Vista de Aguila - Sidapa (Buklat 2022 Folio 1)

DIBUHO NI: Maelyn Abella

Tungkol sa Pabalat Suliraning panlipunan Matagal nang naka-ugat sa nakaraan Paruparo ng kasawian Sumasagisag kay Kamatayan Sa paglipas ng panahon At paglagas ng mga dahon, Rumaragasa pa rin ang mga hamon Kaya kailangang maging mulat at bumangon Huwag nang magkubli pa sa lilim ng puno…

© Karapatang Ari 2022 Ang nilalaman ng folio ay orihinal na gawa ng mga manunulat at tagapagtaguyod ng sining.

Mataas na Paaralang Senior Pamantasang Ateneo de Zamboanga 2022

PAUNANG SALITA

Sa pinakamataas na bundok ng Isla ng Panay, nakatira ang isang diyos na nagngangalang Sidapa. Sinasabing sinusukat niya ang buhay ng isang bagong panganak at naglalagay ng marka sa isang puno. Ngunit dinadala rin niya ang kanilang mga kaluluwa sa ilalim ng kadiliman.

Siya ang diyos ng kamatayan.

Lingid sa kaalaman ng iba ang malalim na dulo ng kagubatan. Ito ay may tinatagong puno na umaapaw sa kulay lila. Nakakabighani ang kagandahan nito ngunit hindi nakikita ng isang ordinaryong tao ang mga sikretong nakakubli. Ang puno ay binuo mismo ni Sidapa.

Sa ilalim ng lupa, ang mga kuwento ng mga dating diyos at diyosa ay umiral sa mga ugat nito. Ngunit hindi ito ang mga karaniwan na kuwentong mitolohiya, kundi ito ang nagpalubog sa bansang perlas ng silanganan.

Inihahandog ng Vista de Aguila ang pang-apat na libro ng Buklat, Sidapa, na maghahatid ng mga kuwento ng mga sinaunang diyos ng Pilipinas. Dalawang mundong pinanggalingan - ang unti-unting ​​ nakalilimutan at ang kasalukuyang nabubuhay. Ang bawat istorya ay may kahilera sa dalawa, isyung panlipunan ay nakatago sa mga salita.

Buksan ang iyong mga mata, nangyayari ang mga ito kahit saan ka pumunta.

Ihanda ang sarili sapagka’t ang folio ay may mga mature na tema.

Huwag matakot. Ang diyos ng kamatayan ay buong kababaang-loob na iniimbitahan ka sa lilim ng kanyang punong lila.

Nivene Amilhasan Patnugot

Talaan ng Nilalaman

Tula 1 Ang Ulila at Gala Neil Regañon

3 Patuloy ang Pagsikat Ainel Solis

5 Dampi ng Pagmamahal Lady Jane Albios

7 Hindi Kailanman Fatima Alpad

19 Bahagharing ‘Di Matanaw Farham Halim

11 Apuhap: Yugto ng Tadhana Louise Toribio

13 Sapilitang Paglisan Kyle Shane Llorente

15 Ahas sa Tahanan Hannah Mary Galvez

17 Liwanag ng Buwan Christine Joy Piñera

Maikling kwento 19 KABATAAN ANG PAG-ASA NG BAYAN Maree Tatel

25 ILAW SA KADILIMAN Nijma Salim

27 BASAG NA BOTE Kaci Lucille Perez

31

ANI NG PAGSISIKAP

41

BANGUNGOT NG KABATAAN

Akeezia Carreon

Nashreen Jamasali

tula

SIDAPA

ANG ULILA AT GALA Ni Neil Krystlle Faith Regañon

Dagta ng kasaganaha’y ipinagkait sa kanila.

Parusa, bilang anak ng mga ulilang kaluluwa.

Kapos na sa pera, mayaman pa sa problema, Bawat araw tinitiis ang kani-kaniyang pagdurusa.

Sa hagdan ng kaunlaran patuloy na lang bang titingala?

Sa itaas naman ng lipunan doon namamalagi, mga mayayamang mula sa pinagpalang lahi.

Sila’y biniyayaang tunay ni Bathala sa salaping ang makakatangi’y wala.

Madalas kinaiinggitan sa buhay nilang mala-diyos at diyosa, at kung minsa’y sinasamba dahil sa kapangyarihang taglay nila.

Nabuhay ang dalawa sa iisang mundo ngunit magkaiba sa paningin ng tao.

Ang isa’y nakaangat habang kumakapit ang isa sa dulo.

Subalit, kung bakit naaapi ang mahirap at umaangat ang mayaman, ay hindi si Bathala ang may kagagawan, dahil walang may hawak sa isip ng sangkatauhan kundi tanging tao lamang.

Tulad ng ulila at galang kaluluwa sa sansinukuban, dalawang kaluluwang parehong hinarap si Bathala’t sinapit ang magkaibang kapalaran.

Ngunit sa pangalawang pagkakataon sinong mag-aakalang, sila’y muling mabubuhay at magiging isa sa kabila ng magkaiba nilang katangian.

1

DIBUHO NI: Zhanvermeer Tawasil

2

SIDAPA

PATULOY ANG PAGSIKAT Ni Ainel Solis

3

Isa na namang araw, iba na namang laban.

Patuloy at pareho pa rin ang daloy ng aking buhay.

Habang tumatagal pahirap nang pahirap na ang pagbangon sa umaga, hindi na makahanap ng rason kung bakit magpapatuloy pa.

Ganito ang nakagawian naming mga mandirigma.

Pahinga, laban, pahinga, at lalaban muli hanggang sa aming makakaya.

Ibinaba ko na ang aking mga espada, hinihiling na sana’y hindi ko na kakailanganin itong gamitin pa.

Konsensya ko’y laging nababagabag, at sa tuwing nakikita ang aking mga kamay ang dugo’t buhay nila’y aking naaalala.

Dahil ba mandirigma ako, hindi na nakakaramdam?

Na manhid na ako sa aking nararanasan?

Diyan ay nagkakamali sila, damdamin ko’y umaapaw sa lungkot, pagod, at bigat.

Naaapektuhan din ako sa bawat galaw ng espada’t sibat, At dala-dala ko sa aking puso’t isipan ang lahat ng buhay na hindi na mababawi, mga pamilyang hindi nila mababalikan.

Almusal, tanghalian, at hapunan, niliban ko na ang mga ito.

Ni isang butil ng kanin o inom ng tubig ay hindi na napupunta sa bibig ko.

Hindi ko na nakikita ang punto sa pag-aalaga, kung araw-araw lang naman din ako magdurusa.

Ito ang presyong kailangan kong bayaran, bilang si Apolaki, diyos ng labanan.

Sa aking bawat pagbangon, isinasantabi ang lahat ng aking mga emosyon.

Dahil kahit sa mga panahon na hindi ko kinakayang bumangon, Kinakailangan pa ring sumikat ng araw.

Kinakailangan pa ring lumaban para sa mga umaasa sa atin.

Kaya’t kahit mahirap, ipinupulot ko pa rin ang aking espada, at hinaharap ko ang naghihintay sa aking bukas.

DIBUHO NI: Maelyn Abella

4

SIDAPA

Dampi ng Pagmamahal Ni Fatima Shareen Alpad

Sa dampi ng pagmamahal naramdaman Mga emosyong hindi mawari ang kinalabasan Kalakip ng bungang hindi inaasahan Sa murang edad ay itinawag ng Ama at Ina Mga batikos at mapanuring mata ang kalaban Iginugupo ang sarili sa karimlan Tila kalamidad na kumakalat Isang delubyong may dalang responsibilidad Pangako ng bukas ay wala sa palad “Ilalaglag ba o isisilang ito?”

Tanong na kaalinsabay ng ingay sa paligid Bagaman sa labi niya lang matatamasa; Siyang Diyosa ng pag-ibig, pagsilang, at kapayapaan; Siyang namamalagi sa tahanan ng mga Ina; Dian Masalanta

5

LARAWANG-KUHA LITRATO NI: NI: Pangalan Nashra Abbas

6

SIDAPA

7

LARAWANG-KUHA NI: Yessamin Jade Jadjulie

Hindi Kailanman Ni Louise Toribio

“Mahal na Lakapati, mga hiling nami’y iyong pakinggan Alam naming ika’y nariyan Pakanin mo yaring alipin mo, huwag mong gutumin” Paulit-ulit na sambit ng mga taga-baryo sa tuwing panahon na ng pag-aani Ngunit bakit hindi pa rin ito dumarami?

Puno ng pagtataka at pighati Maaari bang malaman kung ano ang iyong pakay sa amin Kung ikaw ba ay may balak kaming wasakin Ano nga ba ang dapat naming gawin Upang marinig ang aming damdamin Mga batang nawawalan ng ganang kumain Sa hapag kaina’y iba’t ibang hinahain Ngunit hindi mawari ang dahilan Nangangayayat na mga katawan Ito na kaya ang katapusan?

Pipiliting intindihin itong mga pagsubok Tanging sakit at poot sa puso ang nanghihimok Sa tuwing nakikita ang mga bata at hinahayaan ang pagkaing mabulok Sari-saring mga gamot ang ipinapaluklok Sa kabila ng lahat sa’yo pa rin, Lakapati nakatutok Biglang nagising sa napakalakas na tinig Langit ang nagbigay biyaya nang ambon ay dinilig Tila bang anghel ay ipinadala sa mundo’y yayanig Ang aming mga hiling ay biglang narinig Kami’y namangha, at nanatiling sa langit ang titig.

