Eκκλησιες στην Ελλαδα μετα την αλωση τ 2 μονή ΑΒΕΛ- Αθηνά κ Τζάκου 1982

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

National Technical University

Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση Churches

in Greece

1453 - 1850 v. 2

ΑΝΑΤΥΠΟ

ΑΘΗΝΑ

1982

Α θ η ν ά Κ. Τζάκου

Το Καθολικό Ηπείρου*

τής Μονής "Αβελ στη Βήσσανη

Στο βορειότερο προς την Αλβανία άκρο της Ηπεί­ ρου βρίσκεται ή επαρχία Πωγωνίου, πού περιλαμβάνει στο έδαφος της ένα πλήθος έκκλησιών, παρεκκλησίων, καθώς και μοναστηριακών συγκροτημάτων. Μόνο ή περιοχή τής κοινότητας Βήσσανης συγκεντρώνει 26 μικρές και μεγάλες έκκλησίες, σπαρμένες μέσα στο χωριό, στα χωράφια και στούς γύρω λόφους. Δεξιά άπό τον δρόμο πού όδηγεϊ άπό τήν Βήσσανη στά Φραστανά και μέσα σε δάσος άπό ψηλόκορμα «μέροδρα» (δηλαδή ήμερες δρϋς) 1 , κυριολεκτικά κρύ­ βεται ή μονή ή άφιερωμένη στήν Κοίμηση τής Θεοτό­ κου, πού είναι περισσότερο γνωστή ώς Μονή "Αβελ (Είκ. 1). Ή γύρω άπό τήν μονή περιοχή ονομαζόταν καϊ άκόμα ονομάζεται «τά Μοναστήρια», έπειδή ύπάρχουν μαρτυρίες γιά τήν ύπαρξη σέ παλιότερους χρόνους κά­ ποιας μονής τελείως κατεστραμμένης τώρα. Ό Βησσανιώτης ιστοριογράφος Σπύρος Στούπης γράφει σχετικά: «....ή Βήσσανη είναι γέννημα μιας άγνωστης στις λεπτομέρειές της μονής - πιθανότατα μεγάλης - τό Γενέθλιον τής Θεοτόκου, Γιουρχάν ή Γαρχάν Βησσάνης έπωνομαζομένης, πού ύπήρχε στήν τοποθεσία, άπου σήμερα ή μικρή καλλιτεχνική έκκλησία γνωστή ώς

Πωγωνίου

«Παναγιά» στούς Βησσανιώτες. Απέχει δέ μόλις πεν­ τακόσια μέτρα άπό τή Μονή Αβελη» 2 . Πιστεύεται άτι ο! μοναχοί τής πιθανόν έπϊ Σερβοκρατίας κτισμένης Μονής Γιουρχάν, άναγκάσθηκαν νά τήν έγκαταλείψουν γιά νά άποφύγουν τις καταστροφι­ κές έπιδρομές και νά κτίσουν νέο μοναστήρι μακριά άπό τά περάσματα και σέ θέση περισσότερο άσφαλή. Έτσι Ιδρύθηκε ή Μονή "Αβελ, πού πήρε τό όνομά της άπό κάποιο γαιοκτήμονα "Αβελη πού χρηματοδότησε τήν άνέγερσή της 3 . Θεωρήθηκε μάλιστα ή Μονή σάν «κληρονόμος» τής Γιουρχάν, ώστε νά παίρνει άπό τήν Ρωσία έτήσια επιχορήγηση άπό 35 ρούβλια 4 . Τό μοναστήρι άρχικά ήταν γιά άνδρες, άργότερα δμως στά τέλη τής Τουρκοκρατίας μετετράπη σέ γυναι­ κείο. Δυστυχώς δέν σώζεται κανένα άπό τά έπίσημα έγ­ γραφα τών τίτλων ιδιοκτησίας τής μονής σέ γή, έπειδή τό 1890, όλα τά φιρμάνια, ταπιά, χρυσόβουλλα και χοτζέτια στάλθηκαν κατά διαταγή τοϋ Σουλτάνου στήν Επισκοπή Βελλάς γιά νά καταγραφούν στο ντεφτέρχανέ, δηλαδή τό σουλτανικό κτηματολόγιο 5 . Έτσι δια­ σώζονται μόνο τά διαχειριστικά βιβλία, άπό τά όποια μπορούμε νά άντλήσουμε έλάχιστες πληροφορίες 5 .

57

2 Είκ.

7. Βήσσανη.

Είκ. 2. Βήσσανη.

Καθολικό

Καθολικό

Μονής

Μονής

"Αβελ.

"Αβελ.

Βόρεια

άποψη.

Νοτιοανατολική

ά­

ποψη.

Παρ' δλα αύτά ή μονή τυπικά είναι ιδιοκτήτρια μιας μεγάλης περιοχής με χωράφια καϊ άμπέλια, πού καλ­ λιεργούσαν Βησσανιώτες γιά λογαριασμό της ή μέ ενοίκιο. Μάλιστα άπό τό 1858 ή μονή ένίσχυε τήν λει­ τουργία τοΰ κοινοτικού σχολικού κτιρίου μέ 6.000 γρόσια τον χρόνο 7 . Τό καθολικό (Είκ. 2) είναι σχεδόν τό μόνο στοιχείο πού διασώζεται άπό τό παληό σχήμα τοΰ μοναστηριού. Κατά τον Σπύρο Στούπη: «Ή μονή περιτειχισμένη άλ­ λοτε, είχε σ' δλη σχεδόν τήν έσωτερική περίμετρο πά­ νω καϊ κάτω κελλιά καϊ ξενώνες, άπέραντες ξύλινες κρεβάτες μπροστά, κάτω τά κατώγια, διάφορες άποθήκες καϊ βοηθητικούς χώρους... δπως ό γνωστός τύπος τών μεγάλων μονών. Ήταν δέ κατά τέτοιον τρόπο δια­ χωρισμένη έσωτερικώς, έν συνδυασμω προς τό έξωτερικό περιτοίχισμα, ώστε δέν προσεφέρετο γιά εύκο­ λη ληστρική προσβολή» 8 . Πριν άπό έλάχιστα χρόνια, στις άρχές τής δεκαετίας τοΰ '50, τά κελλιά κατεδαφίσθηκαν καϊ διατηρήθηκε μόνον ένα μικρό οίκημα, δπου πιθανόν νά ήταν τό ήγουμενεϊο, στήν ΒΔ. πλευρά τοΰ μεταγενέστερου πε­ ριβόλου πού περικλείει τώρα τό καθολικό. Ό ναός (Είκ. 3) μέ γενικές έξωτερικές διαστάσεις περίπου 1 4 x 7 μέτρα μαζί μέ τον νάρθηκα, είναι μονόκλιτος καϊ στήν βόρεια καϊ νότια πλευρά του φέρει ήμικυκλικές κόγχες, τούς χορούς, πού μαζί μέ τήν κόγ58

