Een prehistorisch site te Kerkhove (Mesolithicum-Neolithicum), West-Vlaamse Archaeologica.

Jaarboek uitgegeven door de Vereniging voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in West-Vlaanderen, vzw 21, 339.

CROMBÉ P. 1986b: Prehistorische vondsten op de Muziekberg (Ronse), Annalen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Ronse en het Tenement van Inde XXXV, 5-19.

CROMBÉ P. 1988: Opgravingen op de Muziekberg te Ronse (O.-Vl.), Archeologie 2, 152.

CROMBÉ P. 1989: Oude vuursteenvondsten op de Muziekberg te Ronse. Paleo- Meso- en Neolithicum, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen (VOBOV)-info 34/35, 1-27.

CROMBÉ P. 1990: Het steentijdonderzoek in Oost-Vlaanderen, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen (VOBOV)-info 38/39/40, 29-37.

CROMBÉ P. 1991a: Een Midden-Mesolithische vindplaats te Kruishoutem-Kerkakkers, Notae Praehistoricae 10, 31-35.

CROMBÉ P. 1991b: L'occupation préhistorique dans le nord-ouest de la plaine de la Vallée Flamande. In: THOEN H., BOURGEOIS J., VERMEULEN F., CROMBÉ P. & VERLAECKT K. (eds.), Studia Archaeologica. Liber Amicoricum Jacques AE Nenquin, Zingem, 101-107.

CROMBÉ P. 1993a: Epipaleolithische en mesolithische bewoning in zandig Vlaanderen: resultaten van de opgravingscampagne 1992 op vier Oostvlaamse sites, Notae Praehistoricae 12, 83-93.

CROMBÉ P. 1993b: Tree-fall features on Final Palaeolithic & Mesolithic Sites situated on Sandy Soils. Helinium XXXIII.1, 50-66.

CROMBÉ P. 1996: Epipaleolithicum en vroeg- en midden-Mesolithicum in Zandig Vlaanderen. Bijdrage tot de studie van de typochronologie en nederzettingsstructuur, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, UGent.

CROMBÉ P. 1998a: Five years of intensive Mesolithic research in northwestern Belgium: some preliminary results. In: CONARD N.J. & KIND C.-J. (eds.), Aktuelle Forschungen zum Mesolithikum. Current Mesolithic Research, Tubingen, 15-28.

CROMBÉ P. 1998b: Intrasite & intersite spatial analysis of the Belgian Mesolithic. Potentials & prospects. In: S.N. (ed.), Proceedings of the XIIIth International Congress of Prehistoric & Protohistoric Sciences (Forli, september 1996: 3: The Mesolithic), Forli, 15-28.

CROMBÉ P. 1998c: The Mesolithic in Northwestern Belgium. Recent Excavations & Surveys, British Archaeological Reports International Series, Oxford. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 135 van 165

CROMBÉ P. 1998d: Noodonderzoek van een uitgestrekte vroeg-mesolithische nederzetting in de Wase Scheldepolders, gemeente Verrebroek (provincie Oost-Vlaanderen, België). In: DEEBEN J. & DRENTH E. (eds.), Bijdragen aan het onderzoek naar de steentijd in Nederland. Verslagen van de 'Steentijddag' 1, Amersfoort, 2940.

CROMBÉ P. 1998e: Recent steentijdonderzoek aan de Universiteit Gent. Een voorlopige balans, Handelingen voor de Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent LII, 1-16.

CROMBÉ P. 1999: Vers une nouvelle chronologie absolue pour le Mésolithique en Belgique. In: BINTZ P. & THÉVENIN A. (eds.), L'Europe des derniers chasseurs. Epipaléolithique et Mésolithique. Peuplement et paléoenvironnement de l'Epipaléolithique et du Mésolithique. Actes du 5e Colloque international UISPP, commisssion XII (Grenoble, 18-23 septembre 1995), Paris, 189-199.

CROMBÉ P. 2002: Quelques réflexions sur la signification de la variabilité des industries lithiques mésolithiques de Belgique. In: Otte M. & Kozlowski J.K. (eds.), Préhistoire de la Grande Plaine du Nord de l'Europe. Les échanges entre l’Est et l’Ouest dans les sociétés préhistoriques. Actes du Colloque Chaire Francqui Interuniversitaire au titre étranger (Université de Liège, 26 juin 2001), Liège, 99-114.

CROMBÉ P. (ed.), 2005: The last hunter-gatherer-fishermen in sandy Flanders (NW Belgium): The Verrebroek & Doel Excavation Projects (Vol. 1), Archaeological Reports Ghent University, Gent.

CROMBÉ P. 2006: The wetlands of sandy Flanders (Northwest Belgium): potentials & prospects for prehistoric research & management. In: RENSINK E. & PEETERS H. (eds.), Preserving the Early Past. Investigation, selection & preservation of Palaeolithic & Mesolithic sites & landscapes, Amersfoort, 41-54.

CROMBÉ P. 2008: Contacts et échanges entre chasseurs-cueilleurs et agriculteurs durant les VIe et V millénaires av. J.-C. dans l'Ouest de la Belgique. In: BURNEZ-LANOTTE L., ILETT M. & ALLARD P. (eds.), Fin des traditions danubiennes dans le Néolithique du Bassin parisien et de la Belgique (5100-4700 av. J.-C.: Autour des recherches de Claude Constantin, Namur, 59-74.

CROMBÉ P. 2010: Contact & interaction between early farmers & late hunter-gatherers in Belgium during the 6th & 5th millennium cal BC. In: GRONENBORN D. & PETRASCH J. (eds.), Die Neolithisierung Mitteleuropas.

Internationale Tagung, Mainz 24. bis 26. Juni 2005, Mainz, 551-567.

CROMBÉ P. 2015: Forest fire dynamics during the early & middle Holocene along the southern North Sea basin as shown by charcoal evidence from burnt ant nests, Vegetation History & Archaeobotany 25, 311-321.

CROMBÉ P. 2017: Abrupt cooling events during the Early Holocene & their potential impact on the environment & human behaviour along the southern North Sea basin (NW Europe), Journal of Quaternary Science 33.3, 353367.

CROMBÉ P. 2019: Mesolithic projectile variability along the southern North Sea basin (NW Europe): Huntergatherer responses to repeated climate change at the beginning of the Holocene, PLOS ONE 14.7, e0219094.

CROMBÉ P., BATS M., WUYTS F. & VAN ROEYEN J.-P. 2004: Een derde vindplaats van de Swifterbantcultuur in het Deurganckdok te Doel, Notae Praehistoricae 24, 105-107.

CROMBÉ P. & BEUGNIER V. 2013: La fonction des industries en silex et les modalités d'occupation des territoires au Mésolithique. Le cas des zones sableuses du nord-ouest de la Belgique et des Pays-Bas (8700-5400 cal. BC), L'Anthropologie 117, 172-194.

CROMBÉ P., BOUDIN M. & VAN STRYDONCK M. 2021: Can calcined bones be used to date Final Palaeolithic & Mesolithic open-air sites? A case- study from the Scheldt basin (NW Belgium), Journal of Archaeological Science (in press).

CROMBÉ P. & BRAECKMAN K. 1993: Met steen als grondstof. Kruishoutem in de steentijd. In: VERMEULEN F., ROGGE M. & VAN DURME L. (eds.), Terug naar de bron. Kruishoutem archeologisch doorgelicht, Gent, 41-48.

CROMBÉ P. & CAUWE N. 2001: The Mesolithic. Prehistory in Belgium. In: CAUWE N., HAUZEUR A. & VAN BERG P.-L. (eds.), Special issue on the occasion of the XIVth Congress of the International Union for Prehistoric & Protohistoric Sciences, Brussels, 49-62.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 136 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

CROMBÉ P. & CNUDDE C. 1990: Ronse (O.-Vl.), Muziekberg: paleolithische vondsten, Archeologie, 49.

CROMBÉ P., DE CLERCQ W., SERGANT J., VERLAECKT K. & BOURGEOIS I. 2011: Bornem-Wintam. Baggervondsten bij de aanleg van de zeesluis, Archeologie in de provincie Antwerpen, Antwerpen.

CROMBÉ P., DE REU J., SERGANT J., BOUDIN M. & BOURGEOIS I. 2018: Prehistoric antler & bone tools from the Scheldt basin: new radiocarbon dates from the site of Wintam Sluis in the Rupel floodplain (municipality of Bornem, prov. of Antwerp), Notae Praehistoricae 38, 15-26.

CROMBÉ P., DE SMEDT P., DAVIES N.S., GELORINI V., ZWERTVAEGHER A., LANGOHR R., VAN DAMME D., DEMIDDELE H., VAN STRYDONCK M., ANTROP M., BOURGEOIS J., DE MAEYER P., DE REU J., FINKE P.A., VAN MEIRVENNE M. & VERNIERS J. 2013: Hunter-gatherer responses to the changing environment of the Moervaart palaeolake (NW Belgium) during the Late Glacial & Early Holocene, Quaternary International 308/309, 162-177.

CROMBÉ P., DE SMEDT P., DE REU J., HERREMANS D., LOMBAERT L., LINSEELE V. & DE CLERCQ W. 2012: De vondst van een benen artefact in de Moervaart depressie te Klein-Sinaai (provincie Oost-Vlaanderen, B), Notae Praehistoricae 32, 115-120.

CROMBÉ P., DEEBEN J. & VAN STRYDONCK M. 2014: Hunting in a changing environment: the transition from the Younger Dryas to the (Pre)boreal in Belgium & the southern Netherlands. In: JAUBERT J., FOURMANET N. & DEPAEPE P. (eds.), XXVIIe Congrès préhistorique de France. Bordeaux-Les Eyzies, 31 mai - 5 juin 2010. Transitions, ruptures et continuité en préhistoire. Volume 2. Paléolithique et Mésolithique, Paris, 583-604.

CROMBÉ P., DEFORCE K., LANGOHR R., LOUWAGIE G., PERDAEN Y., SERGANT J. & VERBRUGGEN C. 1999: A small FinalPalaeolithic knapping site at Verrebroek Dok 2 (Flanders, Belgium), Notae Praehistoricae 19, 63-68.

CROMBÉ P., GROENENDIJK H. & VAN STRYDONCK M. 1999: Dating the Mesolithic of the Low Countries. Some practical considerations. In: EVIN J., OBERLIN C., DAUGAS J.-P. & SALLES J.-F. (eds.), 14C et Archéologie. Actes du 3ème Congrès International, Lyon 6-10 avril 1998, s.l., 57-63.

CROMBÉ P. & LANGOHR R. 2020a: Mesolithic charcoal-rich pits: pit hearths or ant nests. A short response to Huisman et al. 2020, Notae Praehistoricae 40, 51-60.

CROMBÉ P. & LANGOHR R. 2020b: On the origin of Mesolithic charcoal-rich pits: A comment on Huisman et al., Journal of Archaeological Science 119, 105058.

CROMBÉ P., LANGOHR R. & LOUWAGIE G. 2015: Mesolithic hearth-pits: fact or fantasy? A reassessment based on the evidence from the sites of Doel & Verrebroek (Belgium), Journal of Archaeological Science 61, 158-171.

CROMBÉ P. & MEGANCK M. 1996: Results of an auger survey research at the Early Mesolithic site of Verrebroek Dok (East-Flanders, Belgium), Notae Praehistoricae 16, 101-115.

CROMBÉ P., MESSIAEN L., TEETAERT D., SERGANT J., MEYLEMANS E., PERDAEN Y. & VERHEGGE J. 2019: Bioturbation & the formation of latent stratigraphies on prehistoric sites. Two case studies from the Belgian-Dutch coversand area.

In: DEÁK J., AMPE C. & MIKKELSEN J.H. (eds.), Soils as records of past & present. From soil surveys to archaeological sites: research strategies for interpreting soil characteristics. Proceedings of the Geoarchaeological Meeting.

Bruges, 6 & 7 November 2019, Brugge, 99-113.

CROMBÉ P., PERDAEN Y. & SERGANT J. 1997: Le gisement mésolithique ancien de Verrebroek: campagne 1997, Notae Praehistoricae 17, 85-92.

CROMBÉ P., PERDAEN Y. & SERGANT J. 1998: The Early Mesolithic site of Verrebroek Dok: preliminary results of the 1998 excavation campaign, Notae Praehistoricae 18, 101-103.

CROMBÉ P., PERDAEN Y. & SERGANT J. 1999: The early mesolithic site of Verrebroek Dok 1: preliminary results of the 1999 excavation campaign, Notae Praehistoricae 19, 71-74.

CROMBÉ P., PERDAEN Y. & SERGANT J. 2003: The site of Verrebroek 'Dok' (Flanders, Belgium): spatial organizaton of an extensive Early Mesolithic settlement. In: LARSSON L., KINDGREN H., KNUTSSON K., LOEFFLER D. & AKERLUND A. (eds.), Mesolithic on the Move. Papers Presented at the Sixth International Conference on the Mesolithic in Europe, Stockholm 2000, Oxford, 205-215.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 137 van 165

CROMBÉ P., PERDAEN Y. & SERGANT J. 2005: La néolithisation de la Belgique: quelques réflexions. In: MARCHAND G. & TRESSET A. (eds.), Unité et diversité des processus de néolithisation sur la façade atlantique de l'Europe (6e-4e millénaires avant J.-C.), tables ronde de Nantes, 26-27 avril 2002, s.l., 47-66.

CROMBÉ P., PERDAEN Y. & SERGANT J. 2006: Extensive artefact concentrations: single occupations or palimpsests?

The evidence from the Early Mesolithic site of Verrebroek 'Dok' (Belgium). In: Kind C.-J. (ed.), After the Ice Age. Settlements, subsistence & social development in the Mesolithic of Central Europe. Proceedings of the International Conference, 9th to 12th of September 2003, Rottenburg/Neckar, Baden-Württemberg, Germany, Rottenburg, 237-244.

CROMBÉ P., PERDAEN Y. & SERGANT J. 2008: La transition du Mésolithique ancien au Mésolithique moyen/récent dans le nord-ouest de la Belgique: quelques réflections concernant l'occupation du territoire. In: FAGNART J.-P., THÉVENIN A., DUCROCQ. T., SOUFFI B. & COUDRET P. (eds.), Le début du Mésolithique en Europe du Nord-Ouest. Actes de la table ronde d'Amiens, 9 et 10 octobre 2004, Paris, 195-204.

CROMBÉ P., PERDAEN Y. & SERGANT J. & CASPAR J.-P. 2001: Wear analysis on Early Mesolithic microliths from the Verrebroek site, East Flanders, Belgium, Journal of Field Archaeology 28.3/4, 253-269.

CROMBÉ P., PERDAEN Y. & SERGANT J., VAN ROEYEN J.-P. & VAN STRYDONCK M. 2002: The Mesolithic-Neolithic transition in the sandy lowlands of Belgium: new evidence, Antiquity 76, 699-706.

CROMBÉ P. & ROBINSON E. 2014: 14C dates as demographic proxies in Neolithisation models of northwestern Europe: a critical assessment using Belgium & northeast France as a case-study, Journal of Archaeological Science 52, 558-566.

CROMBÉ P. & ROBINSON E.N. 2017: Human resilience to Lateglacial climate & environmental change in the Scheldt basin (NW Belgium), Quaternary International 428, 50-63.

CROMBÉ P., ROBINSON E., VAN STRYDONCK M. & BOUDIN M. 2013: Radiocarbon dating of Mesolithic open-air sites in the coversand area of the North-West European plain: problems & prospects, Archaeometry 55.3, 545-562.

CROMBÉ P. & SERGANT J. 2008: Tracing the Neolithic in the lowlands of Belgium: the evidence from Sandy Flanders. In: FOKKENS H., COLES B.J., VAN GIJN A.L. (eds.), Between foraging & farming. An extended broad spectrum of papers presented to Leendert Louwe Kooijmans, Leiden, 75-84.

CROMBÉ P., SERGANT J. & DE REU J. 2013: La contribution des dates radiocarbone pour démêler les palimpsestes mésolithiques: exemples provenant de la région des sables de couverture en Belgique du Nord-Ouest. In: VALENTIN B., SOUFFI B., DUCROCQ T., FAGNART J.-P., SÉARA F., VERJUX C. (eds.), Palethnographie du Mésolithique.

Recherches sur les habitats de plein air entre Loire et Neckar. Actes de la table ronde internationale de Paris, 26 et 27 novembre 2010, Paris, 235-250.

CROMBÉ P., SERGANT J. & LOMBAERT L. 2011: L'occupation en région sablonneuse du nord-ouest de la Belgique au 4ième et au 3ième millénaires: bilan des recherches récentes, Revue Archéologique de Picardie 28, 103-118.

CROMBÉ P., SERGANT J., LOMBAERT L., VAN STRYDONCK M. & BOUDIN M. 2009: The Mesolithic & Neolithic site of Verrebroek - Aven Ackers (East Flanders, Belgium): the radiocarbon evidence, Notae Praehistoricae 29, 15-21.

CROMBÉ P., SERGANT J. & PERDAEN Y. 2009: The neolithisation of the Belgian lowlands: new evidence from the Scheldt Valley. In: MCCARTAN S., SCHULTING R., WARREN G. & WOODMAN P. (eds.), Mesolithic horizons. Papers presented at the Seventh International Conference on the Mesolithic in Europe, Belfast 2005. Volume II., Oxford, 564-569.