Ika’y nagpakita sa sanlibutan, noong tinawag ang iyong pangalan Ibinalot ng tatag ng loob para ang mga bata’y ipaglaban Sila pala’y iyong tinulungan at inalagaan Kung kaya’t nawala nang saglitan Sa karangyaan at kapangyarihan, hindi na mapapabayaan

8

SIDAPA

9

DIBUHO NI: Anisha Muhutadin

Bahagharing ‘Di Matanaw Ni Farham Halim

Nagmistulang isang batang paslit.

Tulalang tumitingin sa langit.

Nagtataka kung ano ang mali Sa pag-ibig naming ‘di mawari.

Patuloy ang pag-agos ng luha, Lubhang nagdurusa nang mag-isa.

Nakagapos at naguguluhan, Ano ba ang naging kasalanan?

Sapagkat ako’y nagmahal lamang, Ng lalaking Sidapa ang pangalan.

‘Di ko maikubli ang damdamin, Siya ang bukod-tanging mamahalin.

Isang kanulo ayon kay Kaptan, At nararapat lamang na wakasan.

Ang pag-ibig na namamagitan, Sa amin na iisang kasarian.

Mga nakaw na huling sandali, Mga pagtangis at dalamhati.

Naisin man naming manatili, Kailanman, ito’y hindi maaari.

Sa aking pagtingala, ako’y humihiling Na siya ay maabot at makapiling, Malayo sa mapanghusgang lipunan, Kahit sa panaginip man lamang.

10

SIDAPA

apuhap: yugto ng tadhana Ni Lady Jane Albios

Diyosang Anagolay, gabay mo ang aagapay Sa madalim na parte ng buhay, Kami’y nakikiusap sa’yong marahuyong gabay Sa pag-apuhap ng mga nawawalang bagay Iyo ngang pagmasdan ang ating lipunan Maaaninag ang bakas sa karahasan ng mga tiwaling pamahalaan, Sa kutsarang ginto’t, mansyon ay di nakuntento Pati bansa’y nais ipagpalit sa ginto, nakalulungkot isipin Kapwa ay nilalamon ng masamang adhikain, Binigyan kami ng buhay na masalimuot Sa mundong sakim at may pag-iimbot Naging katatakutan ang bawat pagpalaot Bawat umaga ay parang isang sapot na nakapulupot, Sa lipunang ang namumuno ay salot.

Kailan kaya mahihinto ang ganitong kalakaran Saan ba kami nagkamali? sa pakikipagsapalaran, Korapsyon ang papatay sa bayan.

Kapangyarihang kanilang inaasam Siyang maglilibing sa amin sa kahirapan, Asenso’y walang kasiguraduhan, Kumakandili ang aksyon Ngunit sa likod ay ahas na nakabaon, Na handang tumuklaw sa nayon, Mga ganid na politisyan karapat-dapat Isilid sa bakal na kulungan,

11

Ano pa ang dapat ialay?

Ano pa ang dapat ibigay?

Kailan ba makakamtan ang umagang inaasam?

Kailan ba susuweldo ang tulisan?

Kailan ba makikita ang landas sa kasaganaan?

Kami ay yuyuko sa iyong paanan Maglalakbay sa dulo ng kanluran, Maghalo man ang balat sa tinalupan Kami ay aalsa sa kalaban Isisigaw ang karapatan para sa bayan.

Isang marilag na umaga ang bubungad, Makakaahon tayo sa isang unos na signos ng talan Sa kahirapan tayo ay magtutulungan Sabay-sabay nating papalitan, Ang yugto ng tadhanang nakalaan Si Diyosang Anagolay ay di magpapabaya, Kami sa’yo ay naniniwala Pag-asa sa mga puso ay di nawawala Balang-araw bubunga itong pagtitiyaga Kaginhawaan ay atin ding makikita.

Sa takipsilim ay di magpapadala, Sapagkat ang bawat umaga ay isang umpisa, Patuloy kaming aasa sa kapayapaan na dala, Hindi kami mabibigo sapagkat kami ang naniniwala, Na ang nawala ay magpapakita, Kay Diyosang Anagolay, magtitiwala.

LARAWANG-KUHA NI: Celina Marie Elmidor

12

SIDAPA

13

LARAWANG-KUHA NI: Hedrian Dunn Alvarez

Sapilitang Paglisan Ni Kyle Shane Llorente

O kay gandang pagmasdan, Ang mundong ginagalawan, Kung sa’king pagtingin, Ay ‘singganda ng iyo rin.

Kailan kaya malalasap, Ang tamis ng simoy ng hangin at ulap, Kung sa’king pagtingin, Ay ‘singganda ng iyo rin.

Hanggang kailan kaya, Hanggang kailan kaya ang paghahangad na ito, Kung sa bawat paggising ay, Pagpapahirap ang siyang dinaranas ko.

Ganito na lang ba talaga?

Hanggang kailan manonood ang madla?

Kung sa bawat pagising ay Pagpapahirap ang siyang dinaranas ko.

Paano kung ‘di na magising?

Mawawala ba ang sakit sa’king piling?

Sa sapilitang paglisan, Mawawala ang lahat ng nararamdaman.

Sa mata ni Aring Sinukuan, Magpapahinga magpakailanman.

14

SIDAPA

Ahas sa Tahanan Ni Hannah Mary Galvez Sigaw, iyak, kalabog, ingay at takot; Ilaw ng araw, napalitan ng buwan; Anino ng pag-aaway, bakas pa rin Sa pader, silid, at puso ng tahanan.

Paano nga ba naging alaala lang Ang minsan nilang masayang pagsasama?

Maaaring ‘di umayon ang Tadhana, Ritmo ng tibok ng puso’y di tumugma, Batuhan ng masasakit na salita,

Sa palad niya’y magaganda, relasyon Ipinapaikot niya na parang baton, Nakatuong sabi, “’kay gandang itapon.”

Oras nila’y maaaring ‘di makuha,

Mansisilat, siya’y nagbabalat kayo,

O kakainin at pera’y naging bula.

Mukha at katawan ay nakahihilo,

Ngunit sa bawat dahilan, may dalaga,

Linawin ang paningin mo at ituon,

Diyosang ang kamandag ay naninira,

Sa likod ng maskara at pagpapanggap,

Ahas na handang tumuklaw ng pamilya,

Pangil na nakatago ay naglalaway.

Mansisilat — lubid na hawak ang bansa.

Kunwari ay hihingi o manggagamot, Para lang makapasok sa buhay niyo, At sa hindi inaasahang panahon, Lason ang bubungad, dalit sa relasyon.

Salita niya’y sumpa, huwag magpadala, Mata’y nakalulunod at ‘di mabasa, Mansisilat — kaaway ng nagsasama.

15

Sigaw, iyak, kalabog, ingay at takot; May isang higit na napaparusahan, Batang walang muwang na saya ang hangad, Siyang puso ng kanilang pamamahay.

Pagmamahalang hawak ng mga kamay, Babasagin sa maliliit na palad, Pilit ingatan ng batang walang muwang, Para sa kasiyahan na hinahangad.

Away at sakit na umabot sa tainga, Ang nginig sa batang katawan ay tulad Sa yanig ng mundo nitong ‘di natupad.

Inosenteng biktima ng iyong gawa, Bata na ‘di dapat nakikipagdigma, Mansisilat, hindi ka ba naaawa?

Bakit sila’y hindi na lang ‘di magsama Para sakit at hinagpis ay mawala?

Nang bata’y ‘di na umiyak sa tahanan Pero hangad ay ‘di pinahintulutan.

Sa pagtuloy ng kanilang pagsasama, Siyang pagtuloy ng pagkirot at sumpa, Dagdag na digmaan sa tinutulugan.

Putok ng salita’t sigaw maririnig, Bata’y walang alam, laging naiipit.

Nagpatuloy ang laban ng pagsasama, Pagmamahal ay pilit na sinisira.

Paligid na minsang nahagkan ng sinag, Dumilim sa haplos ng gabi at lagim.

Magulang na hawak ang bata’y aalis, Sugo ni Sitan, nagwagi — Mansisilat.

DIBUHO NI: Karryl Mamungay

16

SIDAPA

Liwanag ng Buwan Ni Christine Joy Piñera

Mula sa kataas-taasang sinag ng buwan Ay yaong mga kislap ng mga hindi maipaliwanag na nakapalibot sa mahiwaga niyang katawan Ganda’y nakakaakit, kahit sa malayo’y karikitan ng mukha’y kitang-kita nakaukit sa isipan yaring kagandahan na hindi malamangan ng sinuman.

Ngunit sa gitna ng pagbaba ng buwan upang linisin ang katawan Yaong mga mababangis na nilalang sa karagatan ay siya’y nilalapitan Nirarahas at pinagnanasaan kaniya’y biluging hita’y walang kawala Inalipusta’t kinawawa, si Diyosa Haliya’y kaawa-awa.

Pilit na pinaalalahanan yaong mga nilalang sa karagatan Huwag siyang galawin at siya ay iwasan Tanging sadya sa karagatan ay linisin ang katawan Ngunit hindi siya kayang pagbigyan.

Kinawawa si Haliyang Diyosa ng buwan Inalipusta, biniktima ng karahasan Walang awang mga nilalang sa karagatan Siya’y pinagtulungan rahasin at kawawaan

17

LITRATO NI

LARAWANG-KUHA NI: Savanah Hennie Nur

18

MAIKLING KWENTO

SIDAPA

Kabataan ang Pag-asa ng Bayan Ni Maree Anne Tatel

Tumutulong mga pawis mula sa katawan, maingay at mainit na kapaligiran. Sugat dito, sugat doon. Putol dito, putol doon. Lagi na lang nakikita sa aking paligid ay dahon. Arawaraw. Paulit-ulit. Nakakapagod. Ngunit, kailangan kong tiisin para makaahon.

