Ontdek ARCHEOLOGIE MAGAZINE
Deze special kwam tot stand met medewerking van de volgende partners:
www.ruimtevoorderivierijsseldelta.nl
www.archeologie.nl
www.hebo-maritiemservice.nl
1E JAAR SLECHTS
€19,95 www.baars-cipro.nl
De special die u nu in handen heeft, is gemaakt door het team van Archeologie Magazine. Smaakt dit naar meer? Profiteer dan nu van de speciale introductieaanbieding: 1 jaar Archeologie Magazine voor slechts € 19,95. www.vestigia.nl
Ja, ik neem een jaarabonnement (6 nrs) op Archeologie Magazine. Ik profiteer van de introductieaanbieding en betaal het 1e jaar slechts € 19,95. Mijn gegevens naam �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������
www.infram.nl
adres ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� postcode .................................... plaats ����������������������������������������������������������������������������������������� e-mail ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Ik machtig Virtùmedia hierbij om de abonnementsbijdrage van mijn rekening af te schrijven (alleen in Nederland). IBAN-rekeningnummer ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������
www.nieuwlanderfgoed.nl www.bataviawerf.nl www.cultureelerfgoed.nl
datum ..............................................................handtekening ������������������������������������������������������ Ik kies voor een acceptgiro (administratiekosten € 1,-)
Stuur deze bon in een envelop naar: Archeologie Magazine, Antwoordnummer 7086, 3700 TB Zeist, Nederland (Vanuit Nederland kan dit zonder postzegel.)
www.kamper-kogge.nl
Een abonnement wordt aangegaan voor de opgegeven periode en wordt daarna automatisch voortgezet voor onbepaalde tijd. Binnen de eerste abonnementstermijn kan het abonnement alleen tegen het einde van de overeengekomen abonnementstermijn worden beëindigd, met inachtneming van een opzegtermijn van twee maanden.
www.ontdekdeijsseldelta.nl
WWW.ARCHEOLOGIEONLINE.NL
FACEBOOK.COM/ARCHEOLOGIEONLINE
SPECIAL
IJSSELKOGGE
10 17 Colofon UITGAVE Deze special is een uitgave van Archeologie Magazine en is tot stand gekomen met hulp van onze partners: Ruimte voor de Rivier IJsseldelta, ADC ArcheoProjecten, HEBO, Baars CIPRO, Batavialand, Vestigia, INFRAM, IJsseldeltamarketing en Stichting Kamperkogge
14 In deze special
REDACTIE Lou Lichtenberg (hoofdredacteur Archeologie Magazine), Joost Vermeulen
4 INLEIDING In deze special staan we stil bij de hele operatie van het archeologisch onderzoek van de scheepsresten en de ber ging en conservering daar van, tegen de achtergrond van de geschiedenis van koggeschepen en Hanze steden als Kampen.
AAN DEZE SPECIAL WERKTEN VERDER ONDER MEER MEE Wilfried Hessing, Marlon Hoppel, Laura Koehler, Martijn Manders en Wouter Waldus
10 ONDERZOEK Voorafgaande aan grondwerk zaamheden werden het Reevediep en de IJsselbodem tussen Zwolle en Kampen op hun archeologische waarde worden onderzocht. Daar werden diverse bijzondere vondsten gedaan, waaronder de laatmiddeleeuwse kogge
14 BERGING Eind 2012 werd het principe besluit genomen om de kogge in zijn geheel te lichten. Toen begon een uiterst ingewik kelde bergingsoperatie, eentje die zelfs wereldwijd maar zelden is vertoond. 17 CONSERVERING Na de berging werd de IJssel kogge over water getranspor teerd naar het conserverings station bij de Bataviawerf in Lelystad voor verder onder zoek naar de staat van het schip en conservering.
COÖRDINATIE Lou Lichtenberg en Birre Yazar-Walvis
BLADMANAGER Klaartje Grol kgrol@virtumedia.nl VORMGEVING Simon van Kessel Twinmedia bv, Culemborg DRUK Veldhuis Media BV, Raalte CONTACT
Archeologie Magazine is onderdeel van Uitgeverij Virtùmedia T. 030-6920677 E. info@virtumedia.nl www.Archeologieonline.nl www.facebook.com/ArcheologieOnline www.twitter.com/archeologieweb FOTO VOORPAGINA De kogge na ruim 500 jaar weer boven water (foto: Ruimte voor de Rivier IJsseldelta)
SPECIAL IJSSELKOGGE
3
IJSSELKOGGE HISTORIE EN FUNCTIE KOGGEN
Tekst: Lou Lichtenberg
Historie en functie van een succesvol middeleeuws handelsschip SPECIAL
De Ysselkogge In 2010 werd bij vooronderzoek voor baggerwerkzaamheden in de rivierbedding van de IJssel bij Kampen een 15e-eeuwse kogge ontdekt. In deze special staan we stil bij de hele operatie van het archeologisch onderzoek van de scheepsresten en de berging en conservering daarvan, tegen de achtergrond van de geschiedenis van koggeschepen en Hanzesteden als Kampen.
H
et koggeschip werd in 2010 tijdens een archeologische survey in de IJssel bij Kampen in opdracht van Rijkswaterstaat ontdekt, in 2012 gevolgd door wrakken van een aak en een punter. Na de ontdekking van deze scheepsresten werd besloten tot verder onderzoek en berging daarvan. Maanden waren duikers en bergers onder water bezig met archeologisch onderzoek en de bouw van de constructie voor de lichting. Inmiddels is de IJsselkogge gelicht en overgebracht naar een conserveringsstation bij Batavialand in Lelystad, locatie Nieuw Land Erfgoedcentrum. Daar wordt nu onderzocht of conserveren van de IJsselkogge technisch haalbaar is. Voordat we nader op het archeologisch onderzoek, de bergingsoperatie en het conserveringsproces ingaan staan we in dit eerste artikel van de special stil bij de vraag naar het fenomeen kogge, mede in relatie tot de historie van de contreien waar de resten zijn aangetroffen.