CROMBÉ P., SERGANT J., PERDAEN Y., MEYLEMANS E. & DEFORCE K. 2015: Neolithic pottery finds at the wetland site of Bazel-Kruibeke (Flanders, Belgium): evidence of long-distance forager-farmer contact during the 5th millennium cal BC in the Rhine-Meuse-Scheldt area, Archäologisches Korrespondenzblatt 451, 21-40.

CROMBÉ P., SERGANT J. & ROBINSON E. 2009: Counting microliths: a reliable method to assess Mesolithic land use?, Antiquity 83, 821-826.

CROMBÉ P., SERGANT J., ROBINSON E. & DE REU J. 2011: Hunter-gatherer responses to environmental change during the Pleistocene-Holocene transition in the southern North Sea basin: Final Palaeolithic-Final Mesolithic land use in northwest Belgium, Journal of Anthropological Archaeology 30, 454-471. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 138 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

CROMBÉ P., SERGANT J., VERBRUGGE A., DE GRAEVE A., CHERRETTÉ B., MIKKELSEN J., CNUDDE V., DE KOCK T., HUISMAN H.J.D., VAN OS B.J.H., VAN STRYDONCK M. & BOUDIN M. 2014: A sealed flint knapping site from the Younger Dryas in the Scheldt valley (Belgium): bridging the gap in human occupation at the Pleistocene-Holocene transition in W Europe, Journal of Archaeological Science 50, 420-439.

CROMBÉ P., STORME A., CRUZ F., ALLEMEERSCH L., VANDENDRIESSCHE H., DEFORCE K., MIKKELSEN J., ALUWÉ K., BOUDIN M. & SERGANT J. 2019: Early Holocene slope erosion in the Scheldt basin (Belgium): Naturally and/or human induced?, Geomorphology 337, 79-93.

CROMBÉ P. & VAN DER HAEGEN G. 1996: Streekinventaris van steentijdbewoning in het Meetjesland, Appeltjes uit het Meetjesland 47, 165-168.

CROMBÉ P. & VAN STRYDONCK M. 1994: Recherche poursuivi sur le site Mésolithique ancien de Verrebroek (Flandre Orientale): résultats de la campagne 1994, Notae Praehistoricae 14, 95-102.

CROMBÉ P. & VAN STRYDONCK M. 2004: The Neolithic transition & European population history, Antiquity 78, 708710.

CROMBÉ P., VAN STRYDONCK M. & BOUDIN M. 2009: Towards a refinement of the absolute (typo)chronology for the Early Mesolithic in the coversand area of northern Belgium & the southern Netherlands. In: CROMBÉ P., VAN STRYDONCK M., SERGANT J., BOUDIN M. & BATS M. (eds.), Chronology & evolution within the Mesolithic of NorthWest Europe: Proceedings of an International Meeting, Brussels, May 30th-June 1st 2007, Newcastle Upon Tyne, 95-112.

CROMBÉ P., VAN STRYDONCK M., BOUDIN M. & DE CLERCQ W. 2013: A Mesolithic bone tool from the Moervaart palaeolake (NW Belgium), Notae Praehistoricae 33, 11-14.

CROMBÉ P., VAN STRYDONCK M., BOUDIN M., VAN DEN BRANDE T., DERESE C., VANDENBERGHE D.A.G., VAN DEN HAUTE P., COURT-PICON M., VERNIERS J., GELORINI V., BOS J.A.A., VERBRUGGEN F., ANTROP M., BATS M., BOURGEOIS J., DE REU J., DE MAEYER P., DE SMEDT P., FINKE P.A., VAN MEIRVENNE M.& ZWERTVAEGHER A. 2012: Absolute dating (14C & OSL) of the formation of coversand ridges occupied by prehistoric hunter-gatherers in NW Belgium, Radiocarbon 54.3-4, 715-726.

CROMBÉ P., VAN STRYDONCK M. & HENDRIX V. 1999a: Absolute dateringen van hertengeweien bijlen uit de Scheldevallei: resultaten van een recent onderzoeksproject, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen (VOBOV)-info 50, 7-14.

CROMBÉ P., VAN STRYDONCK M. & HENDRIX V. 1999b: AMS-dating of antler mattocks from the Schelde River in northern Belgium, Notae Praehistoricae 19, 111-119.

CROMBÉ P. & VANMOERKERKE J. 1986: Mesolithicum te Vinderhoute-Molenbrug, Notae Praehistoricae 6, 103.

CROMBÉ P. & VANMONTFORT B. 2007: The neolithisation of the Scheldt basin in western Belgium. In: WHITTLE A. & CUMMINGS V. (eds.), Going over. The Mesolithic-Neolithic transition in North-West Europe, Oxford, 263-285.

CROMBÉ P. & VERBRUGGEN C. 2002: The Lateglacial & Early Postglacial occupation of northern Belgium: the evidence of Sandy Flanders. In: BRATLUND B. & ERIKSEN B.V. (eds.), Recent Studies in the Final Palaeolithic of the European Plain. Proceedings of a U.I.S.P.P. Symposium, Stockholm, 14.-17. October 1999, Stockholm, 165-180.

CROMBÉ P. & VERHEGGE J. 2015: In search of sealed Palaeolithic & Mesolithic sites using core sampling: the impact of grid size, meshes & auger diameter on discovery probability, Journal of Archaeological Science 53, 445-458.

CROMBÉ P., VERHEGGE J., DEFORCE K., MEYLEMANS E. & ROBINSON E.N. 2015: Wetlands landscape dynamics, Swifterbant, land use systems, & the Mesolithic-Neolithic transition in the southern North Sea basin, Quaternary International 378, 119-133.

CRUZ F., SERGANT J., STORME A., ALLEMEERSCH L., ALUWÉ K., JACOPS J., VANDENDRIESSCHE H., NOENS G., MIKKELSEN J.H., ROZEK J., LALOO P. & CROMBÉ P. 2019: Méthodologie d'une recherche paléoenvironnementale en archéologie préventive. L'exemple du site de Kerkhove Stuw (Belgique). In: Deák J., Ampe C. & Mikkelsen J.H. (eds.), Soils as records of past & present. From soil surveys to archaeological sites: research strategies for interpreting soil characteristics. Proceedings of the Geoarchaeological Meeting. Bruges, 6 & 7 November 2019, Brugge, 175-188. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 139 van 165

CRYNS J., NOENS G., ALLEMEERSCH L., BATS M., CRUZ F., JONGEPIER J., LALOO P., ROZEK J., SERGANT J., SOENS T. & WINDEY S. 2014: Beveren-Verrebroek Logistiek Park Waasland Fase West. Eindrapport van een archeologisch vooronderzoek d.m.v. bureaustudie, boringen, geofysische prospectie en proefsleuven (03/2013 - 01/2014), Evergem.

CUMONT G. 1905: Observations sur la communication de M. Rutot: notions préliminaires sur le Néolithique, Bulletin de la Société d'Anthropologie de Bruxelles 24, CCLXXXII-CCXCI + 291-292.

CUMONT G. 1907: Quelques mots au sujet du Tardenoisien et de la transition du Paléolithique au Néolithique, Bulletin de la Société d'Anthropologie de Bruxelles 26, CCV-CCVIII. DE BIE M. 1999a: Extensieve prospectie op de Meirberg te Meer en opgraving van Meer 5 en Meer 6 (OudMesolithicum), Notae Praehistoricae 19, 69-70.

DE BIE M. 1999b: Knapping Techniques from the Late Palaeolithic to the Early Mesolithic in Flanders (Belgium): Preliminary Observations. In: BINTZ P. & THÉVENIN A. (eds.), L'Europe des derniers chasseurs. Epipaléolithique et Mésolithique. Peuplement et paléoenvironnement de l'Epipaléolithique et du Mésolithique. Actes du 5e Colloque international UISPP, commisssion XII (Grenoble, 18-23 septembre 1995, Paris, 179-188.

DE BIE M. 2000a: Het steentijdmonument te Meer-Meirberg (Hoogstraten: Archeologisch Waarderingsonderzoek. Campagne 1999: percelen Sie E, nrs. 60l, 60k, 65v, 62e, 63s & 111h. Intern rapport, Rapport IAP, Zellik.

DE BIE M. 2000b: Vroeg-Mesolithicum te Bocholt-Smeetshof, Notae Praehistoricae 20, 125-126.

DE BIE M. 2000c: Archeologische waardering in het Natuurinrichtingsgebied 'Het Smeetshof' te Bocholt.

Prospectie en diagnose van een vroeg-mesolithisch site. Campagne zomer 2000, Intern rapport, Rapport IAP, Asse-Zellik.

DE BIE M. 2004: Leven in een kamp van jagers-verzamelaars. In: VERBEEK C., DELARUELLE S. & BUNGENEERS J. (eds.), Verloren voorwerpen. archeologisch onderzoek op het HSL-traject in de provincie Antwerpen, Antwerpen, 7782.

DE BIE M. 2005: De steentijdsite Het Moerken op het 'Groot Schietveld' in Wuustwezel. In: BASTIAENS J. (ed.), Permanente vorming Afdeling Natuur en de Afdeling Bos & Groen. Archeologisch en paleo-ecologisch erfgoed, Brussel.

DE BIE M., HUYGE D. & VERMEERSCH P.M. 1992: Laat-Paleolithicum op de Luienberg te Assent (gem. Bekkevoort, prov. Brabant, Archeologie in Vlaanderen 2, 11-20.

DE BIE M., STEENHOUDT F., LUYPAERT I., VAN IMPE L. & VERMEERSCH P.M. 1992: Laat-Mesolithicum en/of Neolithicum te Dilsen-Dilserheide, Notae Praehistoricae 11, 53-61.

DE BIE M. & VAN GILS M. 2005: Steentijdsites op de Maatheide te Lommel. Archeologische opgravingen 2004, Te Lomelle op die Campine 312, 3-13.

DE BIE M. & VAN GILS M. 2006: Les habitats des groupes à Federmesser (aziliens) dans le Nord de la Belgique. In: OLIVE M. & VALENTIN B. (eds.), Variabilité des habitats Tardiglaciaires dans le Bassin parisien et ses alentours: quelles significations ? Actes de la table ronde - Séance de la SPF du 23 novembre 2005, Paris, 781-791.

DE BIE M. & VAN GILS M. 2009: Mesolithic settlement & land use in the Campine region (Belgium). In: MCCARTAN S., SCHULTING R., WARREN G. & WOODMAN P. (eds.), Mesolithic horizons. Papers presented at the Seventh International Conference on the Mesolithic in Europe, Belfast 2005. Volume I, Oxford, 282-287.

DE BIE M., VAN GILS M. & DE WILDE D. 2014: A pain in the plough zone. On the value & decline of Final Palaeolithic & Mesolithic sites in the Campine region (Belgium). In: MEYLEMANS E., POESEN J. & IN'T VEN I. (eds.), The archaeology of erosion, the erosion of archaeology. Proceedings of the Brussels Conference, April 28-30 2008, Brussels, 37-54.

DE BIE M. & VERMEERSCH P.M. 1998: Pleistocene-Holocene Transition in Benelux, Quaternary International 49/50, 29-43.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 140 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

DE BOCK H. & DE MEIRELEIR M. 2005: Steentijdvondsten in het Waasland. De prospectieverzamelingen van H. De Bock en M. De Meireleir, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen (VOBOV)-info 61, 4-14.

DE CLERCQ M. 2018: Drowned landscapes of the Belgian Continental Shelf: implications for northwest European landscape evolution & preservation potential for submerged heritage, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, UGent.

De Clercq W., Bats M., Bourgeois J., Crombé P., De Mulder G., De Reu J., Herremans D., Laloo P., Lombaert L., Plets G., Sergant J. & Stichelbaut B. 2012: Developer-led archaeology in Flanders: an overview of practices & results in the period 1990-2010. In: Webley L., Vander Linden M., Haselgrove C. & Bradley R. (eds.), Development-led Archaeology in Northwest Europe. Proceedings of a round table at the University of Leicester, 19th-21th November 2009, Oxford, 29-55.

DE CLERCQ W., BATS M., LALOO P., SERGANT J. & CROMBÉ P. 2011: Beware of the known. Methodological issues in the detection of low density rural occupation in large-surface archaeological landscape-assessment in NorthernFlanders (Belgium). In: BLANCQUAERT G., MALRAIN F., STÄUBLE H. & VANMOERKERKE J. (eds.), Understanding the past: a matter of surface-area. Acts of the XIIIth Session of the EAA Congress, Zadar 2007, Oxford, 73-89.

DE GROOTH M.E.T. 1994: A reference collection (lithothèque) of the flint types exploited & used in the southern Netherlands & the Flemish region, Notae Praehistoricae 14, 163-164.

DE LAET S.J. 1975: Prehistorische kulturen in het zuiden der Lage Landen, Wetteren.

DE LAET S.J. 1979: Prehistorische kulturen in het zuiden der Lage Landen. 2e herwerkte uitgave, Wetteren.

DE LOË A. 1907: Contribution à l'étude des temps intermédiaires entre le Paléolithique et le Néolithique, Compte

rendu du Congrès International d'Anthropologie et d'Archéologie Préhistorique 1906 (13ième session, Monaco), 422-423.

DE MAEYER W. & WUYTS F. 2008a: Boomvallen met debitagemateriaal en enkele secundaire vondsten te OpwijkMillenniumstraat (Vlaams-Brabant), Notae Praehistoricae 28, 137-141.

DE MAEYER W. & WUYTS F. 2008b: Opwijk-Millenniumstraat. Archeologisch onderzoek van een landelijke site, Archeologie 2008. Recent archeologisch onderzoek in Vlaams-Brabant 2008, 18-19.

DE MEIRELEIR M. 1990: De steentijd langsheen de Durme en de Schelde in het Waasland. De verzamelingen van Raemdonck en De Meireleir, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen (VOBOV)-info 36/37, 1-15.

DE PIERPONT E. 1893: Observations sur de très petits instruments en silex, provenant de plusieurs stations

néolithique de la région de la Meuse, Annales de la Société Archéologique de Namur 20, 469-498.

DE PUYDT M. 1885: Découverte de silex taillé à Maffe, Huccorgne, etc. Bulletin de l'Institut Archéologique Liégeois 18, 500-501.

DE PUYDT M. & LOHEST M. 1886: Sur des stations de l'âge de la pierre polie et des découvertes d'objets de la même époque aux environs de Liège, Namur, etc. Bulletin de la Société d'Anthropologie de Bruxelles 5, 66-90.

DE REU J. 2006a: Een intense prehistorische bewoning op de oevers van de Kale/Durme in de regio MerendreeLovendegem-Vinderhoute (prov. Oost-Vlaanderen, België), Notae Praehistoricae 26, 133-139.

DE REU J. 2006b: Merendree (Nevele, O.-Vl.) doorgelicht. Een archeologische prospectie met nadruk op de Steentijdoccupatie. Prospectie - analyse – synthese, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UGent.

DE SAEGER J. 2003: Analyse van het Swifterbant-aardewerk van de site Doel-Deurganckdok in het kader van de neolithisatie in België en de contacten tussen laatmesolithische en vroegneolithische groepen, onuitgegeven licentiaatverhandeling, UGent.

DE SMEDT P. 2008: Prehistorische plantbewerking in lithische assemblages. Een kwantitatieve studie van plantsporen in huidig NW-Europees microscopisch gebruikssporenonderzoek binnen een databankstructuur, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UGent. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 141 van 165

DE SMEDT P. 2013: Reconstructing human-landscape interactions through multi-receiver electromagnetic induction survey, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, UGent.

DE SMEDT P., VAN MEIRVENNE M., DAVIES N.S., BATS M., SAEY T., DE REU J., MEERSCHMAN E., GELORINI V., ZWERTVAEGHER A., ANTROP M., BOURGEOIS J., DE MAEYER P., FINKE P.A., VERNIERS J. & CROMBÉ P. 2013: A multidisciplinary approach to reconstructing Late Glacial & Early Holocene landscapes, Journal of Archaeological Science 40, 1260-1267.

DE WILDE D. 2007: Lithische technologie van het finaal-paleolithicum, vroeg- en midden-mesolithicum te Weelde Eindegoorheide, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, VUB. DE WILDE D. 2009: De lithische technologie van het finaalpaleolithicum en het vroegmesolithicum te Weelde Eindegoorheide. In: BERKERS M., DECKERS P., GOEMINNE N., HOORNE J., METALIDIS I., VAN BAELEN A. & WUYTS F. (eds.), Terra Incognita. Annual review of archaeological master research in Flanders (Belgium) 3. Academiejaar 20062007, s.l., 19-29.

DE WILDE D. & DE BIE M. 2011: On the origin & significance of microburins: an experimental approach, Antiquity 85, 729-741.

DEEBEN J. 1999: The known & the unknown: the relation between archaeological surface samples & the original Palaeolithic & Mesolithic assemblages, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 43, 9-32.

DEEBEN J. 2009: Leidraad voor het gravende onderzoek van vindplaatsen die bestaan uit (vuur)stenen artefacten.

Onuitgegeven manuscript, conceptversie 5, Amersfoort.

DEEBEN J. & GROENEWOUDT B. 1999: Vondsten uit de steentijd onder esdekken, Archeologie. Uitgave van de Stichting Archeologie 9, 53-98.

DEFORCE K. 2014: Middle Holocene vegetation evolution & woodland exploitation in the Lower Scheldt valley, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, UGent.

