Archeologie magazine special romeinse bronzen langs de limes

Special | Romeinse bronzen aan de limes - Inleiding over fenomeen en functies - Grootschalig onderzoek in de noordelijke Romeinse provincies Ook in Nederland bronzen standbeelden - Het ambacht van de beeldengieters gereconstrueerd Weg met de keizer: de vernietiging van bronzen beelden - De tentoonstelling in Museum Het Valkhof

advies,p9r5 ijs â‚Ź2

Beeldfragment van een jongeman die een lamp droeg Foto: MusĂŠe romain d'Avenches.

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave

Special Romeinse bronzen aan de limes

Colofon Uitgave

3

Museum Het Valkhof in samenwerking met Archeologie Magazine redactie: Gemma Jansen

04 Romeinse bronzen aan de limes Ten geleide

05 De pracht van Romeinse bronzen beelden Een inleiding over fenomeen en functies

Ylva Klaassen Lou Lichtenberg Ronny Meijers Louis Swinkels Frank Willer Coördinatie Gemma Jansen Maartje Koekkoek (Museum Het Valkhof) Lou Lichtenberg (Archeologie Magazine) Vormgeving Geeske Visser (Studio Daredevil) Druk

08 Een ruiterstandbeeld onder het röntgenapparaat

11 Ook in Nederland

Grootschalig onderzoek naar Romeinse bronzen beelden in de noordelijke provincies

Veldhuis Media B.V., Raalte Archeologie Magazine is een uitgave van Virtùmedia B.V. www.archeologieonline.nl www.virtumedia.nl

Coverfoto: Bronzen hoofd van de godin Rosmerta, gevonden in een put in Mainz (D) (foto: Martin Neumann voor VolkswagenStiftung)

12 Het ambacht van de beeldengieters ­gereconstrueerd Bronzen beelden in het limesgebied waren ook van hoge kwaliteit

15 Weg met de keizer!

De vernietiging van bronzen beelden

Special | Romeinse bronzen aan de limes

Romeinse bronzen aan de limes

Van 21 maart t/m 21 juni 2015 is in Museum Het Valkhof in Nijmegen een bijzondere tentoonstelling te zien: ‘Van hun voetstuk – Romeinse beelden opnieuw ontdekt’.

Aanleiding voor deze expositie is een grootschalig internationaal onderzoeksproject

4

Special | Romeinse bronzen aan de limes

Ten geleide

waaraan Museum Het Valkhof in 2010 deelnam samen met ongeveer negentig andere

Neus van Severus Alexander (222-235 n.Chr.) uit Mögglingen (D). (foto: Archäologisches Landesmuseum Baden-Württemberg)

partners. Het leverde verbluffende resultaten op. Maar hoe begon dit archeologische avontuur destijds eigenlijk allemaal?

Dr Gemma Jansen (foto: Museum Het Valkhof)

In 1997 vond Johannes Stock, een scholier, een bronzen neus in de steile oever van een beekje zo’n 10 km vanaf Aalen, een legerkamp langs de Romeinse grens in Duitsland.

Hij bracht de neus naar dr. Martin Kemkes, conservator van het archeologische museum van Baden-Württenberg. Op dat moment besefte niemand welke grote gevolgen deze vondst zou hebben… Martin Kemkes liet van de levensgrote neus eerst de bronslegering onderzoeken. De 70-75% koper-, 20-25%

lood- en 5% tinlegering bleek typisch voor Romeinse bronzen beelden. Vervolgens ­vergeleek hij de neus met de neuzen van portretten van Romeinse keizers en kwam tot de conclusie dat de neus toebehoorde aan de jonge keizer Alexander Severus, die in Mainz vermoord is, en wiens beelden ­daarna verwoest zijn. Hij ontdekte op de ­linker neusvleugel ook een hakspoor van moedwillige vernietiging.

Terwijl Martin Kemkes zich steeds meer verdiepte in de studie van deze bronzen neus, realiseerde hij zich dat dergelijke vondsten, onderdelen van bronzen beelden, in de noordelijke provincies van het Romeinse Rijk nog nooit systematisch onderzocht waren. Hij vroeg zich af hoeveel grote bronzen beelden er in Romeinse legerkampen en nederzettingen langs de grens gestaan hadden, hoe die beelden in onze streken eigenlijk gemaakt werden, hoe ze eruit zagen, en wat ze betekenden voor de mensen die hier woonden.

Om een antwoord op deze vragen te vinden werd in 2010 een grootscheeps onderzoeksproject gestart met de titel ‘Grossbronzen am Limes’. De resultaten waren verbluffend: in de meeste legerplaatsen en nederzettingen hadden aanzienlijk meer beelden gestaan, dan was aangenomen. En het bleken niet alleen maar keizerbeelden – maar alle ­beelden die maar te bedenken waren, ­waaronder ook de vrouwen van keizers en wondermooie naakte atleten…

Om deze imposante rijkdom aan een groot publiek te tonen, maakte Museum Het Valkhof in samenwerking met het LVRLandesMuseum in Bonn en het Limes­ museum in Aalen een tentoonstelling ge­baseerd op de onderzoeksresultaten.

Afgelopen jaar was deze onder de titel ‘Gebrochener Glanz’ te zien in het LVR Landesmuseum in Bonn en daarna in het Limesmuseum in Aalen (Zuid-Duitsland).

Vanaf 21 maart is de expositie, voorzien van een eigentijdse vormgeving, te zien in Nijmegen.

Dr. Gemma Jansen,

gastconservator van Museum Het Valkhof

Special | Romeinse bronzen aan de limes

De pracht van Romeinse bronzen beelden

langs de noordgrens van het Romeinse Rijk. Blijkens het grootschalige internatio­ nale onderzoeksproject, waaraan het Museum Het Valkhof te Nijmegen met een negentigtal andere partners deelnam, hebben de provincies in het noordelijk deel van het Romeinse Rijk vol gestaan met honderden grote, schitterend uitgevoerde standbeelden van kostbaar brons, soms zelfs nog met restanten van vergulding.

Hoewel er meestal slechts fragmenten van over zijn, geven deze beelden een ­fascinerende inkijk in een verloren wereld. Deze special gaat allereerst in op de ­verborgen en imposante pracht van de bronzen beelden, om vervolgens het onderzoek naar de overblijfselen daarvan te bespreken en tenslotte een kijkje te nemen in hun complexe productieproces. Maar nu eerst de Romeinse bronzen beelden als fenomeen en hun functies in onze contreien.

Imposante bronzen beelden uit het Romeinse Rijk kennen we vooral van onze bezoeken aan Mediterrane landen en uiteraard aan Italië. Ten tijde van hun productie, merendeels in de periode vanaf de 1e eeuw voor Christus tot in de 3e eeuw na Christus, moet hun aantal veel omvangrijker zijn geweest, ook in onze contreien. In ieder geval hebben maar relatief weinig beelden in volledige gedaante of in fragmenten de oudheid overleefd. Wat was de aard en functie van die beelden in de oudheid, ook hier ten lande?

Bij dr Susanne Willer, wetenschappelijk medewerker provinciale Romeinse archeo­ logie bij het LVR-LandesMuseum in Bonn, staken we ons licht op over het ‘corpus ­delicti’, Romeinse bronzen beelden ten noordwesten van Italië.