Wat is een kogge? Dit gaat nog een gezellig gesprek worden. Op onze vraag aan een expert om in twee woorden te vertellen wat een kogge is, volgt
4
SPECIAL IJSSELKOGGE
als antwoord: ‘een schip’. Breedlachend laat hij, Martijn Manders, maritiem archeoloog en hoofd maritiem programma van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, daar meteen op volgen dat het juiste antwoord daarop echt wel meer dan twee woorden vraagt. We zetten ons even schrap als hij vol verve begint te vertellen hoe het begrip in de wereld is gekomen en eigenlijk op ‘wishful thinking’ berust, een discussie in de wereld van maritieme historici en archeologen. ‘Een Duits historicus, Paul Heinsius, publiceerde in 1956 een studie over schepen in de vroege Hanzetijd, waarin hij op basis van middeleeuwse teksten en afbeeldingen van schepen op zegels van middeleeuwse steden een set van basiskenmerken voor het type kogge formuleerde. Die kenmerken waren onder meer: een platte vlakke bodem, een enkel dwarsgetuigd zeil aan een midscheeps geplaatste mast, rechte betrekkelijk steile voor- en achterstevens, hoge zijwanden en een overnaadse huid. Maar Heinsius had zijn kenmerken geformuleerd op basis van hetgeen zich van een schip vooral boven de waterlijn bevindt en dat zegt nog onvoldoende over wat maritiem archeologen doorgaans van een schip vinden: vooral de onderkant. Heinsius kon zijn theorie vrij snel in de praktijk toetsen toen in 1962 aan de oever van de Weser een
Luchtfoto van de pontons voor de lichting van de IJsselkogge in de IJssel bij Kampen. (FOTO: RUIMTE VOOR DE RIVIER IJSSELDELTA, VAN DE BIEZEN/ HOLLANDLUCHTFOTO)
SPECIAL
HISTORIE EN FUNCTIE KOGGEN IJSSELKOGGE
scheepswrak - dat later als de Bremerkogge werd aangeduid (zie bijgevoegd kader van enkele koggevondsten - LL) - aan het licht kwam. Dat goed bewaarde wrak voldeed aan de meeste theoretische kenmerken van Heinsius en deze archeologische vondst gaf tevens aanvullende informatie over de
(vlakke) onderkant van het schip. Vanaf die tijd werden wrakken die voldeden aan de vooral uit historische bronnen afgeleide kenmerken van Heinsius en aan de kenmerken van de archeologische vondst van het Bremerwrak voorzien van het stempel “kogge”. Daarmee loop je bij dit stempel het
Begrip ‘kogge’ niet in twee woorden uit te leggen SPECIAL IJSSELKOGGE
5
IJSSELKOGGE HISTORIE EN FUNCTIE KOGGEN
SPECIAL
ENKELE BEKENDE ARCHEOLOGISCHE VONDSTEN VAN KOGGESCHEPEN Koggen in Nederland De Kogge van Modderman is het wrak op kavel NM 107, in de wandelgangen genoemd naar de onderzoeker die het wrak in 1944 voor het eerst heeft onderzocht. Dit is het restant van een grotendeels intact kogge-achtig schip, met een lengte van ongeveer 15,7 m en een grootste breedte van 4,5 m. Dendrochronologisch onderzoek naar houtmonsters genomen tijdens de herverkenning in 2008 hebben een kapdatum opgeleverd van 1339 n.Chr. In Flevoland zijn 14 andere wrakken van dit scheepstype gevonden. Eén wrak werd bij Beverwijk aangetroffen. En bij Kampen nu dus de IJsselkogge. De twee koggen van Doel Bij graafwerkzaamheden voor de aanleg van het Deurganckdok bij Doel (gemeente Beveren, Oost-Vlaanderen) voor de haven van Antwerpen kwam in een verzande middeleeuwse geul in 2000 een scheepswrak aan het licht met de kenmerkende constructiedetails van een kogge. De eikenhouten scheepsromp lag als een gestrande walvis ondersteboven. In 2002 werd op ca. 50 m van de vindplaats de bodem van een tweede kogge ontdekt, eveneens met de kielplank naar boven. Jaarringonderzoek resulteerde in bouwdata van beide vaartuigen tussen 1325-1335 met hout uit noordwest Duitsland. De koggen zijn door het Agentschap Onroerend Erfgoed onderzocht in het Waterbouwkundig
De Bremerkogge in het Nationalmuseum Deutsches Schiffahrtsmuseum. (FOTO: HANS-JÜRGEN DARLISON/ ARCHIV DSM)
6
SPECIAL IJSSELKOGGE
Laboratorium in Borgerhout. De stad Antwerpen bouwt nu een maritiem museum op het Eilandje in het noorden van de stad waarin over een aantal jaren ook de belangrijkste kogge een eigen plaats krijgt. Deense koggen • Eltang Vig ship, 18 m. lang, gevonden in 1943 in de Koldingfjord en onderzocht in 1947, gedateerd uit de 12e eeuw of later; • Kollerup kogge, 20 m. lang, gestrand bij Kollerup, gedateerd uit ca. 1150. Gevonden en onderzocht aan land in 1978. • Kolding kogge, 16 m. lang, gevonden, onderzocht en herbegraven in 1943; opnieuw opgegraven en geborgen in 1999-2000. Gedateerd winter 1188-1189. In onderdelen thans in het Kollinghus Museum. • Vejby kogge, oorspronkelijk vermoedelijk 12-18 m. lang, waarvan alleen een middengedeelte van de bodem, keramiek en gouden Engelse munten uit 1351-1377 op twee m. diepte gevonden werd in 1976 op het Vejby strand. Bremer kogge Wrak van een kogge, in 1962 bij Bremen in Duitsland gevonden. Het schip had een lengte van 23 m., was overnaads gebouwd, met als bouwjaar rond 1380. Het scheepswrak werd geborgen en is vanaf 2000 tentoongesteld in het Deutsches Schiffahrtsmuseum in Bremerhaven.
risico dat feiten of waarnemingen geïnterpreteerd worden volgens wat men zou willen dat het geval is – dat het voldoet aan dit archetype - en niet volgens de werkelijke bewijzen. Beter zou het zijn om bij gevonden scheepswrakken even dit archetype te vergeten en eerst alle archeologische en andere informatie over het wrak te vergaren en te wegen voordat je er een naam aan geeft. Uit dat oogpunt zou het ook voorkeur verdienen om zo’n vondst net als in andere sectoren van de archeologie te vernoemen naar de vindplaats. De Bremerkogge zou dan eigenlijk een schip van het Bremertype kunnen worden genoemd’.
Opkomst en functie Zo rond eind 12e eeuw moeten de eerste typen koggen zijn ontstaan. Het vaartuig heeft zich waarschijnlijk ontwikkeld uit de zeegaande vrachtschipvariant van het Vikingschip, de knarr genaamd. ‘De oudste koggen zijn tot dusver in Denemarken gevonden’, signaleert Manders. ‘Maar dat hoeft nog niet te betekenen dat de kogge ook in Denemarken is ontstaan’. De opkomst van de kogge valt samen met de bevolkingsgroei en de opkomst van de steden in de hoge Middeleeuwen. Manders licht toe: ‘De bevolking groeit, mensen gaan ook in steden wonen en hebben steeds meer voedsel nodig. Markten breiden uit en worden grensoverschrijdend. Daarmee groeit ook de behoefte aan meer en grotere vervoermiddelen. De kogge krijgt daarin als vervoermiddel voor allerlei vrachten een steeds belangrijkere plaats. Zo wordt de kogge een populair vervoermiddel voor de Hanze’ (zie bijgaand kader over de Hanze en Kampen). Wat nu uit de IJssel is opgetakeld zou je volgens Manders correcter kunnen aanduiden als een schip dat erg lijkt op het Bremertype, op het type dat eerder als kogge werd aangeduid. Zo’n kogge was tweemaal zo lang als hij breed was, een soort van drijvende notendop of badkuip, open, vaak zonder dek, maar wel met een open binnenbetimmering. Het schip lijkt specifiek gebouwd om vooral veel lading mee te kunnen nemen. Door het enkele dwarsgetuigde zeil aan een midscheeps geplaatste mast en het stevenroer was het schip ook moeilijk bestuurbaar. Een dergelijk scheepstype kende vele variaties. Koggen van het Zuiderzeetype waren doorgaans kleiner dan de schepen die in het Baltisch gebied zijn aangetroffen. De kogge werd overwegend gebruikt voor vrachtvervoer en had door zijn typische bouw een enorme drijfkracht en laadvermogen. Voor kleinere koggen was een vracht van 10 tot 60 ton mogelijk. Koggen konden ook als oorlogsschip gebruikt worden, die werden dan Herenkoggen genoemd. Deze zouden ook te roeien zijn en werden met ‘kastelen’ (voorlopers van de latere scheepsbruggen) versterkt. Het aantal bemanningsleden van
SPECIAL
DE HANZE EN KAMPEN De kogge was een van de meest gebruikte goederenschepen in het scheepvaartverkeer tussen cruciale handelsknooppunten binnen de Hanze, een samenwerkingsverband van handelaren en steden in het gebied rond de Noord- en Oostzee tijdens de Middeleeuwen vanaf medio 13e eeuw. Hoogtij beleefde de Hanze medio 15e eeuw en in de 17e eeuw ging het met dit samenwerkingsverband bergafwaarts, tot het definitieve einde in 1862. Door samenwerking probeerden de deelnemers hun handel te beschermen en uit te breiden, met als hoofddoel een handelsmonopolie in Scandinavië te veroveren en handelsprivileges in de rest van Europa te verwerven. Van oorsprong bestond de Hanze voornamelijk uit Duitse steden rond de Oostzee. Later traden ook Nederlandse steden toe. Het verbond bestond uit steden in het huidige België, Nederland, Duitsland, Polen, Noorwegen, Zweden en de Baltische staten, met tijdens de hoogtijdagen uitlopers naar Engeland in het westen en Finland en Rusland naar het oosten. De Hanzesteden dreven handel in het gebied van de Oostzee en de Noordzee. In het huidige Nederland waren het vooral steden in het noorden en oosten die tot de Hanze toetraden. Een van die steden was Kampen, medio 13e eeuw reeds
een belangrijke en machtige stad (‘het Rotterdam van de Middeleeuwen’) die toen al een flinke vloot aan koggeschepen had. Met die schepen werd de Ommelandvaart gemaakt: de zeereis rond Denemarken naar de Oostzee. In de steden rond de Oostzee werd zout verhandeld, dat Kamper Koggeschepen uit Portugal hadden gehaald.