DEFORCE K., BASTIAENS J. & CROMBÉ P. 2014: A reconstruction of middle Holocene alluvial hardwood forests (Lower Scheldt River, N-Belgium) and their exploitation during the Mesolithic-Neolithic transition period (Swifterbant Culture, c. 4500-4000 BC), Quaternaire 251, 9-21.

DEFORCE K., BASTIAENS J., VAN NEER W., ERVYNCK A., LENTACKER A., SERGANT J. & CROMBÉ P. 2013: Wood charcoal & seeds as indicators for animal husbandry in a wetland site during the late mesolithic-early neolithic transition period (Swifterbant culture, ca. 4600-4000 B.C.) in NW Belgium, Vegetation History & Archaeobotany 22, 51-60.

DEFORCE K., STORME A., BASTIAENS J., DEBRUYNE S., DENYS L., ERVYNCK A., MEYLEMANS E., STIEPERAERE H., VAN NEER W. & CROMBÉ P. 2014: Middle-Holocene alluvial forests & associated fluvial environments: A multi-proxy reconstruction from the lower Scheldt, N Belgium, The Holocene 24, 1550-1564.

DENIS S. 2014: L’industrie lithique des populations blicquiennes (Néolithique ancien, Belgique: Organisation des productions et resaux de diffusion, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, Université Paris Ouest Nanterre la Défense.

DENIS S. & ALLARD P. 2015: The circulation of flint raw materials in the northern France & Belgium during the Early Neolithic. In: KERIG T. & SHENNAN S. (eds.), Connecting networks, Characterising contact by measuring lithic exchange in the European Neolithic, Oxford, 64-73.

DEPAEPE I. 2016: Een vroeg-mesolithische concentratie uit Kerkhove Stuw (West-Vlaanderen: Een typologische, ruimtelijke en technologische analyse, onuitgegeven masterproef, UGent.

DEPAEPE I., PERDAEN Y., WOLTINGE I. & NUYTS T. 2020a: Eindverslag Opgraving Lommel Vlasstraat. BAAC Vlaanderen Rapport, Gent.

DEPAEPE I., PERDAEN Y., WOLTINGE I. & NUYTS T. 2020b: Vroeg-mesolithicum aan de Vlasstraat in Lommel (Limburg, BE), Notae Praehistoricae 40, 61-68.

DEPRAETERE D., DE BIE M. & VAN GILS M. 2006a: Archeologisch detailonderzoek naar steentijdsites in ruilverkaveling Merksplas. Intern Rapport. Uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse Landmaatschappij. Brussel.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 142 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

DEPRAETERE D., DE BIE M. & VAN GILS M. 2006b: Kartering en waardering van finaalpaleolithicum en mesolithicum te Merksplas (prov. Antwerpen), Notae Praehistoricae 26, 129-132.

DEPRAETERE D., DE BIE M. & VAN GILS M. 2007: Opgraving van de vroegmesolithische locus 7 te Meer-Meirberg (prov. Antwerpen), Notae Praehistoricae 27, 83-87.

DEPRAETERE D., VAN GILS M. & DE BIE M. 2008: Aanvullend archeologisch waarderingsonderzoek op het steentijdmonument Meer-Meirberg (Hoogstraten) en opgraving van de vroegmesolithische locus 7, Intern rapport, Brussel.

DEVRIENDT I. 2001: Spatiale en typologische analyse van een vroeg-mesolithische concentratie Verrebroek 'Dok’ 98-9, onuitgegeven licentiaatverhandeling, UGent.

DEVRIENDT I., MESSIAEN L., DECONYNCK J., LALOO P., SERGANT J. & BATS M. 2011: Evergem - De Nest. Rapportage van het archeologische onderzoek van enkele steentijdvindplaatsen en van een laatmiddeleeuws greppelsysteem, Gate-rapport, Bredene.

DEWERTE E. 2018: Een etnografische blik op bosbranden in Noordwest-Europa in het mesolithicum, onuitgegeven masterthesis, UGent.

DIERCKX L. 2009: Geweibijlen en andere bot- en geweiwerktuigen uit het Scheldedal. Collectie Maertens de Noordhout uit het Bijloke museum in Gent, onuitgegeven masterthesis, UGent.

DUNNELL Robert C. & DANCEY William S. 1983: The Siteless Survey: A Regional Scale Data Collection Strategy, Advances in Archaeological Method & Theory 6, 267-287.

DYSELINCK T., PAWELCZAK P. & PERDAEN Y. 2018: Nota Lommel, Vlasstraat: Verslag van Resultaten, BAAC Vlaanderen Rapport, Bassevelde.

EBERT J.I. 1992: Distributional archaeology, Salt Lake City.

EELEN D. 1997: Technologische analyse van de debitage in het Mesolithicum en in het Neolithicum, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

ERVYNCK A., DEBRUYNE S. & RIBBENS R. 2015: Assessment. Een handleiding voor de archeoloog, Brussel.

ERVYNCK A., MEYLEMANS E. & VAN GILS M. 2017: Mesolithische vindplaatsen in het ‘Kamp van Beverlo’, Limburg, Notae Praehistoricae 37, 25-35.

ERVYNCK A. & HANECA K. 2020: Kenniswinst Archeologie 2019. Evaluatie van de kenniswinst geboekt uit archeologisch vooronderzoek en opgravingen, gerapporteerd in 2019 en uitgevoerd binnen het kader van het Onroerenderfgoeddecreet, Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend Erfgoed 141, Brussel.

ERVYNCK A., MARTENS M. & RIBBENS R. 2016: Een theoretisch kader voor onderzoeksvragen bij archeologische ingrepen in de bodem, Handleiding agentschap Onroerend Erfgoed 11, Brussel.

FIERS G. 2020: The characteristics & alteration of flint: a multi-methodological approach & significance for archaeological research, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, UGent.

FIERS G., HALBRUCKER É., DE KOCK T., LAFORCE B., VANDENDRIESSCHE H., MESSIAEN L., VINCZE L., CROMBÉ P. & CNUDDE V. 2019: Preliminary characterization of flint raw material used on prehistoric sites in NW Belgium, Geoarchaeology 34.4, 400-412.

FINKE P., MEYLEMANS E. & VAN DE WAUW J. 2008: Mapping the possible occurrence of archaeological finds by Bayesian inference, Journal of Archaeological Science 35, 2786-2796.

FOBLETS R. 2005: Prehistorie te Brecht, Jubileumboek. Honderd jaar Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring voor Brecht en Omstreken, 83-84.

FOLEY R. 1980: Spatial component of archaeological data: off-site methods & some preliminary results from the Amboseli Basin, southern Kenya. In: LEAKEY R.E.F. & OGOT B.A. (eds.), Proceedings of the 8th Panafrican Congress of Prehistory & Quaternary Studies. Nairobi, 5 to 10 september 1977, s.l., 39-40.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 143 van 165

FOLEY R. 1981a: Off-site archaeology & human adaptation in eastern Africa, Oxford.

FOLEY R. 1981b: A model of regional archaeological structure, Proceedings of the Prehistoric Society 47, 1-18.

FOLEY R. 1981c: Off-site archaeology: an alternative approach for the short-lived. In: HODDER I., ISAAC G. & HAMMOND N. (eds.), Patterns of the Past. Studies in honour of David Clarke, Cambridge, 157-183.

FOURNY M. 2002: Le Muziekberg à Renaix, Annalen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Ronse en het tenement van Inde 51, 105-128.

GASSIN B., GIBAJA J.F., ALLARD P., BOUCHERAT T., CLAUD E., CLEMENTE I., GUERET C., JACQUIER J., KHEDHAIER R., MARCHAND G., MAZZUCCO N., PALOMO A., PERALES U., PERRIN T., PHILIBERT S., RODRIQUEZ A.& TORCHY L. 2014: Late Mesolithic Notched Blades from Western Europe & North Africa: Technological & Functional Variability. In: MARREIROS J., BICHO N. & GIBAJA J.F. (eds.), International Conference on use-wear analysis. Use-wear 2012, Newcastle Upon Tyne, 224-231.

GASSIN B., MARCHAND G., CLAUD E., GUÉRET C. & PHILIBERT S. 2013: Les lames à coches du second Mésolithique: des outils dédiés au travail des plantes?, Bulletin de la Société préhistorique française 1101, 25-46.

GEERTS F. 1981: Enkele epipaleolithische en mesolithische sites te Lommel en omgeving, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

GEERTS F. 1984: Lommel-Vosvijvers 3, a Late Mesolithic settlement, Notae Praehistoricae 4, 61-64.

GEERTS F. 1990a: Een archeologisch overzicht van de gemeente Lommel. In: INDEKEU B., GEERTS F. & KNAEPEN R. (eds.), Door het zand getekend: bijdragen over landschap en verleden van de Kempense grensgemeente Lommel, Lommel, 41-63.

GEERTS F. 1990b: Epipaleolithicum en Mesolithicum te Lommel. De sites Vosvijvers en Gelderhorsten. In: JANSSENS L. & KIN M. (eds.), Handelingen van het eerste congres van de federatie van Nederlandstalige verenigingen voor Oudheidkunde en Geschiedenis van België te Hasselt, 19-22 augustus 1982 II, Mechelen, 5589.

GEHLEN B., ECKMEIER E., GERKEN K., SCHÖN W., & ZANDER A. 2020: Mesolithic pits in Germany – a first comp. In: ZANDER A. & GEHLEN B. (eds.), From the Early Preboreal to the Subboreal period - Current Mesolithic research in Europe. Studies in honour of Bernhard Gramsch, Loogh, 243-314.

GEHLEN B., GERKEN K. & SCHÖN W. 2017: Mesolithic Pits in Germany: an Initial Overview. In: ACHARD-COROMPT N., GHESQUIÈRE E. & RIQUIER V. (eds.), Creuser au Mésolithique. Actes de la séance de la Société préhistorique française de Châlons-en-Champagne 29-30 mars 2016), Paris, 241-244.

GENDEL P. 1981: Mesolithic style provinces - a new approach, Notae Praehistoricae 1, 52-53.

GENDEL P. 1982a: An analysis of stylistic variation in some late Mesolithic assemblages from northwestern Europe, Bulletin de la Société Royale Belge d'Anthropologie et de Préhistoire 93, 51-62.

GENDEL P. 1982b: The distribution & utilization of Wommersom Quartzite during the Mesolithic. In: GOB A. & SPIER F. (eds.), Le Mésolithique entre Rhin et Meuse. Actes du Colloque sur le Paléolithique final et le Mésolithique dans le Grand-Duché de Luxembourg et dans les régions voisines (Ardenne, Eifel, Lorraine), tenu à Luxembourg, le 18 et 19 mai 1981, Luxembourg, 21-50.

GENDEL P.A. 1983: Mesolithic social territories in northwestern Europe, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, University of Wisconsin-Madison.

GENDEL P.A. 1984: Mesolithic social territories in northwestern Europe, British Archaeological Reports International Series. Oxford.

GENDEL P.A. 1987: Socio-stylistic analysis of lithic artifacts from the Mesolithic of Northwestern Europe. In: ROWLEY-CONWY P., ZVELEBIL M. & BLANKHOLM H. P. (eds.), Mesolithic Northwest Europe: Recent Trends, Sheffield, 65-73.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 144 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

GENDEL P.A. 1989: The analysis of lithic styles through distributional profiles of variation: examples from the European Mesolithic. In: BONSALL C. (ed.), The Mesolithic in Europe. Papers presented at the Third International Symposium. Edinburgh, 1985, Edinburgh, 40-47.

GENDEL, P.A., VAN DE HEYNING H. & GIJSELINGS G.1985: Helchteren-Sonnisse Heide 2: A Mesolithic Site in the Limburg Kempen (Belgium), Helinium 25, 5-22.

GOBBIN M. 2004: De verspreiding van het kwartsiet van Tienen en het kwartsiet van Wommersom tijdens het Mesolithicum in de Vlaamse Zandstreek, onuitgegeven licentiaatverhandeling, UGent.

GRIMM S.B., GROSS D., GERKEN K. & WEBER M.-J. 2020: On the onset of the Early Mesolithic on the North German Plain. In: ZANDER A. & GEHLEN B. (eds.), From the Early Preboreal to the Subboreal period - Current Mesolithic research in Europe. Studies in honour of Bernhard Gramsch, Loogh, 15-38.

GROENENDIJK H.A. 1987: Mesolithic hearth-pits in the Veenkoloniën (prov. Groningen, the Netherlands) Defining a specific use of fire in the Mesolithic, Palaeohistoria 29, 85-102.

GROENEWOUDT B.J. 1994: Prospectie, waardering en selectie van archeologische vindplaatsen: een beleidsgerichte verkenning van middelen en mogelijkheden, Amersfoort.

GRON O., & PEETERS H. 2021: Mesolithic ‘ghost’ sites & related Stone Age problems with lithics. In: BORIĆ D., ANTONOVIĆ D. & MIHAILOVIĆ B. (eds.), Foraging assemblages. Proceedings of the Ninth International Conference on the Mesolithic in Europe, held in Belgrade in September 2015, Belgrade/New York, 233-239.

GUÉRET C. 2013: Identité et variabilité de l'outillage lithique du Premier Mésolithique en Belgique et dans le Nord de la France: les apports de l'approche fonctionelle. In: VALENTIN B., SOUFFI B., DUCROCQ T., FAGNART J.-P., SÉARA F., VERJUX C. (eds.), Palethnographie du Mésolithique. Recherches sur les habitats de plein air entre Loire et Neckar. Actes de la table ronde internationale de Paris, 26 et 27 novembre 2010, Paris, 147-168.

GUÉRET C. 2014: L'outillage du premier mésolithique dans le nord de la France et en Belgique. Eclairages fonctionnels, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, Paris I Panthéon-Sorbonne.

GUÉRET C. 2017: Retoucher, pour quoi faire ? Réflexions fonctionnelle et méthodologique sur la place occupée par l’outillage brut dans l’économie du premier Mésolithique en Europe du Nord-Ouest, Bulletin de la Société préhistorique française 1142, 339-372.

HALBRUCKER E. 2021: Tenacious traces. The impact of burning & patination on microwear traces on experimental & prehistoric stone tools from the Mesolithic-Neolithic transition in the Scheldt valley, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, UGent.

HALBRUCKER E., MESSIAEN L., TEETAERT D. & CROMBÉ P. 2021: The Swifterbant Culture in the Scheldt valley.

Microwear analysis as part of integrated research into the Mesolithic-Neolithic transition in northern Belgium.

In: BEYRIES S., HAMON C. & MAIGROT Y. (eds.), Beyond use-wear traces. Going from tools to people by means of archaeological wear & residu analysis, Leiden, 307-320.

HEIRBAUT E. 1998: Jong-Paleolithicum en Mesolithicum te Arendonk (Antwerpse Noorderkempen – België): Een Typo- en technologische analyse van het lithische materiaal, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

HENDRICKX M. 2008: De mesolithische site van Lommel-Molse Nete. Typologisch, technologisch en ruimtelijk onderzoek, onuitgegeven masterthesis, VUB. HUISMAN D.J., NIEKUS M.J.L.T., PEETERS J.H.M., GEERTS R.C.A. & MÜLLER A. 2019: Deciphering the complexity of a ‘simple’ mesolithic phenomenon: Indicators for construction, use and taphonomy of pit hearths in Kampen (the Netherlands), Journal of Archaeological Science 109, 104987.

HUISMAN D.J., NIEKUS M.J.L.T., PEETERS J.H.M., GEERTS R.C.A. & MÜLLER A. 2020: Arguments in favour of an anthropogenic origin of Mesolithic pit hearths. A reply to Crombé & Langohr 2020, Journal of Archaeological Science 119, 105144.

HUYGE D. 1978: Een nederzetting uit de Midden Steentijd te Weelde, Wel en wee in Weelde, 43-46.

HUYGE D. 1980: Laat-Mesolithicum te Weelde-Paardsdrank, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 145 van 165

HUYGE D. 1983: De prehistorische bewoning van het Crabbé's veld te Holsbeek, Mededelingen van de Geschieden Oudheidkundige Kring van Leuven en Omgeving 23, 198-211.

HUYGE D. 1985a: An early Mesolithic Site at Zonhoven-Kapelberg (Belgian Limburg), Notae Praehistoricae 5, 3742.

HUYGE D. 1985b: Een vroeg-mesolithisch wooncomplex te Zonhoven-Kapelberg (Belgisch Limburg), Notae Praehistoricae 5, 133.

HUYGE D. 1985c: Een vroeg-mesolithische nederzetting te Zonhoven-Kapelberg, Limburg 64, 183-202.

HUYGE D. 1985d: Vroeg-mesolithische vindplaats te Zonhoven-Kapelberg (Limb.), Archeologie 2, 98.

HUYGE D. 1986a: Een mesolithische vindplaats met Wommersomkwartsiet op de Daalheide te Zonhoven, Limburg 65, 97-103.

HUYGE D. 1986b: Een Vroeg-mesolithisch wooncomplex te Zonhoven-Kapelberg (Belgisch Limburg), Notae Praehistoricae 6, 29-32.

HUYGE D. 1986c: Mesolithische vindplaatsen op de Wijvenheide te Zonhoven (Limb.), Archeologie 1, 17-18.

HUYGE D. 1986d: Midden-mesolithische vindplaatsen op de Wijvenheide te Zonhoven (Limburg), Notae Praehistoricae 6, 105-106.

HUYGE D. 1987: De Mesolithische vindplaatsen Bolderdal op de Wijvenheide te Zonhoven, Archaeologia Belgica III, 57-70.