Magandang Umaga. Ako nga pala si Tala, labintatlong taong gulang. Ako’y nagtatrabaho bilang tagaputol ng mga tubo sa palayan. At ito ang aking karaniwang ginagawa arawaraw.

Pag gising sa umaga, hilamos ng mukha, ayusin ang higaan at bumati sa aking pamilya ng — “Magandang-magandang umaga sa inyong lahat! O, bakit nakasimangot?” Tanong ko sa kanila.

“Wala na naman tayo pang-almusal nak, hindi sapat ang nakuha mo kahapon.” Sagot ni mama.

19

“Ay sus, sige lang nay! Parang hindi na rin ako nasanay.” Sabi ko.

“Baka mamaya may kinukupit ka riyan ha! Ibigay mo sa akin lahat. Huwag ka magdamot.

Maraming nangangailangan dito sa bahay, maraming nagugutom.” Sabi ni mama sa akin.

“Ma, wala naman akong kinukupit. Lahat binibigay ko sa’yo. Walang labis, walang kulang.” Sagot ko sa kaniya.

“Aba’y dapat lang anak. Pasensiya ka na ha, wala tayong almusal ngayon. Gipit na gipit talaga tayo. Magtrabaho ka na para may pangkain tayo mamaya. Ingat ka” Bilin ni mama.

“Opo, ma. Pupunta na po, paalam.” Paalam ko kay mama.

Ganito talaga ang buhay ng mga mahihirap. Papasok ng trabaho ng walang kain. Wala akong magawa dahil ito ang realidad. Mahirap talagang magtrabaho ng walong oras sa ibabaw ng mainit na araw, wala pang kain. Minsa’y nakahihinayang pero kapag makita mo ang pamilya mong umaasa sa’yo, nawawala lahat ng mga sakit na nararamdaman mo. Ginagawa ko ‘to dahil nakakakuha ako ng pera at nakatutulong ako sa aking mga magulang sa maagang panahon.

Nakatutulong nga kami subalit hindi kami nakakapag-aral dahil gipit. Sabi nga nila, hindi lahat ay mapupunta sa’yo. Mas gugustuhin pa ng mga magulang namin mapunta ang pera sa mga tiyan namin kaysa sa aming edukasyon. Wala kaming magagawa doon dahil iyon ang gusto nila. Kung may pagkakataon lang sana na makapag-aral ako, gusto kong maging guro para mabigyan ko ang mga bata sa susunod na henerasyon ng libreng edukasyon. Mahalaga talaga iyon para sa isang tao. Pero sige lang, ito lang muna ang kaya namin. Trabaho muna tayo.

Pumuputol ng mga tubo sa ilalim ng tirik na araw sa isang oras ay nakakapagod na, ano na lang kaya sa walong oras? Grabe na talaga yung pawis namin at may mga sugat pa na hindi gumagaling. Masakit na rin talaga ang katawan ko sa kakatrabaho, pero “Para sa pamilya.” Bulong ko sa aking sarili.

Nakapaninibago lang sa araw na ito dahil may taong hindi ko namumukhaan at hindi ko kilala. Wala kasi talagang bumibisita dito sa sakahan. Kung meron man, ito’y kilala namin o pamilyar. Base sa kalabasang anyo, mukhang edukadong tao, may magandang trabaho, mukhang diyosa. Parang walang problema sa pera, nawa’y lahat. Sino kaya ‘to siya?

“Pre, kilala mo ba siya? Ngayon ko lang man yan siya nakita.” Tanong ng aking kasama.

“Tatanungin pa sana kita pre, hindi eh. Ano kaya ang ginagawa niya dito? Bibilhin kaya niya ang lote na ‘to? Mukhang mayaman.” Biro ko sa aking kasama.

“Huwag ka ganiyan pre, kung bibilhin niya ito, mawawalan tayo ng trabaho.” Sagot ng aking kasama.

“Biro lang naman yun pre. Halina’t magtrabaho. Baka mahuli pa tayo dito”. Sabi ko.

Sa totoo lang, naiintriga talaga ako kung sino siya. Baka hindi lang biro yung sinabi ko kanina, paano kapag bibilhin nila ang palayan? Paano na kami? Paano na pamilya namin?

“Huy, pre! Kanina ka pa riyan nakatulala ha. Akala ko ba trabaho na?” Sabing gulat ng kasama ko.

“Ay, sensiya na pre. Salamat.”

Pagkatapos ng walong oras, sa wakas natapos na rin ang trabaho ko. Nakuha ko na rin ang sweldo ko. Nagulat ako na 350 ang sweldo ko ngayong araw. Kadalasan kasi 200 lang.

20

SIDAPA

“Sige na, wala ng magtatanong bakit mataas ang nakuha niyo ngayon. May mga grasya lang dumating ngayon. Ingat sa pag-uwi ha, salamat mga bata.” Sabi ng aming amo.

Hindi na rin ako nagtanong kung bakit at nagpapasalamat na lamang sa Diyos. Ubod ng saya ang ramdam ko ngayong araw dahil malaki ang sweldo ko ngayon. Kaya dinalian ko ang pag-uwi para sabihan sina mama.

“Ma, 350 nakuha ko ngayong araw. Magkakaroon tayo ng almusal bukas! Sabi ni Madam may grasya raw ngayong araw.” pagbabalita ko na may ngiti sa aking labi.

“Salamat, anak. Isa kang biyaya. Sige nak, kain na tayo.” Sabi ni mama.

Noong narinig ko yun galing kay mama, mas sumaya ako. Ngayon ko na lang narinig iyon galing kay mama. Nakatataba ng puso.

Pagkatapos naming kumain at magkwento, pumunta na ako sa aking higaan para magpahinga. Pero bigla ko na namang naalala ang tao kanina. Hindi pa rin siya maalisalis sa isip ko hanggang ngayon. Kinakabahan lang ako para sa aming kinabukasan. Paano kung totoo ang hinuha ko? Ano-ano na lang pumapasok sa isip ko, baka pagod lang ito.

Itulog ko na lang ito.

Pagkagising sa umaga, pareho pa rin ang mga gawain ngunit ngayo’y may almusal na kami. Ang ganda sa pakiramdam na may laman ang tiyan bago pumunta sa trabaho.

Ganito siguro ang pakiramdam ng mga mayayaman noh? Sana parating ganito.

“Ma, ang sarap ng luto mo ngayon ha. Busog na busog ako. Mas nakakagana magtrabaho.

Kaya alis na ako, ma. Paalam po!” Sabi ko.

Pagdating ko sa sakahan, nandoon na naman ang tao na bumisita dito kahapon. Subalit ngayon ay kausap na niya si madam. Tumatawa pa sila habang tinitingnan kaming nagtatrabaho. Ang tingin niya ay parang may balak siyang bilhin ang lupa kasama kami.

“Wala kang makukuha diyan sa kakatitig mo sa bisita, Tala. Magsimula na tayo”.

“Opo.” Kaya hindi ko na lang ito pinansin at sinimulan na ang aking trabaho.

Magsisimula na sana kami ngunit nilapitan kami ni Madam.

“Mga bata, mayroon tayong bisita, anong gagawin?” Tanong ni Madam.

“Magandang umaga po sa inyo, Ma’am.” Bati namin.

“Tama yan. Sa ngayon, huminto muna kayo sa pagtatrabaho dahil may mahalagang anunsiyo si Ma’am.” Sabi ni Madam.

Anong anunsyo ito? Ako’y kinakabahan.

“Magandang umaga sa inyo mga bata! Kung napansin niyo, nandito rin ako kahapon di ba? Huwag kayo mag-alala, hindi ako interesado sa lupa …” sabi ng bisita.

Hay, salamat.

“Kundi, mas interesado ako sa inyo.”

Ha?

21

LARAWANG-KUHA NI: Adrian Josh Quiñones

22

SIDAPA

“Opo, mas interesado ako sa inyo dahil kayo ay mga bata at kayo ay nagtatrabaho na ng walong oras, di ba? Sa ilalim pa ng tirik na tirik na araw, baka mamaya magkaroon pa kayo ng sakit. Dagdag pa ito sa gastos ng mga pamilya niyo.”

Lahat kami ay naguguluhan at hindi maintindihan ang mga pangyayari.

“Alam kong naguguluhan na kayo kaya ‘wag na tayong magpaligoy-ligoy pa.

Napagdesisyunan naming ipahinto kayo sa pagtatrabaho … “ “Ma’am, bak-” “Teka lang po, patapusin niyo muna po ako. Ipapahinto po namin kayo sa pagtatrabaho at ito na ang simula patungo sa iyong mga pangarap. Dapat ang mga bata ay nasa paaralan, hindi nasa sakahan. Huwag na kayo mag-alala sa mga gastusin dahil lahat ito ay bayad na.

Alam namin na ito ang isa sa mga hadlang kung bakit wala kayo sa paaralan. Ngunit, ang edukasyon ay importante sa bawat tao. Kaya lahat ay may karapatang mag-aral para sa kinabukasan. Alam naman din namin na nagtatrabaho kayo para sa mga pamilya niyo.

Kaya huwag na kayong mag-alala dahil may mga trabaho kaming hinanda para sa kanila.

Bigyang-pansin ang pag-aaral at pahalagahan ito..”

