Who’s afraid of red, yellow and blue?
Over het rood en blauw in Mondriaans Compositie met rood, geel, zwart, blauw en grijs in Kunstmuseum Den Haag maakte niemand zich ongerust. Anders was dat bij het gele vlak met zijn vele barsten. Daar was de dikke verflaag plaatselijk losgekomen van de grondering, met een kleine krater van opstaande verf als gevolg. In het midden daarvan had zelfs een stukje verf losgelaten. In 2023 durfde restaurator Laura Kolkena het aan het schilderij te behandelen.
Dat de conditie van het schilderij te wensen overliet, was al bekend bij binnenkomst in het museum (zie kader p. 16). Een conditierapport uit januari 2012 maakt melding van een netwerk van onregelmatige barsten met opkrullende randen, opstaande verfschollen en een afgebroken stukje verf in het gele vlak. Omdat de verflaag stabiel genoeg was en ook een restauratie niet zonder risico’s is, werd besloten het schilderij op korte termijn niet te behandelen.
In 2023 stelde restaurator Laura Kolkena voor materiaaltechnisch onderzoek uit te voeren om de onderliggende oorzaken van de schade bloot te leggen. ‘Die opstaande verf was visueel behoorlijk storend, dat zag er echt eng uit,’ zegt Kolkena. ‘Maar we wisten niet precies wat er met de verflaag aan de hand was. En als je niet weet wat de oorzaak is, dan ga je het schilderij ook niet zomaar behandelen.’
PIGMENT CADMIUM
Bij het onderzoek werd gebruikgemaakt van relatief nieuwe technieken, waaronder röntgenfluorescentie om de gebruikte pigmenten in kaart te brengen. Deze techniek was tien jaar geleden ook al bekend, maar werd niet veel toegepast en ook nu zijn er nog altijd maar twee instellingen in Nederland die hierover beschikken, de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) en het Rijksmuseum. Guusje Hartevelt van de RCE heeft de scan voor het Kunstmuseum Den Haag uitgevoerd. Kolkena: ‘Een van de vragen die we hadden, was in hoeverre cadmiumgeel een rol heeft gespeeld bij het ontstaan van de schade. Door die scan is duidelijk geworden dat er heel veel cadmium in het gele vlak zit. Cadmium kan hard en bros worden en heeft dan weinig flexibiliteit. Daardoor zijn de verflagen als één pakket gebarsten.’ Een andere factor die heeft meegespeeld is de dikte van de verflaag.
Laura Kolkena tijdens het scannen van het schilderij met röntgenfluorescentie
Detail van het gele vlak na restauratie
Foto onder: Microscoopopname van het afgebroken stukje verf dat in 2012 onder de opstaande verfschollen is aangetroffen en nu weer is vastgezet
‘Uit het onderzoek kwam naar voren dat Mondriaan een eerder beschilderd doek heeft gebruikt, met kleuren uit zijn kubistische periode, zoals oker, zachtroze en lichtblauw. Daaroverheen schilderde hij Compositie met rood, geel, zwart, blauw en grijs. Mondriaan was erg op zoek naar evenwicht tussen kleuren, alles moest in balans zijn met elkaar. Het gele vlak bestaat uit wel veertien lagen verf. In de dwarsdoorsneden zie je dat elke laag er net weer anders uitziet, steeds een andere kleur geel.’ En dan is er nog het type doek, dat een zogenaamde panamabinding heeft. Dat is een weefwijze met dubbele draden, die kan leiden tot problemen met de verfhechting, legt Kolkena uit
HOT-AIRPEN
Met de opgedane kennis kon een betere inschatting worden gemaakt
van de mogelijke risico’s van een behandeling. Besloten werd te proberen de opstaande verf met warme lucht en lichte druk vlak te leggen. Als dat niet zou lukken, zouden de verfschollen voorzichtig worden vastgezet, maar dan zou de krater wel zichtbaar blijven. Tot Kolkena’s opluchting reageerde de verf op beperkte warmte, zodat zij de opstaande partijen kon vlakleggen en consolideren. Hierbij gebruikte ze een hot-airpen – ‘een soort miniföhntje’ – in combinatie met een elektrisch verwarmde spatel. Hoe is het om zo’n behandeling uit te voeren? ‘Het is een heel gebruikelijke methode, alleen was de situatie in dit geval vrij extreem, door de dikte van de lagen en doordat die verf zo hoog stond. Je begint natuurlijk met een test, en je moet steeds kijken: wat gebeurt er met deze druk, wat doet de warmte met de verflaag?
In bruikleen
Piet Mondriaans Compositie met rood, geel, zwart, blauw en grijs hangt al sinds 2011 in Kunstmuseum Den Haag, toen nog Gemeentemuseum Den Haag geheten. Aanvankelijk in bruikleen van een familiestichting, maar sinds begin 2014 als bruikleen van de Vereniging Rembrandt. De familiestichting, die het schilderij al vele decennia in haar bezit had, had het schilderij namelijk eind 2013 aan de Vereniging Rembrandt geschonken, op voorwaarde dat de bruikleenovereenkomst zou worden gecontinueerd. Dat deed zij omdat zij van mening was dat de Vereniging met haar expertise beter uitgerust was om de belangen van het schilderij – dat inmiddels vele miljoenen waard was –te behartigen. Het onderzoek en de behandeling in 2023 zijn uitgevoerd in nauw overleg met het bestuur van de Vereniging Rembrandt en Ella Hendriks, hoogleraar conservering en restauratie aan de UvA en lid van de raad van adviseurs van de Vereniging Rembrandt.
Na de restauratie werd het schilderij in november 2023 weer op zijn vaste plek teruggehangen
Compositie met rood, geel, zwart, blauw en grijs (na restauratie)
Piet Mondriaan
1921. Olieverf op doek, 48 x 38 cm
KUNSTMUSEUM DEN HAAG
(in langdurig bruikleen van de Vereniging Rembrandt)
Want als je niet oplet, kan de verf gaan glanzen of juist mat worden, of kunnen er verkleuringen ontstaan. Het is niet iets wat je even tussendoor doet.’
Op het laatst was er nog één ontbrekend puzzelstukje: het afgebroken verfdeeltje dat al die tijd zorgvuldig was bewaard. ‘Dat maakte wel echt het verschil,’ zegt Kolkena over het terugplaatsen van dat stukje. ‘Natuurlijk zie je nog steeds veel barsten in het gele vlak, maar het is niet meer zo alarmerend. En misschien accepteer je die barsten ook wel als een normaal verouderingsproces
dat hoort bij een schilderij dat al 103 jaar oud is. Ik moet zeggen dat ik het nog wel spannend vind. We denken dat die heftige barstvorming en het opstaan van de verf al heel vroeg gebeurd zijn, en dat zulke schade niet decennia na vervaardiging nog ontstaat, maar dat weten we niet honderd procent zeker. Het blijft iets om in de gaten te houden.’
Gerdien Wuestman is hoofdredacteur van het Bulletin van de Vereniging Rembrandt