HUYGE D. & VERMEERSCH P.M. 1982: Late Mesolithic settlement at Weelde-Paardsdrank. In: VERMEERSCH P. M. (ed.), Contributions to the study of the Mesolithic of the Belgian Lowland, Brussels, 115-209.

JACOPS J. 2007: Ruimtelijke, typologische en technologische studie van een vroegmesolithische lithische concentratie te Doel 'Deurganckdok' (Beveren, Oost-Vlaanderen); zone J/L, concentratie 2, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UGent.

JACOPS J., MEYLEMANS E., PERDAEN Y., BOGEMANS F., DEFORCE K., STORME A. & VERDURMEN I. 2010: Prospectie- en evaluatieonderzoek in het kader van het Sigmaplan, deel 3, Notae Praehistoricae 30, 101-109.

JACOPS J., NOENS G. & CROMBÉ P. 2007: Onderzoek van een vroegmesolithische concentratie te DoelDeurganckdok (zone J/L, concentratie 2), Notae Praehistoricae 27, 75-81.

JANSSEN J. 1984: Opgrimbie De Zijp, twee vroegmesolithische concentraties? Materiaalstudie en poging tot een synthese, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

JANSSENS L. 2004: Zonhoven-Kapelberg - intra-site analyse van Epipaleolithische sites, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

KNEVELS N. 1985: BTK-Project 25134. Archeologische vondstenkartering: gemeenten Opglabbeek, Ged. As en Meeuwen-Gruitrode, Opglabbeek.

KOZLOWSKI S.K. 2009: Thinking Mesolithic, Oxford.

LANGOHR R. 1993: Types of the windthrow, their impact on the environment & their importance for the understanding of archaeological excavation data, Helinium XXXIII, 36-49.

LAUWERS R. & JANSSEN L. 1990: Recent onderzoek betreffende het Oud-Mesolithicum in Noord-België. In: JANSSENS L. & KIN M. (eds.), Handelingen van het eerste congres van de federatie van Nederlandstalige verenigingen voor Oudheidkunde en Geschiedenis van België te Hasselt, 19-22 augustus 1982 II, Mechelen, 41-53.

LAUWERS R. & VERMEERSCH P.M. 1982a: Late Mesolithic occupation at Brecht-Thomas Heyveld, Acta Archaeologica Lovaniensia 21, 1-25.

LAUWERS R. & VERMEERSCH P.M. 1982b: Mésolithique ancien à Schulen. In: VERMEERSCH P.M. (ed.), Contributions to the study of the Mesolithic of the Belgian Lowland, Brussels, 55-114.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 146 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

LAUWERS R. & VERMEERSCH P.M. 1982: Un site du Mésolithique ancien à Neerharen - De Kip. In: VERMEERSCH P.M. (ed.), Contributions to the study of the Mesolithic of the Belgian Lowland, Brussels, 15-54.

LOMBAERT L. 2007: Ruimtelijke en typologische analyse van enkele eenheden van een mesolithische vindplaats te Oudenaarde Donk, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UGent.

LOMBAERT L. 2009: Onderzoek van een mesolithische vindplaats in de nabijheid van de Schelde te Oudenaarde Donk (Oost-Vlaanderen). In: BERKERS M., DECKERS P., GOEMINNE N., HOORNE J., METALIDIS I., VAN BAELEN A. & WUYTS F. (eds.), Terra Incognita. Annual review of archaeological master research in Flanders (Belgium) 3. Academiejaar 2006-2007, s.l., 31-42.

LOMBAERT L., NOENS G. & AMEELS V. 2007: Een mesolithische vindplaats te Oudenaarde-Donk: een ruimtelijke, typologische en technologische analyse, Notae Praehistoricae 27, 89-99.

LOUWE KOOIJMANS L.L. 2017: Onze vroegste voorouders. De geschiedenis van Nederland van het begin tot 3000 VC, Amsterdam.

LUYPAERT I. 1993: Prehistorische occupatie op de Dilserheide, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

LUYPAERT I., DE BIE M. & VERMEERSCH P.M. 1993: Dilsen-Dilserheide III (prov. Limburg): Midden-Neolithisch aardewerk op een Laat Mesolithisch site, Archeologie in Vlaanderen III, 7-35.

MAES B. 2010: Het lithische materiaal van de opgraving van site Stevoort-Kanenveld, onuitgegeven masterthesis, KU Leuven.

MAES K. 1983: Bijdrage tot de studie van mesolithische microlieten in de provincie Antwerpen, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

MAHIEU G. 2000: Mesolithische site te Verrebroek, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UGent.

MEIKLEJOHN C., MILLER R.& TOUSSAINT M.2014: Radiocarbon dating of Mesolithic human remains in Belgium & Luxembourg, Mesolithic Miscellany 222, 10-39.

MEIKLEJOHN C., NIEKUS M. J.L.T. & VAN DER PLICHT J. 2015: Radiocarbon dating of Mesolithic human remains in the Netherlands, Mesolithic Miscellany 232, 3-48.

MEIRSMAN E., VAN GILS M., VANMONTFORT B., PAULISSEN E., BASTIAENS J. & VAN PEER P. 2008: Landschap De Liereman herbezocht. De waardering van de gestratifieerd finaalpaleolithisch en mesolithisch sitecomplex in de Noorderkempen (gem. Oud-Turnhout en Arendonk), Notae Praehistoricae 28, 33-41.

MEIRSMAN E., VANMONTFORT B. & VAN PEER P. 2008: Waardering van de site Bergstraat te Oud-Turnhout (provincie Antwerpen) in het kader van een eventueel toekomstige bescherming, Eenheid Prehistorische Archeologie rapport, Leuven.

MEIRSMAN E., VANMONTFORT B., VAN PEER P., PAULISSEN E., KUIJPER L., VERLINDEN P., & METALIDIS I. 2009: Stevoort Kanenveld: voorlopig rapport van een gestratificeerde Holocene site, Notae Praehistoricae 29, 131-137.

MEIRSMAN E., KUIJPER L., & VANMONTFORT B. 2010: Archeologische opvolging bij infrastructuurwerken inzake waterbeheersing. Subopdracht wachtbekken Stevoort, Eenheid Prehistorische Archeologie rapport, Leuven.

MERVIS D. 2007: Controle en evaluatie van een voorspellend model voor het mesolithicum in de Antwerpse Noorderkempen, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

MESSIAEN L. 2005a: Ruimtelijke en typologische studie van enkele eenheden van een Mesolithische site te Verrebroek ‘Dok 1’, onuitgegeven licentiaatverhandeling, UGent.

MESSIAEN L. 2005b: Verrebroek-Dok 1: ruimtelijke en typologische analyse van concentratie C49, Notae Praehistoricae 25, 103-108.

MESSIAEN L. 2006: Ruimtelijke en typologische studie van concentratie C49 van de mesolithische vindplaats Verrebroek ‘Dok 1’. In: DECKERS P., GOEMINNE N., HOORNE J., JEHS D., NOENS G., VAN BAELEN A. & WUYTS F. (eds.), Terra Incognita. Annual review of archaeological master research in Flanders (Belgium) 1. Academiejaar 20042005, s.l., 155-164. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 147 van 165

MESSIAEN L. 2020: Lithics in contact. The neolithization process in the lower-Scheldt basin (mid-6th to mid-4th millennium BC) from a lithic perspective, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, UGent.

MESSIAEN L., DE KOCK T., DREESEN R., GOEMAERE E. & CROMBÉ P. 2018: Macrolithic stone artefacts from Swifterbant & Michelsberg Culture sites in the Lower Scheldt valley (NW Belgium) & their significance for understanding interregional contact & exchange during the Mesolithic-Neolithic transition, Notae Praehistoricae 38, 139-148.

MEYERS M. 1986: Inventaris en typologisch onderzoek van steentijdoppervlaktemateriaal uit de collectie P. van Geel (Herk-de-Stad), onuitgegeven licentiaatverhandeling, KU Leuven.

MEYLEMANS E., BASTIAENS J., BOUDIN M., DEFORCE K., ERVYNCK A., PERDAEN Y., SERGANT J., STORME A.& CROMBÉ P. 2018: The oldest cereals in the coversand area along the North Sea coast of NW Europe, between ca. 4800 & 3500 cal BC, at the wetland site of ‘Bazel-Sluis’ (Belgium), Journal of Anthropological Archaeology 49, 1-7.

MEYLEMANS E., BASTIAENS J., COUSSERIER K. & JANSEN I. 2006: Verkennend onderzoek langs de Witte Nete (provincie Antwerpen): een geomorfologische benadering van archeologisch-landschappelijk diagnostisch onderzoek in de Kempen. In: COUSSERIER K., MEYLEMANS E. & IN’T VEN I. (eds.), Centrale Archeologische Inventaris II. thematische inventarisatie- en evaluatieonderzoek, Brussel, 101-126.

MEYLEMANS E., BOGEMANS F., DEFORCE K., JACOPS J., PERDAEN Y., STORME A. & VERDURMEN I. 2014: High tides & low sites: the effects of tidal restoration on the archaeological heritage in the Kalkense Meersen area (Lower Scheldt Basin, Belgium). In: MEYLEMANS E., POESEN J. & IN'T VEN I. (eds.), The archaeology of erosion, the erosion of archaeology. Proceedings of the Brussels Conference, April 28-30 2008, Brussels, 127-146.

MEYLEMANS E., BOGEMANS F., STORME A., PERDAEN Y., VERDURMEN I. & DEFORCE K. 2013: Lateglacial & Holocene fluvial dynamics in the Lower Scheldt basin (N-Belgium) & their impact on the presence, detection & preservation potential of the archaeological record, Quaternary International 308/309, 148-161.

MEYLEMANS E., DE SMEDT P., STORME A., BASTIAENS J., DEFORCE K., DESLOOVER D. & VAN MEIRVENNE M. 2011: A multidisciplinary palaeoenvironmental survey in the western Moervaart-depression (East-Flanders, B), Notae Praehistoricae 31, 191-200.

MEYLEMANS E., JACOPS J., BOGEMANS F., DEFORCE K., ERVYNCK A., LENTACKER A., PERDAEN Y., STORME A., VAN NEER W. & VANMONTFORT B. 2014: Archeologisch evaluatieonderzoek van een prehistorische vindplaats (mesolithicum tot vroege bronstijd) in het Sigma-gebied ‘Zennegat’ (Mechelen, prov. Antwerpen), Onderzoeksrapporten Agentschap Onroerend Erfgoed 73, Brussel.

MEYLEMANS E. & PERDAEN Y. 2011: Archeologisch prospectief booronderzoek in de Sigma zone Paardeweide (cluster Kalkense Meersen), VIOE-rapporten, Brussel.

MEYLEMANS E. & PERDAEN Y. 2015: Archeologische prospectie met ingreep in de bodem op het dijktracé van het overstromingsgebied 'Wijmeers 1' van het Sigmaplan (gem. Berlare, prov. Oost-Vlaanderen), Brussel.

MEYLEMANS E. & PERDAEN Y. 2017: Hertshoornen artefacten van de site ‘Paardeweide’ te Wichelen (prov. OostVlaanderen, BE) in de collectie van Georges Hasse in het Vleeshuismuseum, Notae Praehistoricae 37, 105-124.

MEYLEMANS E., PERDAEN Y., BOGEMANS F., DE CLERCQ W., DEFORCE K., ERVYNCK A., LENTACKER A., STORME A. & VAN NEER W. 2014: Archeologisch evaluatieonderzoek van een prehistorische en Romeinse vindplaats in het Sigma-gebied ‘Wijmeers 2’ (gemeente Wichelen, provincie Oost-Vlaanderen), Onderzoeksrapporten Agentschap Onroerend Erfgoed 73, Brussel.

MEYLEMANS E., PERDAEN Y., BOGEMANS F., STORME A. & VERDURMEN I. 2009: Prospectief en evaluerend onderzoek in het kader van het Sigmaplan: een intensieve exploitatie van de alluviale zone van de Wijmeersen (Schellebelle, Oost-Vlaanderen) in de Midden Romeinse periode, Romeinendag, 53-59.

MEYLEMANS E., PERDAEN Y., SERGANT J., BASTIAENS J., CROMBÉ P., DEBRUYNE S., DEFORCE K., DU E. RANG, ERVYNCK A., LENTACKER A., STORME A. & VAN NEER W. 2016: Archeologische opgraving van een midden-mesolithische tot midden-neolithische vindplaats te ‘Bazel-sluis 5’ (gemeente Kruibeke, provincie Oost-Vlaanderen, Onderzoeksrapport agentschap Onroerend Erfgoed, Brussel.

MEYLEMANS E., GOMMERS A., LEMAHIEU J. & DE BIE M. 2016: Twee fragmenten van dissels aan de ‘Steenberg’ te Bekkevoort (prov. Vlaams-Brabant, BE), Notae Praehistoricae 36, 143-147. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 148 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

MISSIAEN T., DERUDDER T., RABAUT M., VAN HAELST S., PIETERS M., LETTANY R., PIRLET H. & MAES F. 2016: Erfgoed in zee: wat moet ik ermee? Richtlijnen voor de gebruikers van de Noordzee met betrekking tot het cultureel erfgoed onder water, SeArch brochure, Gent.

MOREAU G. 1986: Studie van het lithische en het ceramische materiaal van drie prehistorische sites, gelegen in Bierbeek (Brabant), onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

MOREAU L., BRANDL M., FILZMOSER P., HAUZENBERGER C., GOEMAERE E., JADIN Y., COLLET H., HAUZEUR A. & SCHMITZ R.W. 2016: Geochemical Sourcing of Flint Artifacts from Western Belgium & the German Rhineland: Testing Hypotheses on Gravettian Period Mobility & Raw Material Economy, Geoarchaeology 31, 229-243.

MOREAU L., HAUZEUR A. & JADIN I. 2013: La gestion des ressources lithiques dans l'ensemble gravettien de Maisières-Canal (Bassin de Mons, Hainaut, B): Nouvelles perspectieves, Notae Praehistoricae 33, 105-126.

NAKKEN H. 2006: Typologische en ruimtelijke analyse van een vroeg-mesolithische concentratie te WeeldeEindegoorheide 3-4: locus 212006, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, VUB. NAKKEN H. 2008: Blijven intra-site ruimtelijke patronen in de ploeglaag bewaard? Analyse van de vroegmesolithische locus 21 te Weelde Eindegoorheide. In: DECKERS P., GOEMINNE N., HOORNE J., METALIDIS I., NOENS G., VAN BAELEN A., VAN DE VIJVER M. & WUYTS F. (eds.), Terra Incognita. Annual review of archaeological master research in Flanders (Belgium) 2. Academiejaar 2005-2006, s.l., 101-113.

NENQUIN J. 1990: Het project Archeologisch Inventaris Vlaanderen in Oost-Vlaanderen, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen (VOBOV)-info 38/39/40, 2-6.

NIEKUS M.J.L.T., PLOEGAERT P.H.J.I., ZEILER J.T. & SMITS L. 2016: A small Middle Mesolithic cemetary with cremation burials from Rotterdam, the Netherlands. In: GRÜNBERG J.M., GRAMSCH B., LARSSON L., ORSCHIEDT J. & MELLER H. (eds.), Mesolithic burials - rites, symbols & social organisaton of early postglacial communities. International Conference, Halle (Saale), Germany, 18th-21st September 2013, Halle, 569-592.

NIJS K. 1986: Meer IV, een nederzetting van epi-paleolithische jagers-verzamelaars. Refitting en de paleoethografische onderzoeksmethode, Skriptie aangeboden tot het verkrijgen van het speciaal diploma in de sociale en kulturele antropologie, KU Leuven.

NIJS K. 1990: A Tjonger & a Mesolithic site at Meer, Belgium. In: CZIESLA E., EICKHOFF S., ARTS N. & WINTER D. (eds.), The big puzzle. International symposium on refitting stone artefacts, Monrepos 1987, 493-506.

NOENS G. 2003: Chronoculturele toewijzing van een lithische concentratie uit Doel-Deurganckdok (zone B) door middel van een technotypologische en een grondstofanalyse, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UGent.

NOENS G. 2004: Chronoculturele toewijzing van een lithische concentratie uit Doel-Deurganckdok (zone B) door middel van een technotypologische en een grondstofanalyse. In: HOORNE J., JEHS D. & NOENS G. (eds.), Ghent Archaeological Studies. Vol. I, s.l., 101-114.

NOENS G. 2013: Analyse intra-site de gisements du Mésolithique ancien de la Flandre sableuse: l'exemple de Doel-Deurganckdok J/L, C3. In: VALENTIN B., SOUFFI B., DUCROCQ T., FAGNART J.-P., SÉARA F., VERJUX C. (eds.), Palethnographie du Mésolithique. Recherches sur les habitats de plein air entre Loire et Neckar. Actes de la table ronde internationale de Paris, 26 et 27 novembre 2010, Paris, 217-234.

NOENS G. 2014: Gerichte prospectie naar (prehistorische) vondstclusters II: enkele opmerkingen omtrent de mogelijke invloed van opgravingsmethoden op de perceptie van vorm, omvang en densiteit van vondstclusters, Notae Praehistoricae 34, 51-63.

NOENS G. 2018: The use of auger survey to detect prehistoric artefact distributions in Flanders 1996-2017, Notae Praehistoricae 38, 191-218.

NOENS G. 2019: Steentijdprospectie via verkennende archeologische boringen in het kader van de huidige Vlaamse regelgeving, Notae Praehistoricae 39, 59-87.