Hindi namin alam kung ano ang sasabihin. Iba yung saya sa aming mga puso ngayon.

“Oh, mga bata, Mukhang nakalimutan niyo na kung ano ang sasabihin niyo?”

Pagpapaalala ni Madam sa amin.

“Sa ngalan po ng lahat ng mga bata dito, maraming salamat. Hindi po namin alam kung paano tumauli, pero salamat po. Laking tulong po ito para sa magandang kinabukasan namin. Maraming-maraming maraming salamat po, sa inyo. Isa po kayong biyaya.” Saad ko.

“Walang anuman, Tala. Para sa kinabukasan.” Sagot niya.

Tala? Paano niya nalaman?

“Sige mga bata, paalam!” Paalam ni Ma’am.

Noong paalis na sana si Ma’am, lumapit ako sa kanya.

“Ma’am!” Tawag ko. Mabuti’t lumingon siya.

“Nais ko lang po sana magpasalamat nang personal. Hindi ko po alam kung paano namin ipahayag kung gaano kami kasaya ngayon. Utang na loob namin ito sa inyo. Bago po kayo umalis, nais ko lang po sana malaman ang pangalan niyo. Hindi po kasi nabanggit kanina. Para po hindi talaga namin kayo makalimutan. Kung ayos lang po sa inyo” Sabi ko.

Hindi kasi nasabi yung pangalan ni Ma’am, gusto ko lang sana siya matandaan hanggang sa aking paglaki. Para kapag guro na ako, masasabihan ko siya at ipagmamalaki ko sa buong mundo na siya ang nagpaaral sa akin.

“Ma’am? Ayos lang po bang malaman ang pangalan niyo?” Tanong ko muli. Kanina pa kasi siya nakangiti at nakatingin sa mukha ko. Wala naman sigurong dumi?

“Ma’am?”

“Idianale. Idianale ang pangalan ko.”

23

24

SIDAPA

25

DIBUHO NI: Zhanvermeer Tawasil

Ilaw sa Kadiliman Ni Nijma Salim

Si Iya ay isang kilalang mag-aaral ng kanilang paaralan. Bukod sa kanyang taglay na kagandahan at ginintuang puso, hindi rin maikakaila ang kanyang katalinuhan. Siya ay suki ng iba’t ibang mga patimpalak, pautakan man o pagandahan. Ngunit sa likod ng kanyang mga tagumpay at tila matiwasay na buhay ay araw-araw niyang hinaharap ang mga salita’t gawaing yumuyurak sa kanyang pagkatao. Mga hindi makatwirang pahayag patungkol sa kanyang ganda’t katawan, mga maiigting na titig bunga ng inggit, at mga kamay na hindi mapakali. Bawat karanasan ay gumagasgas sa kanyang tingin sa sarili— nakahihiya at nakadidiri.

Isang araw, tulala’t nakatitig sa kisame si Iya habang pinakikinggan ang takbo ng orasan hanggang siya’y tuluyang nakaidlip. Tulog. Ang kanyang kinatatakutan sapagkat nauuulit na naman, naririnig ang mga bulong at mga sipol, nahahagilap ang mga umaapoy na tingin. Hindi nagtagal at bumuhos ang mga luha mula sa mata ng natutulog na dalaga at nakaramdam siya ng init na dumadaloy sa kanyang katawan. Dahan-dahang binuksan ni Iya ang kanyang mga mata at namangha sa kanyang nakita. Siya’y nakatingala sa nagniningning na langit na may pitong buwan. Hindi lumaon ay may nakita si Iya na isang katakot-takot na nilalang na kawangis ng higanteng ahas na siyang umahon mula sa katubigan, ito ay si Bakunawa. Isa-isang nilapa ni Bakunawa gamit ng kanyang bungangang kasinlaki ng lawa ang bawat buwan. Buhat ng takot ni Iya, naisipan niyang tumakbo at magtago sa likod ng isang malaking puno ngunit bago pa man makarating ang dalaga sa kanyang pagtataguan ay nabalot ng ingay ang sanlibutan. Takot na takot na lumingon si Iya upang tingnan kung saan nanggaling ang ingay at kanyang nalaman na ang ingay ay mula sa ikapitong buwan na si Haliya, diyosa ng mga buwan. Nag-akmang lalapain ni Bakunawa si Haliya ngunit pinigilan ito ng diyosa sa pamamagitan ng paggawa ng napakalakas na ingay na siyang bumalot sa gabi gamit ang mga tambol at gong. Ang nakakabinging ingay na iyon ang humadlang sa maitim na balak ni Bakunawa na lamunin ang huling buwan na si Haliya.

Biglang nagising si Iya mula sa kanyang pagkakatulog at tinanong ang sarili kung lahat ba ng iyon ay isang malaking bangungot lamang. Hindi. Iyon ay isang panaginip, na nagbigay-linaw sa kanyang isip tulad ng walang kupas na liwanag na dala ng nag-iisa at huling buwan. Napagtanto ng dalaga na tulad ni Haliya, hindi siya dapat magpalamon at magpalapa sa kanyang mga karanasan, sa mga taong hindi maganda ang mga hangarin, at mga taong pilit na humihila sa kanya pababa na sumisira sa kanyang pagkatao, ang mga Bakunawa ng kanyang buhay.

Kinabukasan, lakas loob na hinarap ni Iya ang mga taong ito sa pamamagitan ng pagsasalita’t paggawa ng ingay laban sa kanila upang mapangalagaan ang kanyang sarili at pagkatao tulad ng ingay na ginawa ni Haliya na nagtaboy sa Bakunawa. Ipinagpatuloy ito ng dalaga hanggang sa walang sinuman ang nag-atubiling gawan o magbalak ng masama laban kay Iya. Ito’y nagbigay ginhawa sa kanya ngunit mayroong mga gabing pinanghihinaan siya ng loob, at sa mga gabing ito, isa lamang ang kanyang ginagawa, tumingala sa madilim na kalangitang binibigyang liwanag ng nag-iisang buwan na nagpapalakas ng kanyang kalooban sapagkat ang natatanging buwan ang nagsilbing ilaw sa kanyang kadiliman.

26

SIDAPA

SIDAPA

BASAG BASAGNA NABOTE BOTE Ni Kaci Lucille Perez Ni Kaci Lucille Perez

Dapat sanay na ako sa sigawan nila. Dapat sanay na ako sa mga masasakit na salitang lumilipad sa paligid ng aming bahay. Dapat sanay na akong makita silang nag-aaway habang pilit na pinipigilan ang paghikbi. Dapat sanay na ako… sapagkat lumaki akong ito ang nasasaksihan ko.

Alas kwarto ng hapon. Kalahating oras na mula nang natapos ang klase ko. Habang naghihintay sa aking sundo sa may labasan ng paaralan, natatanaw ko ang aking mga kaklase na kasama ang kanilang mga magulang.

Masaya. Komportable. Iyon ang nakikita kong pakiramdam nila sa tuwing nagsisidatingan ang kanilang nanay at tatay. Heto ako, nagtatanong sa sarili kung anong oras akong susunduin. Nakalimutan na naman ba ako ni Nanay?

Nag-aaway na naman ba sila ni Tatay? Iyan ang mga tanong na naglalaro sa aking isipan ngayon.

Habang iniindayog ko ang ang mga paa mula sa pagkakaupo, tumabi sa akin si Lira, ang tahimik na batang babae sa klase namin.

“Bakit busangot ang mukha mo, Kian?” bigla niyang tanong sa akin kaya nilingon ko siya. Sa tagal naming magkaklase, bihira lamang siyang kumakausap sa akin.

“Wala pa akong sundo,” tipid kong sagot.

“Bakit?” tanong niya. Nagkibit lamang ako ng balikat.

“Hinihintay ko rin ang sundo ko,” pagpapatuloy niya. Tumango-tango ako sa sinabi niya.

“Sinundo pa kasi ni Papa si Mama sa airport dahil darating daw siya ngayon mula abroad,” puno ng pananabik at kasiyahan ang tono ng kanyang pananalita, kaya siguro hindi niya na naiwasang magkwento. Sumilay ang matamlay kong ngiti bilang tugon sa kanyang binanggit.

Ilang saglit pa’y may pumaradang maliit na kotse sa aming harapan. Agarang tumayo si Lira at kinalabit ang bag sa likod. “Andyan na sila,” pagpapaalam niya, sabay kaway.

Nang pumasok siya sa kanilang sasakyan, napabuntong-hininga ako. Kailan ko kaya ulit mararanasang magsama-sama kaming tatlo nina nanay at tatay?

Buti pa si Lira, kahit hindi sila parating magkasama, masaya sila.

Tumatakbo ang oras. Tulad ng kinasanayan, alas sais na ng gabi ngunit andito pa rin ako sa paaralan, naghihintay. Kaya naman, napagdesisyunan kong lalakad na lamang ako pauwi. Medyo may kalayuan ang bahay namin mula rito ngunit alam ko ang daan.

27

1

“Guard, kung may maghahanap po sa akin, pakisabi na lang po na umuwi na ako,” bilin ko sa guard na itinalagang magbantay sa gate. Pagkatapos ay sinimulan ko na ang aking paglalakad. Malamig ang gabi kaya marahan kong niyakap ang aking mga balikat upang bahagyang balutin ang sarili.

Hindi ko maiwasang isipin ang masasayang alaala naming magpamilya noon.