χη τού Ιερού, δίνουν στον ναό τήν μορφή τρίκογχου. Οί χοροί έξωτερικά είναι τρίπλευροι, ενώ τό Ιερό έχει κάτοψη πεντάπλευρη. Ανήκει κατά συνέπεια στον λε­ γόμενο άπλοποιημένο ή καλύτερα συνεπτυγμένο άθωνίτικο ή άθωνικό ή άγιορείτικο τύπο μέ νάρθηκα. Ό ­ μως, ώς προς τήν κάτοψη τουλάχιστον, διαφέρει άρκετά άπό τά άγιορείτικα πρότυπα 9 . Φυσικά δέν άναφερόμαστε ούτε στο μέγεθος καϊ τις άναλογίες ούτε καϊ στήν μή ύπαρξη «λιτής», πού είναι έξάλλου στοιχείο καθαρά άθωνίτικο. 01 βασικές παραλλαγές είναι κατ' άρχήν τό σχήμα τών χορών πού δέν είναι ήμικυκλικό άλλά τμήμα τόξου, καθώς έπίσης οϊ κόγχες τής πρόθε­ σης καϊ τοΰ διακονικού, πού δέν προβάλλουν καθόλου έξωτερικά, άλλά έντάσσονται στο πάχος τής τοιχο­ ποιίας. Ό τύπος τής μονόκλιτης τρουλλαίας βασιλικής μέ χορούς έπικράτησε στο διάστημα τής Τουρκοκρατίας καϊ τον συναντάμε σέ άμέτρητα παραδείγματα τής πε­ ριόδου αύτής, κύρια στή Β.Ελλάδα. Στήν "Ηπειρο άντιπροσωπευτικά δείγματα είναι: τό καθολικό τής Μο­ νής Αγίου Γεωργίου Βουλγαρελίου (Δροσοπηγής) τοΰ 1 7 1 4 1 0 , τό καθολικό τής Μονής Γενεσίου τής Θεοτό­ κου στήν Πλάκα Άράχθου τοΰ 17ου αιώνα 1 1 , τό καθο­ λικό τής Μονής Αγίου Γεωργίου παρά τό Μουζάκι τής Πίνδου τοΰ 1 6 5 7 1 2 , πού δέν φέρει τροΰλλο άλλά θό­ λο, πού μοιάζει έξωτερικά μέ τρουλλοκαμάρα, ή Ζωο­ δόχος Πηγή Μεσενικόλα τοΰ 1 6 4 7 1 3 , τό καθολικό τής Μονής Χρυσοσπηλαιωτίσσης Γουριανών "Αρτας 14 μέ τροΰλλο έπϊ οκταγωνικής σφενδόνης, ο! Ταξιάρχες Κά­ τω Σουδενών Ζαγορίου 1 5 μέ δωδεκάπλευρο τροΰλλο μεγάλων διαστάσεων (τοΰ 1591 κατά τόν Λαμπρίδη) 16 καϊ οϊ "Αγιοι Πάντες στήν Βίτσα 1 7 τοΰ 1820 μέ ήμικυκλικούς έξωτερικά χορούς.

59

JL

6

ί l

I

I

I

I I

I

I

I

I

I

I

I I

Μ

I

Ft

I

Είκ. 5. Βήσσανη.

Καθολικό

Μονής

"Αβελ.

Κατά

πλάτος

Είκ. 6. Βήσσανη. λου.

Καθολικό

Μονής

"Αβελ.

"Ανοψη

τοΰ

τομή.

τρούλ­

5

Σποραδικά συναντάμε άνάλογα μνημεία και στήν ύπόλοιπη χώρα. Στήν Θεσσαλία γνωστά παραδείγματα είναι τό καθολικό τής Μονής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου στήν Κεχρεά, μέ ογκώδη τροΰλλο 1 8 , τό καθολικό τής Μονής Αγίας Τριάδος φυλακτής Καρδίτσας 19 , καθώς και ό ναός τών "Αγίων Θεοδώρων στήν Ραψάνη 20 . Τέ­ λος στήν Εύρυτανία ό Σωτήρας άνατολικής φραγκίστας 2 1 τοΰ 1725 μέ τροΰλλο πού στηρίζεται σέ τετρά­ γωνο τύμπανο. Ανάλογα μνημεία κτίζονται και στά ύπόλοιπα κράτη τής Βαλκανικής χερσονήσου (Γιουγκοσλαβία 22 , Βουλ­ γαρία 23 ) κατά τον 14ο καϊ 15ο αιώνα, καθώς καϊ στήν Σερβία, όπου δμως μέ τήν κατάλυση τοΰ Σερβικού κράτους παύει καϊ ή κατασκευή έκκλησιών 24 . Στούς προαναφερθέντες ναούς τοΰ έλλαδικοΰ χώ­ ρου, ή στήριξη τοΰ τρούλλου γίνεται κατά δύο βασικά τρόπους: α) άπ' εύθείας στήν κατά μήκος καμάρα, όπο­ τε έχει διάμετρο ίση μέ τό πλάτος τοΰ ναοΰ καϊ β) μέ τήν βοήθεια έγκάρσιας καμάρας. Ή πρώτη περίπτωση, πού μάλιστα άκολουθεϊ τά βυζαντινά πρότυπα, μειονε­ κτεί κατά τον Α . 'Ορλάνδο ώς προς τον μεγάλο όγκο τρούλλου καϊ παράλληλα ώς προς τήν άνεπάρκεια στηρίξεώς του. "Ετσι, κατά τήν Τουρκοκρατία, γιά νά κατα­ σκευάσουν τροΰλλο μέ μικρότερη διάμετρο, δημιούρ­ γησαν τήν έγκάρσια καμάρα. Γιά νά παρουσιασθή δ­ μως ή έγκάρσια καμάρα σάν ήμικύκλιο, τοποθετήθηκε ή γένεσή της στο Οψος τής κλείδας τής κατά μήκος καμάρας 25 . Στήν περίπτωση τοΰ καθολικού τής Μονής Αβελ, ή έγκάρσια καμάρα, πού διακόπτει τήν κατά μήκος έκεϊ όπου διανοίγονται οί χοροί, έχει τήν γένεσή της όχι στο ϋψος τής κλείδας τής κατά μήκος, άλλά σχεδόν 20 έκ. ψηλότερα (Είκ. 4). Ή άντιμετώπιση αύτή θυμίζει έντονα σταυρεπίστεγο ναό τύπου Α, μέ τροΰλλο, περί­ πτωση σπάνια άλλά δχι άνύπαρκτη. Ή έξωτερική δμως διάπλαση τής στέγης, δπως θά δοΰμε στή συνέχεια, άποκλείει κάθε όμοιότητα μέ σταυρεπίστεγο. Στήν μέση τής έγκάρσιας καμάρας (Είκ. 5) καϊ λίγο ψηλότερα άπό τήν κλείδα της, ύψώνεται ό ψηλόκορμος δεκάπλευρος τροΰλλος. Έπειδή ή διάμετρος του είναι λίγο μικρότερη άπό τό πλάτος τής έγκάρσιας καμάρας, 60