NOENS G. 2020: Lithic taphonomic refitting & post-depositional artefact movement at Mesolithic artefact scatters in Belgium, Notae Praehistoricae 40, 155-180.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 149 van 165

NOENS G., BATS M., CROMBÉ P., PERDAEN Y. & SERGANT J. 2005: Doel-Deurganckdok: typologische en radiometrische analyse van een Vroegmesolithische concentratie uit de eerste helft van het Boreaal, Notae Praehistoricae 25, 91-101.

NOENS G., BATS M., CRUZ F. & SERGANT J. 2015: Archeologische verkenning, kartering en waardering van een uitgestrekt afgedekt prehistorisch landschap te Verrebroek - Logistiek Park Waasland Fase West (Beveren, Oost-Vlaanderen, BE), Notae Praehistoricae 35, 203-221.

NOENS G., BATS M., VAN BAELEN A. & CROMBÉ P. 2013: Archeologische (lithische) indicatoren met geringe afmetingen en hun rol bij het opsporen van afgedekte prehistorische vindplaatsen: experimentele en archeologische observaties, Notae Praehistoricae 33, 193-215.

NOENS G. & CROMBÉ P. 2012: Het potentieel voor intrasitestudie van lithische vindplaatsen uit het vroegholoceen: concentratie C3 van de vroeg-mesolithische vindplaats Doel-Deurganckdok 2003, sector J/L, Notae Praehistoricae 32, 237-255.

NOENS G. & LALOO P. 2013: NIR Liereman archeologische studie. Eindrapport, GATE-rapport, Evergem.

NOENS G., MIKKELSEN J.H., CRUZ F., LALOO P., TEETAERT D., TRACHET J. & VAN GOIDSENHOVEN W. 2012: Kartering & waardering van een steentijdvindplaats met resten uit het mesolithicum te Lier-Duwijck II (prov. Antwerpen, B), Notae Praehistoricae 32, 213-226.

NOENS G., PERDAEN Y., CROMBÉ P. & VAN STRYDONCK M. 2006: Doel-Deurganckdok (O.-Vl.): technologische analyse van een vroegmesolithische lithische concentratie. De eerste resultaten, Notae Praehistoricae 26, 141-155.

NOENS G., PERDAEN Y. & RYSSAERT C. 2009: Towards a refinement of the Early Mesolithic chronology in Sandy Flanders: a technological contribution. In: CROMBÉ P., VAN STRYDONCK M., SERGANT J., BOUDIN M. & BATS M. (eds.), Chronology & evolution within the Mesolithic of North-West Europe: Proceedings of an International Meeting, Brussels, May 30th-June 1st 2007, Newcastle Upon Tyne, 113-130.

NOENS G. & VAN BAELEN A. 2014: Gerichte prospectie naar (prehistorische) vondstclusters I: enkele boorsimulaties gericht op een evaluatie van de onderlinge afstand tussen boorpunten binnen een driehoeksraster, Notae Praehistoricae 34, 27-50.

NOENS G. & VAN BAELEN A. 2016: Refitting van (vuur)stenen artefacten. In: AMKREUTZ L., BROUNEN F., DEEBEN J., MACHIELS R., VAN OORSOUW M.F. & SMIT B. (eds.), Vuursteen verzameld. Over het zoeken en onderzoeken van steentijdvondsten en -vindplaatsen, Amersfoort, 39-42.

NOENS G. & VAN BAELEN A. 2019: On the spatial distribution of archaeological sites with Wommersom quartzite in the Rhine-Meuse-Scheldt area, Notae Praehistoricae 39, 15-44.

NOENS G., VERWERFT D., MIKKELSEN J.H., SERGANT J. & VAN BAELEN A. 2018: The Mesolithic in & around the city of Bruges New lithic data from the excavated sites of Dudzele-Zonnebloemweg, Koolkerke-Arendstraat & SintMichiels-Barrièrestraat (Brugge, East Flanders, BE), Notae Praehistoricae 38, 169-190.

PARENT J.-P. & VANDENABEELE J.-C. 1990: Recente prospecties in Zuid-Oost-Vlaanderen, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen (VOBOV)-info 38/39/40, 24-28.

PARENT J.-P., VAN DER PLAETSEN P. & VANMOERKERKE J. 1987a: Hypothesen over de betekenis van de neolithische okkupaties te Oudenaarde-Donk, Notae Praehistoricae 7, 14-15.

PARENT J.-P., VAN DER PLAETSEN P. & VANMOERKERKE J. 1987b: Prehistorische jagers en veetelers aan de donk te Oudenaarde, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen (VOBOV)-info 24/25, 1-45.

PEETERS H. 2008: Prehistorische landschappen in de Noordzee, het belang van de Noordzee voor het onderzoek naar prehistorisch landschapsgebruik. In: VAN DEN AKKER J. & OOSTING R. (eds.), Maritiem cultuurlandschap.

Inleidingen gehouden op het elfde Glavimans Symposion, Amersfoort, 30 mei 2008, s.l., 149-160.

PEETERS H. 2011: How wet can it get? Approaches to submerged prehistoric sites & landscapes on the Dutch continental shelf. In: BENJAMIN J., BONSALL C., PICKARD C. & FISCHER A. (eds.), Submerged prehistory, Oxford, 55-64.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 150 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

PEETERS H. & AMKREUTZ L. 2020: The Netherlands: Probing into the Submerged Prehistoric Archaeology, Landscapes & Palaeontology of the Dutch Continental Shelf. In: BAILEY G., GALANIDOU N., PEETERS H., JÖNS H. & MENNENGA M. (eds.), The Archaeology of Europe’s Drowned Landscapes, Cham, 157-174.

PEETERS J.H.M., RAEMAEKERS D.C.M., DEVRIENDT I., HOEBE P.W., NIEKUS M.J.L.T., NOBLES G.R. & SCHEPERS M. 2017: Paradise lost? Insights into the early prehistory of the Netherlands from development-led archaeology, Amersfoort.

PELEGRIN J. 1995: Technologie lithique: Le Châtelperronien de Roc-de-Combe (Lot) et de la Côte (Dordogne), Cahiers du Quaternaire, Paris.

PELEGRIN J. 2000: Les techniques de débitage laminaire au Tardiglaciaire: critères de diagnose et quelques réflexions. In: VALENTIN B., BODU P. & CHRISTENSEN M. (eds.), L'Europe centrale et septentrionale au Tardiglaciaire.

Confrontation des modèles régionaux de peuplement. Actes de la Table ronde internationale de Nemours, 14-16 mai 1997, Nemours, 73-86.

PELEMAN C. & VERMEERSCH P. M. 2002: Zonhoven: Ahrensburg nederzetting, Limburg - Het Oude Land van Loon 84, 317-320.

PELEMAN C., VERMEERSCH P.M. & LUYPAERT I. 1994: Ahrensburg nederzetting te Zonhoven-Molenheide-2, Notae Praehistoricae 14, 73-80.

PELEMAN J. 2011: Palynologie van Laat-Glaciale en Vroeg-Holocene afzettingen in de Peerdemeersgeul (Moerbeke, Oost-Vlaanderen): een paleoecologische reconstructie, onuitgegeven masterthesis, UGent.

PERDAEN Y. 2004: De lithische technologie in het Finaal-Paleolithicum en Vroeg-Mesolithicum. Een studie aan de hand van enkele recent opgegraven vindplaatsen in de Wase Scheldepolders, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, UGent.

PERDAEN Y., CROMBÉ P. & SERGANT J. 2004: Vroeg-mesolithische lithische technologie: Verrebroek-Dok 1 (Beveren, Oost-Vlaanderen) in zijn Belgische context, Notae Praehistoricae 24, 95-104.

PERDAEN Y., CROMBÉ P. & SERGANT J. 2008a: Lithic technology & the cultural identity of Early Mesolithic groups, Current Anthropology 492, 317-327.

PERDAEN Y., CROMBÉ P. & SERGANT J. 2008b: Redefining the Mesolithic: technological research in Sandy Flanders (Belgium) & its implications for North-western Europe. In: SÖRENSEN M. & DESROSIERS P. (eds.), Technology in archaeology. Proceedings of the SILA Workshop: the study of technology as a method for gaining insight into social & cultural aspects of prehistory, the National Museum of Denmark, Copenhagen, November 2-4, 2005, Copenhagen, 125-148.

PERDAEN Y., CROMBÉ P. & SERGANT J. 2009: The use of quartzite as a chrono-cultural marker in the Mesolithic cultures of the Low Countries. In: STERNKE F., EIGELAND L. & COSTA L.-J. (eds.), Non-flint material use in prehistory.

Old prejudices & new directions. Proceedings of the XV UISPP World Congress, Lisbon. 4-9 September 2006.

Session C77, Oxford, 217-224.

PERDAEN Y., DE LOECKER D., OPBROEK M. & WOLTINGE I. 2017: Verder grootschalig archeologisch onderzoek ter hoogte van het Logistiek Park Waasland Fase West (Verrebroek-Beveren, Oost-Vlaanderen, BE), Notae Praehistoricae 37, 45-52.

PERDAEN Y. & MEYLEMANS E. 2011: Prospectie- en evaluatieonderzoek in het kader van het Sigmaplan, deel 4 (Oost-Vlaanderen, B), Notae Praehistoricae 31, 267-273.

PERDAEN Y., MEYLEMANS E., BOGEMANS F., DEFORCE K., STORME A. & VERDURMEN I. 2011: Op zoek naar prehistorische resten in de wetlands van de Sigmacluster Kalkense Meersen. Prospectief en evaluerend archeologisch onderzoek in het gebied Wijmeers 2, zone D/E (Wichelen, prov. Oost-Vl.), Relicta. Archeologie, Monumentenen Landschapsonderzoek in Vlaanderen 8, 9-46.

PERDAEN Y., MEYLEMANS E., JACOPS J., BOGEMANS F., STORME A. & VERDURMEN I. 2009: Prospectie- en evaluatieondezoek in het kader van het Sigmaplan, deel 2, Notae Praehistoricae 29, 121-129.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 151 van 165

PERDAEN Y., MEYLEMANS E. & VANHOLME N. 2013: Preventief onderzoek in het kader van het Sigmaplan te Wichelen-Bergenmeersen (Oost-Vlaanderen, B), Notae Praehistoricae 33, 75-89.

PERDAEN Y. & NOENS G. 2011: The social organization of technology. An early Mesolithic case study from the Low Countries, Lithic Technology 362, 165-176.

PERDAEN Y., PAWELCZAK P., DEPAEPE I. & WOLTINGE I. 2018: Steentijdonderzoek in het archeologietraject: de ‘BAAC Vlaanderen’-aanpak, Notae Praehistoricae 38, 247-265.

PERDAEN Y., SERGANT J. & CROMBÉ P. 2004: Early Mesolithic landscape-use & site-use in northwestern Belgium: the evidence from Verrebroek Dok. In: CROMBÉ P. (ed.), Acts of the XIVth UISPP Congress, University of Liège, Belgium, 2-8 September 2001. Section 7: Le Mésolithique/The Mesolithic. Colloque/Symposium 7.1. Landscapeuse during the Final-Palaeolithic & Mesolithic in NW-Europe: the formation of extensive sites & site complexes, Luik, 11-18.

PERDAEN Y., SERGANT J., MEYLEMANS E., STORME A., DEFORCE K., BASTIAENS J., DEBRUYNE S., ERVYNCK A., LANGOHR R., LENTACKER A., HANECA K., DU RANG E. & CROMBÉ P. 2011: Noodonderzoek van een wetland site in Bazel-Sluis (Kruibeke, Oost-Vlaanderen, B): een nieuwe kijk op de neolithisatie in Vlaanderen, Notae Praehistoricae 31, 3145.

PERDAEN Y. & WOLTINGE I. 2016: Grootschalig steentijdonderzoek ter hoogte van het Logistiek Park Waasland fase West: een inleiding, Het Land Van Beveren LIX(3), 157-167.

PERDAEN Y. & WOLTINGE I. 2017: Steen-goed onderzoek. De steentijdopgravingen in Logistiek Park Waasland te Verrebroek, Het Land Van Beveren LX.4, 32-37.

PERDAEN Y., WOLTINGE I., DE LOECKER D., VAN PUTTEN M., KREKELBERGH N., PAWELCZAK P. & DEVRIENDT I. 2015: Vier voetbalvelden grond door de zeef. Archeologisch onderzoek ter hoogte van het Logistiek Park Waasland Fase West (Verrebroek-Beveren, Oost-Vlaanderen, BE), Notae Praehistoricae 35, 111-120.

PERDAEN Y., WOLTINGE I., DE LOECKER D., VANDER CRUYSSEN M. & OPBROEK M. 2016: Archeologische Opgraving Beveren-LPWW, Evaluatierapport Fase 2, Gent.

PERDAEN Y., WOLTINGE I., OPBROEK M. & DE LOECKER D. 2016: Grootschalig waarderend testvakkenonderzoek ter hoogte van het Logistiek Park Waasland Fase West (Verrebroek-Beveren, Oost-Vlaanderen, België), Notae Praehistoricae 36, 113-119.

PERDAEN Y., WOLTINGE I., OPBROEK M., DEPAEPE I., OVERMEIRE J. & DE LOECKER D. 2018: Archeologische Opgraving Beveren-LPWW Evaluatierapport Fase 3, Gent.

PERDAEN Y., WOLTINGE I., VAN PUTTEN M., KREKELBERGH N. & PAWELCZAK P. 2015: Archeologische Opgraving BeverenLPWW, Evaluatierapport Fase 1, Gent.

PIETERS M., MISSIAEN T., DE CLERCQ M., DEMERRE I. & VAN HAELST S. 2020: Belgium: Prehistoric & Protohistoric Archaeology in the Intertidal & Subtidal Zones of the North Sea. In: BAILEY G., GALANIDOU N., PEETERS H., JÖNS H. & MENNENGA M. (eds.), The Archaeology of Europe’s Drowned Landscapes, Cham, 175-187.

PILATI M. 2001: L'Uttilizzo dello spazio in un accampanento di cacciatori-raccoglitori. Il caso des sito mesolithico di Meeuwen - In den Damp 1 (Limburgo, Belgio), tesi di laurea, Universitat à degli studi Ca Foscari di Venezia.

PILATI M. 2009: U-shaped scatters: struggling between theoretical models & archaeological facts. In: Cavulli F. (ed.), Proceedings of the XV world congress (Lisbon, 4-9 September 2006: Session WS28. Defining a methodological approach to interpret structural evidence, s.l., 13-22.

PONZETTA L. 2002: Prospectie en waardering van Laatpaleolithische en Mesolithische sites op het Kempens Plateau, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 152 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

RASMUSSEN S.O., BIGLER M., BLOCKLEY S.P., BLUNIER T., BUCHARDT S.L., CLAUSEN H.B., CVIJANOVIC I., DAHL-JENSEN D., JOHNSEN S.J., FISCHER H., GKINIS V., GUILLEVIC M., HOEK W.Z., LOWE J.J., PEDRO J.B., POPP T., SEIERSTAD I.K., STEFFENSEN J.P., SVENSSON A.M., VALLELONGA P., VINTHER B.M., WALKER M.J.C., WHEATLEY J.J. & WINSTRUP M. 2014: A stratigraphic framework for abrupt climatic changes during the Last Glacial period based on three synchronized Greenland ice-core records: refining & extending the INTIMATE event stratigraphy, Quaternary Science Reviews 106, 1428.

RAVESCHOT P. & VANMOERKERKE J. 1981: Het Scheldegebied ten oosten van Gent, vondsten vanaf het Mesolithicum tot nu, Stadsarcheologie 51, 38-41.

REZEK Z., HOLDAWAY S.J., OLSZEWSKI D.I., LIN S.C., DOUGLASS M., MCPHERRON S.P., IOVITA R., BRAUN D.R. & SANDGATHE D. 2020: Aggregates, Formational Emergence, & the Focus on Practice in Stone Artifact Archaeology, Journal of Archaeological Method & Theory 27, 887-928.

RIBBENS R. 2018: Evaluatie Archeologie 2017. Evaluatie van het Onroerenderfgoeddecreet - hoofdstuk Archeologie voor het werkjaar 2017, Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend Erfgoed 98, Brussel.

RIBBENS R. 2019: Evaluatie Archeologie 2018. Evaluatie van het Onroerenderfgoeddecreet - hoofdstuk Archeologie voor het werkjaar 2018, Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend Erfgoed 125, Brussel.

ROBINSON E. 2008: Scratching the surface. Surface scatters, armatures, & forager-farmer contact in a 'frontier zone', Notae Praehistoricae 28, 55-62.

ROBINSON E. 2009: The evolution of trapeze industries & the role of armatures in neolithisation models for Northwest Europe: a systematic approach. In: CROMBÉ P., VAN STRYDONCK M., SERGANT J., BOUDIN M. & BATS M. (eds.), Chronology & evolution within the Mesolithic of North-West Europe: Proceedings of an International Meeting, Brussels, May 30th-June 1st 2007, Newcastle Upon Tyne, 671-692.

ROBINSON E. 2010: Cultural transmission of the Neolithic in Northwest Europe: a critical study, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, University of Sheffield.

ROBINSON E. 2011: Technological traditions & 'the dialectic of expansion': contact, transmission, & neolithisation along the northwestern fringes of the LBK. In: HADJIKOUMIS A., ROBINSON E. & VINER S. (ed.), The dynamics of neolithisation in Europe. Studies in honour of Andrew Sherratt, Oxford, 284-312.