Mamasyal at kakain kami nang sabay, matutulog kami sa iisang kwarto, maglalaro kami ng bahay-bahayan, at higit sa lahat, makapag-usap at kumustahan man lang kami sa isa’t isa. Tuluyan nang bumuhos ang aking mga luha. Hindi ko alam kung saan napunta ang ganoong pagsasama namin. Biglang nawala at naglaho.

Kung may nanaisin man ako ngayon, iyon ay bumalik kami sa dati naming kalagayan.

Siguro’y mahigit sa kalahating oras ay naabot ko na ang aming bahay. Kumatok ako sa gate at ang bumungad sa akin ay ang mukha ni Nanay at ang kanyang namumugtong mga mata. Umiyak na naman siya.

“Bakit mag-isa ka na namang umuwi? Di ba sabi ko sa’yo hintayin mo lang ako, Kian? Paano kung mapahamak ka? Paano kung mawala ka sa daan, ha?” Ramdam ko ang pagkasiphayo niya kaya imbes na magreklamo o magalit, niyakap ko siya nang mahigpit.

“Ligtas po ako kaya huwag na po kayong mag-alala.” Ang tanging tulong na maibibigay ko kay Nanay ngayon ay ang pakalmahin siya. Nang kumawala sa yakap ay pumasok na ako sa loob ng bahay at hinanap agad ng mga mata ko si Tatay. Nakita ko siya sa kusina na kumakain. Mukhang kalmado. Ano na naman ba ang pinag-awayan nila?

Alam kong hindi ako dapat makisali sa gulo nila dahil baka mas lumala lang ito. Pumasok ako sa kwarto ko, nagbihis na, at naupo sa kama. Kahit gustuhin kong magpahinga, hindi ko ito magagawa dahil sa pangambang bumabagabag sa akin.

Sa labas ay naririnig ko ang usapan nila. “Umuwi na namang mag-isa ang anak mo. Aries, dose anyos pa lang ang bata. Kahit minsan, maging ama ka naman sa kanya. Ganoon ba kahirap na sunduin siya?” Mahinahon ang tinig ni Nanay ngunit ito’y nagbabanta.

“Anak mo rin naman siya di ba? Pwede mo nang gawin iyon.” Mukhang nagsisimula nang magalit si Tatay.

“Hanggang alas singko ang trabaho ko. Alam mo iyan. Ikaw, ano bang ginagawa mo na mas importante pa kaysa sa anak mo?” Nagsimula nang tumaas ang boses ni Nanay. Sunod ay umalingawngaw ang pagbasag ng plato. Dala ng gulat, narinig kong napasinghap si Nanay.

Agad akong tumayo. Hindi ko alam kung ano ang gagawin. Naglakad-lakad ako sa kwarto habang mahigpit na pinipisil ang mga kamay. Ayaw kong lumabas ngunit handa akong protektahan si Nanay kung sakaling may hindi magandang mangyayari.

“Napag-usapan na natin ‘to kanina di ba? Bakit ba ang kulit mo?!” Parang kulog ang boses ni Tatay nang sumigaw siya. Rinig na ngayon ang hikbi ni Nanay.

2

28

SIDAPA Natatakot ako. Natatakot ako sa galit niya. Baka may magawa siyang masama kay Nanay. Hindi ko na kayang makinig lamang. Binuksan ko ang pintuan at agad na tumama ang tingin namin ni Tatay sa isa’t isa. Iniwasan niya ang mga mata ko at akmang aalis na ngunit nagsalita pa siya. “Ligpitin mo iyan,” bilin niya sa akin tungkol sa bubog ng plato sa sahig ng kusina. Akala ko ay didiretso siya sa kwarto nila ni Nanay subalit lumabas siya sa bahay.

Lumapit ako sa basag na plato at dahan-dahan itong pinulot. “Mag-ingat ka, anak.” Nanginginig ang boses ni Nanay nang sabihin niya iyon. “Ayos lang po ba kayo?” tanong ko sa kanya nang hindi inaalis ang mga mata sa ginagawa.

Matapos kong maitipon ang mga bubog at tinapon ito, sinamahan ako ni Nanay sa kwarto. ”Huwag mo akong alalahanin anak. Nagiging maayos din naman kami ng Tatay mo pagkatapos ng away. Matulog ka na. May klase ka pa bukas.” Iyon ang mga huling salitang narinig ko bago makatulog.

Kinabukasan, nalaman kong hindi umuwi si Tatay. Pagkatapos ng almusal, hinatid na ako ni Nanay sa paaralan.

Natanaw ko na naman si Lira na kabababa pa lang sa kanilang sasakyan. Hindi tulad kahapon, mapanglaw ang kanyang itsura ngayon. At kahit na natapos na ang buong klase, ganoon pa rin ang lagay niya. Hindi naman talaga ako mahilig makipag-usap ngunit nilapitan ko siya.

“Ikaw naman ngayon ang busangot ang mukha,” panimula ko.

“Dinalaw kami ni Mansisilat,” wala sa sarili niyang tugon.

Naguluhan ako sa sinabi niya. “Sino si Mansisilat?” tanong ko.

Bago sumagot, umupo siya sa isa sa mga upuan malapit sa palaruan ng eskwelahan. Ganoon din ang ginawa ko.

“Isang katawan ni Sitan si Mansisilat. Masama siya. Ubod ng sama.

Pinaghihiwalay niya ang masasayang pamilya.” Bakas ang lungkot sa kanyang pagpapaliwanag. “Masaya kami eh pero bakit kailangan niyang sirain iyon?

Nakita kong sinaktan ni Papa si Mama kagabi kahit kararating niya pa lang dito.”

Ngayon ay tumulo na ang kanyang mga luha. “Binibintang ko ang lahat kay Mansisilat. Mabait si Papa. Alam kong hindi niya iyon sadya. Hindi niya kayang saktan si Mama.” Kung kanina’y tumutulo lamang ang luha ni Lira, ngayon ay humahagulgol na siya.

Sa totoo lang, hindi ko alam kung ano ang sasabihin ko sa kanya dahil pareho lang pala kami ng pinagdaraanan. Pareho pala kaming dinalaw ni Mansisilat.

Kaya naman, pawang katahimikan lamang ang bumalot sa pagitan namin.

“Kian!” Boses iyon ni Nanay kaya nagulat ako. Luminga-linga ako sa paligid upang alamin kung saan iyon nanggaling. Nakita ko si Nanay sa gate. Hinihintay niya ako.

“Andyan na ata sundo ko.” Binasag ko ang katahimikan sa amin ng Lira.

Bahagya siyang ngumiti at tumango.

29

Dumiretso ako kay Nanay. Naging magaan ang loob ko nang malapitan ko na siya. Maaga niya akong nasundo ngayon. Hindi ko na kakailanganin pang umuwi mag-isa mamaya. Ngunit nang makita ko ang sugat at pasa sa kanyang pisngi, dumilim ang aking paligid. Alam ko kung sino ang may gawa nito. Iisa lang ang may gawa nito. Si Tatay. Nilagpasan ko si Nanay at dali-daling pumunta sa bahay.

Sinisigawan niya akong bumalik o hintayin siya pero hindi ko ito pinapansin.

Nang dumating sa bahay, nakita kong natutulog si Tatay sa sofa at nakakalat ang mga bote ng alak sa sahig. Hindi ko makontrol ang emosyong nararamdaman ko ngayon. Parang tinutulak ako ni Mansisilat na gumawa ng masama.

Wala sa tamang katinuan, pinulot ko ang isa sa mga bote at hinampas ito nang buong lakas kay Tatay. Nabitawan ko ang basag na boteng tinutuluan na ng dugo.

DIBUHO NI: Karryl Mamungay

30

SIDAPA

31

DIBUHO NI: Anton John Orillineda

ANI NG PAGSISIKAP Ni Akeezia Carreon

32

SIDAPA Madilim. Malamig.

Maulap at napakalamig pa ng aking kapaligiran. Hindi pa makikita ang sinag ng araw ngunit gising na ako para simulan ang aking araw. Kailangan kong unahan ang araw upang madiligan nang maayos ang mga pechay na itinanim.

Pumunta muna ako sa poso upang kumuha ng tubig panligo, panluto, at panginom. Pinakukulo ko lamang ang tubig galing doon para mainom ito. Habang pinakukulo ko iyon ay naligo na ako sa likod ng bahay. Pagkatapos maligo at magbihis, pumunta ako sa kusina. Napagtanto kong sapat na lamang para sa aking mga anak ang natitirang pagkain kaya napag-isipan kong uminom na lamang ng kape.

“Trabaho na naman.” Napabuntong-hininga ako habang nakatingin sa mga pananim.

Unti-unti nang lumiliwanag kaya naman ay nagmadali akong naghanda upang simulan ang pagdilig ng mga pananim. Pinuno ko ng tubig ang dalawang balde at tinali sila sa magkabilang tabi ng mahabang kahoy. Kinarga ko ang kahoy sa aking likod at tinanggal ang takip sa ibaba ng balde kung saan makikita ang mga butas na lagusan ng tubig.

Napakabigat buhatin ng mga lagayan ng tubig. Gayunpaman, kailangan kong buhatin ito nang dahan-dahan at tiyak upang madiligan ang bawat hanay ng mga pechay.

“Naku! Nangangalay na ang aking balikat.”

Binaba ko muna ang balde at minasahe ang aking balikat bago tumuloy sa pagdidilig. Halos buong buhay na rin akong nagtatrabaho rito kaya nasanay na ang aking katawan sa sakit at pagod. Ngunit iba ang pagod ko ngayong araw na ito. Natagalan man ako nang kaunti ngayong araw, natapos ko pa rin naman ang pagdilig ng anim na hanay ng pechay.