δημιουργείται στήν βάση του μιά τεταρτοκυκλική σέ τομή προεξοχή γιά τήν στήριξή του. Ταυτόχρονα, κάτω άπό τήν σφενδόνη διαμορφώνονται τέσσερα λοφία γιά τήν γεφύρωση τών γωνιών (Είκ. 6). Ό νάρθηκας είναι έπίσης καμαροσκεπής, άλλά ό ά­ ξονας τής καμάρας είναι τοποθετημένος παράλληλα μέ τήν στενή πλευρά τοΰ χώρου, ϊσως γιά νά φθάσει ή κλείδα της στο ϋψος τής κλείδας τής εγκάρσιας καμά­ ρας τοΰ κυρίως ναοΰ (Είκ. 4). Στον βόρειο καϊ νότιο τοίχο τοΰ Ιεροΰ, πού είναι έλαφρά ύπερυψωμένο άπό τό δάπεδο τοΰ κυρίως ναοΰ έντάσσονται καϊ δύο άβαθεΤς κόγχες, καθώς καϊ μιά μικρή κόγχη 14 χ 1 7 έκ. πού χρησιμεύει πιθανόν ώς νεροχύτης (Είκ. 3). Ή Αγία Τράπεζα άποτελεϊται άπό ένα μαρμάρινο κίονα, δπου στηρίζεται μία έπίσης μαρμάρινη τετράγω­ νη πλάκα. Τό μακρόστενο άνοιγμα στήν κόγχη τοΰ Ιεροΰ καϊ τό άνοιγμα ψηλά στον νότιο τοΤχο μόλις πού άφήνουν έλάχιστο φώς στο έσωτερικό, καθώς οϊ πλευρές τους συγκλίνουν προς τά έξω. Στον κυρίως ναό ύπάρχουν άλλα δύο Ίδια στενά πολεμιστροειδή άνοίγματα, έκτος άπό τις τέσσερις μή άξονικές «σχισμές» στον τροΰλλο 1 έτσι τά μόνα παράθυρα πού φωτίζουν κάπως τον χώ­ ρο είναι αύτά τών χορών. Τά καγκελόφρακτα αύτά ορ­ θογώνια παράθυρα δέν βρίσκονται στο ίδιο ΰψος. Πά­ νω άπό τό παράθυρο δμως τρϋ νότιου χοροΰ, διακρί­ νεται κάτω άπό τις άγιογραφίες τό περίγραμμα ένός άνρίγματος στο ϋψος τοΰ άντίστοιχου βόρειου. Έξωτε­ ρικά τό άνοιγμα αύτά είναι έμφανέστατο καϊ μοιάζει μέ προσκυνητάρι (Είκ. 2 καϊ 8). Μιά στενή, χαμηλή (μόλις 1,5 μέτρο ϋψους) καϊ μέ τοξωτό ύπέρθυρο πόρτα, συνδέει τον κυρίως ναό μέ τον νάρθηκα, πού βρίσκεται σέ ψηλότερο κατά 55 έκ. έπίπεδο, πού είναι καϊ ή στάθμη τοΰ φυσικοΰ έδάφους. Ό χώρος περιτρέχεται άπό στενή πεζούλα. Δύο πολεμίστρες προστατεύουν τήν είσοδο τοΰ νάρθηκα, ένώ μιά τρίτη είναι στραμμένη προς τή νο­ τιοδυτική γωνία (Είκ. 3), δπου δμως έξωτερικά βρίσκε­ ται σήμερα τό κωδωνοστάσιο. Αύτό τό στοιχείο, κα­ θώς και ό έμφανής άρμός στήν τοιχοποιία μεταξύ νάρ-

θηκα καϊ καμπαναριού, άποδεικνύουν δτι τό κωδωνοστάσιο είναι μεταγενέστερο άπό τον ναό. "Ολόκληρος ό ναός στεγάζεται μέ δικλινή στέγη πού άποτέμνεται δμως στήν ανατολική και δυτική πλευρά, ενώ ή στέγαση τών τριών κογχών γίνεται σέ χαμηλό­ τερο έπίπεδο. Οί άποτμήσεις αύτές (τό «μισό κεντρί») τής δικλινοΰς στέγης είναι χαρακτηριστικές και οφεί­ λονται στήν έπίδραση τής κοσμικής άρχιτεκτονικής στήν ναοδομία τής περιόδου τής Τουρκοκρατίας 26 . "Ενα άλλο στοιχείο, αμυντικό δμως, πού δανείσθηκε ή έκκλησιαστική άρχιτεκτονική άπό τήν κοσμική, είναι τό «ρωμάνι», δπως λέγεται στήν περιοχή, δηλαδή ή ξύ­ λινη άμπάρα πίσω άπό τήν πόρτα, πού οί βυζαντινοί όνόμαζαν «ρωμανήσι» 27 , καθώς και τό «καταπίδι», δη­ λαδή τό ξύλινο μάνταλο πού συγκρατούσε τήν θύρα. Στήν έσωτερική πλευρά τής πόρτας εισόδου τοΰ καθο­ λικού τής Μονής "Αβελ σώζεται τό «ρωμάνι» καθώς και Ίχνη άπό τό «καταπίδι». Τό δάπεδο, τόσο τοϋ νάρ­ θηκα, δσο καϊ τοϋ κυρίως ναού, είναι στρωμένο μέ άκανόνιστα ορθογώνιες πλάκες. Ακριβώς κάτω άπό τον τροΰλλο σχηματίζεται άπλό ομφάλιο, πού τό άποτελοϋν κεντρική κυκλική πέτρα καϊ δεκατέσσερις άλλες τραπεζοειδείς πλάκες τοποθετημένες άκτινωτά. Α κ ρ ι ­ βώς ένα δμοιο ομφάλιο καϊ μάλιστα μέ τον "ίδιο αριθμό περιμετρικών πλακών, συναντάμε στον "Αγιο Νικόλαο Τυρνάβου 28 . Έπίσης τρία παρόμοια ομφάλια καλύπτουν τό δάπεδο τοΰ καθολικού τής Μονής Γενεσίου τής Θεοτόκου στήν Πλάκα Α ρ ά χ θ ο υ 2 9 . Ή τοιχοποιία τοϋ ναοΰ έχει πάχος 80 έκ. καϊ ή έξωτερική τουλάχιστον έπιφάνειά της κατασκευάζεται άπό γκρίζες (άσβεστολιθικές) πέτρες χονδρολαξευμένες σέ ορθογώνιο σχήμα καϊ διάφορες διαστάσεις. Μέ τό ίδιο ύλικό, πού άφθονεϊ στήν περιοχή, κτίσθηκαν κατά κα­ νόνα και τά σπίτια τής Βήσσανης, καθώς καϊ ή γειτονι­ κή έκκλησία τής Παναγίας. Τό κωδωνοστάσιο (Είκ. 7) χωρισμένο σέ τρείς ζώ­ νες, είναι έπίσης κατασκευασμένο άπό τήν ίδια πέτρα καϊ δημιουργείται έτσι ή απατηλή έντύπωση δτι αποτε­ λεί οικοδομική συνέχεια μέ τον ναό. Μόνον οϊ πέτρες τοΰ τρούλλου είναι λαξευμένες μέ έπιμέλεια (Είκ. 8), ώστε νά διαγράφουν τά διπλά τυφλά άψιδώματα σέ κάθε μία άπό τις δέκα πλευρές του. Τό γείσο τοΰ τρούλλου άποτελεϊ λίθινη οδοντωτή ταινία (άνάμνηση βυζαντινών προτύπων) καϊ διπλή λί­ θινη έξοχή. Λίθινη διπλή έξοχή στέφει έπίσης όλόκληρο τον ναό, καθώς καϊ τούς χορούς καϊ τήν κόγχη τοΰ ϊεροΰ. Στήν κόγχη τοΰ ίεροϋ συναντάμε πάλι τυφλά άψι­ δώματα (Είκ. 9) μέ ήμικυκλικό τύμπανο σέ έσοχή, δ-

Είκ. 7. Βήσσανη.

Είκ.

8. Βήσσανη.

Είκ. 9. Βήσσανη. ματα στο Ιερό.

Καθολικό

Καθολικό

Καθολικό

Μονής

Μονής

Μονής

"Αβελ.

"Αβελ.

"Αβελ.

7 κωδωνοστάσιο.