ROBINSON E. 2016: Wommersom-kwartsiet en Tienen-kwartsiet. In: AMKREUTZ L., BROUNEN F., DEEBEN J., MACHIELS R., VAN OORSOUW M.F. & SMIT B. (eds.), Vuursteen verzameld. Over het zoeken en onderzoeken van steentijdvondsten en -vindplaatsen, Amersfoort, 241-244.

ROBINSON E. & GRIFFITHS S. 2017: The 8.2 ka BP Holocene climate change event & human population resilience in northwest Atlantic Europe, Quaternary International 465, 251-257.

ROBINSON E., LOMBAERT L., SERGANT J. & CROMBÉ P. 2011: Armatures & the question of forager-farmer contact along the north-western fringe of the LBK. The site of Verrebroek-Aven Ackers (East Flanders), Archäologisches Korrespondenzblatt 41.4, 473-490.

ROBINSON E., SERGANT J. & CROMBÉ P. 2013: Late Mesolithic armature variability in the southern North Sea Basin: implications for forager-Linearbandkeramik contact models of the transition to agriculture in Belgium & the southern Netherlands, European Journal of Archaeology 161, 3-20.

ROBINSON E., VAN STRYDONCK M., GELORINI V. & CROMBÉ P. 2013: Radiocarbon chronology & the correlation of hunter-gatherer sociocultural change with abrupt palaeoclimate change: the Middle Mesolithic in the RhineMeuse-Scheldt area of northwest Europe, Journal of Archaeological Science 40, 755-763.

ROEBROEKS W., DE LOECKER D., HENNEKENS P. & VAN IEPEREN M. 1992: A veil of stones: on the interpretation of an early Middle Palaeolithic low density scatter at Maastricht-Belvédère (the Netherlands), Analecta Praehistorica Leidensia 25, 1-16.

ROTS V. 1996: Gebruikssporenonderzoek op de silexartefacten van de nederzetting te Zonhoven-Molenheide 2.

Aanvullend experimenteel programma, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 153 van 165

ROZOY J.-G. 1978: Les derniers chasseurs. L'epipaléolithique en France et en Belgique. Essai de Synthèse, Charleville.

RUTOT A. 1904: Le préhistoire dans l'Europe centrale. Coupe d'oeil sur l'état des connaissances relatives aux industries de la pierre en 1903, Annales de la Féderation Archéologique et Historique de Belgique 17, 3-268.

RUTOT A. 1905: Notions préliminaires sur le Néolithique, Bulletin de la Société d'Anthropologie de Bruxelles 241, XXIII-XXVIII. RYSSAERT C., BATS M., ALLEMEERSCH L., CRYNS J., CRUZ F., MIKKELSEN J., NOENS G., VERVAET C. & VERHOYE A. 2015: Paleolandschappelijk, archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek in het kader van het Geactualiseerde Sigmaplan. Deelgebieden: Nete (Hof van Lachenen en Anderstadt II) en monding Grote Nete. Deel 1: algemene resultaten, In opdracht van Waterwegen en Zeekanaal NV, Antwerpen.

RYSSAERT C., EXALTUS R.P., ORBONS J. & VERBRUGGEN F. 2017: Archeologisch vooronderzoek cluster Vallei van de Grote Nete. Landschappelijk booronderzoek, Veldkartering, Archeologische boringen, Antwerpen.

RYSSAERT C., PERDAEN Y., DE MAEYER W., LALOO P., DE CLERCQ W. & CROMBÉ P. 2007: Searching the stone age in the harbour of Ghent. How to combine test trenching & stone age archaeology, Notae Praehistoricae 27, 69-74.

SALTER E., MURPHY P. & PEETERS H. 2014: Submerged prehistory: national approaches & international collaboration. In: EVANS A.M., FLATMAN J.C. & FLEMMING N.C. (eds.), Prehistoric archaeology on the continental Shelf, Dordrecht, 151-172.

SCHELTENS E. 1976: Drie mesolithische sites te Brecht (Overbroek). Studie van het oppervlaktemateriaal uit de collectie R. Foblets, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

SCHURMANS U. 1998: De bijdrage van een kwantitatieve methode in de studie van sitevormings-, en postdepositionele processen: een K-means analyse van enkele sites op zandgronden, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

SERBRUYNS L. 2010: Changes in surface waters: a malacological analysis of a Late Glacial & early Holocene palaeolake in the Moervaartdepression (Belgium), onuitgegeven masterthesis, UGent.

SERGANT J. 2004: De aantrekkingskracht van een zandrug. Ruimtelijke analyse van een vroeg-mesolithische site te Verrebroek-Dok, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, UGent.

SERGANT J., BATS M., NOENS G., LOMBAERT L. & D'HOLLANDER D. 2007: Voorlopige resultaten van noodopgravingen in het afgedekte dekzandlandschap van Verrebroek-Aven Ackers (Mesolithicum, Neolithicum), Notae Praehistoricae 27, 101-107.

SERGANT J., CROMBÉ P. & PERDAEN Y. 2006: The 'invisible' hearths: a contribution to the discernment of Mesolithic nonstructured surface hearths, Journal of Archaeological Science 33, 999-1007.

SERGANT J., CROMBÉ P. & PERDAEN Y. 2009: Mesolithic territories & land-use systems in north-western Belgium. In: MCCARTAN S., SCHULTING R., WARREN G. & WOODMAN P. (eds.), Mesolithic horizons. Papers presented at the Seventh International Conference on the Mesolithic in Europe, Belfast 2005. Volume I, Oxford, 277-281.

SERGANT J., CRUZ F., STORME A., ALLEMEERSCH L., ALUWÉ K., JACOPS J., VANDENDRIESSCHE H., NOENS G., MIKKELEN J., ROZEK J., LALOO P. & CROMBÉ P. 2018: Kerkhove 'Stuw'. Verslag van de opgraving en analyses van werkput 1 en 2 2015185, Bredene/Gent.

SERGANT J., DEVRIENDT I., MESSIAEN L., DECONYNCK J., LALOO P., BATS M., VAN STRYDONCK M., BOUDIN M. & CROMBÉ P. 2011: Radiokoolstofdateringen van enkele vroeg-mesolithische concentraties te Evergem - De Nest (OostVlaanderen, B), Notae Praehistoricae 31, 15-19.

SERGANT J., LOMBAERT L., CHERRETTÉ B., CLEMENT C., DE MAEYER W. & KLINKENBORG S. 2009: Een (vroeg)mesolithische site op de Graanmarkt te Ninove (Oost-Vlaanderen, B), Notae Praehistoricae 29, 113-119.

SERGANT J., VANDENDRIESSCHE H., NOENS G., CRUZ F., ALLEMEERSCH L., ALUWÉ K., JACOPS J., WUYTS F., WINDEY S., ROZEK J., DEPAEPE I., HERREMANS D., LALOO P. & CROMBÉ P. 2016: Opgraving van een mesolithische wetlandsite te Kerkhove ‘Stuw’ (Avelgem, West-Vlaanderen, BE). Eerste resultaten, Notae Praehistoricae 36, 47-57.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 154 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

SERGANT J. & WUYTS F. 2006: De mesolithische vindplaats van Verrebroek - Aven Ackers. Voorlopige resultaten van de campagne 2006, Notae Praehistoricae 26, 167-169.

SEVENANT M., MENSCHAERT J., COUVREUR M., RONSE A., ANTROP M., GEYPENS M., HERMY M. & DE BLUST G. 2002: Ecodistricten: ruimtelijke eenheden voor gebiedsgericht milieubeleid in Vlaanderen. Deelrapport II: Afbakening van ecodistricten en ecoregio’s: Verklarende teksten. Studieopdracht in het kader van actie 134 van het Vlaams Milieubeleidsplan 1997-2001. In opdracht van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie Milieu, Natuur, Land- en Waterbeheer, Brussel.

SLABBINCK F. 2015: Nederzettingsdichtheid doorheen het Mesolithicum in Noordwest-Europa, onuitgegeven bachelorpaper, UGent.

SLABBINCK F. 2016: Mesolithicum als voorbode van een sedentaire levenswijze? Vis- en hazelnootexploitatie als indicator van verandering in de mobiliteitspatronen, onuitgegeven masterthesis, UGent.

SMET C. 2019: Territorialiteit in het Midden-Mesolithicum. Een interregionale vergelijking van microlieten met vlakke retouches uit België en Noord-Frankrijk, onuitgegeven masterthesis, UGent.

SMIT B.I. 2010: Valuable flints. Research strategies for the study of early prehistoric remains from the Pleistocene soils of the Northern Netherlands, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, Rijksuniversiteit Groningen.

SOENS T., SERGANT J., WAUTERS E., JONGEPIER I., MASURE H., CRUZ F., LALOO P., LOMBAERT L., MIKKELSEN J. & NOENS G. 2012: Ruraal erfgoed Linkeroever. Onderzoek naar het ruraal erfgoed in de Wase polders. Deel I: Landschapshistorisch en archeologisch onderzoek. Typologie van het agrarisch erfgoed, Antwerpen/Gent.

STORME A. 2020: Holocene environmental evolution of the Middle & Lower Scheldt basin in northern Belgium. A multi-proxy study, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, UGent.

STORME A., BASTIAENS J., CROMBÉ P., CRUZ F., LOUWYE S., VERHEGGE J. & DEFORCE K. 2020: The significance of palaeoecological indicators in reconstructing estuarine environments: A multi-proxy study of increased Middle Holocene tidal influence in the lower Scheldt river, N-Belgium, Quaternary Science Reviews 230, 106113.

STORME A., BASTIAENS J., CROMBÉ P., DEBRUYNE S., LOUWYE S.& DEFORCE K. 2019: Ecology & fluvial dynamics of an Early Holocene medium-sized European lowland river valley (Upper Scheldt, northern Belgium), Boreas 48.3, 678-694.

STORME A., LOUWYE S., CROMBÉ P. & DEFORCE K. 2017: Postglacial evolution of vegetation & environment in the Scheldt Basin (northern Belgium), Vegetation History & Archaeobotany 26, 293-311.

STROOBANT L. 1947: Contribution à l'étude de la préhistoire campinoise. Fond de hutte de quartzite de Wommersom à Bolck-Les-Merxplas, Bulletin de la Société Royale Belge d'Anthropologie et de Préhistoire 58, 2024.

SWIGGERS W. 1986: Studie van de lithische artefacten in het westelijk deel van de Zuiderkempen en het Mechelse, onuitgegeven licentiaatverhandeling, KU Leuven.

TEETAERT D. 2020: Routes of technology. Pottery production & mobility during the Mesolithic-Neolithic transition in the Scheldt river valley (Belgium), onuitgegeven doctoraatsverhandeling, UGent.

TEETAERT D., BOUDIN M., GOEMAERE E. & CROMBÉ P. 2020: Reliability of AMS 14C dates of moss temper preserved in Neolithic pottery from the Scheldt river valley (Belgium), Radiocarbon 62.6, 1667-1678.

TEETAERT D., BOUDIN M., JONGEPIER H. & CROMBÉ P. 2017: New AMS radiocarbon dates for the late Neolithic site of Haamstede-Brabers (prov. of Zeeland, NL), Notae Praehistoricae 37, 61-67.

TEETAERT D., BOUDIN M., SAVERWYNS S. & CROMBÉ P. 2017: Food & Soot: Organic Residues On Outer Pottery Surfaces, Radiocarbon 59.5, 1609-1621.

TOMASSO S. & ROTS V. 2015: Microscopic examination of a series of trapezes from the site of Bazel (Belgium), Luik.

TOMASSO S., ROTS V., PERDAEN Y., CROMBÉ P. & MEYLEMANS E. 2015: Hunting with trapezes at Bazel-Sluis: the results of a functional analysis, Notae Praehistoricae 35, 239-251. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 155 van 165

VAES L. 2006: Typologische en ruimtelijke studie van het lithisch materiaal van een vroeg-mesolithische site te Verrebroek Dok, onuitgegeven licentiaatverhandeling, UGent.

VAN ACKER R. 1985: Studie van de prehistorische bewoning in het oosten van Brugge aan de hand van de lithische artefacten, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

Van Baelen A. & Noens G.2016: Technologie. In: AMKREUTZ L., BROUNEN F., DEEBEN J., MACHIELS R., VAN OORSOUW M.F. & SMIT B. (eds.), Vuursteen verzameld. Over het zoeken en onderzoeken van steentijdvondsten en vindplaatsen, Amersfoort, 30-32.

VAN BAELEN A. & VANMONTFORT B. 2011a: Evaluatie van een mesolithische vindplaats te HolsbeekRotselaarsebaan 2 (B). Opgravingscamapagne 2011, Notae Praehistoricae 31, 87-99.

VAN BAELEN A. & VANMONTFORT B. 2011b: Holsbeek Rotselaarsebaan. Evaluatie van een mesolithische vindplaats.

Opgravingscampagne 2011, Eenheid Prehistorische Archeologie rapport 74, Leuven.

VAN BERG P.-L., KEELEY L.H., VAN ROEYEN J.-P. & VAN HOVE R. 1992: Le gisement mésolithique de Melsele (Flandre orientale, Belgique) et le Subnéolithique en Europe occidentale. In: LE ROUX C.-T. (ed.), Paysans et batisseurs.

L'emergence du néolithique atlantique et les origines du megaltihisme. Actes du 17 ième Colloque interrégional sur le Néolithique, Vannes, 28-31 octobre 1990, Rennes, 93-100.

VAN BERG P.-L., VAN ROEYEN J.-P. & KEELEY L.H. 1991: Le site mésolithique à ceramique de Melsele (Flandre Orientale), campagne de 1990, Notae Praehistoricae 10, 37-47.

VAN DE KONIJNENBURG R. 1980: Het Mesolithicum in Henegouwen en Brabant ten zuiden van de lijn RoosdaalBrussel-Orp-Jauche, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

VAN DE VIJVER M. 2015: Archeologisch onderzoek Aalter Woestijne (VIOE), Jaarverslag 2014. Kale-Leie Archeologische Dienst, 23-31.

VAN DER HAEGEN G. 1992a: Archeologisch onderzoek v/d gemeente Aalter, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UGent.

VAN DER HAEGEN G. 1992b: Nieuwe archeologische vondsten van Paleolithicum tot heden, Appeltjes uit het Meetjesland 43, 5-88.

VAN DER HAEGEN G. 1993: Een Laat-Mesolithische site te Aalter (gem. Aalter, O.-Vl.), Archeologisch Jaarboek Gent 1992, 5-33.

VAN DER HAEGEN G. 1998: Steentijdvondsten in het Land van Nevele, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen (VOBOV)-info 47, 6-12.

VAN DER HAEGEN G., CROMBÉ P. & SEMEY J. 1999: Steentijdvondsten in het Meetjesland (Oost-Vlaanderen, België: Inventaris en geografische analyse, Archeologische Inventaris Vlaanderen. Buitengewone reeks, Gent.

VAN DER PLICHT J., AMKREUTZ L.W.S.W., NIEKUS M.J.L.T., PEETERS J.H.M. & SMIT B.I. 2016: Surf'n Turf in Doggerland: Dating, stable isotopes & diet of Mesolithic human remains from the southern North Sea, Journal of Archaeological Science: Reports 10, 110-118.

VAN DOOREN-VAN OVERMEIRE V. 1985: Gebruikssporenonderzoek op silexartefacten van Opgrimbie De Zijp en van de Tjongeriaannederzetting te Rekem, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

VAN GENECHTEN C. 1987: Studie van het prehistorisch lithisch materiaal uit Meldert (provincie Limburg), onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

VAN GILS M., COUSSERIER K., JANSEN I., MEYLEMANS E., ANNAERT R., MOENS J. & DE BIE M. 2016: Screening van de gekende archeologie in Vlaanderen in functie van de inventaris van archeologische zones, Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend Erfgoed 49, Brussel.

VAN GILS M., CROMBÉ P., DE BIE M., PERDAEN Y., SERGANT J., DE WILDE D., VERMEERSCH P.M., BATS M.& NOENS G. 2008: Deel Archeologie. Sectie Steentijden. hoofdstuk Mesolithicum v0 (8/11/2008). In: MEGANCK L. (ed.), Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed Vlaanderen, versie 0, Brussel.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 156 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

VAN GILS M., CROMBÉ P., DE BIE M., PERDAEN Y., SERGANT J., DE WILDE D., VERMEERSCH P.M., BATS M.& NOENS G. 2010: Deel Archeologie. Sectie Steentijden. hoofdstuk Mesolithicum v1 27/10/2010. In: MEGANCK L. (ed.), Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed Vlaanderen, versie 0, Brussel.