“O diyos, gabayan niyo po kami. Nawa’y maging masagana ang ani namin ngayong taon.” Dasal ko habang nagdidilig.

Sunod ko namang pinuntahan ang mga baboy at manok upang pakainin sila ng kanilang umagahan.

“Buti pa kayo, ang dami niyong pagkain.” Bigla kong nasabi.

Bumalik ako sa maliit naming bahay at nagsimulang magluto para sa aking tatlong anak. Sapat na lamang para sa kanila ang pagkain namin para sa araw na ito. Kailangan ko na naman munang umutang o humingi ng maagang sweldo para makabili ng pagkain. Hirap na hirap ang aming pamilya at ang aking trabaho lamang ang bumubuhay sa amin. Pagkatapos kong maghanda ng pagkain ay agad naman akong bumalik sa pagtatrabaho.

Masilaw. Mainit.

Itinaas ko ang aking ulo at kamay. Tinakip ko ang sinag ng araw gamit ang aking kanang kamay at pinikit ang isang mata. Tirik na tirik ang araw at nakapapaso sa balat. Umaga pa lamang ngunit ramdam na ramdam ko na ang pagod sa aking katawan. Panahon na ng pag-aani ng ilang mga pananim kaya mas mabigat ang magiging trabaho namin para sa susunod na mga araw.

33

“Pedro, tara na sa mga mais! Kailangan na raw anihin ang unang sampung hanay doon sa kabilang dulo.” Biglang sigaw sa akin ni Jose.

Nagmadali naman akong tumayo para hindi mahuli sa pag-ani.

Malaki ang lupang pagmamay-ari ng pamilyang Dela Cruz. Kailangang mabilis kumilos tuwing inuutusan ng mga nakatataas. Hindi pwede ang mabagal at mahina para sa kanila. Sa tuwing may nahuhuling nagpapahinga kahit hindi pa oras ng pahinga, ay nababawasan ang sweldo para sa buwan. Kaya naman pinagsisikapan ko talagang gawin nang maayos ang aking trabaho. Mahirap nang mabawasan ang sweldo kung sapat lang ito para sa pagbili ng bigas at gulay. Kung swerte, maaaring pati isda o karne na rin.

Mabilis akong tumakbo papunta sa kabilang dulo ng lupain dahil naroon ang hanay ng mga mais na tinanim ilang buwan na ang nakaraan.

“Pedro, ikaw na riyan sa unang limang hanay. Wala ka pa naman masyadong nagagawang trabaho sa araw na ito kaya kakayanin mo naman iyan. Kami na rito ni Jose sa huling limang hanay.” Agad na utos sa akin ng nakatalagang pinuno roon sa mga mais.

Hindi pwedeng tumanggi sa utos kaya agad akong sumagot at sinimulan ang aking pagtrabaho.

“Sige po, agad ko na rin po sisimulan!”

Isa-isa akong umani ng mga mais na maaari nang kunin. Marami na rin ang mga mais na nalagay ko sa sako nang may narinig na naman akong sigaw.

“Sa mga tapos na riyan, maaari na kayong kumain ng tanghalian!”

Tumutunog na ang aking tiyan dahil sa gutom. Hindi nga pala ako nakapagalmusal dahil kinulangan na kami ng pagkain. Nasa huling hanay na ako ngunit marami-rami pa ang kailangan kong anihin. Wala akong magawa kundi tapusin muna ang aking gawain. Mabilisan kong tinapos ang pinagawa sa akin upang maabutan ko pa ang oras para kumain.

Nang matapos ko ang pag-aani ay pumunta na ako sa aming kainan. Umupo ako at ibinaba ang suot kong sumbrero. Sa aking pag-upo, ramdam na ramdam ko ang pagod ng aking katawan. Pero naisip ko ang aking pamilya. Humuhugot ako ng lakas para sa kanila. Nagsisimula nang magtrabaho ang aking panganay na anak sa pamilyang Dela Cruz at susunod na rin ang aking pangalawang anak.

Nakatutulong na sila sa pamilya, ngunit ako pa rin talaga ang pangunahing naghahanapbuhay.

“Pedro, magpahinga ka muna.” Sinubukan kong kausapin ang aking sarili.

Biglang lumabo ang aking paningin at umiikot na ang aking mundo. Nawalan ako ng balanse. Bigla na lamang akong natumba at nawalan ng malay. Huli kong narinig ang sigaw ng aking mga kasama.

Unti-unti akong dumilat. Malabo ang aking paningin ngunit dahan-dahan din ito naging malinaw. .

34

SIDAPA “Anong nangyari?” Agad kong tanong nang matanaw ang aking asawa sa aking tabi.

Nakahiga ako sa aming kama at nakatingin siya nang may mga matang puno ng takot at kaba.

“Nahimatay ka bago ka kumain. Pinagod mo na naman ang sarili mo. Hindi ba sabi ko sa’yo huwag mo nang ipilit ang katawan mo kapag hindi na kaya?” Puno ng pag-alala ang kaniyang boses.

“Pa...pasensya...Hindi ko rin ginusto ang nangyari. Pero ang hirap ding makita na nahihirapan kayo kasi hindi ko naibibigay lahat ng pangangailangan niyo.”

Tugon ko naman.

Mahirap. Masakit.

Matagal na akong nagtatrabaho para sa pamilyang Dela Cruz. Sila na ang bumuhay sa akin at sa buong pamilya ko. Kahit hindi gaano kalaki ang nakukuha kong sweldo, nakakaya namin itong ipagkasya sa pamilya.

“Papa! Sa wakas gising ka na!” Narinig kong sigaw ng aking bunsong anak.

Lumapit siya sa akin at umakyat sa kama. Niyakap niya ako sa may beywang at pinikit ang kaniyang mga mata.

“Papa, paglaki ko, hindi niyo na kakailanganing magtrabaho nang sobra. Ako na ang maghahanapbuhay para sa pamilya!” Ani niya.

Sunod namang pumasok sa kwarto ang dalawa ko pang anak.

“Pa, gising ka na!” Sigaw nilang pareho.

Ngunit, bakas sa kanilang mata ang pag-aalala at takot.

“Pa, hindi na ito tama. Alam niyo po bang sobra-sobra na ang pagtatrabaho niyo? Pa, mababa po talaga ang sweldo rito at pinapahirapan niyo pa ang inyong sarili araw-araw. Kailangan niyo rin po ng pahinga.” Sabi ng aking panganay na puno ng pag-alala.

“Anak, ipagpaumanhin mo ang iyong tatay. Dahil nga sa hindi sapat ang sweldo sa isang araw, kinakailangan kong magtrabaho nang sobra. Hindi ko ginusto na ito ang mangyari, pero iyon lang talaga ang kaya kong gawin para sa pamilya natin.” Malungkot na tugon ko.

“Pa!” Gulat akong napatingin sa bunso kong biglang napasigaw. “May babae po sa labas ng bahay!”

Pagsilip ko sa durungawan, natanaw ko nga ang isang babae sa harap ng aming bahay. Nakatayo siya roon, mukhang wala pang nakakain at hindi nakatutulog nang maayos dahil namumutla siya. Bigla akong napatayo at lumabas ng bahay upang makausap ang babae.

“Magandang araw po. Maaari ko po bang malaman kung ano ang inyong pinunta rito?” Tanong ko sa kaniya.

35

“Magandang araw po. Pasensya po sa pag-abala, pero maaari po ba akong humingi ng kaunting pagkain?” Mahinang tanong niya.

“Naku po! Kaunti na lamang ang aming pagkain dito. Pero halina at pumasok ka, mukhang uulan na rin.” Biglang dumilim ang ulap kaya inaya ko siyang pumasok.

Pagpasok namin, mayroon akong naramdamang kakaibang aura sa paligid.

Hindi ko na lamang iyon pinansin. Inisip ko na nalamigan ako dahil mukhang uulan na.

Nagpakulo ako ng tubig para sa babae at naghanda ng tinapay dahil iyon na lamang ang natirang pagkain sa amin.

“Pasensya po, iyan lamang ang maibibigay namin sa inyo. Hirap na hirap din kami dahil hindi ko pa po nakukuha ang sweldo ko.” Paumanhin ko dahil sa liit ng naibigay.

“Hindi niyo po kailangang humingi ng paumanhin. Sapat na po sa akin ito, malaking bagay na po ang pagbahagi niyo ng pagkain kahit na nakukulangan na kayo. Ako po ang dapat na humingi ng paumanhin. Pero salamat po talaga.”

Ani niya.

“Naku, walang anuman. Huwag kang mag-alala, kumain ka lang diyan.”

Nakangiti kong sabi.

Biglang bumuhos ang ulan. Malakas iyon kaya natakot ako para sa mga pananim namin. Agad akong tumakbo at sumilip sa durungawan para makita ang sitwasyon sa labas.

“Hindi po ba madaya?” Nagulat ako nang narinig kong nagsalita ang babae sa aking likod.

“Madaya?” Napatanong naman ako dahil hindi ko naintindihan ang nais niyang sabihin.

“Araw-araw kayong nagtatrabaho. Mainit o maulan man ay kailangan mong alagaan ang mga pananim at hayop. Mas naaalagan mo pa sila kaysa sa sarili mo. Pero kahit anong pagsisikap mo sa pagtrabaho, kailangan mo pa ring magtrabaho ng dagdag na oras dahil hindi sapat ang sweldo. Hindi lamang ang mga gulay ang inaalagaan niyo rito, pati na rin ang mga hayop. Ang may-ari ng lupaing ito ay komportableng nakaupo sa kaniyang bahay. Hindi man lang niya naranasang magtanim ng isang buto, pero halos sa kaniya lahat napupunta ang kita ng inyong mga ani. Hindi po ba madaya?” Mahabang tugon niya.

