Малчидад зориулсан гарын авлага- Training handouts for herders-Veterinary

ХҮНС, ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ЯАМ

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН Малчдад зориулсан гарын авлага

Улаанбаатар хот 2015 он

ГАРЧИГ Малын эрүүл мэндийн талаар малчин таны мэдвэл зохих ерөнхий ойлголт..... 5 Малын өвчин эмгэгээс сэргийлэх, эмчлэх арга хэмжээ ....................................... 7 НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ. МАЛЫН ХАЛДВАРТ ӨВЧИН БАКТЕРИАР ҮҮСГЭГДЭГ ХАЛДВАРТ ӨВЧИН Мал амьтны боом .................................................................................................... 11 Малын бðóöåëëёç ..................................................................................................... 12 Адууны ям ................................................................................................................. 16 Сүрьеэ ........................................................................................................................ 19 Öóñàí õàëäâàðò ......................................................................................................... 20 Àдууны сахуу ............................................................................................................ 22 Êàìïèëîáàêòåðèîç ................................................................................................... 22 Мàëûí èæ áàëíàä .................................................................................................... 23 Áîã ìàëûí ñîõîð äîãîë өâчèí ................................................................................ 25 Áîòóëèçì ................................................................................................................... 26 Ëåïòîñïèðèîç ............................................................................................................ 27 Õîíü яìààíû äîòðûí õàëäâàðò õîðäëîãî .............................................................. 28 ВИРУСЭЭР ҮҮСГЭГДДЭГ ХАЛДВАРТ ӨВЧИН Хонины цэцэг ............................................................................................................ 29 Ямааны цэцэг ............................................................................................................ 30 Хонь ямааны шөвөг яр ............................................................................................ 30 Шүлхий ...................................................................................................................... 31 Галзуу ......................................................................................................................... 33 Адуу, тэмээний томуу .............................................................................................. 36 ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ. МАЛЫН ПАРАЗИТ БУЮУ ШИМЭГЧТЭХ ӨВЧИН Малын шимэгч, шимэгчтэх өвчин .......................................................................... 38 Шимэгч эгэл биетэн ................................................................................................. 38 Амьтны хачгийн халуун өвчин буюу бабезиоз ..................................................... 38 Дүлдэг чацга өвчин - Эймериоз ............................................................................. 39 ШИМЭГЧ ХАЧИГ Бэлчээрийн хачиг ...................................................................................................... 40 Арьсны хачиг ............................................................................................................ 42 Амьтны толгойн хамуу - хохь хамуу, хуурай хамуу, загатнуур, саркоптоз ....... 42 Амьтны их биеийн хамуу маагуу, нойтон хамуу, псороптоз их биеийн хамуу .42 Амьтны хөлийн хамуу - тагалцагны хамуу, сүүлний хамуу, хориоптоз ............. 43 Амьтны арьсны булчирхайн хамуу - батган хамуу, загатнадаггүй хамуу, демодекоз ................................................................................................................. 43 Амьтны чихний хамуу - отодектоз, нотоэдроз ..................................................... 44