Deze getekende kogge komt uit een stadsregister van Kampen uit de 2e helft van de 15e eeuw. (FOTO: STADSARCHIEF KAMPEN)
De gunstige ligging aan de drukbevaren handelsroute tussen de Zuiderzee en de Rijn maakte dat Kampen zich al snel had ontwikkeld van eenvoudige nederzetting tot welvarende handelsstad, die tussen 1330 en 1450 uitgroeide tot een van de machtigste en toonaangevende steden van Noordwest-Europa. De bloei van de stad Kampen uitte zich in de groei van de stadskern en de uitbreiding van het aantal gebouwen. Er werd ook een nieuwe stadsmuur gebouwd met wel twintig poorten. Tot dan toe had de stad er eigen regels op nagehouden en zelf verbonden met steden in andere landen gesloten. Toen het Graafschap Holland oorlog voerde tegen de Hanze kwam aan deze situatie een einde: de stad werd gedwongen te kiezen voor een van beide zijden. Kampen was van oorsprong meer georiënteerd op de zeehandel met het oosten en trad daarom in 1441 formeel toe tot de Hanze, waarin de stad veel invloed verkreeg. Dat kon evenwel niet voorkomen dat de bloei van Kampen verder afnam vanwege het verzanden van de IJssel vanaf medio 15e eeuw en dat daaraan vooral in de 16e eeuw een einde kwam en ook de welvaart afnam. Pas nadat de Noordoostpolder en Flevoland waren ingepolderd, ging het met Kampen ook weer bergopwaarts.
SPECIAL IJSSELKOGGE
7
SPECIAL
toenemende omvang konden ze niet altijd meer over de rivieren varen, maar buitenom langs de kusten. Daar komt nog bij dat rivieren geleidelijk aan steeds meer verzandden. Bij een nog verdere schaalvergroting wordt vervoer van nog grotere vrachten via nog grotere schepen over zeeën en oceanen mogelijk en daar heeft Nederland in latere eeuwen ook flink profijt van gehad’.
Einde bloeiperiode
Nanne Ottema maakte omstreeks 1925 kopieën van 15e-eeuwse scheepsafbeeldingen uit een Engels manuscript. (FOTO: FRIES SCHEEPVAART MUSEUM SNEEK)
Voorbeeld van oude afbeeldingen van een kogge. Een van de twee koggen die in 2000 bij graafwerkzaamheden voor de aanleg van het Deurganckdok bij Doel (gemeente Beveren, Oost-Vlaanderen) voor de haven van Antwerpen werden aangetroffen. (FOTO: CORAL PRESS)
8
SPECIAL IJSSELKOGGE
een kogge varieerde al naar gelang de functie en grootte van het schip, maar vermoedelijk was een bemanning van rond de 15 personen voor kleinere koggen van het Zuiderzeetype normaal. Het leven aan boord moet in een dergelijk open vaartuig een zware opgave zijn geweest. De reizen waren ook vaak lang. ‘De kogge is niet het eerste vrachtschip dat in die periode wordt ingezet’, vervolgt Manders, ‘maar wel het schip dat vaker wordt gebruikt voor vervoer van grotere vrachten langs de kusten. Schaalvergroting vraagt om steeds grotere schepen. Door hun
Zo tegen het einde van de Middeleeuwen, medio 15e eeuw, komt aan de bloeiperiode van de kogge een einde en wordt in de literatuur steeds vaker de grotere hulk genoemd als vrachtschip. Maar de kogge verdwijnt daarmee nog niet volledig. Manders wijst erop dat in Noord-Duitsland nog 17e- en 18e-eeuwse wrakken van schepen worden aangetroffen die voldoen aan de kenmerken van het Heinsius’ archetype van de kogge. ‘Vooral rond het eiland Rüggen, een vakantie-eiland voor de topfiguren van de voormalige DDR waar nooit gegraven of gedoken mocht worden en de grond niet is verstoord, kwamen bij opgravingen begin jaren ’90 resten van talrijke schepen, waaronder ook 17e- en 18e-eeuwse koggen, aan het licht. Die vondsten duidden erop dat in die noordelijke wateren toen nog koggen voor de lokale kustvaart in gebruik waren. In die fase was in onze contreien de schaalvergroting inmiddels verder gegaan en daarin voldeden de tragere, minder zeewaardige koggen te weinig. Overigens dateert de IJsselkogge ook uit de late fase van de Middeleeuwen, een periode waarin de IJssel aan het verzanden was en het met Kampen als Hanzestad al bergafwaarts ging’. Daarmee zijn we bij het corpus delicti van deze special aangeland: de resten van een schip dat in vele opzichten lijkt op het archetype van de kogge met als vindplaats de IJssel en dat we in
WAT TE DOEN NA DE ONTDEKKING VAN DE IJSSELKOGGE?
LEES NADERE INFO: • Ole Crumlin-Pedersen, To be or not to be a cog: the Bremen Cog in perspective, in: The International Journal of Nautical Archaeology (2000) 29.2: 230–246. • Tom Tahey & Karel Vlierman, Reconstructie van een koggeschip, in: Natuurwetenschap & Techniek, 10 april 2004. • Karel Vlierman, De koggenvondsten bij Doel: stand van zaken huisvesting, documentatie en onderzoek. www.vliz.be/imisdocs/publica tions/103189.pdf • Koen Blok, De verdwenen Kogge van Modderman. Een kogge-achtig scheepswrak in de bodem van Flevoland. Verschenen in serie Grondsporen: Opgravings- en onderzoeksrapporten van het Groninger Instituut voor Archeologie, deel 20, 2014. • Tinne Jacobs, Logboek van De Kogge. Middeleeuws schip gestrand in ’t zand, Leuven, Davidsfonds, 2014.