Overeenkomstige typen ‘In het kader van het in 2010 gestarte project ‘Grossbronzen am Limes’ werden duizenden fragmenten van die beelden onderzocht’, zo brandt ze los. ‘Ze waren afkomstig van vind-

plaatsen in het gebied dat van Zwitserland tot aan de Nederlandse Noordzeekust reikt.

De vondsten konden in een databank ge­documenteerd worden en met behulp van de modernste methoden archeologisch en productietechnisch geanalyseerd worden.

Op basis van de resultaten hiervan is het ­volgende duidelijk geworden. Wat we hier gevonden hebben komt in grote lijnen overeen met wat we uit Italië kennen. Brons was het favoriete materiaal voor standbeelden om personen te vereren. Dat waren keizers en hun familie, alsmede lokale personen – bestuurders - die op basis van een admini­ stratief besluit zo’n beeld verwierven.

Daarnaast waren er bronzen beelden die geen bepaalde persoon moesten voorstellen, maar goden, mythologische of ideale figuren zoals atleten of dienende figuurtjes. Maar ook fragmenten van dieren – paardenhoofd, spitse oren, klauwen – hebben we gevonden.

Vaak waren dit levensgrote onderdelen van een staatsgraf of van beelden op openbare plaatsen, waarin ze soms mede bedoeld waren om onheil af te weren. En ornamenten, zoals bloemen, komen ook op dergelijke bronzen beelden voor, blijkens gevonden fragmenten. Kortom, we kunnen hier het gehele spectrum aan bronzen beelden ­terugzien van wat in Italië op dit gebied te zien valt. Qua standbeeldtypen en de presentaties hiervan werden eveneens keuzes gemaakt naar voorbeelden die in Rome en Italië al sedert de republikeinse tijd bekend waren. Variërend van een eenvoudig standbeeld tot een groots ruiterstandbeeld compleet met paardenspan, het was er allemaal.

5

In deze special staan restanten van levensgrote bronzen beelden centraal, gevonden

Special | Romeinse bronzen aan de limes

Een inleiding over fenomeen en functies

Special | Romeinse bronzen aan de limes

6

Special | Romeinse bronzen aan de limes

Agrippina, een ongeschonden bronzen schoonheid Ze is niet te missen: een imposante vrouw, het lichaam gehuld in een elegant gedrapeerd gewaad, de chic gemodelleerde krullen nog net zichtbaar onder de sluier die haar hoofd bedekt. Het meer dan levensgrote beeld van keizerin Agrippina de Jongere, één van de ­topstukken van de tentoonstelling Van hun voetstuk, torent hoog boven de bezoeker uit.

Het standbeeld, een bruikleen van het Nationaal Archeologisch Museum van Napels, is in veel opzichten een uniek stuk. Oorspronkelijk maakte het deel uit van een groep stand­ beelden van leden van de Julisch-Claudische keizerlijke familie die opgesteld stonden in het theater van Herculaneum in Zuid-Italië. Door de uitbarsting van de vulkaan de Vesuvius in 79 n.Chr. werd het beeld bedolven, waarna het pas in de 18e eeuw, bijna twee millennia later, weer aan het licht kwam. De ramp bleek een gelukkig toeval: waar de meeste bronzen beelden in de loop der eeuwen aan verval, vernieling of omsmelting ten onder gaan, zorgde deze beschermende laag ervoor dat Agrippina relatief ongeschonden de tand des tijds ­doorstond. Dit beeld is daardoor één van de weinige complete grote Romeinse bronzen in de wereld. Het is bovendien één van de weinige overgebleven vrouwelijke beeld(fragment)en.

Andere beelden tonen vooral keizers, ruiters, en redenaars.

Agrippina was bovendien niet zomaar een vrouw. Deze keizerin, befaamd en berucht als ze was, heeft eeuwenlang tot de verbeelding van schrijvers, filmmakers en componisten gesproken. Niet alleen vanwege haar keizerlijke familiebanden – ze was achterkleindochter van Augustus, vrouw van Claudius en moeder van Nero – maar ook door haar tomeloze ambitie, uitzonderlijke macht en dramatische dood. Deze op het eerste gezicht zo ingetogen matrona had een grote invloed op de politiek: de antieke bronnen beschrijven haar als de sturende kracht achter de regeringen van keizers Claudius en Nero. Een dergelijke positie was zeer ongebruikelijk voor een Romeinse vrouw en het overschrijden van deze traditionele grenzen kwam haar dan ook te duur te staan. Haar zoon Nero liet haar vermoorden en in de antieke literatuur wordt Agrippina afgeschilderd als een listig, meedogenloos en gehaat manwijf. Haar ‘onvrouwelijke’ macht staat in schril contrast met de manier waarop ze ­uitgebeeld is: in de kuise dracht van getrouwde vrouwen, met dikke lagen kleding en het hoofd gesluierd. De spanning tussen Agrippina’s prominente positie en bescheiden afbeel­ ding in dit beeld roept dan ook vragen op over de rol van vrouwen in de Romeinse tijd.

Het beeld laat daarnaast het antieke productieproces van bronzen beelden zien: de ­verschillende stappen van vervaardiging zijn nog goed waarneembaar. Zo is aan de wat vreemde verhoudingen van het beeld – het hoofd is te klein voor het lichaam – duidelijk te zien dat lichaam en kop los van elkaar gegoten zijn. Een karakteristiek voorbeeld van de productie van ‘standaard’ onderlijven van beelden, waar dan een gepersonaliseerd hoofd op geplaatst kon worden. Ook de sporen van de antieke reparaties van kleine gietfouten zijn nog aanwezig: deze werden doorgaans hersteld door middel van het aanbrengen van inlays.

De zorgvuldig uitgewerkte wenkbrauwen en haarlokken, tot slot, illustreren de ‘koude na­bewerking’ van het beeld: het polijsten en aanbrengen van kleine details na het gieten.

Op deze manier belichaamt het beeld van Agrippina als het ware de vele aspecten van de Romeinse bronsgietpraktijk.

Zelfs na tweeduizend jaar heeft het beeld haar aantrekkingskracht nog niet verloren.

Keizerin Agrippina blijft de toeschouwer intrigeren, en wie goed kijkt, kan een glimp ­opvangen van de vele verhalen die ze in zich meedraagt.