Τό

Ό

τροΰλλος.

Τά τυφλά

άψιδώ­

9

61

I

I I I I

II

I I I

I Ε/κ.

10. Βήσσανη.

Καθολικό

Μονής

"Αβελ.

Δυτική

I

I

I

I

α

μ

_J

Ft

όψη.

10

πως ακριβώς καϊ τοϋ τρούλλου. Τά άψιδώματα έπεκτείνονται και στά πλάγια τοϋ Ιεροΰ σέ έσωτερική άντιστοιχία μέ τήν πρόθεση και τό διακονικό. Τήν ίδια άκριβώς μορφολογική άντιμετώπιση συναντάμε καϊ στήν έπίσης πεντάπλευρη κόγχη τοϋ Ιεροΰ τής Πανα­ γίτσας, καθώς και στον "Αγιο Νικόλαο Φραστανών 30 . "Ενα ενδιαφέρον λειτουργικό-μορφολογικό στοιχείο είναι τά μικρά λίθινα φουρούσια πού περιτρέχουν τον ναό λίγο πιό κάτω άπό τό γείσο τής στέγης (Είκ. 2). Εί­ ναι τοποθετημένα κατά τέτοιο τρόπο ώστε ή νοητή εύθεία πού τά ένώνει νά έχει κλίση καϊ τό κατώτατο ση­ μείο της νά βρίσκεται στήν ΒΔ. γωνία. Σέ συνδυασμό μέ τό γεγονός δτι στήν περιοχή γενικά δέν ύπάρχει πολύ νερό, είναι προφανές δτι στά φουρουσάκια αύτά στηριζόταν ύδρορρόη γιά τήν συγκέντρωση τών άπορ62

ροών τής στέγης στήν στέρνα, πού βρίσκεται καϊ τώρα άκόμα κάτω άπό τό ήγουμενεϊο 3 1 . "Η πιό έπιμελημένη όψη είναι ή δυτική, ή δψη εισό­ δου (Είκ. 10). Τό ύπέρθυρο τής θύρας είναι ήμικυκλικό, κατασκευασμένο άπό μεγάλες τραπεζοειδείς λαξευ­ μένες πέτρες. Ή θύρα είναι ξύλινη, βαριά, καρφωτή, διακοσμημένη μέ υπερμεγέθη γυφτόκαρφα. Σχεδόν στο κέντρο τής δψης καϊ πάνω άπό τήν θύρα, βρίσκε­ ται κόγχη μέ τοξωτό έπίσης ύπέρθυρο, δπου είναι το­ ποθετημένη φορητή εικόνα τής Παναγίας άπό εύτελές ύλικό. Φημολογείται δτι πίσω άπό τήν εικόνα ύπάρχει κρύπτη- οί μετρήσεις δμως άποδεικνύουν δτι δέν είναι δυνατόν στο πάχος τών 90 έκ. τοϋ τοίχου νά μπορεί νά κρυφτεί άνθρωπος καϊ συνεπώς μάλλον πρόκειται γιά μιά άβαθη κόγχη. "Εξ άλλου τέτοιες άβαθεΐς κόγχες

πάνω άπό τήν είσοδο είναι έξαιρετικά συνηθισμένες στούς χρόνους τής Τουρκοκρατίας. Χαρακτηριστικά πα­ ραδείγματα συναντάμε στο καθολικό τής Μονής Αγίας Τριάδος στο Ζουπάνι 32 , στον ναό τοϋ Αγίου Νικολάου στο Περιβόλι Γρεβενών 3 3 , στήν θύρα τοϋ νάρθηκα στο καθολικό τής Μονής Σώσινου στον Παρακάλαμο τής Ηπείρου, καθώς καί στήν θύρα τοϋ καθολικού τής Μονής Προφήτη Ηλία στήν Ζίτσα 3 4 . "Αν πραγματικά ύπάρχει κρύπτη στον ναό, τότε τό πιθανότερο είναι νά βρίσκεται στο πάχος τής στέγης. Πάντως έμφανής προσπέλαση πού νά έπιβεβαιώνει ή νά άποκλείει αύτήν τήν ύπόθεση, δέν ύπάρχει. Ακριβώς πάνω άπό τήν άβαθή κόγχη πού προανα­ φέραμε, άνάμεσα σέ δύο τοξωτές, έγχάρακτες μέ τό σχήμα τοϋ σταυρού πέτρες, βρίσκεται μιά άλλη ορθο­ γώνια έσοχή, στά βάθος τής όποιας μέ χρώμα μόλις πού διακρίνονται οί λέξεις: «άνεκαινίσθη ό θείος ναός...» (Είκ. 11). Ή συνέχεια πού θά μάς ήταν πολύτι­ μη, έχει σβησθή άπό τά βρόχινα νερά. Συνήθως στις έξωτερικές πέτρινες έπιγραφές άναφέρεται ή άκριβής χρονολογία οίκοδομήσεως τοϋ ναοΰ. "Ετσι, τήν μοναδική πληροφορία γιά χρονολόγηση τοϋ μνημείου μάς τήν παρέχει ή κτητορική έπιγραφή πού βρίσκεται πάνω άπό τήν πόρτα πού συνδέει τον κυρίως ναό μέ τον νάρθηκα καϊ προς τήν πλευρά τοϋ κυρίως ναού (Είκ. 12). Μεταγράφεται ώς έξής: + ΑΝΗΓΕΡΘΙ ΕΚ ΒΟΘΡΟΥ ΚΕ UI[TjOPIOI Ο ΘΗΟΟ ΚΕ ΠΑΝΟΕΠΤΟΟ [NAOC1 I OUTOC THC ίΙΠΕΡΑΓΙΑΟ ΕΝΔΟΞΟΥ ΔΕΟΠΗNHC ΗΜΩΝ Θ(ΕΟΤΟΚΟΐυ ΚΕ AU/ ΠΑΡΘΕΝΟυ MAP/AC ΑΒΕΛΗ ΟΝΟΜΑΤΗ APXIEPATEYONTOC / KfUPIO/U KfUPIO)U nAUClOU ΚΕ ΔΗΑ ΟΝΔΡΟΜΗΟ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ UEPOMONAXOU I HTOUMENOU. CEPA0IM HEPOMONAXOU; ANOIMOU ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΙ! ΘΕΟΦΑΝΗ I HEPOMONAXOU - ΚΕ ΔΗΑ ΕΞΩΔΟΥ ΔΕONHCIOU UEPOMONAXOU I TOU ΠΟΤΕ HTOUMEMOU ΔΙΑ XIPOC ΚΟΝSANTHNOU - MIXAUA - ΜΙΧΑΙΛΕ(Κ) KOMHC XIONAAOUC/ κατά τώ 1770 υουνίου 25.

κής διαφοράς μεταξύ κτισίματος καϊ άγιογραφήσεως τοϋ ναοΰ ένισχύεται άπό τό κλεισμένο παράθυρο στον νότιο χορό, πού είναι καλυμμένο άπό τό έπίχρισμα, χωρίς νά ύπάρχει άσυνέχεια στις άγιογραφίες, ένώ πα­ ράλληλα τό μεταγενέστερο άνοιγμένο παράθυρο δέν Ε/κ. 11. Βήσσανη. δυτικής δψης μέ

Είκ. 12. Βήσσανη. γραφή.

Καθολικό Μονής τά λιθανάγλυφα.

Καθολικό

Είκ. 13. Βήσσανη. Καθολικό ψη πρός τήν δυτική πλευρά

Μονής

"Αβελ.