Wat nu? In deze fase werd voor Rijkswaterstaat de vraag steeds prangender: wat nu te doen? De rivier moest verder worden uitgebaggerd, maar wat te doen met de vondsten? Bergen of laten liggen? En welke oplossing ook gekozen wordt, hoe zou die dan moeten worden uitgevoerd? Bij dit soort complexe vraagstukken is nader advies van terzake deskundigen nodig en Rijkswaterstaat verleende daartoe na een aanbestedingsprocedure een combinatie van de adviesbureaus Vestigia en Infram de opdracht. Vestigia adviseert vooral grote bouwondernemingen, aannemers, ontwikkelaars en overheden die zich voor projecten met complexe archeologische vraagstukken geplaatst zien, zoals bij de aanleg van de Hanzelijn of de A2 bij Maastricht. Het civieltechnisch ingenieursbureau Infram is vooral in waterbeheer en -management gespecialiseerd. De combi Vestigia en Infram trad dus aan om Rijkswaterstaat met raad en daad bij te staan bij de verdere voorbereiding en het projectmanagement van het IJsselkogge project. ‘Onze rol is achter de schermen, dus wellicht minder sexy’, zo benadrukt directeur Wilfried Hessing van Vestigia. ‘Wij zijn al 2,5 jaar geleden gestart met de voorbereiding. Ons werk omvat haalbaarheidsstudies, technische variantenanalyses, veiligheidsplannen, vergunningen, verkeersregeling, kostenramingen, marktverkenning, wetenschappelijk programma van eisen, aanbesteding, beoordeling aanbiedingen, contractdocumenten enzovoort. De archeologische én technische kennis die daarvoor nodig is hebben beide bureaus in huis’. Meteen bij de verlening van de opdracht speelde de vraag naar
bewaren in situ of berging van de wrakken. ‘Het was onze taak om voor Rijkswaterstaat voor de besluitvorming daarover alle relevante aspecten af te pellen’, licht hij toe. ‘In concreto hield dat in het in kaart brengen van risico’s, kosten, belanghebbende partijen, juridische eisen, communicatieaspecten, om maar eens wat te noemen. Ook hebben we nog een extra historisch onderzoek in het archief van Kampen gedaan, om te proberen aanwijzingen te vinden voor de reden waarom de wrakken daar terecht waren gekomen. Dat deden we niet alleen uit historische interesse, maar juist ook om er op voorbereid te zijn, als er op die plek iets bijzonders aan de hand zou zijn geweest. Stel je voor dat de kogge in een zeeslag was gezonken, dan had de vindplaats en de kogge vol kunnen liggen met allerlei vondsten. Een definitief antwoord leverde het speurwerk in het archief niet op, wel kwam er steeds meer indirect bewijs voor de hypothese dat de schepen afgezonken moesten zijn om de rivierloop te beïnvloeden. Kortom, zo’n kogge laat je in de 15e eeuw niet zomaar in een druk bevaren rivier achter, maar in de 21e eeuw til je haar er ook niet zomaar uit’.
SPECIAL
deze special net als Wouter Waldus na de ontdekking (zie hierna) dan ook maar verder ‘de IJsselkogge’ blijven noemen. Manders benadrukt dat een schip niet zomaar ergens bij toeval ligt, er is altijd een reden voor. Uit dat oogpunt acht hij de vondst van de IJsselkogge dubbel interessant. ‘Het schip staat symbool voor de opgang én de neergang van Kampen. Het symboliseert de bloei van Kampen: een schip dat via de IJssel de wateren rond de bloeiende Hanzestad bevaart. Tegelijk symboliseert het de neergang. Omdat de IJssel verzandde, is het wrak mogelijk als blokkade in de rivier gelegd om zo door waterverhoging de haven van deze Hanzestad open te houden. Het is aannemelijk dat het schip hier niet toevallig is gezonken, maar bewust is afgezonken als onderdeel van de waterhuishouding van een stad in doodsstrijd. Bovendien is het een sleutelvondst in de discussie over het archetype van de kogge: je hebt hier een unieke kans om te zien wat historische bronnen en archeologische waarnemingen met elkaar verbindt. Maar pas op voor een nieuw archetype’, waarschuwt hij.
Ontdekking Even de feiten op een rij. In 2010 vonden duikers bij een vooronderzoek op de IJsselbodem een wrak. Deze werkzaamheden werden verricht in voorbereiding op de zomerbedverlaging Beneden-IJssel in het kader van het project ‘Ruimte voor de Rivier’. Dat project van Rijkswaterstaat is erop gericht het gebied van Kampen tot Zwolle in de toekomst droog te houden door middel van een bypass als het Reevediep en het verdiepen van de IJssel om de rivier bevaarbaar te houden. Rijkswaterstaat schakelde na de vondst van het wrak archeologen in, die de vondst aan een nader onderzoek onderwierpen (zie hierna). Zij stelden vast dat het wrak een laatmiddeleeuwse kogge zou kunnen zijn en dat twee wrakken die in de onmiddellijke nabijheid hiervan ook waren aangetroffen, een aak en een punter konden zijn.
Berging en conservering Toen na al het uitzoekwerk door de bureaus duidelijk was geworden dat berging best uitvoerbaar was en ook de voorkeur verdiende, besloot Rijkswaterstaat in overleg met de provincie Overijssel, de gemeente Kampen en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in maart 2013 tot een complete berging. De combinatie ‘Isalacogghe’ kreeg na een aanbestedingsprocedure van Rijkswaterstaat de opdracht om de berging uit te voeren. Isalacogghe wordt gevormd door drie bedrijven: ADC ArcheoProjecten, Baars-CIPRO en HEBO Maritiemservice. Deze drie bedrijven bundelden daarmee expertise op het gebied van maritieme archeologie, civieltechnische duikwerkzaamheden, hydrografie en bergingstechniek. Tevens werd besloten de wrakken na berging direct over te brengen naar het terrein van de stichting Batavialand in Lelystad. Daar wordt door experts onder meer van Batavialand, ADC ArcheoProjecten en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed onderzocht of de wrakken goed genoeg zijn om ze te kunnen conserveren. Als conservering mogelijk is, hebben de experts daarvoor zo’n drie jaar nodig. Ook op dat proces houdt Vestigia/ Infram het toezicht. Na conservering kan de IJsselkogge worden overgebracht naar een tentoonstellingslocatie. Maar hierover meer in het vervolg van deze special.
SPECIAL IJSSELKOGGE
9
IJSSELKOGGE ONDERZOEK
Tekst: Joost Vermeulen | Foto’s: Ruimte voor de Rivier IJsseldelta
SPECIAL
‘Zo’n mooi intacte kogge, dat is echt uniek’
Archeologisch onderzoek naar de IJsselkogge Voorafgaande aan de grondwerkzaamheden voor een nieuw systeem van waterbeheersing moesten het tracé van het nieuwe Reevediep en de IJsselbodem tussen Zwolle en Kampen op hun archeologische waarde worden onderzocht. Daarbij werden restanten van een middeleeuwse dijk, een aantal middeleeuwse constructies en enkele prehistorische resten waaronder een jachtkamp uit het mesoliticum aangetroffen. En dus ook de laatmiddeleeuwse kogge.