Tekst: Ylva Klaassen

(foto: Coral Press)

Eveneens wat kwaliteit en grootte betreft zijn er tal van overeenkomsten: ook hier uiterst verfijnde, geornamenteerde bronzen versieringen, al dan niet tevens verguld, en luxe beelden die al in de oudheid als kunstwerken werden beschouwd. En ook hier werd meestal gekozen voor levensgrote bronzen beelden, ofschoon er tevens fragmenten van beelden gevonden zijn die meer dan vier meter hoog waren. ’

Plaatsen De variëteit aan voorstellingen van die bronzen beelden wordt ook weerspiegeld in de plaatsen waar ze moesten functioneren. Ze werden niet alleen op pleinen of in openbare gebouwen opgesteld, maar ook in tempels en heiligdommen. Vele bronzen beelden behoorden daarnaast tot het interieur van keizerlijke paleizen en villa’s of huizen van rijke Romeinen. Susanne Willer: ‘Ongeveer de helft van de vindplaatsen die in het kader van dit

Levensgroot beeld van keizerin Agrippina Minor. Museo Archeologico Nazionale di Napoli, Italië. (foto: Marie-Lan Nguyen)

onderzoeksproject werden bekeken is van civiele aard. Steden waren de centra van de Romeinse cultuur en bronzen beelden behoorden van het begin af aan ook in dit noordwestelijke gebied van het rijk tot de basisuitrusting van centrale pleinen en openbare gebouwen. Met het plaatsen van die beelden werd al ten tijde van de oprichting van de eerste steden begonnen. Dit hoorde ook bij de oprichting: het plaatsen van grote bronzen standbeelden ter ere van de keizer die alom aanwezig moest zijn, juist ook in een uithoek van het grote rijk. Het middelpunt van de stad was het forum, waar zich de overheids- en andere officiële gebouwen, belangrijkste tempels en winkels bevonden en waar ook alle openbare bijeenkomsten plaatsvonden. Dat was derhalve eveneens de meest prominente plaats voor het opstellen van standbeelden. En met het inwijden van de tempel vond tevens het inwijden van een cultusbeeld – een beeld van een of andere godheid – plaats. In castella of militaire ­kampen stonden de standbeelden op plaatsen die met de civiele opstellingscontexten overeenkomen: op forumachtige pleinen en in officiële gebouwen. Ook poortgebouwen

en hun omgeving in of nabij de limes waren favoriete plaatsen voor het opstellen van ­dergelijke beelden.’

Aan de glorietijd van de beelden kwam soms al vóór de val van het Romeinse Rijk een einde. Beelden van ongeliefde heersers ­werden al eerder, bij of vlak na hun eigen val, verminkt, onthoofd of van de sokkel gerukt en hun namen werden op allerlei plaatsen uitgehakt (zie het artikel aan het slot van deze special). Frappant is een kosten­ besparende methode die bedacht werd om bij bronzen beelden met het verschijnsel van machtswisselingen om te gaan: uniforme onderlijven en afzonderlijke, separate ­hoofden. Het beeld van Agrippina in bijgaand kader is daarvan een mooi voorbeeld.

‘Daarmee werden de beelden dus inwisselbaar‘, aldus Willer. Een praktische oplossing die vandaag de dag ook nog wel eens als ludieke fotomogelijkheid bij attracties opduikt, waar dezelfde outfit dient om ­telkens verschillende gezichten van ­bezoekers te vereeuwigen…

Tekst: Lou Lichtenberg

Special | Romeinse bronzen aan de limes

7

Dr Susanne Willer, wetenschappelijk medewerker provinciale Romeinse archeologie bij het LVR-Landes­Museum in Bonn wijst op bescha­digingen van een portret van keizer Gordianus III (238-244 n.Chr.) uit Niederbieber (D).

Deze kopie van het beeld en het ­origineel behoren tot de collectie van het LVR-Landes­museum Bonn.

Special | Romeinse bronzen aan de limes

Een ruiterstandbeeld onder het röntgenapparaat beelden in de noordelijke provincies Het ruiterstandbeeld van keizer Marcus Aurelius (nu in de Capitolijnse musea in Rome) is misschien het beroemdste bronzen standbeeld uit het oude Rome. In een Latijnse tekst wordt vermeld dat in deze stad nog in de 6e eeuw na Chr. 4000

8

Special | Romeinse bronzen aan de limes

Grootschalig onderzoek naar Romeinse bronzen

­bronzen beelden op openbare pleinen stonden. Hoeveel beelden moeten dan in de ­bloeiperiode de stad gesierd hebben? Het zal een gigantisch aantal zijn geweest.

Overal waar je keek blonk het brons. Uit het hele Romeinse Rijk zijn maar zo’n 75 (bijna) intacte bronzen beelden bewaard gebleven. We kunnen er dus van uitgaan dat dit maar een fractie is van het woud aan beelden dat in het rijk stond.

Grote vraag is of er ook in onze streken dergelijke beelden opgesteld stonden en zo ja hoeveel en welke?

Achtergrond onderzoek

Onderzoekers betrokken bij het onderzoeksproject ‘Grossbronzen am Limes’ bijeen in Nijmegen. (foto: Museum Het Valkhof)

Tot voor kort wisten we hierover niet veel.

Een paar grote fragmenten van beelden waren natuurlijk langer bekend, zoals bij­ voorbeeld een grote vergulde hand met een lotusbloem uit Bregenz en de fragmenten van een fabelwezen uit Mittelstrimmig. Maar verder hadden onderzoekers nooit echt acht geslagen op de duizenden stukjes brons die in laatjes en op planken van depots en musea lagen. Ze werden eenvoudigweg niet als spectaculair gezien. In 2010 kwam daar verandering in: toen startten het Archäo­ logisches Landesmuseum Baden-Württem­ berg, het LVR-Landesmuseum in Bonn en het Institut für Archäologische Wissenschaften

van de Goethe-Universiteit in Frankfurt samen een grootscheeps onderzoek naar deze kleine stukjes van bronzen beelden.

De Volkswagenstiftung was bereid het onderzoek te betalen.

De initiatiefnemers wisten 15 archeologische en natuurwetenschappelijke onderzoeks­ instituten, 90 grote en kleine musea, buro’s voor monumentenzorg en privé-eigenaren te strikken om mee te doen aan dit project.

Museum Het Valkhof in Nijmegen was een van de samenwerkende partners. Het onderzoek bestrijkt een enorm geografisch gebied.

De onderzoekers wilden de hele noordelijke limesregio in kaart brengen, van de Noordzee tot Oostenrijk, d.w.z. de Romeinse provincies Germania Inferior en Superior en Raetia.

Uiteindelijk werden meer dan 5.500 bronzen fragmenten uit zo’n 140 verschillende ­vindplaatsen onderzocht door een team van specialisten uit verschillende wetenschapsdisciplines: archeologen, archeometristen, restauratoren, conservatoren en chemici.

Ze zijn in een internetdatabank ingevoerd die deze zomer ook voor de leek toegankelijk wordt.

High tech onderzoeksmethoden In het kader van het project is een groot ­aantal moderne technieken ingezet om de fragmenten te analyseren. Met onder andere CT-scans en röntgenopnamen kon veel in beeld worden gebracht wat anders onzichtbaar zou zijn gebleven. Met chemisch onderzoek van metaalmonsters en met wervelstroommetingen kon de samenstelling van het brons worden geanalyseerd. De methode

9

van de wervelstroommetingen - in de luchten ruimtevaartindustrie veel toegepast om beschadigingen en zwakke plekken in metaal op te sporen – is gebaseerd op de elek­ trische geleiding van metalen, die in zuivere vorm karakteristieke, vaste geleidingswaarden hebben. Zo kunnen bijvoorbeeld brons­ legeringen met verschillende gehalten tin, koper en lood van elkaar onderscheiden ­worden. Op deze wijze zijn ongeveer 500 bronzen fragmenten onderzocht. Dit onderzoek maakte het onder andere mogelijk te achterhalen of verschillende fragmenten van één vindplaats oorspronkelijk deel uit­ gemaakt kunnen hebben van hetzelfde beeld, of dat het om restanten van meerdere beelden ging. De metaalanalyses lieten zien dat veel bronsfragmenten meer lood bevatten dan de beelden in centraal-Italië. Men vermoedt dat dit voor een deel met kosten te maken heeft – lood is goedkoop. Maar er was ook een praktische reden. Als experiment werd een bronzen keizerkop nagegoten en daarbij bleek dat een grote hoeveelheid lood de nabewerking van het beeld gemak­ kelijk maakt: het metaal is zachter en kan beter worden geschuurd en gepolijst.