ШИМЭГЧ ШАВЬЖ Амьтны гууртах өвчин ............................................................................................ 45 Үхрийн гууртах өвчин ............................................................................................. 45 Адууны гууртах өвчин ............................................................................................. 46 Тэмээч, адууч, хоньч хэдгэнэ, хамарч гуур ........................................................... 47 Амьтны өтөх өвчин ................................................................................................. 48 Хүрд, бүүрэг, нохой бөөс ....................................................................................... 49 Ширх, бөөс .............................................................................................................. 50 Шалз ......................................................................................................................... 51 Амьтан ялаархах - тийрэг ...................................................................................... 51 ШИМЭГЧ ХОРХОЙ Туузан хорхой - цестод ........................................................................................... 53 Хивэгч малын туузан хорхой ................................................................................. 53 Эргүү өвчний туузан хорхой ................................................................................... 53 Амьтны элэг, сэмжний уулинхай ........................................................................... 54 Бэтэг өвчний туузан хорхой ................................................................................... 55 Гүзээ, хэрхэнэг, нугалуурын соруулт хорхой ........................................................ 56 Савхан хорхой - нематод, хэвэгч малын хялгасан хорхой - трихостронгилид, ходоодны хялгасан хорхой .................................................................................... 57 Хэвэгч малын нарийн гэдэсний хялгасан хорхой ................................................ 57 Хэвэгч амьтдын бүдүүн гэдэсний годил хорхой - хабертиоз ............................. 59 Адууны умсны годил хорхой - стронгилид .......................................................... 59 Амьтны уушигны хорхой ........................................................................................ 61 Амьтны аскарид - могой хорхой ........................................................................... 62 Амьтны хошгиног загатнуулагч хорхой - оксиурид ............................................. 63 Амьтны нүдний хорхой - телязи ........................................................................... 63 Адууны хорхойт жидүүрэх өвчин .......................................................................... 64 Малын шимэгчтэхээс үүсэх хохирол ...................................................................... 64 Амьтны шимэгчтэх өвчний оношилгоо ................................................................. 65 Малын шимэгчгүйтгэх эмчилгээ ............................................................................. 66 Шимэгчгүйтгэх эмийн хэрэглээ ба бүтээгдэхүүний зах зээл ............................... 68 ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ. МАЛЫН ХАЛДВАРГҮЙ ӨВЧИН Малын уушги гуурсны үрэвсэл .............................................................................. 70 Ходоод, гэдэсний үрэвсэл ...................................................................................... 73 Малын гүзээ хийгээр дүүрэх .................................................................................. 77 Үхрийн яс сөнөрөх эндемик өвчин ....................................................................... 78 Хээлтэгч малын савны үрэвсэл ............................................................................... 81 Хаг саатах ................................................................................................................. 83 Нялх төл чацга алдах буюу биж өвчин ................................................................. 85 Бөөнтөх өвчин ......................................................................................................... 86 Төлийн хүйний үрэвсэл ........................................................................................... 88 Булчин цайх өвчин .................................................................................................. 89

ӨМНӨХ ҮГ Мал сүргээ өсгөх, ашиг шимийг нь нэмэгдүүлэхэд малын эрүүл мэнд чухал үүрэгтэй. Гэвч залуу малчдын хувьд мал маллах туршлага дутмаг нөгөө талаас малаа мал эмнэлгийн үйлчилгээнд хамруулах малчдын сонирхол төдийлэн сайнгүй, өөрсдөө дур мэдэн эм тариа худалдан авч хэрэглэдэг, зарим мал эмнэлгийн үйлчилгээний байгууллагын чанар, хүртээмж сайнгүй зэргээс шалтгаалан малын төрөл бүрийн өвчлөл нэмэгдэж байна. Тийм учраас малчдад малын эрүүл мэндийн талаарх анхан шатны ойлголт, мэдлэг олгох, мал сүргээ элдэв өвчин эмгэгээс хэрхэн яаж сэргийлэх, өвчилсөн болон эрүүл эсэхийг таньж тогтоох, өвчний хор хохирлыг ойлгож мэдэхэд тус дөхөм үзүүлэх зорилгоор энэхүү гарын авлагыг боловсруулав. Манай орны бэлчээрийн монгол малд харьцангуй түгээмэл тохиолддог өвчнүүдийг халдварт, паразиттах, халдваргүй өвчин гэсэн үндсэн гурван бүлгийн хүрээнд аль болох энгийн үг хэллэгтэй, товч, бодит зургаар жишээ баримт харуулан бэлтгэлээ. Ялангуяа мал, амьтнаас хүнд дамжин халдварлаж хүний эрүүл мэнд, амь насанд аюултай бруцеллёз, сүрьеэ, ям, боом, галзуу, бэтэг зэрэг олон өвчнүүд энэхүү гарын авлагад багтсан. Малын эрүүл мэндийг хамгаалахад юун түрүүнд малын эзэн, малчин гол чухал үүрэгтэй. Мал эрүүл байхад малын ашиг шим нэмэгдэн, эрүүл малаас бэлтгэсэн малын гаралтай бүтээгдэхүүн, түүхий эдээс малчин та илүү их ашиг орлого олох боломж бий. Нөгөө талаас малын гаралтай мах, сүү зэрэг эрүүл хүнсний бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчдэд нийлүүлснээр Монгол улсын хүнсний аюулгүй байдлыг хангах үйлсэд малчин та чухал хувь нэмрээ оруулж байгаа юм. Зарим малчид малын элдэв өвчин эмгэгийн талаар наад захын ойлголт, мэдлэггүйгээс малаа өвчин эмгэгт нэрвэгдүүлж, эдийн засгийн ихээхэн хохиролд хүрдэг. Түүгээр ч үл барам малаас хүнд халдварладаг өвчний халдвар авч өөрсдийн эрүүл мэндээрээ хохирох тохиолдол ч их байдаг. Энэ бүгдээс сэргийлж малын эмчтэйгээ хамтран ажиллаж мал сүргээ эрүүл байлган, ашиг шимийг нь дээшлүүлэхэд энэхүү гарын авлага тус нэмэр болно гэдэгт итгэж байна. Малчдад зориулсан энэхүү гарын авлагыг Даян дэлхийн хөдөө аж ахуй, хүнсний аюулгүй байдал хөтөлбөрийн санхүүжилтээр Хүнс,Хөдөө аж ахуйн яам, Дэлхийн банк, НҮБ-ын ХХААБ-ын хамтран хэрэгжүүлж байгаа Хөдөө аж ахуйн маркетинг төслийн санхүүжилтээр бэлтгэж хэвлүүлэв. Гарын авлагын агуулга, цаашид сайжруулах талаарх санал сэтгэгдлээ манай төслийн хаягаар ирүүлэхийг хүсье. МАЛЧИН ТАНЫ МАЛ СҮРЭГ ЭРҮҮЛ БАЙЖ АШИГ ШИМ НЬ АРВИН БАЙХ БОЛТУГАЙ.