‘E
igenlijk wist ik, toen ik door het troebele water voor het eerst de contouren van een schip zag opduiken, gelijk dat er hier iets fantastisch op de bodem lag’. Wouter Waldus, als maritiem archeoloog verbonden aan ADC ArcheoProjecten,
10
SPECIAL IJSSELKOGGE
Simulatie van de IJsselkogge onder water. Zie voor volledige film Lichting IJsselkogge in beeld: https://www.youtube. com/watch?v=QiyrGVQqZGg.
herkende in april 2011 tijdens zijn eerste duik in het koude water van de IJssel bij Kampen namelijk onmiddellijk enkele karakteristieken van een klassiek koggeschip. ‘Ik ontwaarde een recht achtersteven en door de scheepshuid heen stekende dekbalken, waardoor ik wist dat we op het wrak van een klassiek handelsschip uit de late Middeleeuwen waren gestuit’. Wouter had daarna ook maar weinig tijd nodig om
ONDERZOEK IJSSELKOGGE
SPECIAL
tot de conclusie te komen dat het bovendien een nagenoeg compleet wrak was. Ruim drie jaar na deze eerste duik stonden op 10 februari j.l. vele honderden belangstellenden langs de kade in Kampen ademloos te kijken hoe centimeter voor centimeter een vrijwel intact middeleeuws vrachtschip na bijna 500 jaar uit zijn waterige graf werd getakeld. En ‘s avonds keken noch eens bijna een miljoen mensen tijdens het 8 uur Journaal naar de samenvatting van deze geslaagde bergingsoperatie. De ‘IJsselkogge’ zoals deze vondst intussen was gaan heten, was breaking news, en trending topic op twitter. En het nieuws bleef ook in de buitenlandse media niet onopgemerkt.
Ruimte voor de rivier Hoewel waarschijnlijk november 2012 in de boeken zal komen als hét moment waarop op de bodem van de IJssel het complete wrak van een middeleeuws schip werd ontdekt, begint het verhaal over de vondst van de ‘IJsselkogge’ feitelijk al in 2007. Want in het voorjaar van dat jaar startten bij Kampen de eerste werkzaamheden in het kader van het nationale programma ‘Ruimte voor de rivier’. Na een aantal elkaar snel opvolgende extreem hoge waterstanden en een ter nauwer nood voorkomen dijkdoorbraak bij Ochten in 1995 was men er bij Rijkswaterstaat namelijk van doordrongen dat er drastische maatregelen noodzakelijk waren wilde men ernstige wateroverlast in de toekomst voorkomen. En al rond het begin van deze eeuw stonden dan ook de contouren van een heel nieuw systeem van waterbeheersing op papier. ‘Ruimte voor de rivier’, zoals dit vele miljarden kostende plan ging heten, moest ervoor zorgen dat alle Nederlandse rivieren in de toekomst zelfs zeer extreme watertoevoer op een goede wijze konden afvoeren. ‘Ruimte voor de rivier is’, aldus de woordvoerder van Rijkswaterstaat, ‘een ingrijpend plan. Ingrijpend, want in het kader daarvan wordt in de periode tot 2017 op ruim 60 plekken in het hele land drastisch in het landschap ingegrepen. Zo worden er dijken verhoogd, rivieren uitgediept en op sommige plekken hele nieuwe waterwegen aangelegd. Polders
zijn aangewezen als overloopgebied en uiterwaarden worden ontdaan van bebouwing. Ook voor het noordelijke deel van de IJssel (tussen Zwolle en Kampen) heeft dit plan grote consequenties: zo vindt er in de komende jaren een verlaging van het zomerbed van de IJssel plaats met bijna twee meter. En om bij extreem hoogwater het water goed te kunnen laten afvloeien wordt er ten zuiden van Kampen een nieuwe nevengeul gegraven, het zogeheten Reevediep. Via deze stroom moet in geval van extreem hoogwater het extra water afvloeien richting Drontermeer. En langs dit nieuwe Reevediep zullen ook vele hectares nieuwe natuur ontwikkeld worden’.
Multi-beam-opname van onder meer de IJsselkogge en de punter op 22 september 2015. Duik van archeoloog Wouter Waldus naar de IJsselkogge, september 2015.
SPECIAL IJSSELKOGGE
11
IJSSELKOGGE ONDERZOEK
SPECIAL
Start archeologisch onderzoek Voor al deze werkzaamheden moet enorm veel grond worden verzet. Vele honderdduizenden kubieke meters rivierslib en veenbodem worden afgegraven of verplaatst. Omdat sinds enige jaren in Nederland geldt dat bij werkzaamheden in de bodem archeologisch vooronderzoek verplicht is, kreeg ADC ArcheoProjecten in 2008 van Rijkswaterstaat de opdracht om voorafgaande aan de grondwerkzaamheden zowel het tracé van het nieuwe Reevediep als de IJsselbodem tussen Zwolle en Kampen te onderzoeken op hun archeologische waarde. Een uitgebreide survey langs het tracé van het nieuwe Reevediep resulteerde erin dat er op zeven plekken nader archeologisch onderzoek werd gedaan. ‘Al die plaatsten zijn tussen 2010 en 2012 onderzocht en gedocumenteerd’, aldus Dolf Muller, woordvoerder bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de organisatie die er mede op toeziet dat dergelijke onderzoeken goed worden uitgevoerd. ‘Daarbij werden uiteindelijk de restanten van een middeleeuwse dijk, een aantal middeleeuwse constructies en enkele prehistorische resten waaronder een jachtkamp uit het mesoliticum aangetroffen’. Het tweede aandachtsgebied; de bodem van de IJssel, werd in dezelfde periode met behulp van sonar in kaart gebracht. Wouter Waldus: ‘Met moderne sonartechniek kun je op een relatief simpele manier de rivierbodem onderzoeken. En je kunt dan direct zien wat er op de bodem ligt. De beelden die je op je computerscherm krijgt zijn ook zo goed, dat je vrijwel alles wat groter is dan een sinaasappel kunt onderscheiden’. Er bleek uiteindelijk op de bodem van de IJssel, behalve fietswrakken, enkele auto’s en een paar ijskasten, ook één opvallend iets op de bodem te liggen wat de aandacht van de archeologen trok. Er verschenen op het scherm van de sonar de contouren van een schip en bij een tweede duikonderzoek meerdere schepen. Wouter Waldus opnieuw: ‘Recht voor Kampen, ongeveer 200 meter uit de kant, op een diepte van een paar meter lagen, zoals het er toen uitzag, de restanten
12
SPECIAL IJSSELKOGGE
van drie vaartuigen. Wat voor schepen dat waren konden we uit de beelden niet opmaken, maar we vermoeden op grond van de grootte wel al dat het geen ‘moderne’ schepen waren’. Nader onderzoek onder water moest uitkomst bieden. En met het nu bekende resultaat: op de bodem van de IJssel lag het wrak van een laatmiddeleeuws schip, een zogeheten kogge, een verzamelnaam voor een type schip dat speciaal ontwikkeld was voor het vervoeren van bulkgoederen, zout, graan, hout en bakstenen. Karel Vlierman, dé specialist op het gebied van middeleeuwse scheepsvaart, was net als Wouter Waldus direct laaiend enthousiast over de vondst van dit scheepswrak. ‘Er zijn wel eerder restanten van koggeschepen gevonden, ook in Nederland, maar zo mooi intact als deze, dat is echt uniek. We kunnen van dit wrak, wanneer het eenmaal geconserveerd is, enorm veel nieuwe dingen leren over de manier waarop dit soort schepen werd gebouwd.’