Met methoden uit de geochemie en de ­geochronologie kon de herkomst van bestanddelen van de legering bepaald worden, bijvoorbeeld de herkomst van het lood.

Van ruim 100 fragmenten is de loodisotopenverhouding bepaald. Hieraan was te zien dat het lood voornamelijk afkomstig was uit ­mijnen in de noordelijk Eifel, het Sauerland en het Bergische land in Midden-Duitsland.

Dit gold zelfs voor de heel vroege beelden.

Special | Romeinse bronzen aan de limes

Special | Romeinse bronzen aan de limes

Het ruiterstandbeeld van keizer Marcus Aurelius, nu in de Capitolijnse musea in Rome, is misschien het beroemdste bronzen standbeeld uit het oude Rome. (foto: Coral Press)

Verdere analyses van de klei in restanten van de gietkernen bevestigen dat de beelden ter plekke gegoten werden.

Voor het onderzoek zijn ook meer dan 1000 geselecteerde fragmenten met een röntgenapparaat gefotografeerd. Uit analyse van de opnames heeft men een meer gedetailleerd

beeld van de interne structuur van de voorwerpen gekregen. Zo werden verborgen gietfouten, reparaties met bronzen plaatjes en klinknagels, en las -en soldeerverbindingen voor het eerst vastgelegd. Zelfs heel dunne laagjes verguldsel, ingelegd metaal en legeringen van verschillende loodgehaltes en

Been van de godin Diana uit Maastricht. (foto: Provinciaal Depot voor Bodemvondsten, Maastricht)

Paardenkop uit Augsburg onder rĂśntgenapparaat. (foto: F. Willer/LVR-LandesMuseum Bonn)

10

Wervelstroommetingen aan de kop van keizer Trajanus uit Nijmegen. (foto: Museum Het Valkhof)

sterktes werden herkenbaar. De nu zichtbare luchtbellen, holle ruimtes en niet opgeloste loodbolletjes wezen op de vloeirichting van het stollende brons.

Verrassende resultaten Dit technische onderzoek leidde tot de opmerkelijke conclusie dat de bronzen beelden in onze streken ook hier zijn gemaakt. De bronsgieters die hier werkten, gebruikten in grote lijnen de productiemethoden die we uit het mediterrane gebied al kenden, maar hebben daarnaast eigen technieken ontwikkeld, bijvoorbeeld bij de afwerking na het gieten.

De noordelijke technieken waren vooral ook beter geschikt voor het nattere en koudere klimaat in het noorden.

Het onderzoeksproject heeft bovendien een verdwenen wereld weer zichtbaar gemaakt.

Al vanaf het begin van de Romeinse tijd moeten in onze streken bronzen beelden hebben behoord tot de normale aankleding. De aanname dat alleen in grotere centra en heiligdommen bronzen beelden van hoge kwaliteit stonden blijkt niet te kloppen. Onderzoekers vonden ook in zeer kleine centra, kleine legerkampen en landelijk gelegen heilig­ dommen, vergulde en meer dan levensgrote standbeelden van de hoogste kwaliteit. De meeste beelden zijn later kapot gehakt en

omgesmolten, maar de duizenden fragmenten die bewaard zijn gebleven, maken duidelijk dat ze ooit alomtegenwoordig waren. De meeste en meest bijzondere vondsten komen in Nederland uit Voorburg, Naaldwijk, Nijmegen en Maastricht (zie ook hierna).

Publiek In de opzet van het project is er voortdurend naar gestreefd de resultaten ervan breed toegankelijk te maken.

Vanaf het begin hebben een publiekstentoonstelling en een begeleidende publicatie, waarin de uitkomsten en de topstukken van het onderzoek worden gepresenteerd, onderdeel gevormd van het project. Dat laat daarmee zien hoe vanuit wetenschappelijk onderzoek kan worden door­

Een van de bronzen fragmenten uit de databank van het onderzoek: vergulde hand met bloemkelk. (foto: H.-Th. Gerhards, LVR-Museumsverbund, Vorarlberg Museum)

gedacht naar het bereiken van een divers publiek en naar het museum als instituut dat opereert op het grensvlak van wetenschap en samenleving.

Tekst: Gemma Jansen

Special | Romeinse bronzen aan de limes

Ook in Nederland Ook Nederlandse grensforten en nederzettingen stonden vol bronzen standbeelden. Daarvan is vaak niet meer over dan een teen of een vergulde vinger, maar toch valt veel af te leiden uit de grootte van het fragment of de houding van de vingers.

Tekst: Louis Swinkels 1 Leiden-Roomburg (grensfort Matilo) Linkerhand met onderarm De hand hoort bij een iets meer dan levensgroot beeld, waarschijnlijk een keizer. De ­vingers en vooral de duim zijn opvallend lang en slank. Uit resten van soldeer op de handpalm blijkt dat de hand iets vasthield. Hij is vijftien jaar geleden gevonden in een met afval gevulde kuil.

(foto: Museum Het Valkhof, Nijmegen)

6 Nijmegen

(foto: Rijksmuseum van Oudheden, Leiden)

2 Voorburg-Arentsburg (stad Forum Hadriani) Rechterhand De vondst van deze hand baarde in 1771 veel opzien. Het bijbehorende keizerbeeld was zo’n 3 meter hoog. De keizer hield zijn hand met gestrekte wijsvinger omhoog. Sporen van het geweld waarmee de hand is afgehakt, zijn nog ­duidelijk zichtbaar. (foto: Rijksmuseum van Oudheden, Leiden)

3 Naaldwijk (inheemse nederzetting) Linkerarm De arm en de vier vingers zijn onlangs los van elkaar gevonden. Ze horen bij een ruim 1 meter hoog beeld van een jonge knaap, dat als aankleding van een eetvertrek kan hebben gediend. In Naaldwijk zijn opvallend veel beeldfragmenten gevon­ den, misschien geroofd uit een nabijgelegen Romeinse ­vlootbasis. (foto: Museum Het Valkhof, Nijmegen)

4 Naaldwijk (inheemse nederzetting) Rechterhand De hand, rond 1930 gevonden, heeft dezelfde houding als die uit Voorburg en is maar iets kleiner. Met dit gebaar van de opgeheven rechterhand vroeg een ­redenaar om stilte. Het is ook het gebaar van de keizer als ­legerleider, die zijn troepen toespreekt.

(stad Ulpia Noviomagus) Griffioen De griffioen is een fabeldier met het lijf van een leeuw en de kop en vleugels van een adelaar. Dit licht gebogen reliëf was met een stift aan de achterkant bevestigd op een groter object, misschien op het borstpantser van een groot keizerbeeld. (foto: Museum Het Valkhof, Nijmegen)

6 Nijmegen

(foto: Rijksmuseum van

5 Bunnik-Vechten (grensfort Fectio) Fragment van vacht of kleding Het fragment moet hebben behoord tot een groot ­bronzen beeld. Buitenop is met groefjes een patroon aangebracht dat doet denken aan een dierenvacht.