VAN GILS M., CROMBÉ P., DE BIE M., PERDAEN Y., SERGANT J., DE WILDE D., VERMEERSCH P.M., BATS M.& NOENS G. 2019: Onderzoeksbalans archeologie in Vlaanderen, versie 1, 27/10/2010: mesolithicum, Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend Erfgoed, Brussel.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2001: Prospectie en kartering van laat-glaciale en vroeg-holocene sites in de Kempen: resultaten van de boorcampagne 2001, Notae Praehistoricae 21, 77-78.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2002a: Prospectie en kartering van laat-glaciale en vroeg-holocene steentijdsites in de Kempen. Boorcampagne 2001, I.A.P. Rapporten, Zellik.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2002b: Ravels-Witgoor: intensieve boorcampagne op een uitgestrekt vroegholoceen site-complex in de Kempen, Notae Praehistoricae 22, 83-85.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2003a: Een uitgestrekt Laat-Mesolithisch site-complex langs de Molse Nete in Lommel, Notae Praehistoricae 23, 67-69.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2003b: Kartering en waardering van een Mesolithisch site-complex te Arendonk 'Korhaan', Notae Praehistoricae 23, 71-73.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2004: Federmessersites te Lommel-Maatheide (Limburg: Opgravingscampagne 2004, Notae Praehistoricae 24, 89-94.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2005a: Een paleolithische pleisterplek aan de Blokwaters. Hernieuwd archeologisch onderzoek op de Maatheide te Lommel, Limburg - Het Oude Land van Loon 84, 197-208.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2005b: Federmessersites te Lommel-Maatheide. Opgravingscampagne 2005, Notae Praehistoricae 25, 109-112.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2005c: Steentijdsites op de Maatheide te Lommel. Archeologische opgravingen 2004, Rapport VIOE, Brussel.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2006a: Federmessersites te Lommel-Maatheide: opgravingscampagne 2005. In: CALLEBAUT D., WILLEMS S., PIETERS M. (eds.), Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed. Een nieuw perspectief voor erfgoedonderzoek, Brussel, 118-119.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2006b: Kartering en waardering van een nieuw mesolithisch complex te Wuustwezel Het Moerken (prov. Antwerpen), Notae Praehistoricae 26, 157-160.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2006c: Kartering en waardering van een nieuw mesolithisch site-complex te Wuustwezel Het Moerken. Intern rapport, VIOE Intern Rapport, Brussel.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2006d: Lommel: opgraving van een laat-mesolithische site langs de Molse Nete, Limburg - Het Oude Land van Loon 85.4, 305-308.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2006e: Steentijd in de Kempen. Prospectie, kartering en waardering van het LaatPaleolithisch en mesolithisch erfgoed. In: COUSSERIER K., MEYLEMANS E. & IN’T VEN I. (eds.), Centrale Archeologische Inventaris II. thematische inventarisatie- en evaluatieonderzoek, Brussel, 7-16.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2006f: Uitgestrekte mesolithische site-complexen in de Kempen. Ravels Witgoor en Opglabbeek Ruiterskuilen-Turfven (boorcampagne 2002), Relicta. Archeologie, monumenten- en landschapsonderzoek in Vlaanderen 1, 11-28.

VAN GILS M. & DE BIE M. 2008: Les occupations tardiglaciaires et postglaciaires du nord de la Belgique: modalités d'occupation du territoire. In: FAGNART J.-P., THÉVENIN A., DUCROCQ. T., SOUFFI B. & COUDRET P. (eds.), Le début du Mésolithique en Europe du Nord-Ouest. Actes de la table ronde d'Amiens, 9 et 10 octobre 2004, Paris, 205-218.

VAN GILS M., DE BIE M., PAULISSEN E. & DEFORCE K. 2009: Kartering en waardering van een finaalpaleolithisch/mesolithisch sitecomplex te Arendonk Korhaan (provincie Antwerpen) Boorcampagne 2003, Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen 4, 9-22. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 157 van 165

VAN GILS M. & MEYLEMANS E. 2019: Prospecteren naar steentijd artefactensites - versie 1, Handleiding agentschap Onroerend Erfgoed, Brussel.

VAN GILS M., VANMONTFORT B. & DE BIE M. 2009: A history of Mesolithic occupation in the Belgian Campine region.

In: CROMBÉ P., VAN STRYDONCK M., SERGANT J., BOUDIN M. & BATS M. (eds.), Chronology & evolution within the Mesolithic of North-West Europe: Proceedings of an International Meeting, Brussels, May 30th-June 1st 2007, Newcastle Upon Tyne, 261-276.

VAN HEDDEGHEM G. 2002: Studie van het lithisch materiaal van een vroeg-Mesolithische site te Vinderhoute 'Molenbrug', onuitgegeven licentiaatverhandeling, UGent.

VAN HERZEELE L. 2011: Een vroegmesolithische concentratie uit zone M van Doel 'Deurganckdok' (Beveren, OostVlaanderen). Een typologische en ruimtelijke analyse, onuitgegeven masterthesis, UGent.

VAN HERZEELE L., VAN STRYDONCK M., BOUDIN M. & CROMBÉ P. 2011: Vroeg-mesolithicum in zone M van het

Deurganckdok te Doel (Oost-Vlaanderen, B), Notae Praehistoricae 31, 101-109.

VAN HOECKE H., DEPAEPE I. & DEMOEN D. 2020: Eindverslag Opgraving Asper, Ouden Herreweg, BAAC Vlaanderen Rapport, Gent.

VAN HOVE R. 1988: Melsele (Beveren, O.-Vl.): Hof ten Damme, Archeologie 2, 174-175.

VAN HOVE R. 1990: Verrebroek-Ambachtelijke zone: mesolithische site, Jaarverslag Archeologische Dienst Waasland, Sint-Niklaas.

VAN HOVE R. & VAN ROEYEN J.-P. 1998a: Verrebroek (Beveren, O.-Vl.): vroeg-mesolithische site, Archeologie 2, 150-151.

VAN HOVE R. & VAN ROEYEN J.-P. 1998b: Verrebroekdok - Sint Michielsstraat, Jaarverslag Archeologische Dienst Waasland 1997, 30-34.

VAN LANDUYT W., HOSTE I., VANHECKE L., VAN DEN BREMT P., VERCRUYSSE W. & DE BEER D.2006: Atlas van de flora van Vlaanderen en het Brussels Gewest, Brussel.

VAN LIEFFERINGE N. & SMEETS M. 2013: Het archeologisch onderzoek aan de Raaftuinweg te Ravels, Archeorapport 52, Kessel-Lo. VAN LIEFFERINGE N. & SMEETS M. 2014: Het archeologisch onderzoek aan de Prinsendreef te Lubbeek, Archeorapport 42, Kessel-Lo. VAN LIEFFERINGE N. & SMEETS M. 2015: Het archeologisch vooronderzoek aan de Hoekweg te Heist-op-den-Berg, Archeo-rapport 52, Kessel-Lo. VAN LITSENBORG S. 1999: Een ruimtelijke analyse van Zonhoven-Molenheide, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

VAN MALDEGEM E., VANDENDRIESSCHE H., SERGANT J., MEYLEMANS E., PERDAEN Y., LAURYSSEN F., SMOLDERS E. & CROMBÉ P. (in druk): Dramatic population collapse or human resilience in response to the 9.3 & 8.2 cal BP cooling events: a multi-proxy analysis of Mesolithic occupation in the Scheldt basin (Belgium), Journal of Anthropological Archaeology.

VANMOERKERKE J. & VAN VLAENDEREN L. 1986: Een Laat-mesolithisch site te Sint-Kruis-Winkel – Spanjeveer, Stadsarcheologie 101, 16-27.

VAN NOTEN F.L. 1978: Les chasseurs de Meer, Brugge.

VAN NOTEN F. & CAHEN D. 1980: De tjongervindplaats Meer IV, Archaeologia Belgica 223, 15-19.

VAN PEER P. 1995: Multivariate statistics, spatial analysis & the taphonomic history of a holocene prehistoric site. In: LODEWIJCKX M. (ed.), Archaeological & historical aspects of West-European societies. Album amicorum André van Doorselaer, Leuven, 453-466.

VAN PEER P. 2021: A Mechanical Framework of Conchoidal Flaking & Its Place in Lithic Systematics. Journal of Paleolithic Archaeology 42, 8. ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 158 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

VAN PEER P. & HUYGE D. 1991: De jagers-verzamelaars uit de oude en midden-steentijd. In: CAPENBERGHS J. (ed.), Gisteren voorbij. een archeologische kijk op de geschiedenis van de oudste tijden, Leuven.

VAN PEER P., JANSSEN J. & VERMEERSCH P.M. 1984: Opgrimbie - De Zijp: deux concentrations lithiques à affinités épipaléolithiques et mésolithiques, Notae Praehistoricae 4, 9-15.

VAN PEER P., MEYLEMANS E., VAN GILS M. & VERBRUGGE A. 2007: Nijlen-Varenheuvel: Laat-Pleistocene en holocene occupaties in fluviatiel context uit de vallei van de Kleine Nete, Notae Praehistoricae 27, 51-59.

VAN ROEYEN J.-P. 1989: De vroegste menselijk aanwezigheid in Temse en in het Waasland: de Steentijd. In: THOEN H. (ed.), Temse en de Schelde. Van ijstijd tot Romeinen, Brussel, 28-43.

VAN ROEYEN J.-P. 1990: Mesolithische bewoning in de Wase Scheldepolders. Opgravingen en prospecties 19811983, onuitgegeven licentiaatverhandeling, UGent.

VAN ROEYEN J.-P. 1993: Melsele-Hof ten Damme (Beveren, O.-Vl., B.) een prehistorische nederzetting in de Wase scheldepolders, Ledenblad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, Afdeling Zeeuws Vlaanderen.

VAN ROEYEN J.-P. 1994a: Een archeologische evaluatie van het bouwproject Verrebroekdok, Het Land van Beveren 37.4, 166-172.

VAN ROEYEN J.-P. 1994b: Verrebroekdok - Sint Michielsstraat. Jaarverslag Archeologische Dienst Waasland 1993, 22-23.

VAN ROEYEN J.-P. 1995a: Melsele-Hof ten Damme (Beveren, O.-Vl., B.): een prehistorische nederzetting in de Wase Scheldepolders, De Kauter 22, 39-43.

VAN ROEYEN J.-P. 1995b: Verrebroekdok - Sint Michielsstraat. Jaarverslag Archeologische Dienst Waasland 1994, 26-28.

VAN ROEYEN J.-P. 1997a: Verrebroek – Bufferzone, Jaarverslag Archeologische Dienst Waasland 1996, 23-25.

VAN ROEYEN J.-P. 1997b: Verrebroekdok - Sint Michielsstraat, Jaarverslag Archeologische Dienst Waasland 1996, 26-27.

VAN ROEYEN J.-P. 1998: Prospectie Verrebroekdok fase Ib, Jaarverslag Archeologische Dienst Waasland 1997, 3640.

VAN ROEYEN J.-P. 1999a: Verrebroekdok - Fase II, Jaarverslag Archeologische Dienst Waasland 1998, 27-35.

VAN ROEYEN J.-P. 1999b: Verrebroekdok - Sint Michielsstraat, Jaarverslag Archeologische Dienst Waasland 1998, 45-47.

VAN ROEYEN, J.-P., MINNAERT G., VAN STRYDONCK M. & VERBRUGGEN C. 1992: Melsele-Hof ten Damme: prehistorische bewoning, landschappelijke ontwikkeling en kronologisch kader, Notae Praehistoricae 11, 41-51.

VAN ROEYEN J.-P. & VAN BERG P.-L. 1989: Les chasseurs céramisés du Pays de Waas, Notae Praehistoricae 9, 31-32.

VAN STRYDONCK M., BOURGEOIS J. & CROMBÉ P. 2001: De wonderbare visvangst. Dateringsstudie van baggervondsten uit de Schelde. In: BOURGEOIS J., CROMBÉ P., DE MULDER G. & ROGGE M. (eds.), Een duik in het verleden. Schelde, Maas en Rijn in de pre- en protohistorie, Zottegem, 71-86.

VAN STRYDONCK M. & CROMBÉ P. 2005: Features. Radiocarbon dating. In: CROMBÉ P. (ed.), The last hunter-gathererfishermen in sandy Flanders (NW Belgium). The Verrebroek & Doel Excavation Projects (Vol. 1), Gent, 180-212.

VAN STRYDONCK M., CROMBÉ P. & MAES A. 2001: The site of Verrebroek 'Dok' & its contribution to the absolute dating of the Mesolithic in the Low Countries, Radiocarbon 432b, 997-1005.

VAN STRYDONCK M., NELSON D.E., CROMBÉ P., BRONK RAMSEY C., SCOTT E.M., VAN DER PLICHT J. & HEDGES R.E.M. 1999: Rapport du groupe de travail: les limites de méthode du carbone 14 appliquée à l'archéologie. What's in a 14C date. In: EVIN J., OBERLIN C., DAUGAS J.-P. & SALLES J.-F. (eds.), 14C et Archéologie. Actes du 3ème Congrès International, Lyon 6-10 avril 1998, s.l., 433-448. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 159 van 165

VAN STRYDONCK M., VAN ROEYEN J.-P., MINNAERT G. & VERBRUGGEN C. 1995: Problems in dating stone age settlements on sandy soils: the Hof ten Damme site near Melsele, Radiocarbon 372, 291-297.

VAN VLAENDEREN L. 1983: De steentijdvondsten van Sint-Kruis-Winkel – Wachtebeke, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen (VOBOV)-info 11, 3-25.

VAN VLAENDEREN L. 1990: Oppervlakteprospectie in de vallei van de Kale – Moervaart, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen (VOBOV)-info 38/39/40, 16-23.

VAN VLAENDEREN L. 1993: Steentijdvondsten te Wachtebeke en te Sint-Kruis-Winkel. In: DE KRAKER A.M.J., ROYEN H. VAN & DE SMET M.E.E. (eds.), Over den Vier Ambachten, Kloosterzande, 121-124.

VAN VLAENDEREN L. & DE MEIRELEIR M. 1991: Een Laat-mesolithische site te Eksaarde-Fondatie, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen (VOBOV)-info 42, 1-14.

VAN VLAENDEREN L., SERGANT J., DE BOCK H. & DE MEIRELEIR M. 2006: Steentijdvondsten in de Moervaartdepressie (Oost-Vlaanderen, België). Inventaris en geografische analyse, Gent.

VANACKER V. 1998: Ruimtelijke modellering van de relatie tussen fysische landschapskenmerken en het Mesolithisch nederzettingspatroon in de Antwerpse Noorderkempen, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

VANACKER V. 1999: Ruimtelijke modellering van de relatie tussen fysisch landschapskenmerken en het Mesolithisch nederzettingspatroon in de Antwerpse Noorderkempen, De Aardrijkskunde 3, 33-41.

VANACKER V., GOVERS G. & VAN PEER P. 2001: Environmental controls on Mesolithic locational behaviour in the Northeast of Belgium. In: DARVILL T. & GOJDA M. (eds.), One land, many landscapes. Papers from a session held at the European Association of Archaeologists Fifth Annual Meeting in Bournemouth 1999, Oxford, 75-83.

VANACKER V., GOVERS G., VAN PEER P., DESMET JR.J. & REYNIERS J. 2001: Using Monte Carlo Simulation for the environmental analysis of small archaeological datasets, with the Mesolithic in Northeast Belgium as a case study, Journal of Archaeological Science 28,661-669.

VANDENDRIESSCHE H. 2021: Flintknapping in a changing world – The organization of lithic technology during the Lateglacial & Early Holocene in the Belgian Scheldt valley, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, UGent.

VANDENDRIESSCHE H. & CROMBÉ P. 2020: Formalized Reduction Sequences from the Site of Kerkhove, Belgium – New Perspectives on Early Mesolithic Flint Knapping, Lithic Technology 45, 110-124.

VANDENDRIESSCHE H., GUÉRET C., ALUWÉ K., MESSIAEN L., CRUZ F., STORME A., ALLEMEERSCH L., SERGANT J. & CROMBÉ P. 2019: Deux millénaires d'occupations mésolithiques au bord de l'Escaut à Kerkhove (Belgique): premier compte-rendu de l'industrie lithique et des restes fauniques, Bulletin de la Société Préhistorique Française 1162, 283-316.

VANMOERKERKE J. 1981: Het lithisch materiaal van Mendonk, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UGent.

VANMOERKERKE J., 1982: Het mesolithicum te Mendonk, Gent.

VANMOERKERKE J. & VAN VLAENDEREN L. 1985: De verspreiding van het Wommersomkwartsiet in West-België in het Mesolithicum, Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen (VOBOV)-info 18/19,1-6.

VANMONTFORT B. 2007: Bridging the gap. the Mesolithic-Neolithic transition in a frontier zone, Documenta Praehistorica XXXIV, 105-118.

VANMONTFORT B. 2008a: Derniers chasseurs-cueilleurs et premiers agriculteurs dans le Hainaut (Belgique): influence réciproque? In: BURNEZ-LANOTTE L., ILETT M. & ALLARD P. (eds.), Fin des traditions danubiennes dans le Néolithique du Bassin parisien et de la Belgique (5100-4700 av. J.-C.: Autour des recherches de Claude Constantin, Namen, 85-90.

VANMONTFORT B. 2008b: Forager-farmer connections in an 'unoccupied' land: first contact on the western edge of LBK territory, Journal of Anthropological Archaeology 27, 149-160.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 160 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

VANMONTFORT B. 2008c: A southern view on north-south interaction during the Mesolithic-Neolithic transition in the Lower Rhine area. In: FOKKENS H., COLES B.J., VAN GIJN A.L. (eds.), Between foraging & farming. An extended broad spectrum of papers presented to Leendert Louwe Kooijmans, Leiden, 85-97.

VANMONTFORT B. 2009: Taking microliths into account, Antiquity 83, 827-829.

VANMONTFORT B. 2017: Archeologienota Verrebroekdok 3, Leuven.

VANMONTFORT B., MEIRSMAN E., VAN PEER P., BAKKER J., PAULISSEN E., MARINOVA E., & KUIJPER L. 2013: Stevoort Kanenveld. Archeologische opgraving in het kader van infrastructuurwerken inzake waterbeheersing, Eenheid Prehistorische Archeologie rapport, Leuven.