Hoe nu verder? Toen dus eenmaal duidelijk was geworden dat het een wrak met een hoge historische waarde is rees de vraag: wat er mee te doen? ‘Er waren’, aldus een woordvoerder van Rijkswaterstaat, de opdrachtgever van het hele project ‘Ruimte voor de rivier’, ‘eigenlijk maar twee opties: ofwel in situ conserveren, dat wil zeggen er onder water een betonnen constructie omheen bouwen, of opgraven en bergen’. De eerste optie viel eigenlijk direct af. De ligging van het wrak was zodanig dat het op den duur een obstakel in de vaargeul zou worden. En ook lag
Insignes die bij het opgraven van de kogge zijn gevonden. Bij het opgraven van de aak werden resten van een fuik aangetroffen. (FOTO’S OP PAG. 30 EN 31: ADC ARCHEOPROJECTEN)
ONDERZOEK IJSSELKOGGE
Op het achterdek van de IJsselkogge troffen de archeologen een compleet kombuis met een koepeloven aan van baksteen en geglazuurde tegels.
het wrak in de weg bij het uitdiepen van de rivier. Bleef dus over de opgraving en berging van het wrak. Waldus: ‘Toen dat eenmaal besloten was hebben we eerst het hele wrak onder water in kaart gebracht. En we hebben alles wat er zich nog in het wrak bevond opgegraven’. Dat laatste leverde verrassende resultaten op. Waldus en zijn medewerkers hadden gehoopt dat ze nog delen van de lading zouden aantreffen, of materiaal dat iets kon vertellen over hoe de mensen aan boord hadden geleefd. Van een eventuele lading bleek echter geen spoor. En ook waren er geen aanwijzingen van menselijke aanwezigheid in het schip toen het naar de bodem zonk. Het leek erop alsof het hele schip leeggehaald was voordat het zonk. Wat men echter wel aantrof waren grote delen van het originele binnenwerk en tot ieders verbazing op het achterdek een compleet kombuis met een koepeloven van baksteen en geglazuurde tegels. ‘Het schip was dus leeg maar nog niet helemaal onttakeld. Zo troffen we ook nog onderdelen van de tuigage en van het binnenwerk van het schip aan’.
Twee kleinere schepen Hoewel nog niet alle gegevens zijn verwerkt denkt Wouter Waldus dat hij een idee heeft hoe dit schip op de bodem van de rivier terecht is gekomen. ‘Niet alleen hoe maar vooral ook waarom. We hebben namelijk sterk het vermoeden dat dit schip samen met de twee anderen opzettelijk is afgezonken’. Naast het Koggeschip hadden de duikers namelijk ook de restanten van nog twee kleinere schepen aangetroffen. Een aak, een schip dat gebruikt werd om de goederen
SPECIAL
voor vervoer verder landinwaarts over te slaan en een nog kleiner vaartuig, een punter, een bootje waarmee in de waterrijke delta van de IJssel mens en dier werden verplaatst. Beide wrakken lagen tegen de zijkant van het grote schip aangevleid. Alsof ze er opzettelijk tegenaan waren gelegd. Dat feit, samen met het feit dat de grote kogge geen sporen droeg van een ongeluk of storm waardoor hij gezonken zou kunnen zijn, maken dat de archeologen denken aan opzet. ‘De drie schepen zijn hier voor de stad, haaks op de stroom, afgezonken. Door middel van deze kunstmatige barrière, je zou het kunnen vergelijken met een strekdam, wilde men de loop van de rivier ter plekke, de stroomsnelheid of de stroomrichting ervan, beïnvloeden. Een vorm van watermanagement kortom’, aldus Waldus.
Datering Van het wrak zijn intussen houtmonsters genomen. Die zijn naar een gespecialiseerd laboratorium gestuurd voor dendrochronologisch onderzoek. ‘Daar kan men met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid vaststellen wanneer de bomen waarmee dit schip ooit gebouwd werd, zijn gekapt’, aldus Karel Vlierman. ‘En als we ervan uit gaan dat dit schip aan het einde van zijn levensduur was toen hij werd hergebruikt, dan moeten we er nog zo’n jaar of twintig bij optellen en dan weten we wanneer het schip hier is gezonken’. Op basis van de typologie van de boot weet Vlierman echter al wel dat het schip ergens in de tweede helft van de 15e eeuw geplaatst moet worden. ‘Dat is voor een kogge redelijk laat. De eerste schepen van dit type verschijnen namelijk al in de 11e eeuw en vanaf de 16e eeuw werden ze eigenlijk niet meer gebouwd.’ Een datering van dit schip in die periode past overigens goed in het plaatje dat dit vaartuig opzettelijk op de bodem is geplaatst om de stroming van de rivier te beïnvloeden. Uit het midden van de 15e eeuw zijn er namelijk teksten bekend waarin sprake is van ernstige verzanding van de IJsseldelta en van het aanleggen van obstakels om de stroming te beïnvloeden en de verzanding tegen te gaan. SPECIAL IJSSELKOGGE
13
IJSSELKOGGE BERGING
Tekst: Joost Vermeulen | Foto’s: Ruimte voor de Rivier IJsseldelta
Wereldwijde belangstelling voor spectaculaire operatie SPECIAL
Berging van de IJsselkogge Toen eind 2012 door Rijkswaterstaat eenmaal het principebesluit was genomen om het middeleeuwse scheepswrak in zijn geheel te lichten, begon een uiterst ingewikkelde bergingsoperatie, eentje die zelfs wereldwijd maar zelden is vertoond.
‘G
ezonken schepen netjes boven water halen behoort tot een discipline binnen de offshore waar maar heel weinig bedrijven in gespecialiseerd zijn en HEBO Maritiemservice is binnen dit selecte gezelschap een van de beste ter wereld. Baars CIPRO is gespecialiseerd in meetwerk onder water en dit sluit mooi aan bij onderwaterarcheologie’. De hele bergingsmethodiek is bedacht door de drie bedrijven samen: Isalacogghe. Maritiem archeoloog Wouter Waldus was dan ook heel blij dat deze specialisten betrokken raakten bij de berging van ‘zijn’ IJsselkogge. Want er bleek nogal wat techniek vereist om dit wrak in zijn geheel uit de modderige bodem van de IJssel te kunnen halen. Zo moest het wrak, dat in de loop der tijd voor het grootste deel bedekt was geraakt met een op sommige plekken meer dan een meter dikke laag sediment, eerst helemaal leeg worden gemaakt en onder water worden gekanteld voordat het omhoog gehaald kon worden. Wat de zaak ook nog extra gecompliceerd maakte was het feit dat het schip dwars op de stroomrichting lag. ‘Het was’, volgens Waldus die op een bierviltje een schetsje voor mij maakt om de positie
14
SPECIAL IJSSELKOGGE
BERGING IJSSELKOGGE
SPECIAL
van het wrak in de stroom te verduidelijken, ‘veel makkelijker geweest om de zaak onder water uit elkaar te halen en in delen op te takelen. Maar dat’, vervolgt hij met een glimlach, ‘was nu juist niet de bedoeling. Een van de belangrijkste redenen waarom het wrak überhaupt gelicht ging worden was juist omdat het nog zo compleet was’.