Het fragment lijkt niet afkomstig van een dierenbeeld en de vacht diende ver­ moedelijk als kledingstuk.

Vergulde vinger De meer dan levensgrote vinger is in 1887 gevon­ den, net ten oos­ ten van het Nijmeegse centrum.

In de Romeinse tijd lag in deze omgeving een grote legioensvesting, maar ook de ­oudste stad van Nederland: Batavodurum.

De vergulding doet vermoeden dat het een godenbeeld betreft.

(foto: LVR-LandesMuseum Bonn)

(foto: Museum Het Valkhof, Nijmegen)

Oudheden, Leiden)

1 2 3 4

5 6 7 8

11

(grensfort Castra Herculis) Kleine teen De teen is ongeveer levensgroot. De buiging suggereert dat hij hoorde bij de linkervoet van een persoon die stond in contra­posthouding. Daarbij draagt het rechterbeen het volle lichaamsgewicht en raakt het ­ontspannen linkerbeen alleen met de ­voorkant van de voet de grond.

Special | Romeinse bronzen aan de limes

6 Arnhem-Meinerswijk

Special | Romeinse bronzen aan de limes

Het ambacht van de beeldengieters gereconstrueerd

12

Special | Romeinse bronzen aan de limes

Bronzen beelden in het limesgebied waren ook van hoge kwaliteit

Bij het onderzoekproject ‘Grossbronzen am Unesco-Welterbe Limes’ zijn, zoals eerder gemeld, een kleine 5000 fragmenten van grote bronzen beelden onderzocht, gevonden op tientallen locaties in de provincies langs de limes, de toenmalige Romeinse grens, grofweg het gebied langs de Rijn tussen de Alpen en de Noordzee. In dit onderzoeksproject is veel kennis vergaard over het afvormen en gieten van grote bronzen beelden in het limesgebied en van het materiaal dat voor de beelden is gebruikt. Tevens is geprobeerd relatie tussen bronsgieters langs de limes met die

De legering Traditioneel bevat een bronslegering naast koper ca. 10% tin. Lood kon worden toe­ gevoegd om het gietproces te vergemakke­ lijken. De legering van de beelden in het limesgebied bevat gemiddeld 7% tin en 20% lood, maar afwijkingen tot meer dan 30% lood komen voor. Behalve koper, tin en lood kan de legering sporenelementen als ijzer, kobalt, nikkel, zink, antimoon, arseen, zilver en goud bevatten. Deze bestanddelen kunnen afkomstig zijn uit de ertsverwerking, uit veront­ reiniging tijdens het smeltproces of uit oud metaal dat omgesmolten is.

in de rest van het Romeinse rijk in kaart te brengen.

Samengestelde beelden Voorgeschiedenis Vanaf de bronstijd kwam koper -en later brons- voor de vervaardiging van wapens, werktuigen en siervoorwerpen in zwang.

Al vroeg werd daarbij gebruik gemaakt van de cire perdue (verloren was-) methode.

Aanvankelijk werd elk te gieten object individueel in was gemodelleerd, maar al vroeg in de ontwikkeling van de techniek kwam men op het idee om in een mal originelen van was te gieten. Met behulp van dat geboetseerde

of afgegoten origineel van was werd vervolgens een eenmalig bruikbare mal gemaakt waarin het brons werd gegoten. De eerst­ genoemde techniek wordt directe methode genoemd en de tweede de indirecte.

Aan de hand van de onderzochte beeld­ fragmenten kon men vaststellen dat beide methoden bij de Romeinen gebruikt werden.

De directe methode werd toegepast voor unica en voor qua vorm moeilijk te repro­ duceren objecten. De indirecte methode gebruikte men voor objecten waarvan grotere aantallen nodig waren. In bijgaand kaderstuk worden de directe en de indirecte techniek aanschouwelijk gemaakt.

Reparatieplaatje (1) en uitsparing reparatieplaatje (2) in bronsfragment, Hessenberg Nijmegen. (foto: Museum Het Valkhof)

Grote bronzen beelden werden doorgaans in onderdelen gegoten. De armen, benen, hoofden en andere onderdelen werden van was gevormd in de indirecte methode.

Deze onderdelen van was werden tot beeld samengevoegd, afgewerkt en bij wijze van proef opgesteld. Als het wassen beeld naar tevredenheid was, werd het weer in delen gesneden zodat het gemakkelijker gegoten kon worden. Deze delen werden, eenmaal ­gegoten, weer samengevoegd en doorgaans verbonden door middel van soldeer- of klinknagelverbindingen. Daarnaast hadden de Romeinse bronsgieters een paar bijzondere verbindingstechnieken ontwikkeld. Bij het onderzoek zijn voorbeelden gevonden van laag-over-laaggieten (of Überfangguss) en van ringgieten. Bij laag over laag gieten werden verdiepte uitsparingen in de tegenover liggende delen van beide te verbinden delen aangebracht. Hierin werd bij hoge tempera-

Special | Romeinse bronzen aan de limes

Het maken van het wasmodel, directe methode Men begint met het boetseren van de vorm die later de holle binnenruimte van het beeld zal vormen. Men maakt daarbij gebruik van een sterk gemagerde klei. Na droging wordt over deze latere kern in was de vorm van het beeld geboetseerd. Zo veel mogelijk details worden al direct aangebracht. Kanalen voor het ingieten van het brons en voor het ontsnappen van lucht en gassen worden aangebracht.

13

Het maken van het wasmodel, indirecte methode Het beeld wordt gevormd van een willekeurig materiaal. Van dit beeld wordt een deelbare mal gemaakt van bijvoorbeeld gips. De delen van de mal worden met behulp van dunne platen was afgevormd. De zo verkregen losse delen worden samengevoegd en aan elkaar bevestigd met een hete ­spatel. Giet- en ontluchtings­ kanalen van was worden gemodelleerd. Het wasmodel wordt gevuld met kernmateriaal, bijvoorbeeld van sterk gemagerde klei.

Special | Romeinse bronzen aan de limes

De directe en indirecte methoden van bronsgieten

De gietvoorbereiding is voor beide methoden hetzelfde Kernankers worden aangebracht. Meestal zijn dit vierkant ­gesmede spijkers die door de waslaag heen in de kern gestoken worden. Deze houden later de kern op zijn plaats in de buitenmal. Die buitenmal wordt in lagen aangebracht. Eerst een dunne laag fijne kleislib om alle fijne details weer te geven, gevolgd door één of meerdere dikke lagen sterk gemagerde klei die de druk van het vloeibare brons ­kunnen weerstaan. Als alles goed droog is wordt de was uit de mal gesmolten en voor hergebruik opgevangen. Vervolgens wordt de temperatuur verhoogd zodat zoveel mogelijk water verdampt, de wasresten verbranden en de klei van de mal licht gebakken wordt.

Het gieten Het gesmolten brons wordt ingegoten bij een temperatuur van 800-1200 graden, afhankelijk van de legering. De mal wordt na afkoelen mechanisch ver­ wijderd, evenals de kernankers.