VELDEMAN I., BAELE J.-M., GOEMAERE E., DECEUKELAIRE M., DUSAR M. & DE DONCKER H.W.J.A. 2012: Characterizing the hypersiliceous rocks of Belgium used in (pre-)history: a case study on sourcing sedimentary quartzites, Journal of Geophysics & Engineering 9, 118-128.

VERBEECK M. 1982: Archeologische inventaris van Noordoost-Brabant. Kaartbladen 24/5-6 en 32/1-2. NGI op 1:25000, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

VERBEEK C. 1994: Epipaleolithicum en Mesolithicum te Weelde: Eindegoorheide I en II, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

VERBEEK C. 1996a: Laat-Mesolithicum te Turnhout-Kampheide (prov. Antwerpen), onuitgegeven Archeologische Jaarkroniek Vlaanderen.

VERBEEK C. 1996b: Prehistorische sites in het Ruilverkavelingsblok Poppel (prov. Antwerpen), onuitgegeven Archeologische Jaarkroniek Vlaanderen.

VERBEEK C. 1996c: Relatie tussen Vroeg-Mesolithische concentraties te Weelde-Voorheide, Notae Praehistoricae 16, 91-99.

VERBEEK C. 1997: Epipaleolithische en mesolithische sites in het Ruilverkavelingsblok Weelde (prov. Antwerpen), Notae Praehistoricae 17, 81-84.

VERBEEK C. 1998: Recente opgravingen in het Ruilverkavelingsblok Weelde: nieuwe epipaleolithische en mesolithische concentraties te Weelde-Eindegoorheide (prov. Antwerpen), Notae Praehistoricae 18, 93-99.

VERBEEK C. 1999: Ruilverkavelingsblok Weelde, preventief noodonderzoek van bedreigde steentijdsites, administratief eindverslag, Zellik.

VERBEEK C., DELARUELLE S. & BUNGENEERS J. 2004: Verloren voorwerpen. archeologisch onderzoek op het HSL-traject in de provincie Antwerpen, Antwerpen.

VERBEEK C., DELARUELLE S. & DE BIE M. 2004: De steentijden op het HSL-traject. In: VERBEEK C., DELARUELLE S. & BUNGENEERS J. (eds.), Verloren voorwerpen. archeologisch onderzoek op het HSL-traject in de provincie Antwerpen, Antwerpen, 83-100.

VERBEEK C. & VERMEERSCH P.M. 1993: Epipaleolithicum en Mesolithicum te Weelde-Eindegoorheide 2, Notae Praehistoricae 12, 77-81.

VERBEEK C. & VERMEERSCH P.M. 1994: Midden-Mesolithicum nabij het Brouwersgoor te Weelde-Hoogeinds Voorhoofd, Notae Praehistoricae 14,103-108.

VERBEEK C. & VERMEERSCH P.M. 1995: Vroeg- en Laat-Mesolithicum te Weelde-Voorheide, Notae Praehistoricae 15, 61-72.

VERBRUGGE A., GUILLAUME V. & CHERRETTÉ B. 2018: Aalst - Siesegemkouter. Archeologisch onderzoek, SOLVA Archeologie rapport 134, Erpe-Mere.

VERBRUGGE A. & LOMBAERT L. 2008: De Centrale Archeologische Inventaris (CAI). Evaluatierapport van de Redactie op de provincie Oost-Vlaanderen. Gent.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 161 van 165

VERBRUGGE A., SERGANT J., VANDENDRIESSCHE H., BOUDIN M., CHERRETTÉ B. & CROMBÉ P. 2018: Aalst-Siesegemkouter (Oost-Vlaanderen, BE): vondsten uit het mesolithicum en nederzettingssporen uit het finaal-neolithicum, Notae Praehistoricae 38, 37-48.

VERBRUGGEN F., BOURGEOIS I. & BUNGENEERS J. 2019: Een reis door de tijd. Het veranderende landschap in en rond de Lieremandepressie, Antwerpen.

VERBRUGGEN F., BOURGEOIS I., CRUZ F., BOUDIN M. & CROMBÉ P. 2019: Holocene vegetation dynamics in the Campine coversand area (Liereman, N Belgium) in relation to its human occupation, Review of Palaeobotany & Palynology 260, 27-37.

VERBRUGGEN F., CROMBÉ P. & BOURGEOIS I. 2019: Oud-Turnhout. De Lieremandepressie. Unieke getuige van bijna 14.000 jaar vegetatie, Antwerpen.

VERHAGEN J.W.H.P., RENSINK E., BATS M. & CROMBÉ P. 2011: Optimale strategieën voor het opsporen van Steentijdvindplaatsen met behulp van booronderzoek. Een statistisch perspectief, Amersfoort.

VERHAGEN P., RENSINK E., BATS M. & CROMBÉ P. 2013: Establishing discovery probabilities of lithic artefacts in Palaeolithic & Mesolithic sites with core sampling, Journal of Archaeological Science 40, 240-247.

VERHART L. 2006: From prospecting to conservation: the past & future of the Early Mesolithic Vlootbeek valley region (the Netherlands). In: RENSINK E. & PEETERS H. (eds.), Preserving the Early Past. Investigation, selection & preservation of Palaeolithic & Mesolithic sites & landscapes, Amersfoort, 55-64.

VERHART L.B.M. & WANSLEEBEN M. 1988: Posterholt, mesolithische vindplaatsen in het dal van de Vlootbeek, Archeologische kroniek van Limburg over 1987, 393-398.

VERHEGGE J. 2015: Spatial & chronological prehistoric landscape reconstruction using geoarchaeological methods in the lower Scheldt floodplain (NW Belgium), ongepubliceerde doctoraatsverhandeling, UGent.

VERHOEVEN L. 1974: Geografische spreiding der mesolithische, bandceramische en midden-neolithische sites in Haspengouw. De Bandceramiekers als eerste landbouwers in België, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven.

VERHOEVEN M.P.F. 2016: Een archeologische evaluatie en waardering van CAI locatie 1742 op de Kalenberg (Gemeente Kortenaken, provincie Vlaams-Brabant), Weesp.

VERHOEVEN M.P.F. & KEIJERS D.M.G. 2011: Landschap en archeologie in het Pajottenland. Een archeologische studie in het kader van de ruilverkaveling in de gemeente Gooik, Vlaams-Brabant, RAAP rapport 132, Weesp.

VERHOEVEN M.P.F. & KEIJERS D. 2013: Een archeologische evaluatie en waardering van het Hoogboschveld (Riemst, provincie Limburg), Weesp.

VERLEYSEN A. 2017: Ruimtelijke, typologische en technologische studie van een Finaal-Paleolithische/VroegMesolithische lithische industrie te Lier-Sion (prov. Antwerpen), onuitgegeven masterthesis, UGent.

VERMEERSCH P.M. 1971: Landschap en mens in het Noordelijk Hageland gedurende de prehistorie, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, KU Leuven.

VERMEERSCH P.M. 1972a: Mesolithisch site te Opglabbeek, Archeologie 1, 9.

VERMEERSCH P.M. 1972b: Twee mesolithische sites te Holsbeek, Brussel.

VERMEERSCH P.M. 1973: De steentijd in het Hageland, Meer Schoonheid XX1, 1-10.

VERMEERSCH P.M. 1974: Epipaleolithicum en Mesolithicum te Helchteren, Sonnisse Heide, Archaeologia Belgica, Brussel.

VERMEERSCH P.M. 1975: De biostratigrafische en lithostratigrafische positie van de Epipaleolithische en Mesolithische industrieën in Laag-België, Annalen van de Federatie van Kringen voor Oudheidkunde en Geschiedenis van België, 23e congres, Sint-Niklaas-Waas 1974, 66-71.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 162 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

VERMEERSCH P.M. 1976a: La position lithostratigraphique et chronostratigraphique des industries épipaléolithiques et mésolithiques en Basse Belgique, Congrès Préhistorique de France 1974 20ième session, Martigues, 616-621.

VERMEERSCH P.M. 1976b: Steentijdmateriaal uit het noordelijk Hageland, Brussel.

VERMEERSCH P.M. 1977: Die stratigraphischen Probleme der Postglazialen Kulturen in Dünengebieten, Quartär 27/28, 103-109.

VERMEERSCH P.M. 1981: Inleidende beschouwingen over het Oost-Brabants bodemarchief in de prehistorie, de ijzertijd en de romeinse periode. In: PROVOOST A. (ed.), Blik op het bodemarchief van Oost-Brabant. Opgravingen in Bierbeek, Hoegaarden, Holsbeek, Laden, Leuven, Opheylissem, Orp-le-Grand, Orsmaal, Rotselaar en Tienen, Leuven, 7-12.

VERMEERSCH P.M. 1984: Du Paléolithique final au Mésolithique dans le Nord de la Belgique. In: CAHEN D. & HAESAERTS P. (eds.), Peuples chasseurs de la Belgique préhistorique dans leur cadre naturel, Bruxelles, 181-193.

VERMEERSCH P.M. 1989: Ten years' research on the Mesolithic of the Belgian lowland: results & prospects. In: BONSALL C. (ed.), The Mesolithic in Europe. Papers presented at the Third International Symposium. Edinburgh, 1985, Edinburgh, 284-290.

VERMEERSCH P.M. 1990: La transition du mésolithique au Néolithique en basse et moyen Belgique. In: CAHEN D. & OTTE M. (eds.), Rubané et Cardial. Actes du Colloque de Liège, novembre 1988, Luik, 95-103.

VERMEERSCH P.M. 1991: Y a-t-il eu coexistence entre le Mésolithique et le Néolithique en basse et moyenne Belgique? In: S.N. (ed.), Mésolithique et Néolithisation du nord de la France et dans les régions limitrophes.

Actes du 113e Congrès national des Sociétés Savantes, Strasbourg, 1988, Straatsburg, 467-479.

VERMEERSCH P.M. 1994: Increasing destruction of prehistoric settlements in Flanders. In: KOSCHIK H. (ed.), Aspekte Europaïscher Denkmalpflege, Keulen, 17-28.

VERMEERSCH P.M. 1999: Postdepositional processes on Epipalaeolithic & Mesolithic sites in the Sandy area of Western Europe. In: BINTZ P. & THÉVENIN A. (eds.), L'Europe des derniers chasseurs. Epipaléolithique et Mésolithique. Peuplement et paléoenvironnement de l'Epipaléolithique et du Mésolithique. Actes du 5e Colloque international UISPP, commisssion XII (Grenoble, 18-23 septembre 1995, Parijs, 159-166.

VERMEERSCH P.M. 2006: Reliability of the stratigraphy & spatial structures of Late Pleistocene & Holocene sites in sandy areas - Mesolithic-Neolithic contacts in Central Benelux? In: KIND C.J. (ed.), After the Ice Age. Settlements, subsistence & social development in the Mesolithic of Central Europe. Proceedings of the International Conference, 9th to 12th of September 2003, Rottenburg/Neckar, Baden-Württemberg, Germany, Rottenburg, 297-304.

VERMEERSCH P.M. 2008: La transition Ahrensbourgien-Mésolithique ancien en Campine belge et dans le sud des Pays-Bas. In: FAGNART J.-P., THÉVENIN A., DUCROCQ. T., SOUFFI B. & COUDRET P. (eds.), Le début du Mésolithique en Europe du Nord-Ouest. Actes de la table ronde d'Amiens, 9 et 10 octobre 2004, Parijs, 11-30.

VERMEERSCH P.M. 2011: The human occupation of the Benelux during the Younger Dryas, Quaternary International 2422, 267-276.

VERMEERSCH P.M. 2013: An Ahrensburgian site at Zonhoven-Molenheide (Belgium), Oxford.

VERMEERSCH P.M. & BUBEL S. 1997: Postdepositional artefact scattering in a podzol: processes & consequences for Late Palaeolithic & Mesolithic sites, Anthropologie 352.3, 119-130.

VERMEERSCH P.M. & CREEMERS G. 1994: Early Mesolithic Sites at Zonhoven-Molenheide, Notae Praehistoricae 13, 63-69.

VERMEERSCH P.M., LAUWERS R. & GENDEL P. 1992: The Late Mesolithic Sites of Brecht-Moordenaarsven (Belgium), Helinium XXXII, 3-77.

VERMEERSCH P.M., MUNAUT A. V. & PAULISSEN E. 1974: Fouilles d'un site du Tardenoisien final à OpglabbeekRuiterskuil (Limbourg, Belge), Quartär 25, 85-104. /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 163 van 165

VERMEERSCH P.M. & PAULISSEN E. 1974: Een mesolithisch site te Opgrimbie. In: SMEESTERS J. (ed.), Handelingen.

Archeologisch congres - Tongeren, 11-14 november 1971, Tongeren, 174-178.

VERMEERSCH P.M., PAULISSEN E. & MUNAUT A.V. 1973: Fouilles d'un site mésolithique à Opgrimbie, Bulletin de la Société Royale Belge d'Anthropologie et de Préhistoire 84, 97-152.

VERMEERSCH P.M. & PELEMAN C. 1999: Zonhoven - Molenheide: de 1997-opgraving, Limburg - Het Oude Land van Loon 78.3, 221-222.

VERMEERSCH P.M., PELEMAN C. & MAES R. 1998: De Ahrensburgnederzetting te Zonhoven – Molenheide, Limburg Het Oude Land van Loon 77, 51-52.

VERMEERSCH P.M., PELEMAN C., ROTS V. & MAES R. 1996: The Ahrensburgian site at Zonhoven-Molenheide, Notae Praehistoricae 16, 117-121.

VERMEERSCH P.M., SCHELTENS E. & FOBLETS R. 2005: Laat-Mesolithicum te Brecht-Overbroek. De collectie R. Foblets, Jubileumboek. Honderd jaar Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring voor Brecht en Omstreken, 65-82.

VONHÖGEN-PEETERS L.M., VAN HETEREN S. & PEETERS J. 2016: Indicatief model van het archeologisch potentieel van de Noordzeebodem, Deltares.

VYNCKIER G., 1985a: Prospectie en inventarisatie ter vrijwaring van prehistorische vindplaatsen in het Gewest Leuven. Intern Rapport, Leuven.

VYNCKIER G. 1985b: Steen- en bronstijd in het Hageland, HONA 20.3, 24-36.

VYNCKIER G., DE BIE M. & VANDERHOEVEN A. 1994: Een neolithisch (?) site te Tongeren, Notae Praehistoricae 14, 201-209.

VYNCKIER G., DE BIE M. & VANDERHOEVEN A. 1995: Tweede opgravingscampagne bij de Elfde Novemberwal te Tongeren, Notae Praehistoricae 15, 137-140.

VYNCKIER G. & MAES K. 1991: Enkele mesolithische sites tussen Gete en Herk (gem. Herk-de-Stad), Archeologie in Vlaanderen I, 19-30.

WESTROPP H. 1866: Analogous forms of implements among early & primitive races, Memoirs Read Before the Anthropological Society of London 2, 288-293.

WESTROPP, H. 1872: Pre-historic phases: or, introductory essays on pre-historic archaeology, Londen.

WILLEMS D. 2001: Een onderzoek naar de aanwezigheid van gebruikssporen op werktuigen afkomstig van de site van Verrebroek Dok 1 met kritische bespreking betreffende de toepasbaarheid van de methode en de verkregen resultaten, onuitgegeven licentiaatverhandeling, UGent.

WOLTINGE I., VROMANS A. & BLOMME A. 2018: Archeologienota Lommel, Vlasstraat: Verslag van Resultaten, BAAC Vlaanderen Rapport, Gent.

WUYTS F. 2006: Doel Deurganckdok-sector B. Een materiaalstudie met ruimtelijke analyse van een concentratie uit een Laat-Mesolithische Swifterbant site, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UGent.

WUYTS F. 2008: Doel-Deurganckdok-sector B. Een materiaalstudie met ruimtelijke analyse van een concentratie uit een finaalmesolithische Swifterbant vindplaats. In: DECKERS P., GOEMINNE N., HOORNE J., METALIDIS I., NOENS G., VAN BAELEN A., VAN DE VIJVER M. & WUYTS F. (eds.), Terra Incognita. Annual review of archaeological master research in Flanders (Belgium) 2. Academiejaar 2005-2006, s.l., 155-168.

WUYTS F. & DE MAEYER W. 2008: Opwijk-Millenniumstraat. Archeologisch onderzoek van een landelijk site, Oudenaarde.

WYNS G., BRACKE M. & MESTDAGH B. 2017: Archeologische opgraving Zele-Kouterbosstraat (prov. OostVlaanderen), Ingelmunster.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 164 van 165

Onderzoeksbalans mesolithicum

2021

YATES A. B., SMITH A. M., BERTUCH F., GEHLEN B., GRAMSCH B., HEINEN M., JOANNES-BOYAU R., SCHEFFERS A., PARR J. & PAWLIK A. 2015: Radiocarbon-dating adhesive & wooden residues from stone tools by Accelerator Mass Spectrometry (AMS): challenges & insights encountered in a case study, Journal of Archaeological Science 61, 45-58.

YPERMAN W., VAN NESTE T. & VANMONTFORT B. 2010: Lommel Kristalpark fase 3B. Archeologische prospectie, Eenheid Prehistorische Archeologie rapport, Leuven.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021

Onderzoeksbalans mesolithicum

pagina 165 van 165