Natulala na lamang ako.

Buong buhay ko, itong trabaho lamang ang alam kong gawin.

“Wa...wala akong ibang magawa. Hindi ko naman kayang magreklamo dahil ang trabahong ito ang nagbuhay sa aking mga magulang, sa akin, at sa pamilya ko ngayon. Utang na loob ko ito sa kanila.” Sabi ko naman.

“Pedro, hindi ang pamilyang Dela Cruz ang bumuhay sa inyo. Ang pagsisikap ng ang dahilan kung bakit kinakaya niyo pa rin hanggang ngayon. Ang paghihirap

36

SIDAPA ng isang manggagawa ay nararapat na gantimpalaan nang wasto.” Ani niya.

“P.. Pedro? Paano niyo po nalaman ang pangalan ko?” Gulat na tanong ko.

“Makikilala mo rin ako sa tamang panahon. Sa ngayon, huwag mo sanang balewalain ang aking mga sinabi. Itatak mo sa puso at isipan mo ang iyong kakayahan, pagsisikap, at karanasan. Magkikita tayo muli.” Sagot niya.

Muli akong natulala.

Hindi ko alam kung paano niya nalaman ang aking pangalan pero tunay na tumatak sa akin ang kaniyang mga sinabi.

Pagsisikap.

Matapos ang limang araw, hindi na ako mapakali at napagdesisyunang kausapin ang aking amo. Sa limang araw ng pagninilay-nilay, napagtanto kong hindi tama ang sitwasyon ko. Araw-araw akong nagtitiis sa mahirap na trabaho kahit na hindi sapat ang nabibigay na sweldo. Matagal na akong nagtatrabaho rito at matagal ko na ring inaalagaan ang lupain, pero kahit isang beses ay hindi ako nabigyan ng sapat na bayad.

Nakausap ko ang aking amo sa kaniyang opisina. Sa laking gulat ko, tinaas niya ang aking sweldo. Pinayagan niya rin akong magtanim ng sarili kong mga gulay para sa aking pamilya. Hindi ko naintindihan kung bakit ganoon kadali na lamang nagbago ang kaniyang loob. Nalaman ko na lamang na nagkaroon ng inspeksyon noong nakaraang araw. Nalaman ng isang misteryosong babae na hindi umabot sa itinakdang pinakamababang sahod ang mga sweldong binibigay nila. Lalo ako nagulat dahil sobra pa sa sweldo ko sa buwang ito ang binigay nila, pati ang mga nakulangang bayad ay binigay nila. Bigla kong naisip ang babaeng nakausap ko noong nakaraang araw.

“Maaari kayang siya ang misteryosong babae na tinutukoy niya? Pero parang imposible naman iyon.” Tanong ko sa sarili ko.

Umuwi akong may dalang magandang balita sa aking pamilya. Hindi ko alam kung ano nga ba talaga ang nangyari, pero laking tuwa kong makabili ng sapat na pagkain para sa aking asawa at mga anak.

Sa susunod na araw, nagpatuloy pa rin ako sa pagtatrabaho. Maaga muli akong nagising para diligan ang mga pananim. Naghanda ako at pumunta sa mga hanay ng pechay. Pagdating ko roon, nakita kong may nakatayong babae. Nang lumapit ako, nakita kong siya ang babaeng pumunta sa aming bahay kahapon.

Maliban sa nakatayo siya roon, nakita ko ring nadiligan na ang mga pechay.

Naani na rin ang lahat ng mga pananim na kailangang anihin. Napatingin ako sa kaniya at binalik niya rin ang tingin sa akin.

“Ako si Idianale. Tulad mo, trabaho ko ring alagaan ang mga pananim at hayop dito. Maliban doon, trabaho ko ring alagaan at protektahan ang mga manggagawa.” Pagpapakilala niya sa kaniyang sarili. “Tama ang iyong ginawa.

Ipinaglaban mo ang iyong karapatan. Lahat ng manggagawa ay dapat mabayaran nang wasto. Nararapat lamang na aanihin mo ang iyong itinanim na pagsisikap.”

Nakangiti niyang sabi.

Tama. Ito ang ani ng aking pagsisikap.

37

38

SIDAPA

39

LARAWANG-KUHA NI: Dayang Sharleen Bahjin

BANGUNGOT NG KABATAAN Ni Nashreen Jamasali

40

SIDAPA

BANGUNGOT NG KABATAAN Ni Nashreen Jamasali

“Masalanta! Bangon! Oras na para mag-almusal,” matinis na boses ni Aling Rosa ang gumising sa akin mula sa mahimbing na pagkakatulog. Unti-unti ay idinilat ko ang aking mga mata at aking nasilayan ang sinag ng araw na sumisilip sa bintana ng silid kung saan kami natutulog.

Panibagong umaga na naman ngunit wala pa ring pagbabago. Sa umaga, pagkatapos mag-almusal at maligo ay inuutusan kaming maglinis ng mga silid.

Pagkatapos naman mananghalian ay malaya naming nagagawa ang aming gusto.

Magsiyesta, maglaro, at makipag-usap sa ibang mga kasamahan. Sa gabi, pagkatapos maghapunan ay matutulog. Ito ang aking buhay araw-araw sa bahay-ampunan.

Sa loob ng tatlong buwan ng pamamalagi ko rito, may mga pagkakataong hindi ko maiwasang isipin ang mga pangyayari sa aking nakaraan na naging dahilan kung bakit ako nandito ngayon sa bahay-ampunan, sa mundo ng mga mortal.

Sa kaharian ng Alegria ako isinilang. Isang kaharian na pinamumunuan ng aking mga magulang. Habang ipinagbubuntis ako ng aking ina, naging mapayapa ang kaharian na parang hindi kailanman umiral ang poot at alitan sa pagitan ng mga diyos at diyosa. Kaya noong isinilang ako ay ibinigay sa akin ang pangalang Dian Masalanta, ang diyosa ng pag-ibig, kapayapaan at panganganak. Sa edad na labinlima, ibinigay sa akin ni ama ang kalayaan na bumaba at mamasyal sa mundo ng mga mortal. Doon ko nakilala si Hector, ang unang lalaki na aking inibig bukod sa aking ama. Hindi lingid sa aking kaalaman na bawal ang umibig sa isang mortal, subalit dahil sa lubos na pagmamahal ay sinuway ko ang batas ng aming kaharian at inilihim ko ang aming relasyon, iniisip na balang-araw ay maiintindihan ako ni ama at tatanggapin niya kami. Ngunit, walang lihim ang hindi nabubunyag kaya’t hindi na ako nagulat noong nalaman nina ama at ina ang aming relasyon. Matinding galit ang ipinamalas ni ama sa araw na iyon at binigyan ako ng parusang ipapatapon sa mundo ng mga mortal, na aking aamining ikinatuwa ko dahil makakasama ko na ang aking pinakamamahal na si Hector. Tatlong araw akong nanirahan sa bahay ni Hector, hindi ko maaaring sabihin ang aking tunay na pagkatao kaya’t sinabi ko sa kanya na ako’y isang ulila at labinlimang taong gulang pa lamang. Nagulat siya sa aking ibinunyag kaya agad niya akong pinalayas sa kanyang bahay. Hindi ko alam kung saan pupunta. Ilang araw akong nagpalaboy-laboy sa kalsada hanggang may isang ale ang nagdala sa akin dito sa bahay-ampunan.

Ibang-iba ang aking pamumuhay sa kaharian at dito sa mundo ng mga mortal.

Paminsan ay naiisip ko ang aking ama at ina. Naiisip kaya nila ako?

41

“Pagkatapos ninyong kumain ay magsimula na kayong maglinis. Dian, ikaw ang nakatakda ngayon sa pagdidilig ng mga halaman,” ani Aling Rosa na aking tinanguan bilang tugon sa kanyang iniutos. Sinimulan kong kunin ang pandilig ng halaman at pinuno ito ng tubig. Pagkatapos ay lumabas na ako upang puntahan ang mga halaman sa hardin at sinimulang diligan ito. Sa kalagitnaan ng aking ginagawa ay nasulyapan ko ang grupo nina Tessa na maingat na nag-uusap habang nakaupo sila ng pabilog sa lilim ng punong mangga. Lumingon sa akin si Tessa at sinenyasan akong lumapit na siyang ginawa ko naman.

“Sasama ka ba, Dian?” ani Tessa pagkahila nito sa aking kamay upang umupo sa kanyang tabi.

“Saan?”

“Tatakas kami mamayang gabi, may piyesta sa kabilang bayan kaya dadayo kami.”

Sabi ng isang babae na kabilang sa grupo.

“Hindi ba delikado? Baka mapagalitan tayo nina Sister.”

“Hindi tayo mapapagalitan kung walang magsusumbong. Babalik naman tayo kaagad bago sumikat ang araw bukas. Kaya sumama ka na, pangako, masaya ito.”

Tinignan ko sila isa-isa. Naisip ko ang panandaliang kalayaan na aking matatamo kung sasama ako sa kanila. Dahan-dahan akong tumango bilang pagsang-ayon.

“O siya, wag niyong kakalimutan ha, mamayang alas nuebe ang plano.” Doon natapos ang pag-uusap at muli kaming bumalik sa kani-kaniyang mga gawain.