Төслийн зохицуулагч

Ц.Ванчин

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

МАЛЫН ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ТАЛААР МАЛЧИН ТАНЫ МЭДВЭЛ ЗОХИХ ЕРӨНХИЙ ОЙЛГОЛТ Мал ямар төрлийн өвчин эмгэгээр өвчилдөг вэ? Малын өвчин эмгэг нь аливаа хор хөнөөлтэй бичил биетэн нян, вирус, шимэгч хорхой зэрэг халдварлагч хүчин зүйлүүд болон бусад арчилгаа, маллагаа, тэжээллэг, уналга эдэлгээний доголдол, дутагдлаас үүсдэг. Малын өвчнийг ерөнхийд нь халдварт, паразиттах, халдваргүй өвчин гэж 3 ангилж үздэг. Халдварт өвчин Тодорхой төрлийн нян, вирусээр үүсдэг өвчнийг халдварт өвчин гэнэ. Жишээ нь мал, амьтны боом, бруцеллёз, галзуу зэрэг өвчнүүд орно. Халдварт өвчин нь богино хугацаанд нэг мал, амьтнаас нөгөөд дамжин халдварлаж олон толгой мал, амьтныг өвчлүүлж, үхэлд хүргэдэг тул их аюултай. Паразиттах (шимэгчтэх) өвчин Малын биеийн гадна болон дотно шимэгчлэгч хорхойгоор үүсдэг өвчнийг паразиттах буюу шимэгч өвчин гэдэг. Жишээ нь малын хамуу, үхрийн арьсны гуур, ходоод, гэдэсний цагаан хорхой зэрэг өвчнүүд орно. Шимэгч буюу паразит хорхойнууд нь малын биеэс шим тэжээлийн бодисыг нь байнга сорон шимэгчилдэг. Мөн хамуу зэрэг өвчнүүд бусад малд халдварладаг. Мал гадна болон дотно шимэгч хорхойгоор өвчилсөн үедээ их хэмжээгээр эцэж турж, ашиг шимээ алдан, улмаар үхэлд хүрдэг. Халдваргүй өвчин Малын өвс, тэжээл, усны хомсдол, хужир шүүний дутагдал, хариулга, маллагаа, арчилгаа, уналга эдэлгээний доголдол, эрүүл ахуйн дэглэм зөрчигдсөнөөс шалтгаалан үүсэж байгаа өвчин эмгэгийг халдваргүй өвчин гэнэ. Жишээ нь малын уушги гуурсны үрэвсэл, ходоод, гэдэс хямрах, төл бөөнтөх, яс сөнөрөх, төлийн булчин цайх, морины нуруу авах, малын хөл, туруу гэмтэж доголох зэрэг олон төрлийн өвчин эмгэг орно. Эрүүл ба өвчтэй малыг хэрхэн ялган таних вэ? Малчин хүн малынхаа эрүүл болон өвчилсөн эсэхийг ялган тогтоож чаддаг байх хэрэгтэй. Юуны өмнө малчид малынхаа ерөнхий гадаад байдал, өвс, ус, тэжээлийн дуршил, өнгө зүс, хөдөлгөөн зэргийг байнга ажиглан ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