Verstevigingen Het eerste wat de duikers van Isalacogghe dan ook deden was loodrecht op de stroomrichting een stalen constructie voor het wrak aanbrengen, zodat de archeologen daarachter eerst rustig hun werk konden doen. Waldus: ‘Want tijdens de eerste duik naar het wrak kon ik zelfs nauwelijks in de buurt ervan komen vanwege de sterke stroming. Laat staan dat je dan kan werken’. Toen het stroomscherm eenmaal stond werd met een soort van enorme stofzuigers het wrak leeggezogen. Alle sediment werd boven opgevangen in grote zeven om te voorkomen dat er objecten en losse scheepsonderdelen verloren zouden gaan. Daarna is het wrak door de archeologen in situ getekend en zijn er met behulp van camera’s 3d opnames gemaakt. Wat toen opviel was dat de constructie van het schip nog wat beter bewaard was dan de archeologen op grond van hun eerste indruk hadden vermoed. Maar het bleek ook dat het schip nooit gaaf naar boven gehaald kon worden als er niet eerst onder water de nodige interne verstevigingen aangebracht zouden worden. Dat laatste bleek nog een hele puzzel. Zo was het bevestigen van nieuwe planken aan de oude, van water doordrenkte slappe planken nog geen eenvoudige opgave. En als sluitstuk moest het schip dus recht gelegd worden zonder dat er onderdelen zouden gaan schuiven of uit hun verband zouden raken. De techneuten van Isalacogghe kwamen uiteindelijk met een mooie oplossing. Met zogeheten spuitlansen hebben ze in de bodem onder het schip een tiental gaten gemaakt. En daardoor heen werden banden getrokken zodat het wrak als het ware in een mandje kwam te hangen. Dat mandje werd bevestigd aan een apart gebouwde hijsframe,
dat op de bodem stond en aan de bok - de kraan van het werkschip - hing. Deze bijzondere hijsmandconstructie was zo ontworpen dat aan elke band apart kon worden getrokken. Zo kon men de zaak tot op de centimeter nauwkeurig sturen.
Logistiek Wat dit hele proces nog een extra dimensie gaf was dat het zich allemaal afspeelde midden in een druk bevaren rivier én onder water. Een van de randvoorwaarden van Rijkswaterstaat, de opdrachtgever, was
Binnen het stroomscherm gaan de archeologen onder water met hun onderzoek verder. Het gigantische stroomscherm waarbinnen de archeologen hun werk kunnen doen wordt vervoerd naar de plaats van de kogge. Het stroomscherm wordt geplaatst. Simulatie van de kogge binnen het stroomscherm door Isalacogghe.
SPECIAL IJSSELKOGGE
15
IJSSELKOGGE BERGING
SPECIAL
in de media erg onderbelicht gebleven, maar ze waren onmisbaar.’ Wat bij een spectaculair project zoals dit natuurlijk ook een grote rol speelde was de PR. Vanaf het allereerste moment bestond er wereldwijd belangstelling voor wat er zich bij Kampen allemaal afspeelde. Waldus opnieuw: ‘Van lokale media tot de internationale pers, we hebben ze allemaal over de vloer gehad. En het begeleiden daarvan was vooral een taak van de PR-afdeling van Rijkswaterstaat en Isalacogghe, in samenwerking met de voorlichters van Ruimte voor de Rivier.’
Piepzak
De kogge wordt uit het water getakeld. De kogge na ruim 500 jaar weer boven water.
16
SPECIAL IJSSELKOGGE
dat het scheepvaartverkeer zo min mogelijk hinder van de werkzaamheden zou ondervinden. Waldus: ‘Ik denk dat maar weinig mensen een idee hebben van wat er naast het spectaculaire werk onder water allemaal aan logistiek bij dit project kwam kijken. Soms heel simpele dingen zoals de vraag hoe we al dat vaak gespecialiseerde gereedschap en personeel op tijd op de juiste plek krijgen. Maar vaak ook ingewikkelde problemen met allerlei vergunningen en procedures. Voor die dingen die zich meestal op de achtergrond afspeelden waren de firma’s Vestigia en Infram als partner ingehuurd. Hun weinig sexy taak is
Na een aantal maanden hard werken, op sommige dagen doken de archeologen en de duikers soms wel tien keer op een dag in het ijskoude water van de IJssel was het eindelijk zover. Het schip kon rechtop worden gezet. Waldus opnieuw: ‘Ik heb toen wel heel eventjes in de piepzak gezeten. Maar de mannen van HEBO hebben mij toen verzekerd dat het allemaal helemaal goed zou komen. En ze hadden gelijk. Het wrak hing uiteindelijk keurig in zijn mandje een paar centimeter boven de rivierbodem.’ Tenslotte was het wachten op de grote dag waarop het wrak uit het water getakeld kon gaan worden. Voordat het echter zover was moest er eerst een soort ponton klaargemaakt worden waarin het wrak uiteindelijk vervoerd zou kunnen worden naar de scheepswerf Batavialand in de Flevopolder. Daar gaat namelijk het conserveren en restaureren plaatsvinden. En er moest een besproeiingsinstallatie worden gebouwd om het wrak, vanaf het moment dat het boven water kwam nat te kunnen houden. Hout dat zolang onder water heeft gelegen moet namelijk niet de kans krijgen om uit te drogen. Dan krimpt het en scheurt het. De verwachting was dat het ophijsen ettelijke uren in beslag zou nemen, maar uiteindelijk was het slotakkoord van dit ingewikkelde bergingsproces bijna een anticlimax. Binnen 45 minuten was het schip in zijn geheel uit het water en een uurtje later lag het al in zijn bak klaar om verder getransporteerd te worden.
CONSERVERING IJSSELKOGGE
Tekst: Lou Lichtenberg | Foto’s: Batavialand
IJsselkogge-operatie nagenoeg vlekkeloos verlopen SPECIAL
Conservering en restauratie van de IJsselkogge Na de berging werden de IJsselkogge met de vele losse stukken hout en de resten van de aak en de punter over water getransporteerd naar het conserveringsstation bij de Bataviawerf in Lelystad. Daar zal verder onderzoek naar de staat van het schip en mogelijke conservering plaatsvinden. Daarbij worden tevens de mogelijkheden voor restauratie en expositie bezien.
‘S
inds de aankomst in Lelystad verblijft de IJsselkogge in een speciaal hiervoor gebouwd conserveringsstation naast het NieuwLand Erfgoedcentrum aan de Oostvaardersdijk. Hier worden de resten natgehouden door middel van een geavanceerd beregeningssysteem’, meldt scheepsarcheoloog drs Laura Koehler, specialist maritieme materialen en hoofd conservering IJsselkogge van de Stichting Batavialand. ‘Indien nodig, als de luchtvochtigheid onder de 90% komt, springt een vernevelingssysteem bij. De beregeningstijd kan naar wens, ook op afstand via de computer worden ingesteld en gecontroleerd, zodat we de kogge 24 uur per dag in de gaten kunnen houden’. Ook Koehler is verbaasd over de staat waarin het schip zich thans al bevindt. ‘Van veel scheepswrakken, zoals bijvoorbeeld de Bremerkogge of de Mary Rose, ontbreekt een deel van een zijde of er zit een groot gat in de romp. De IJsselkogge blijkt zo compleet te zijn, dat er een steiger rondom en in het scheepswrak
Het geplande conserveringsstation naast het NieuwLand Erfgoedcentrum aan de Oostvaardersdijk in Lelystad.
geconstrueerd moet worden om onderzoek te kunnen doen’, aldus Laura Koehler. ‘We kunnen er op dit moment niet eens inkijken en dus ook niet eerder met schoonmaak- en onderzoekwerkzaamheden van het scheepswrak beginnen, dan dat een steiger is geplaatst’. De werkzaamheden voor het optrekken van die steiger rond en in de kogge zijn inmiddels gestart.