Het nabewerken Gietfouten worden hersteld. Er wordt voor elk gaatje een uitsparing gemaakt waarin later een afdekplaatje geplaatst kan worden. In de uitsparingen worden afdekplaatjes gesmeed. Het gehele oppervlak wordt netjes afgewerkt door ciseleren met ponsen, polijsten of matteren.

Even­tueel kan het beeld nog verguld of ­gepatineerd worden.

Special | Romeinse bronzen aan de limes

14

Arm van een beeld. Aan de binnenzijde is te zien hoe de arm (van was) aan de romp is vastgezet. (foto: Museum Het Valkhof)

tuur een laag brons gesmolten waardoor de beide delen verbonden werden. Bij ringgieten werd over de verbindingsnaad een tunneltje van gietvormklei aangebracht. Door enige tijd vloeibaar brons door dit tunneltje te laten lopen werd het materiaal van de te verbinden delen zó heet dat er, samen met het nieuwe materiaal, een verbinding tot stand kwam.

Met röntgentechniek is onderzoek verricht naar de verdeling van wasplaten in de mallen en de bevestigingstechniek van de onder­ delen. Men ziet daarbij zeer vaak bepaalde overeenkomsten waaruit af te leiden valt dat er contacten tussen de ateliers onderling moeten hebben bestaan.

Nabewerken Het gegoten beeld kwam uit de mal met een ruw oppervlak en vol gietfoutjes. Door vijlen, schuren, schrapen en polijsten moest het gehele oppervlak nabewerkt worden. De vele gietfouten en luchtbelletjes, die gemakkelijk ontstonden als bij vochtig weer werd gegoten, moesten aan het oog worden onttrokken.

Men beitelde de openingen netjes vierkant

Gaten van kernankers in een bronzen arm uit opgraving op de Hessenberg in Nijmegen. (foto: Museum Het Valkhof)

en zwaluwstaartvormig verdiept uit, waarna een precies passend plaatje in de uitsparing gesmeed werd. Bij een beeld waren niet ­zelden tientallen reparaties nodig. Grotere reparaties werden vaak separaat, in de directe methode, gegoten en met klinknagels vastgezet. De ijzeren kernankers werden uit het brons getrokken en de gaatjes die achterbleven werden onzichtbaar gemaakt, meestal met vierkante afdekplaatjes. In het limes­ gebied week men van dit gebruik af en hamerde men een bronzen kogeltje in het gaatje. Fijne details en texturen werden ­vervolgens aangebracht met behulp van een ciseleerhamer en pons. Ook bracht men kleureffecten aan. Groeven die in het oppervlak werden gebeiteld vulde men op met metaal in contrasterende kleuren, zoals roodkoper, zilver of messing. Zwarte versieringen werden aangebracht door inlegwerk van Niëllo.

Hierbij werd een verbinding van zwavel, lood, zilver en koper in vooraf gemaakte uitsparingen gesmolten.

Niet zelden werden de grote beelden verguld.

Bij het onderzoeksproject konden met behulp van de elektronenmicroscoop drie verguldingsmethoden aangetoond worden. Het merendeel van de vergulde beelden is met bladgoud verguld. Hierbij wordt zeer dun (3 à 4 μm) uitgesmeed goud met een kleefmiddel op het oppervlak bevestigd. In een klein aantal gevallen heeft men de or- hachétechniek aangetoond. Hierbij wordt zeer dun goud stevig op een licht opgeruwd oppervlak gehamerd. In ca. 10% van de gevallen komt vuurvergulden voor: men lost goud op in kwik. Dit mengsel, een amalgaam, brengt

men op het brons aan, waarna men door hitte het kwik laat verdampen. Het goud blijft op het oppervlak achter. Vuurvergulden is minder geschikt voor loodhoudende bronzen omdat het amalgaam samen met een lood een grijze laag op het oppervlak vormt. In enkele gevallen kan men microscopisch waarnemen dat het goud in het bronsoppervlak gediffundeerd is. Waarschijnlijk betreft het een techniek waarbij goud mechanisch op een opgeruwd bronsoppervlak aangebracht is, waarna men door middel van hitte het goud gedeeltelijk in het brons heeft laten diffunderen.

Opstellen Tot slot werd het beeld op zijn voetstuk geplaatst. Het stenen voetstuk voor het beeld werd van zwaluwstaartvormige dookgaten voorzien. Dicht boven de onderzijde van het beeld werd een opening in het brons aangebracht waardoor men lood naar binnen goot.

Het lood liep door de onderzijde van het beeld tot in de dookgaten en vormde zodoende een stevige verbinding tussen beeld en voetstuk. De ingietopeningen werden met een afdekplaatje afgedekt. Door de eeuwen heen komen een aantal varianten van deze methode voor. Deze kunnen een indicatie voor de datering of de herkomst van het beeld geven.

In dit onderzoek is voor het eerst grondig onderzoek verricht naar techniek en mate­ riaalgebruik van de Romeinse bronsgieters van grotere objecten in het limesgebied. Vele interessante technologische aspecten zijn uit het onderzoek naar voren gekomen. Er kon een vergelijking worden gemaakt met het werk van de ateliers die ten zuiden van de Alpen actief waren, waarbij op details verschillen in werkwijze aantoonbaar waren. Het blijkt dat de productie van bronzen beelden in het limesgebied van hoge kwaliteit was en in technologisch opzicht niet onderdoet voor die ten zuiden van de Alpen.

Tekst en illustraties: Ronny Meijers (restaurator aan Museum Het Valkhof te Nijmegen) en Frank Willer (restaurator-onderzoeker aan het LVR-LandesMuseum Bonn)

Special | Romeinse bronzen aan de limes

Weg met de keizer!

beelden bewaard gebleven zijn. Brons was een waardevol materiaal. Die beelden die wel bewaard gebleven zijn, waren voor omsmelters niet toegankelijk: ze waren bedolven door de vulkaan de Vesuvius in Herculaneum (Italië) of lagen onbereikbaar in het ruim van een gezonken schip op de bodem van een rivier of van de zee. De weinige beelden die zo aan de activiteiten van de omsmelters ontsnapt zijn, zijn zeer

De grote vraag is natuurlijk wie heeft de ­beelden verwoest en wanneer gebeurde dat.

Misschien is de eerste gedachte dat plunderende Germanen of Bataven de Romeinse legerkampen overvallen hebben of in ver­ laten nederzettingen langs de grens de beelden hebben geroofd. Dat blijkt voor een deel ook zo te zijn en tot ver buiten de grenzen van het Romeinse Rijk worden onderdelen van bronzen beelden gevonden. Zo kwam een hand van een bronzen beeld in Friesland terecht.

belangrijk. Ze geven ons een idee hoe de beelden er in de Romeinse tijd uitzagen.