"Αβελ.

Ή έπιγραφή

τής

Κτητορική

έπι­

Μονής "Αβελ. Εσωτερική τοϋ κυρίως ναοΰ.

άπο­ 13

Συνεπώς τό τέλος τής άγιογραφήσεως συντελείται τό 1 7 7 0 3 5 . Τό βέβαιο δμως είναι δτι ή οικοδόμηση τοϋ ναοΰ άπό τήν άγιογράφηση πρέπει νά άπέχει κάποιο, μάλλον μικρό, χρονικό διάστημα, περίπτωση σχετικά συνηθισμένη έξ άλλου 3 6 . Ένα άχρονολόγητο δυστυχώς συστατικό γράμμα, δηλαδή μία «πανταχοϋσα» πού βρέθηκε στήν Κοινοτική Βιβλιοθήκη τής Βήσσανης, ύπογραμμένο άπό τον ήγούμενο τής Μονής Διονύσιο, είχε δοθή στον ιερομόναχο Ιάκωβο, μέ σκοπό νά διε­ νεργήσει έρανο στήν έπικράτεια τής Επιτροπής Βελλάς. Τά χρήματα προορίζονταν γιά τήν άγιογράφηση τοϋ ήδη κτισμένου καθολικού 3 7 . Στήν έπιγραφή ήγούμενος άναγράφεται ό Νικόδη­ μος, ένώ τήν «πανταχοϋσα» ύπογράφει ό Διονύσιος, πού χαρακτηρίζεται στήν έπιγραφή ώς «ποτέ ήγούμε­ νος» δηλαδή άποθανών. Τέλος τό γεγονός τής χρονι1 1

63

διακόπτει τις μορφές, άλλα είναι ένταγμένο άνάμεσά τους. Ό Παΐσιος, πού άναφέρεται ώς «άρχιερατεύων» στήν κτητορική έπιγραφή, δέν είναι άλλος άπό τον Επίσκοπο Βελλάς καϊ Κονίτσης, πού κατείχε τον έπισκοπικό θρόνο άπό τό 1762 έως τό 1 7 7 8 3 8 . Τήν ίδια περίπου περίοδο, μητροπολίτης Ιωαννίνων ήταν ό Γα­ βριήλ (1 767-1 7 7 1 ) 3 9 , άλλά ή περιοχή Πωγωνίου έκκλησιαστικά ύπαγόταν στήν Επισκοπή Βελλάς 40 . "Ετσι δέν πρέπει νά συγχέεται ό Παΐσιος τής έπιγραφής μέ τον Παΐσιο πού άναφέρεται ώς Μητροπολίτης Ιωαννί­ νων λίγο άργότερα (1 7 7 3 - 1 7 8 0 ) 4 1 . Οί άγιογραφίες πού καλύπτουν κάθε έπιφάνεια τοϋ κυρίως ναοϋ (Είκ. 13) και τοΰ νάρθηκα διατηρούνται σέ πολύ καλή γενικά κατάσταση μέ ζωηρά άκόμα τά χρώματα, στά όποια έπικρατεϊ τό γαλάζιο φόντο (Είκ.

14). Μόνο πίσω άπό τά μεταγενέστερα στασίδια οί τοιχογραφίες έχουν άσβεστωθή. Οί έπιφάνειες είναι χωρισμένες σέ ζώνες καϊ στήν συνέχεια σέ ορθογώνια περικλεισμένα άπό κόκκινες ταινίες. Άπό τήν κτητορική έπιγραφή πληροφορούμαστε πώς ή άγιογράφηση είναι έργο τών Χιονιαδιτών ζω­ γράφων Κωνσταντίνου και Μιχαήλ τοϋ Μιχαήλ. Πρώτος ό Χιονιαδίτης παιδαγωγός Εύριπίδης Ζούρ­ λας έδωσε τήν προσωνυμία «Οικιακή Αγιογραφική Είκ. 14. Βήσσανη. Καθολικό Μονής τις τοιχογραφίες τοΰ νάρθηκα.

Είκ.

15. Βήσσανη.

Καθολικό

Μονής

"Αβελ. Λεπτομέρεια

"Αβελ.

Τό

άπό

τέμπλο.

14

64

Σχολή Χιονιάδων» στο σύνολο τών ζωγράφων πού κα­ ταγόταν άπό τό Ηπειρωτικό χωριό Χιονιάδες 4 2 , σω­ στότερος δμως θά ήταν ό δρος «Αγιογραφική παράδο­ ση» 4 3 . Ή περίοδος τής άκμής της διαρκεί άπό τον 18ο ώς τόν 19ο αιώνα, μέ πιό παληά γνωστή χρονολογη­ μένη άγιογραφία μία εικόνα τοϋ Αγίου Γεωργίου άπό τό τέμπλο τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου στήν Βούρμπιανη μέ χρονολογία 1 7 4 7 4 4 . Μία παράδοση θέλει τούς Χιονιαδίτες άγιογράφους μαθητές τοΰ Μανουήλ Πανσέληνου (14ος αί.) ένώ μία άλλη τούς θέλει νά μα­ θητεύουν στήν Ιταλία ή τά "Επτάνησα 45 . Τό πιθανότε­ ρο δμως είναι, τήν τέχνη τους, πού έχει έντονότατο λαϊκό χαρακτήρα, άφοΰ έπαιρναν τά πρώτα στοιχεία στον τόπο τους, νά τήν τελειοποιούσαν στο Ά γ ι ο Ό ρ ο ς 4 6 . Χρησιμοποιούσαν τήν τεχνική «τοϋ φρέσκου» ή «τοΰ χλωρού», καθώς καϊ «τοΰ αύγοΰ» 4 7 . Τέλος, δί­ πλα στο δνομά τους, σέ πάμπολλες κτητορικές έπιγραφές καϊ φορητές εικόνες ύπενθύμιζαν τήν καταγωγή τους μέ διάφορους τρόπους: «έκ Χιονιάδων», «έκ κώ­ μης Χιονιάδες», «Χιονιαδίτου» κτλ 4 8 . Τόν Κωνσταντίνο και τόν Μιχαήλ τοΰ Μιχαήλ τούς συναντάμε νά έχουν Ιστορήσει έκτος άπό τό καθολικό τής Μονής "Αβελ καϊ τόν ναό τοΰ "Αγίου Αχίλλειου στον Πεντάλοφο (πρώην Ζουπάνι) τής έπαρχίας Βοΐου Κοζάνης 49 τό 1779 ή 1 7 7 4 5 0 . 01 δυό τους, μέ τόν συγχωριανό τους Ιωάννη, άγιογράφησαν τό 1779 τόν ναό τοΰ Αγίου Γεωργίου στήν Όξύνεια τής έπαρχίας Καλαμπάκας 51 . Τό 1774 ό Κωνσταντίνος μόνος του άγιογράφησε τό καθολικό τής Μονής Αγίου Δημη­ τρίου στο Μπλάστι (Βλάστη) Σιάτιστας 52 , ένώ ό Μι­ χαήλ τό 1802 τό καθολικό τής Μονής Αγίας Τριάδας Βυθοΰ (πρώην Ντόλος) 53 . Καϊ οί δύο καλλιτέχνες έπί­ σης άναφέρονται σέ φορητές άγιογραφίες δχι μόνο στήν περιοχή τής Ηπείρου, μά και στήν Δυτική Μακε­ δονία καϊ τήν Θεσσαλία άκόμα 5 4 . Τόν έσωτερικό διάκοσμο τοΰ ναοϋ τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου έρχεται νά συμπληρώσει τό άπό έπιχρυσωμένο ξύλο καρυδιάς τέμπλο (Είκ. 15). Κατασκευα­ σμένο μέ τήν μέθοδο «τοΰ κεντητού» ή «σκαλιστού στον άέρα» 5 5 , προσομοιάζει μέ τό τέμπλο τοΰ Αγίου Νικολάου Βήσσανης, ώστε νά πιστεύεται δτι βγήκαν άπό τό χέρι τών ίδιων τεχνιτών 5 6 . Αύτά δέν είναι άπίθανο τήν στιγμή μάλιστα πού στήν "Ηπειρο ϋπήρχαν καϊ ίσνάφια «σκαλιστάδων», πού κυρίως προέρχονταν άπό τά χωριά τής έπαρχίας Κόνιτσας Βούρμπιανη, Λισκάτσι, Χιονιάδες καϊ Τούρναβο 57 . Τά «ίσνάφια» αύτά κατά τήν διάρκεια τής Τουρκοκρατίας διακόσμησαν πολλές έκκλησίες, όχι μόνο στον έλλαδικό χώρο άλλά καϊ σέ άλλες χώρες τής Βαλκανικής 58 . Ή όμοιότητα τοϋ τέμπλου μέ τό τέμπλο τοΰ Αγίου Νικολάου πού πήρε τήν τελική μορφή του στά πρώτα χρόνια μετά τό 1800, καθώς καϊ ίχνη στις τοιχογρα­ φίες περίπου 10 έκ. πίσω άπό τό ύπάρχον τέμπλο, όδηγοΰν στο συμπέρασμα δτι ύπήρχε σέ πρώτη φάση άλλο τέμπλο κατασκευασμένο πιθανόν ταυτόχρονα μέ τήν άγιογράφηση, πού γιά κάποιο λόγο άντικαταστάθη­ κε στις άρχές τοϋ 19ου αιώνα. Συμπερασματικά, τό καθολικό τής Μονής Α β ε λ μέ τήν ταπεινότητα καϊ τήν έσωστρέφειά του, άλλά καϊ τήν έπιμέλεια τής κατασκευής του, είναι ένα μνημείο άρκετά σημαντικό γιά τήν περιοχή τοΰ Πωγωνίου, τό­ σο γιά τήν Ιστορία του, πού είναι στενά συνδεδεμένη μέ τήν Βήσσανη, δσο γιά τήν τυπολογία του, πού τό κατατάσσει στον κατάλογο τών άνάλογων ναών τής Τουρκοκρατίας.