Pagkatapos naming maghapunan ay pumanhik na kami sa aming mga kwarto at tahimik na nag-abang sa pagpatak ng alas nuebe. Habang nakahiga sa aking higaan ay hindi ko maiwasang makaramdam ng kaba at pananabik na makalabas muli.

Naramdaman ko ang pagkalabit sa akin ni Tessa, hudyat na oras na para isagawa ang aming plano. Inayos ko ang aking higaan, inilagay ang unan sa ibabaw ng kumot.

Pagkatapos ay dahan-dahan kaming naglakad nina Tessa palabas kung saan nagaabang ang iba pa naming kasamahan. Pito kaming lahat ang tatakas. Tahimik na kinakalikot ng isa naming kasamahan ang padlock ng gate at nang tuluyan na itong nabuksan ay maingat naming binuksan ang pinto at sinara nang makalabas na. Mabilis ang mga pangyayari at namalayan ko na lamang ang aking sarili na nakikihalubilo sa gitna ng mga taong nagkakasiyahan dahil sa piyesta. Sa kalagitnaan ng panonood, may isang kamay ang kumalabit sa aking braso. Napatingin ako sa aking kaliwa at bumungad sa akin ang isang pamilyar na mukha. Ang kanyang mapupungay na mga mata at matangos na ilong ay nagpapaalala sa akin sa lalaking naging dahilan ng pagpapatapon sa akin sa mundo ng mga mortal.

“Magandang gabi miss, ako nga pala si Hendry. Labing-anim na taong gulang,” sabay lahad ng kanyang kamay sa akin na tinanggap ko naman.

“Dian. Dian Masalanta.”

Nag-usap kami ni Hendry habang naglalakad-lakad sa kanilang lugar na malapit lang sa pinagdausan ng piyesta. Habang tumatagal ay mas lalo ko siyang nakikilala.

Nabanggit niyang pahinto-hinto siya sa pag-aaral dulot ng kahirapan sa buhay.

Dahil sa kanyang pagiging mabait at nakatutuwang ugali ay madali akong nagtiwala.

Natapos ang aming gabi sa kanilang walang taong bahay. Madalas wala ang kaniyang

42

SIDAPA mga magulang sa bahay dahil sa pagtatrabaho kaya malaya naming nagawa ang mga bagay na gusto naming gawin.

Mahinang yugyog sa aking katawan ang gumising sa akin. Agad kong naramdaman ang pananakit ng aking katawan kaya agad akong napabangon at napalinga-linga.

Bumungad sa akin ang mukha ni Hendry.

“Dian, nariyan ang iyong mga kaibigan sa labas, babalik na raw kayo sa inyo,” anito na siyang tinanguan ko lamang. Pagkalabas niya ng kwarto ay tumayo na ako at mabilis na pinagpupulot ang aking saplot at nagbihis upang makauwi na. Pagkalabas ng kwarto ay agad akong nilukob ng matinding kaba. Tumakas lamang kami kagabi at sigurado akong mapapagalitan kami. Nagpaalam kami kay Hendry na aalis na at kumaripas na ng takbo papunta sa sakayan ng jeep. Pagdating sa bahay-ampunan ay hindi pa sumisikat ang araw kung kaya’t tulog pa ang mga tao. Lumuwag ang aking paghinga nang makahiga sa aking kama. Mag-aalas sais nang umaga noong tiningala kong muli ang orasan. Ilang minuto na lamang ay magsisimula na naman ang aking panibagong araw sa lugar na ito.

Makalipas ang dalawang linggo, walang nakaalam sa aming pagtakas. Panibagong araw na naman sa bahay-ampunan ngunit ngayon, kung mayroon mang nagbago, iyon ay ang aking pakiramdam. Nagising akong parang binabaliktad ang aking sikmura kaya kumaripas ako ng takbo sa banyo at nagsusuka. Tatlong sunodsunod na araw pa akong nagsuka at sa ikaapat na araw ay nabahala na si Aling Rosa.

Inabutan ako nito ng isang puti at pahaba na bagay na ang tawag daw ay “pregnancy test”. Ipinaliwanag din niya sa akin kung paano ito gagamitin na siyang sinunod ko naman. Pagkatapos gamitin ay inilapag ko sa lababo ang pregnancy test kung saan nag-aantay si Aling Rosa. Nakatitig lamang siya sa akin na parang may ginawa akong kasalanan. Makalipas ang ilang segundo, nilingon niya ang pregnancy test at nanlaki ang mga matang lumingon ulit sa akin.

“Ikaw na bata ka! Ano ang pinaggagawa mo sa iyong buhay? Kailan mo pa ito nagawa?!” Sigaw niya habang iniharap sa akin ang pregnancy test at doon nakita ko ang dalawang pulang guhit.

“A-ano po ang i-i-ibig sabihin nito, Aling Rosa?”

“Nagdadalantao ka!” Sandali akong nabingi sa kanyang sigaw at hindi ko maproseso ang kanyang sinabi. Nagdadalantao? Paano? Bumalik sa akin ang mga alaala noong nakaraang dalawang linggo. Dapat ba akong matuwa? May isang bata ang nasa aking sinapupunan. Isang bata. Magiging ina na ako? Paano iyon? Wala akong alam sa pagiging ina. Wala ang aking mga magulang sa aking tabi at wala akong sapat na kaalaman upang buhayin ang batang ito.

Sa araw na iyon ay nagkagulo ang mga tao sa bahay-ampunan. Naging usapusapan ako ng aking mga kasamahan at sa tuwing nagtatama ang aming mga tingin ay nakikita ko ang pandidiri sa kanilang mga mata. Inempake ni Aling Rosa ang aking mga gamit at inilagay sa itim na sasakyan na nag-aantay sa labas.

43

“Pansamantala ka munang maninirahan sa Angelical Home. Makakasama mo roon ang ilan sa mga kabataang nagdadalantao,” aniya. Tumango ako at pumasok sa loob ng kotse. Bago pa man niya ito maisara ay tumingin ako sa kanyang mga mata na namumula at maluha-luha, “Salamat po, Aling Rosa.”

*Makalipas ang siyam na buwan* “Lakasan mo pa ang iyong pag-ire,” sambit ng babaeng nagpapaanak sa akin.

Hindi ko alam kung ilang oras na akong umiire. Napakasakit ng aking katawan at kanina pa umiikot ang aking paningin. May isa ring nars ang mariing tumutulak sa aking tiyan, dahilan kung bakit nahihirapan akong huminga at umire.

“Isa pa ineng, malapit na.” Gamit ang natitirang lakas, diniinan ko ang pagkakahawak ko sa kamay ng isa pang nars at umire. Makalipas ang ilang segundo ay narinig ko na ang iyak ng isang bata.

Mabibigat na ang aking mga talukap ngunit pinipigilan ko ang tuluyang pagsara ng aking mga mata. Naramdaman ko ang ingay sa aking kaliwa kaya napatingin ako rito, at sa kauna-unahang pagkakataon ay nasilayan ko ang maamong mukha ng aking anak. Nararamdaman ko ang mabilis na pagtibok ng aking puso habang dahandahan itong inilalapit sa akin ng isang nars. Napangiti ako kasabay ng pagpatak ng aking luha. Nahihirapan man ay pinilit kong abutin ang kanyang maliit na kamay.

Isang magandang buhay ang nararapat sa iyo, anak.

“Mahal ko, patawad.” At tuluyan nang naging madilim ang aking paligid.

44

PASASALAMAT

Sa pagbuo ng pang-apat na folio ng Vista de Aguila, nais pasalamatan, lalong lalo ng Pamunuan ang mga nakibahagi upang maisakatuparan at matagumpayan ito. Ang mga modereytor - Bb. Floribeth Aurestila at Bb. Emma Langki at ang punongguro ng Mataas na Paaralang Senior dahil sa pahintulot at suportang ipinamalas nila. Higit sa lahat, salamat sa mga miyembro ng Vista de Aguila na naglaan ng kanilang kaisipan, kakayahan, oras, at pagsisikap upang magsulat, gumuhit, at kumuha ng mga litrato alang-alang sa folio. Salamat sa tulong at paniniwalang ibinigay ninyo. Naging isang maganda at makabuluhang karanasan ang pagsasagawa sa proyektong ito.

PAMUNUANG PATNUGUTAN Taong Panuruan 2021-2022

Nivene Amilhasan Patnugot ng Folio

Kaci Lucille Perez Katuwang na Patnugot

Roland Bial Jr.r.

Punong Potograpo

Jauncee Seth Casido Tagapamahala ng Pahina

Fhajehr Winn Lao Punong Patnugot ng Teknikal

Mikel Val Midel Punong Patnugot ng Balita

Layka Akmad Punong Tagapamahala

Rada Julaili Tagapangasiwa ng Larawan

Manunulat

Kaci Lucille Perez Farham Halim Fatima Shareen Alpad Nashreen Jamasali Ainel Solis Lady Jane Albios Neil Krystlle Faith Regañon Maree Anne Tatel Akeezia Fia Carreon Louise Toribio Hannah Mary Galvez Kyle Shane Llorente Christine Joy Piñera Nijma Salim

Mangguguhit Karryl Mamungay Anisha Muhutadin Maelyn Abella Zhanvermeer Tawasil Anton John Orillineda

Potograpo

Nashra Abbas Dayang Sharleen Bahjin Celina Marie Elmidor Adrian Josh Quiñones Yessamin Jade Jadjulie Hedrian Dunn Alvarez Savanah Hennie Nur

Layout Artists Nivene Amilhasan Faizamina Hassan Jauncee Seth Casido