Vervloeking Het merendeel van de vergulde en vaak meer dan levensgrote beelden zijn echter niet door tegenstanders van de Romeinen vernietigd, maar door henzelf. Vooral beelden van keizers en machtsvertegenwoordigers hadden maar een kort leven. Als zij in ongenade ­vielen, wat meestal betekent dat ze vermoord werden door hun soldaten of familieleden, werd een damnatio memoriae (vervloeking van de nagedachtenis) afgekondigd. Van hogerhand en officieel bekrachtigd door een senaatbesluit, werd bepaald dat alle aandenken aan deze personen uitgewist moesten worden. Standbeelden werden naar depots gebracht, of de hoofden van de beelden werden door de hoofden van de nieuwe gezagsdragers vervangen, en in grote officiële

De naam van Geta, de broer van keizer Caracalla, is na zijn dood weggehakt. Resultaat van een damnatio memoriae (vervloeking van de nagedachtenis). (foto Gemma Jansen)

15

Het zal niemand verbazen dat uit de Romeinse wereld nauwelijks complete bronzen

Special | Romeinse bronzen aan de limes

De vernietiging van bronzen beelden

Het bronzen beeld van keizer Severus Alexander uit Carnuntum (Oostenrijk) met beschadigingen onder meer door pijlpunten en een pikhouweel. (foto: Kunstsammlungen der Ruhr-Universität Bochum)

Special | Romeinse bronzen aan de limes

In de hoop dat van de dreigende terreur iets nuttigs en vreugdevols uit de vlammen zou rijzen.’

16

Hoogverraad

inscripties werden hun namen weggekapt.

Dit was nog een gecoördineerde actie, maar als tijdens opstanden nieuwe keizers werden uitroepen en oude keizers verjaagd of gedood werden, ging dat vaak gepaard met meer en ongecontroleerd geweld. Door de soldaten, volksmassa’s of zelfs op officieel bevel werden beelden verminkt en omver getrokken. De Romeinse schrijver Plinius de Jongere (Panygyricus 52) beschrijft een dergelijke actie. Het is net alsof je als lezer erbij bent. ‘[...] de talloze gouden beelden (van keizer Domitianus) liggen gebroken en vernietigd op de grond. Het was een genot om de trotse gezichten op de grond te smijten, ze te vellen met het zwaard en aan te

Een graffito in een van de catacomben van Rome geeft de vernietiging van heidense beelden ten tijde van keizer Theodosius weer.

vallen met een bijl, alsof bloed en pijn volgden op elke slag. Onze vervoeringen van vreugde - zolang onderdrukt - kwamen spontaan naar buiten. Eenieder zocht een vorm van wraak om de verminkte lichamen en de afgehakte ledematen te bekijken en tenslotte om te zien dat het onheilspellend en vreesverwekkend gezicht (van keizer Domitianus) in het vuur geworpen werd om te smelten.

Het omvertrekken van een beeld is bijna synoniem voor de val van de heerser.

Moderne parallellen in landen waar dictators worden afgezet, laten dit ook zien. In de ­oudheid was hieraan nog een dimensie ­toegevoegd: de beelden waren in feite een plaatsvervanger voor de afwezige keizer en hem werd hetzelfde respect getoond, als men voor de keizer persoonlijk gedaan zou hebben. In het leger legde men bijvoorbeeld een eed af bij het beeld, net alsof de keizer zelf aanwezig was. Een beeld van een keizer omver trekken – zonder een officiële damnatio memoriae - was een afschuwelijke daad en stond gelijk aan hoogverraad.

Een dergelijk voorval deed zich voor in de noordelijke provincie toen keizer Severus Alexander samen met zijn moeder Julia Mamaea in 235 in zijn legertent in Mainz door zijn eigen soldaten vermoord werd.

Woedende soldaten moeten daarna zijn ­beelden hebben neergehaald. In Carnuntum (Oostenrijk) hebben ze een meer dan levensgroot bronzen beeld van de keizer goed te grazen genomen. In zijn gezicht zijn nu nog de gaten te zien van pijlpunten die met een kruisboog zijn afgeschoten. Enkele pijlen

Bronzen beelden gereduceerd tot pas­ klare brokjes voor smeltkroes. Deze ­fragmenten werden in de kelder van een heiligdom in het castellum van Aalen aangetroffen. (foto: Archäologisches

17

Landesmuseum Baden-Württemberg)

Special | Romeinse bronzen aan de limes

Special | Romeinse bronzen aan de limes

schampten het gezicht en lieten alleen een flinke kras achter. Verder toont het portret sporen van een pikhouweel, waarmee een diep gat in de slaap naast het oog geslagen is. Vervolgens is het beeld voorover gevallen (of geduwd), waardoor de kin een deuk opliep.

Met de opkomst van het christendom moesten ook veel beelden het veld ruimen. Niet ­tijdens de heerschappij van keizer Constan­ tijn, die als eerste godsdienstvrijheid in het rijk toestond, maar later in 392 ten tijde van keizer Theodosius, toen er een officiële opdracht was om heidense beelden en ­tempels te vernietigen. Een graffito in een van de catacomben van Rome geeft dit mooi weer. Misschien is zo het mooie hoofd van de godin Rosmertha ten val gekomen en in een put beland.

langs de naden waar de verschillende onderdelen aan elkaar gemonteerd waren. Later, op de plaats van verwerking, werden de stukken nog veel kleiner gemaakt, zodat ze pasten in de kleine smeltkroezen die boven open vuur verwarmd werden. Van de oude beelden ­werden zo nieuwe beelden gemaakt of men gebruikte het brons om nieuw geld van te maken of gewoon ketels en pannen.

De Romeinse schrijver Juvenalis (Satiren 10, 56-64) beschrijft dit erg beeldend: ‘en nu ­sissen de vlammen en tussen het brullen van de oven en de blaasbalgen is het hoofd van Seianus, eens de lieveling van de massa, aan het branden en knapperen. En van dat gezicht, dat tot voor kort het op een na machtigste was in het hele rijk, worden nu kruikjes, bekkens, braadpannen en pispotten gemaakt.’

Omsmelten

Tekst: Gemma Jansen

Maar eerlijk gezegd ging het er maar zelden zo gewelddadig aan toe, soms was men gewoon uitgekeken op een beeld, was het te oud en niet meer actueel en besloot men het om te smelten. Om het transport te ver­ gemakkelijken werd een bronzen beeld in handzame stukken gehakt, bijvoorbeeld

Bronzen hoofd van de godin Rosmerta, gevonden in een put in Mainz (D). Breeksporen aan de hals duiden erop dat dit hoofd met brute kracht van een standbeeld werd afgebroken. Ook de bescha­ digingen aan de rechterzijde van het hoofd, wang en mond geven daar mogelijk een aanwijzing voor. (foto: U. Rudischer, GDKE, Landesmuseum Mainz)

Special | Romeinse bronzen aan de limes

Symposium 'Romeinse beelden opnieuw ontdekt' Op vrijdag 24 april organiseert Museum Het Valkhof in samenwerking

Lezing ‘Het ambacht van de beeldengieters gereconstrueerd’.

met de Radboud Universiteit Nijmegen een symposium. Verschillende

Lezing door Ronny Meijers (Museum Het Valkhof) en Frank Willer (lvr-Landes­

­wetenschappers vertellen u meer over de bevindingen van het onderzoek

Museum Bonn) over diverse technieken om bronzen beelden te maken.

en de historische context van de Romeinse bronzen beelden.

18

Special | Romeinse bronzen aan de limes

Gastconservator dr. Gemma Jansen verzorgt een introductie op de ­tentoon­Programma:

stelling ‘Op hun voetstuk’. Aansluitend kunt u een bezoek brengen aan de

Lezing ‘Römische Großbronzen am UNESCO-Welterbe Limes 2010-2015.

­tentoonstelling.

Ein interdisziplinäres Forschungsprojekt auf der Zielgeradenopenings.’