Σημειώσεις * Θα ήθελα νά εύχαριστήσω τούς Βησσανιώτες "Αννα καϊ Χρι­ στόφορο Χρηστίδη γιά τήν άπέραντη συμπαράσταση τους. Επίσης τούς συναδέλφους άρχιτέκτονες Ρέα καϊ Στέφανο Στυλιανού καϊ Ε λ έ ν η Μακρή γιά τήν σημαντική βοήθεια τους στήν άποτύπωση.

1. Θεοφάνης Μέντζος, «Μονή "Αβελ, Ή Κοίμησις τής Θεοτόκου τής Βησσάνης. Τό άλσος τής Μονής». Ήπ. Εστία 6, (1957), σ.

397.

2. Σπ. Στούπης, Βήσσανη, Κέρκυρα 1972, σ. 3 1 .

3. Σπ. Στούπης, δ.π. σ. 3 1 - 4 .

4. Σπ. Στούπης, δ.π. σ. 3 2 , σημ. 1.

5. Γεώργιος Παίσιος, «"Ενα άντίγραφο εγκυκλίου τής Ί . Επισκο­ πής Βελλάς», Ήπ. Εστία 1967, σ. 159. Τό άντίγραφο αύτό βρέθη­ κε στο άρχεϊο τών άγιογράφων Χριστόδουλου καϊ Θωμά Μαρινάδων καϊ ύπογραφόταν άπό τόν Επίσκοπο Βελλάς Βασίλειο (Κό­ νιτσα 9 Ιουλίου 1 890). Ή έγκύκλιος στάλθηκε κατά διαταγή τοϋ Πατριαρχείου πού εκτελούσε τήν επιθυμία τοΰ Σουλτάνου. Ή δια­ ταγή Ίσχυε γιά όλο τό ύπόδουλο γένος καϊ όχι μόνο γιά τήν περιο­ χή τής επισκοπής Βελλάς.

6. Σπ. Στούπης, δ.π. α. 36, σημ. 1.

7. Σπ. Στούπης, δ.π. σ. 126. Κάθε χρόνο στϊς 15 Αύγούστου, πού γιόρταζε τό μοναστήρι, πολλοί Βησσανιώτες διανυκτέρευαν μέσα στον ναό. Τό έθιμο τώρα έχει καταργηθή καϊ τό πανηγύρι γί­ νεται στήν κεντρική έκκλησία τοΰ χωριού, τόν "Αγιο Νικόλαο.

8. Σπ. Στούπης, δ.π. σ. 2 2 9 .

9. Βλ. Παύλος Μυλωνάς, «Ή άρχιτεκτονική τού "Αγίου Όρους», άνότυπο άπό τό περ. Ν. Εστία, τεύχος 1963, πίνακα μέ κατόψεις.

10. Α.Δ. 22 (1967), Χρονικά, σ.357, πίν. 2 6 9 β και Α.Κ. "Ορλάν­ δος εις Ήπ. Χρονικά 2 (1927), σ. 154, σημ. 4.

1 1 . Λουκία Πολίτη, «Ή Μονή Γενεσίου τής Θεοτόκου στήν Πλάκα 'Αράχθου», Εκκλησίες I, σ. 1 3 7 - 1 4 6 .

12. Α.Κ."Ορλάνδος, «Σταχυολογήματα έκ Μονών τής Πίνδου», Α.Β.Μ.Ε. 5 (1939-40), σ. 184.

13. Α.Κ.'Ορλάνδος, δ.π. σ. 1 9 1 .

14. Α.Δ. 2 2 ( 1 9 6 7 ) , Χρονικά σ. 3 5 8 .

15. Α.Δ. 2 1 ( 1 9 6 6 ) , Χρονικά σ. 3 0 8 , πίνακες 318γ, 3 1 9 .

16. I. Λαμπρίδης, Ηπειρωτικά Μελετήματα, "Αθήνα, 1889, Η; σ.

28.

17. Α.Δ. 2 1 ( 1 9 6 6 ) , Χρονικά σ. 301 καϊ I. Λαμπρίδης, Περί τών εν Ήπε'ιρω Αγαθοεργημάτων, "Εν "Αθήναις 1880, Β,' σ. 105.

18. ΑΔ. 2 0 ( 1 9 6 5 ) , Χρονικά σ. 3 3 9 . Τ9. ΑΔ. 2 7 ( 1 9 7 2 ) , Χρονικά σ. 4 3 0 , πίν. 3 6 3 .

20. ΑΔ. 2 5 ( 1 9 7 0 ) , Χρονικά σ. 2 9 2 .

2 1 . ΑΔ. 1 7 ( 1 9 6 1 - 6 2 ) , Χρονικό σ. 185, πίν. 2 1 4 (γ).

2 2 . Vladimir Petkovic, Revue des Monuments Religieux dans I'histoire du Peuple Serbe. Beograd, 1950.