Nader onderzoek Wilfried Hessing van Vestigia licht toe welke verdere onderzoeken gepland zijn. ‘Onderin de kogge bevindt zich nog wat sediment waarin zich nog meer losse houten SPECIAL IJSSELKOGGE
17
IJSSELKOGGE CONSERVERING
SPECIAL
Conservering
onderdelen bevinden. ADC ArcheoProjecten gaat die laag verwijderen, zeven en documenteren. Ook worden de zeven containers met ‘los hout’ en de twee andere wrakken uitgepakt en worden alle onderdelen verder gedocumenteerd voor zover ze dat al niet onder water is gebeurd. Bij dat leeghalen kijkt Batavialand mee om tegelijk te zien welke stukken voorafgaand of na droging kunnen worden teruggeplaatst, dan wel apart conservering nodig hebben’. De vondsten die zijn gedaan, waaronder scheepsonderdelen, insignes en andere voorwerpen, zullen door ADC ArcheoProjecten worden geconserveerd en gerestaureerd. Batavialand gaat ook een aantal nulmetingen doen van de kwaliteit van het hout en de ijzeren spijkers, zodat tijdens het conserveren de ontwikkelingen kunnen worden bijgehouden’. Dit gebeurt met inzet van de Stichting Hout Research (SHR) en specialisten van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Parallel aan deze werkzaamheden wordt ook gestart met het schoonmaken en vastzetten van losgeraakte onderdelen. De stukken die niet voor terugplaatsing of conservering in aanmerking komen zullen na documentatie naar het scheepsarcheologisch depot van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in Nijkerk worden overgebracht of worden afgevoerd. De aak en de punter zijn intussen al verder onderzocht en gedocumenteerd. De komende maanden wordt ook besloten of en hoe deze wrakken verder bewaard zullen worden; hun huidige conditie lijkt aanmerkelijk slechter dan de kogge.
18
SPECIAL IJSSELKOGGE
In dit conserveringsstation zal de kogge naar verwachting twee tot drie jaar verblijven.
‘Pas als het verdere onderzoek is afgerond’, tekent Laura Koehler aan, ‘kan de juiste conserveringsmethode definitief worden vastgesteld, maar voor zover ik nu kan beoordelen is de kogge geschikt om gecontroleerd te drogen. Dit betekent dat het hout langzaam van binnen naar buiten droogt. Juist die geleidelijke droging (door verhoging van de temperatuur tegelijk met een vermindering van de bevochtiging - LL) is van groot belang, gaat het te snel en droogt alleen de buitenkant van het hout dan gaat het barsten, scheuren en vervormen. Het water blijft dan in het hout aanwezig en gaat rotten. Zachtere plekken worden besproeid met PEG, Polyethyleenglycol, een wasachtige substantie die de plaats van het water in de buitenste houtcellen overneemt’. Naar verwachting zal tegen het einde van het jaar met het conserveringsproces worden begonnen en het proces zal tussen de twee à drie jaar duren. In die tussentijd kan het publiek de kogge bekijken via een publiekssluis, die aan de buitenzijde van het conserveringsstation geplaatst wordt.
Restauratie en expositie
LEES MEER INFO: www.ruimtevoorderivier ijsseldelta.nl; www.kamper-kogge.nl.
Tot op heden is deze hele IJsselkogge-operatie nagenoeg vlekkeloos verlopen, bevestigt ook Wilfried Hessing. ‘Uiteraard lopen er bepaalde zaken altijd anders dan eerder werd ingeschat. Zo was ons uit vooronderzoek bekend dat er zich in en rond het koggewrak veel losse stukken hout bevonden. Maar bij de berging bleek die hoeveelheid groter dan verwacht. En ook werd duidelijk dat meer losse stukken onderdelen van de kogge zijn die teruggeplaatst kunnen worden. Dat is meer werk en kost ook tijd. En tegelijk speelt nu nog de vraag of de kogge uiteindelijk wel tentoongesteld gaat worden. Indien dat wel duidelijk is, probeer je het schip ook zo goed mogelijk en met zoveel mogelijk losse onderdelen te restaureren en te reconstrueren. Zolang die duidelijkheid hierover er niet is, moeten we ervoor oppassen niet allerlei kostbare investeringen te doen terwijl de definitieve bestemming voor het schip op zich laat wachten’. Dat laatste zal uiteindelijk wel meevallen. De gemeente Kampen wil de
kogge graag exposeren en is op zoek naar een geschikte locatie, zoveel is al wel duidelijk. En anders zal het erfgoedpark Batavialand ongetwijfeld niet lijdzaam blijven toezien. Maar: ‘in feite eindigt de taak van Rijkswaterstaat bij dit project zodra de conservering is voltooid’, signaleert Hessing. Voor restauratie en expositie zijn andere partijen aan zet. Wat die beurs betreft zijn de totale kosten van het gehele project voor de Nederlandse staat tot dusver alleszins te overzien. Het totale budget (dus ook voor het bergen en conserveren) werd geraamd op ca. 5 miljoen en de werkelijke kosten zullen naar verwachting binnen de geraamde grenzen blijven. ‘Op zich is het goed te verantwoorden dat Nederland nu een dergelijke investering voor dit archeologisch erfgoed doet’, meent Hessing. ‘Het is de meest complete kogge die ter wereld is opgegraven, zeker met die binnenbetimmering, en dat alleen al is de investering alleszins waard. Bovendien heeft het project allerlei meerwaarde, denk aan de kennis en ervaringen die hiermee zijn en worden opgedaan voor de maritieme archeologie en de
ONTDEK OOK DE REGIO IJSSELDELTA
Hanzestad Kampen: schatkamer van de IJsseldelta
Hanzestad Kampen:
SPECIAL
CONSERVERING IJSSELKOGGE
benodigde technieken voor zo’n imposante berging en conservering. Al zal er volgend jaar niet gelijk weer zo´n groot historisch wrak hoeven te worden geborgen, Nederland is en blijft een waterland, dat vol ligt met bijzondere geschiedenis. In en op het water wordt tegenwoordig steeds meer en groter gebouwd en daarom is het een kwestie van tijd tot we tegen de volgende uitdaging aanlopen. De investeringen die nu gedaan zijn, kunnen ons dan weer van pas komen’.
De IJsselkogge in het conserveringsstation. Naar verwachting zal tegen het einde van het jaar met het conserveringsproces worden begonnen.
Hanze arrangement Het hele jaar door is er altijd veel te zien en te doen in de IJsseldelta. Van fietsen, wandelen, varen in de natuur tot een bezoekje aan één van de Hanzesteden. Speciaal voor u hebben we een passend arrangement samengesteld. Ga daarvoor naar www.OntdekDeIJsseldelta.nl/ IJsselkogge • Overnachting Hotel van Dijk • Zelf de stad ontdekken met de Hanzestadswandeling Kampen • Bezoek Koggewerf • Rondvaart met Rederij Havana • Bezoek Ikonenmuseum
Schatkamer van de IJsseldelta www.ontdekdeijsseldelta.nl/ijsselkogge
IJsseldelta
Downlo ad gratis Hanzest ads wandeli ng Kampen
Al bij de eerste aanblik op Kampen met al zijn mooie gebouwen en monumenten (meer dan vijfhonderd!) proef je direct de oude historie. Ontdek het Gotisch Huis, de nog aanwezige stadspoorten en de ‘Fresco’s van de kleine middenstand’. Wandel langs de geheimen van de stad met de gratis Hanzestadswandeling Kampen. @IJsseldelta
SPECIAL IJSSELKOGGE
19