Dr. Martin Kemkes (Archäologisches Landesmuseum Baden-Württemberg)

Dr. Stephan Mols (Klassieke en Provinciaal-Romeinse Archeologie, Radboud

spreekt over het grote onderzoeksproject ‘Grossbronzen am Limes’

Universiteit) zal als moderator het symposium leiden

Lezing ‘Goden op gewijde plaatsen’.

Praktische informatie:

Drs. Louis Swinkels (conservator archeologie Museum Het Valkhof) spreekt

Het programma start om 12.00 uur (het museum is geopend vanaf 11 uur)

over bronzen beelden in heiligdommen en tempels.

en eindigt om 17.00 uur.

De kosten voor het programma bedragen 30 euro. Deze prijs is inclusief

Lezing ‘Godenbeelden in huis: decoratie of devotie?’

museum­bezoek, een lunch bij aanvang van het programma, koffie/thee en

Drs. Christel Veen, promovendus aan de Radboud Universiteit, spreekt over

de lezingen.

­bijzondere fragmenten uit de bronsschat van de Hessenberg in Nijmegen.

Aanmeldingen via: publiekszaken@museumhetvalkhof.nl De aanmeldingstermijn sluit op maandag 12 april.

Activiteiten Iedere zondag – Demonstratie bronsgieten | Ontdek het ambacht van het

is het kindermiddag. Hoe is het om standbeeld te zijn? Doe mee aan de living

bronsgieten. Bekijk de demonstratie en doe mee met een workshop.

statue workshop (6-12 jaar).

21 en 22 maart – Openingsweekend / Week van de Klassieken | Ontdek als

10 mei - Moederdag – Agrippinadag | Gezinsprogramma met Living Statue

een van de eersten samen met een museumspecialist de tentoonstelling.

­theater en rondleiding over het topstuk uit de tentoonstelling: het beeld van Agrippina. Kom deze dag alles over deze beruchte Romeinse moeder te weten!

18,19, 22 april – Museumweek | Bezoek op 18 en 19 april voor slechts € 1 het museum en ga mee met een van onze museumspecialisten. Woensdag 22 april

Praktische informatie De tentoonstelling ‘Van hun voetstuk – Romeinse beelden

Entree: 19 jaar en ouder € 9,00

opnieuw ­ontdekt’ is te zien van 21 maart t/m 21 juni 2015 in:

6 t/m 18 jaar € 4,50

Museum Het Valkhof

t/m 5 jaar gratis

Kelfkensbos 59

Museumkaart gratis

6511 TB Nijmegen T 024-3608805,

Publicatie ‘Van hun voetstuk’

E info@museumhetvalkhof.nl

Bij de tentoonstelling ‘Van hun voetstuk – Romeinse beelden opnieuw ­ontdekt’

I www.museumhetvalkhof.nl

verschijnt een gelijknamige publicatie (prijs € 24,95; ISBN 978-90-6829-109-4).

In dit boek vertellen de ­wetenschappers over hun bijzondere ontdekkingen.

Openingstijden: dinsdag t/m zondag van 11-17 uur; ook geopend op

Samen met het prachtige beeldmateriaal krijgt u een unieke kijk in het

Goede Vrijdag, beide Paasdagen, Hemelvaart en beide Pinksterdagen

­multidisciplinaire onderzoek.

21 maart tot 21 juni

VAN HUN VOETSTUK Romeinse beelden opnieuw ontdekt

De tentoonstelling ‘Van hun voetstuk – Romeinse beelden opnieuw ontdekt’ is mede mogelijk gemaakt door:

Word Vriend en maak kans op de publicatie ‘Van hun voetstuk’ !

Draagt u Museum Het Valkhof een warm hart toe? Als Vriend van

Kosten lidmaatschapÂ

het museum steunt u ons en geniet u van de volgende voordelen:

> Persoonlijk lidmaatschap â‚Ź 35,- per jaar

> Gratis toegang tot Museum Het Valkhof (exclusief eventuele toeslagen)

>Â Jongerenlidmaatschap t/m 25 jaar â‚Ź 22,- per jaar

> Uitnodigingen voor exclusieve rondleidingen en lezingen

>Â Gezinslidmaatschap â‚Ź 47,50 per gezin per jaar

> Speciale kortingen in de museumwinkel

(kinderen tot 18 jaar inbegrepen)

> Viermaal per jaar de Vriendennieuwsbrief thuisgestuurd

> Lidmaatschap voor het leven â‚Ź 440,- p.p. â‚Ź 525,- voor 2 personen

> Gratis de publicaties in de reeks MuseumstukkenÂ

> Lidmaatschap voor het leven â‚Ź 330,- p.p. (ouder dan 60 jaar)

>Â Mogelijkheid deel te nemen aan excursies/reizen naar musea in

â‚Ź 385,- voor 2 personen

binnen- en buitenland

Aanmelden kan via www.museumhetvalkhof.nl of u kunt een mail sturen naar vrienden@museumhetvalkhof.nl

ONTDEK ARCHEOLOGIE MAGAZINE

)K NEEM EEN JAARABONNEMENT NUMMERS VOOR HET EXTRA VOORDELIGE INTRODUCTIETARIEF VAN ` NORMAAL KOST EEN JAARABONNEMENT `

NORMAAL KOST EEN JAARABONNEMENT )K NEEM EEN PROEFABONNEMENT NUMMERS VOOR `

NAAM

ADRES

JAS A` R

SLECHT

`

POSTCODE

PLAATS

TELEFOON

E-MAIL

)K MACHTIG !RCHEOLOGIE -AGAZINE HET VERSCHULDIGDE BEDRAG VAN MIJN REKENING AF TE SCHRIJVEN -ACHTIGEN KAN ALLEEN MET EEN .EDERLANDSE BANKREKENING

)"!..5--%2

$!45-

(!.$4%+%.).'

+OPIEER DEZE BON OF KNIP HEM UIT EN STUUR HEM IN EEN ENVELOP NAAR

!RCHEOLOGIE -AGAZINE !NTWOORDNUMMER 4" :EIST .EDERLAND 6ANUIT .EDERLAND KAN DIT ZONDER POSTZEGEL

WWW ARCHEOLOGIEONLINE NL WWW FACEBOOK COM ARCHEOLOGIEONLINE

0ROEFABONNEMENTEN EINDIGEN AUTOMATISCH *AARABONNEMENTEN EINDIGEN NA WEDER OPZEGGING TWEE MAANDEN VOOR VERVALDATUM $E GENOEMDE ABONNEMENTSPRIJZEN GELDEN ALLEEN VOOR .EDERLAND EN "ELGIp

$E SPECIAL DIE U NU IN HANDEN HEEFT IS GEMAAKT DOOR HET TEAM VAN !RCHEOLOGIE -AGAZINE 3MAAKT DIT NAAR MEER .EEM DAN EEN ABONNEMENT OP !RCHEOLOGIE -AGAZINE )N IEDER NUMMER NEMEN WE U MEE NAAR HET FASCINERENDE VERLEDEN VAN EEN STAD OF STREEK IN BINNEN OF BUITENLAND bN WE VERTELLEN U ALS EERSTE OVER SPECTACULAIRE NIEUWE ARCHEOLOGISCHE OPGRAVINGEN