23. Kratka Istoria na Bulgarskata Arhitektura, Sofia, 1965.

24. A.Deroko, Architecture monumentale et dScorative dans la Serbie du Moyen Age, Beograd, 1962, σ.280 2 5 . Α.Κ.'Ορλάνδος, « Ό "Αγιος Γεώργιος Σοφικοΰ», Α.Β.Μ.Ε. 1 (1935), σ. 57.

26. Χ.Μπούρας, «Ή έκκλησιαστική άρχιτεκτονική στήν "Ελλάδα μετά τήν "Αλωση», Αρχιτεκτονικά Θέματα 3 ( 1 9 6 9 ) , σ. 170.

27. «Ρωμανήσι» ή «ρωμανιστόν» (έκ τοϋ romanistum). Βλ. Ε."Αντωνιάδης, Έκφραση τής Αγίας Σοφίας, Α θ ή ν α ι , 1907, σ.178. "Αλλες ονομασίες εϊναι: διάδρομος, άμπάρρα (Τσακωνία, Μάνη, Τρι­ φύλλια), καταρράκτης ("Ηπειρος, Πήλιο), μάνδαλος (Κρήτη), ρωμανήσιν (Κύπρος), σύρτης, περάτης, κατάβαλος. Βλ φ.Κουκουλές, «Περί τήν βυζαντινήν οίκίαν», Ε.Ε.Β.Σ. 12 (1936), σ. 110.

28. Δ.Κωνσταντινίδης, «"Ομφάλια Εκκλησιών», άνάτυπο έκ τής Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, τεύχος 1(1970), "Αθήναι 1 9 7 1 , σ.4. Ό συγγραφέας χαρακτηρίζει τό ομφάλιο τοΰ ναοΰ ώς «πρωτόγονον τήν κατασκευήν άλλά πλήρως συγκεκροτημένον μορφολογικώς καϊ γεωμετρικώς».

29. Λ. Πολίτη, δ.π. σ. 143, είκ. 13.

30. Τά τυφλά άψιδώματα τού "Αγίου Νικολάου Φραστανών πε­ ριτρέχει άνάγλυφο λίθινο κορδόνι.

3 1 . Πιθανότατα τό στοιχείο αύτό είναι δανεισμένο άπό τήν κο­ σμική άρχιτεκτονική. Κάτι παρόμοιο συναντάμε πάνω άπό τήν κεν­ τρική είσοδο τής Ζωοδόχου Πηγής στο Μαρκόπουλο "Ωρωπού (βλ. Χ.Μπούρας, Α.Καλογεροπούλου, Ρ.'Ανδρεάδη, Εκκλησίες τής Ατ­ τικής, "Αθήνα, 1969, σ. 3 5 8 , φωτ. 3 1 1 , 313).

32. Ρ. Στυλιανού, «Τό καθολικό τής Μονής τής "Αγίας Τριάδας στό Ζουπάνι», Εκκλησίες I, σ. 6 7 - 8 2 .

3 3 . Μ.Πολυβίου, « Ό ναός τού "Αγίου Νικολάου στό Περιβόλι Γρεβενών», Εκκλησίες I, σ.83-92.

34. Βλ. άντίστοιχα άρθρα Ρ. Στυλιανού καϊ Ε. Μακρή στήν πα­ ρούσα έκδοση.

3 5 . Ό Σπύρος Στούπης έχει διαβάσει 1776. Βλ. Σπ. Στούπης, Βήσσανη, Κέρκυρα, 1972, ο. 2 2 8 . Έπίσης, ό παπα-Γιώργης Παϊσιος, ένώ στό έργο του «"Αγιογραφία καϊ "Αγιογράφοι Χιονιάδων», Ήπ. Εστία. "Ιωάννινα 1962, σ. 14 καϊ 50, καθώς καϊ στό άρθρο «Παϊσιος "Επίσκοπος Βελλάς καϊ Κονίτσης», Ήπ. Εστία 1958, (2), 4 5 7 , άναφέρει τό 1 7 7 0 ώς χρονολογία τής κτητορικής έπιγραφής, έν τούτοις στήν ύποσημείωση 3 τής σελίδας 87 τοΰ: Μικρά συμ­ βολή εις τήν Ίστορίαν τής εκκλησιαστικής έπαρχίας Βελλας καϊ Κο­ νίτσης, "Ιωάννινα 1969, γράφει άτι «ένθυμήται» πώς είχε μέν δια­ βάσει 1776, είχε δέ δημοσιεύσει 1770. Αύτό τό έκανε, συνεχίζει,

65

ώστε να συμφωνεί μέ τήν χρονολογία πού αναγράφεται σέ εικόνα τής Θεοτόκου άπό τό τέμπλο τοϋ παρεκκλησίου τής Παναγίτσας. Ή εικόνα είναι φτιαγμένη άπό τόν ίδιο ζωγράφο πού άγιογράφησε τό καθολικό τής "Αβελ καϊ γράφει: «Δηά χιρός κονσταντίνου έκ χορ'ιον 1 770». Χηονιάδες 36. ' 0 Κίτσος Μακρής στό Χιονιαδίτες Ζωγράφοι, 'Αθήνα, 1 9 8 1 , σ. 26, γράφει: «...ένώ οί άλλες ειδικότητες άποτελοϋσαν ένα συγκρότημα καϊ έργάζονταν σχεδόν ταυτόχρονα, οί ζωγράφοι πή­ γαιναν συνήθως ϋστερα άπό λίγα ή πολλά χρόνια γιά νά κάνουν τήν γραπτή διακόσμηση».

37. Γ. Παϊσιος, Μικρή συμβολή εις τήν ϊστορίαν τής έκκλησιαστικής έπαρχίας Βελλας καϊ Κονίτσης, Ιωάννινα, 1969, σ. 8 7 . Στήν «Πανταχοϋσα» μεταξύ άλλων άναφέρονται τά έξής. «... τό ήμέτερον μοναστήριον... άπό τάς διαπεράσεις τών εξωτερικών καϊ τών λη­ στών, ηλθεν είς τελείαν έρήμωσιν. Τώρα λοιπόν, θείω ζήλω κινού­ μενοι, τό άνακαινίσαμεν κ(αί) μέ τάς συνδρομάς τών Χριστιανών οίκοδωμήθησαν πάντα τά τής περιοχής καϊ ή Εκκλησία σέ πλάτος κ(αί) είς ϋψος κ(αί) έμεινεν άζωγράφιστη, κ(αί) διά νά μήν άρκοϋν τά έξοδα νά τελειώσωμεν τοϋτο τό θείον έργον τήν ζωγραφίαν τής εκκλησίας καϊ τό τέμπλον κλπ.».

3 8 . Γ. Παίσιος, «Παϊσιος. Επίσκοπος Βελλάς καϊ Κονίτσης ( 1 7 6 2 - 1 7 7 8 ) » , Ήπ. Εστία 1958, (2) 4 5 7 . ' 0 έπίσκοπος καταγόταν άπό τήν 'Οσδίνα Παραμυθιάς καϊ τό δνομά του άναφέρεται καϊ στήν κτητορική έπιγραφή τοϋ "Αγίου Αθανασίου στήν Μάλιστα Κονίτσης τοϋ 1 769.

3 9 . Παραμυθίας καϊ Πάργας 'Αθηναγόρα, « Ή έκκλησία τών Ιωαννίνων», Ηπειρωτικά Χρονικά 1928, σ. 38.

40. Πολύ άργότερα, τό 1842, προσαρτήθηκε στήν Μητρόπολη Ιωαννίνων. Βλ. Ι.Λαμπρίδης, Ηπειρωτικά Μελετήματα, τεύχος 7ον, Πωγωνιακά, 'Αθήνα 1889, σ.42.

4 1 . Γ.Παϊσιος, δ.π. σ. 4 5 8 .

42. Ευριπίδης Σούρλας, « Ή Αγιογραφική Σχολή Χιονιάδων», Ήπ. Εστία 3 ( 1 9 5 4 ) σ. 9 2 9 . "Εκτός άπό τούς Χιονιάδες, στήν " Η ­ πειρο άγιογραφική σχολή άνθησε καϊ στό Καπέσοβο άπό τήν οικο­ γένεια (φάρα) τών Μπουφάδων, καθώς καϊ στούς Καλαρίτες. Βλ. Χρ.Σούλης, «'Επιγραφαί καϊ ένθυμήσεις "Ηπειρωτικοί», Ήπ. Χρονι­ κά 9(1934), σ. 8 1 - 1 2 6 .

43. Κίτσος Μακρής, δ.π. σ. 19. Δύο ήταν οί πιό γνωστές οικογέ­ νειες ή φάρες άγιογράφων: οί Πασχαλάδες καϊ οί Μαρινάδες, πού διαιώνιζαν τήν ζωγραφική παράδοση άπό πατέρα σέ γιό, κρατών­

τας ταυτόχρονα τήν κτηνοτροφία περισσότερο γιά έπιβίωση παρά γιά έμπορεία. Βλ. τοϋ ίδιου, «01 φυλές τών Χιονιάδων καϊ ή ήπειρωτική χειροτεχνική-ζωγραφική», περ. Άρμολόϊ, τεϋχος 4 - 5 , Αΰγουστος-Δεκέμβριος 1977.

44. Γ.Παϊσιος, «"Αγιογραφία καϊ "Αγιογράφοι Χιονιάδων», Ήπ. Εστία, "Ιωάννινα, 1962, σ.10. "0 ίδιος άναφέρει άτι μιά άχρονολόγητη εικόνα στον "Αγιο Α θ α ν ά σ ι ο Χιονιάδων καϊ μιά εικόνα τοϋ 1595 στον "Αγιο "Αθανάσιο Μόλιστας είναι άκριβώς τής ίδιας τεχ­ νοτροπίας.

4 5 . Γ.Παϊσιος, δ.π. σ. 8.

46. Κίτσος Μακρής, δ.π. σ. 3 2 . ' 0 Μακρής πιστεύει καϊ στήν επίδραση ρωσικών άγιογραφικών προτύπων.

47. Γ.Παϊσιος, δ.π. σ. 6.

48. Κ.Μακρής, δ.π. σ. 2 0 . Στήν σελίδα 28 μάλιστα άναφέρει: «Σπάνιες είναι οί περιπτώσεις συνεργασίας Χιονιαδίτη ζωγράφου μέ συντεχνίτη του άπό άλλη περιοχή...».

4 9 . Φοίβος Πιομπϊνος, Έλληνες άγιογράφοι μέχρι τά 1821, Αθήνα 1979, σ.141 καϊ 167.

50. Γ.Παϊσιος, δ.π. σ . 5 1 .

5 1 . Φοίβος Πιομπϊνος, δ.π. σ . 1 4 1 .

52. Γ.Παϊσιος δ.π., σ. 50 καϊ Φοίβος Πιομπϊνος, δ.π. σ . 1 4 1 .

53. Ρ.Στυλιανού, «Τό Καθολικό τής Μονής Αγ. Τριάδος στό Ζουπάνι», Εκκλησίες I, σ.77, Γ.Παίσιος, δ.π. σ.50 καϊ φ.Πιομπΐνος, δ.π. σ. 1 6 7 .

54. Βλ. παράθεση άγιογραφημένων φορητών εικόνων στον Παίσιο καϊ τόν Πιομπίνο, δ.π. Στήν ίδια χρονιά τής άγιογραφήσεως τοΰ καθολικού τής Μονής "Αβελ (1770) ανήκουν καϊ δύο εικόνες, ή Παναγία στον "Αγιο Νικόλαο, τήν κεντρική έκκλησία τής Βήσσανης καϊ ή Θεοτόκος στό τέμπλο τής «Παναγίτσας» πού, δπως προανα­ φέρθηκε, απέχει ελάχιστα άπό τήν Μονή "Αβελ.

55. Κίτσος Μακρής, Ελληνικά λαϊκά καϊ μεταβυζαντινά ξυλόγλυ­ πτα, 'Αθήνα, 1962.

56. Σπ. Στούπης, δ.π. σ. 2 3 0 . Α ν α φ έ ρ ε ι μάλιστα άτι: «...άκόμη καϊ οϊ δεσποτικές εικόνες άποτελοϋν άντιγραφή».

57. Εύριπίδης Σούρλας, «Ή ξυλογλυπτική τέχνη στήν έπαρχία Κονίτσης», Ήπ. Εστία 6 1957, σ. 39.

58. Ακολουθούνται μάλιστα τά ρώσικα ύποδείγματα τοϋ 1 5ου αιώνα καϊ έτσι τά τέμπλα γίνονται ψηλά, μέχρι τήν οροφή σχεδόν. Βλ. Κ.Καλοκύρης, «"Ερευναι μεταβυζαντινών "Αγιορειτικών τ έ μ ­ πλων», "Αθως-θέματα αρχαιολογίας καϊ τέχνης, σ. 177.

Athena Tzakou

The Monastery

of Abel at Vissani, Epiros

The monastery of Abel is just outside the village of Vissani, in the Pogoni district of Epiros.

The katholikon is of the contracted Athonite type — it consists, that is, of a single-aisled church, with choirs on the north and south sides of the naos. The type is fairly familiar in monuments dating from the Tourkokratia, almost invariably in N. Greece and Thessaly; similar monuments were erected in other Balkan countries during the 14th and 15th centuries.

There is a vaulted narthex attached to the west of the naos, and a campanile was added to the south­ west extremity of it during a second building phase.

The tall ten-sided dome is supported on a transver­ se barrel-vault, the springers of which are higher than the key of the vault running the length of the church. This device is reminiscent of a cross-vaulted church with a dome, though the outer gabled roof is inconsistent with such a thesis.

Externally, the choirs have three sides and the bema five; the niches of the diakonikon and the prothesis are set within the thickness of the wall.

The roofs are covered with slabs of schist and the exterior walls, which are not plastered, are construc­ ted of grey stone, a material found locally in great

66

abundance.

The dentil course on the cornice of the dome, and the blind arcading of the bema and the dome suggest the influence of Byzantine models. Defensive features such as embrasures and narrow windows, however, together with a number of influences from secular architecture, such as the bevelling of the roof and the stone corbels round the edges to support water­ spouts, date the church to the period of the Tourko­ kratia. Further, we are informed by the founder's in­ scription, which survives, that the painted decoration was completed in 1770, though it was not contem­ porary with the construction of the church.

The paintings, which are preseved in a generally good condition, are the work of Konstantinos and Michael, sons of Michael from Chioniades, who pain­ ted other churches and also portable icons.

In addition to the painted decoration, the interior of the church has a simple stone inlaid paving slab, a carved, gilded iconostasis and a marble altar.

The katholikon of the Monastery of Abel is a small monument of some importance to the area, and may now be added to the other monuments of this type dating from the Tourkokratia.