5

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

шалгаж, ямар нэгэн өвчин эмгэгээр өвчилсөн эсэхийг мэдэж тогтоож чаддаг байх нь чухал. Үүний тулд өөрийн баг, сумынхаа малын эмчтэй байнгын харилцаа холбоотой байж цаг тухай бүрт нь заавар, зөвлөмж авч байх шаардлагатай. Малын эрүүл мэнд, өвчин эмгэгтэй холбоотой гарын авлага, заавар, зөвлөмжийг уншиж судлан анхан шатны ойлголт, мэдлэгийг эзэмших хэрэгтэй байдаг. Эрүүл малын гол шинж тэмдэг •

Мал өнгө зүс сайтай, цовоо сэргэлэн, орчноо мэдрэх чадвар сайн байна.

•

Үс ноос нь гялалзсан өнгөтэй, тарга хүч сайтай, хөлийн зогсолт, гишгэлт чийрэг байна.

•

Малын чихний хөдөлгөөн нь сайн, орчныг чагнах, мэдрэх ажиллагаа сайтай.

•

Өвс, тэжээл, усандаа дуртай, хивлэг сайн байна.

•

Саамын үед сүү сааль гарц сайтай хэвийн байна.

•

Сүрэг дотроо байхдаа зан байдал нь хэвийн сайн байх гэх мэт

Өвчтэй малын гол шинж тэмдэг •

Өвчтэй мал сул дорой ноймоо болж, орчноо мэдрэх чадвар нь буурна.

•

Өвс, тэжээл, усаа идэж уух дуршил нь буурна.

•

Сүргээсээ хоцрох, хэвтэх, ганцаар салж явах тохиолдол ажиглагдана.

•

Өвчтэй малын хошуу хөрөх, зажлах, хивэх үйл нь буурна.

•

Тэжээл боловсруулах эрхтэн систем хямарсан үед чацга алдах, гүзээ хийгээр дүүрэх, эсвэл малын өлөнгийн хонхор хонхойж гэдсээ авна.

•

Үс, ноосны өнгө алдагдаж бүрзийх, ширэлдэх зэргээр өнгө зүсээ алдана.

•

Өвчтэй малын амьсгал ихсэх эсвэл буурах, амьсгал нь хүндрэлтэй болно.

•

Хүнд хэлбэрээр өвчилсөн малын нүдний гал цог нь буурах зэрэг шинж тэмдэгүүд илэрнэ.

Малчин хүн эдгээр ерөнхий шинж тэмдэгээр нь малаа өвчилсөн эсэхийг мэдэж, сум, багийнхаа малын эмчид хандаж, цаг алдалгүй онош тавиулж, эмчилгээ, сэргийлэлтийн арга хэмжээг авах хэрэгтэй.

6

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

МАЛЫН ӨВЧИН ЭМГЭГЭЭС СЭРГИЙЛЭХ, ЭМЧЛЭХ АРГА ХЭМЖЭЭ Малын өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх ерөнхий арга хэмжээ Малчин хүн малын халдварт, паразит, халдваргүй өвчнөөс урьдчилан сэргийлэхэд гол анхаарах ерөнхий арга хэмжээ гэж байна. Үүнд: •

Малд дээд зэргийн тарга хүч авахуулах, отор нүүдэл хийх, бэлчээрийг сэлгэж ашиглах,

•

Малын хариулга, маллагаа, уналга, эдэлгээ, тэжээллэгийн горимыг сайн байлгах,

•

Гаднаас мал худалдан авах, гадагш мал зарж борлуулахдаа малын эмчдээ хэлж мэдэгдэн зөвшөөрөл авч, тухайн орон нутаг малын ямар нэгэн халдварт өвчнөөс эрүүл тайван эсэхийг баталгаажуулсаны үндсэн дээр малын шилжилт хөдөлгөөн хийж байх,

•

Малын хашаа, хот хороо, хэвтэр бууцны ариун цэврийг сахиж, тогтмол цэвэрлэж байх,

•

Мал олноор цуглардаг худаг, уст цэг, мал эмнэлгийн үйлчилгээний хашаа хороо зэргийг цэвэрхэн байлгах,

•

Үхсэн малын хүүр, сэг зэмийг цэвэрлэх, шатааж устгах зэргээр байгаль орчныг цэвэрхэн байлгах.

Малын өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, эмчлэх тусгай арга хэмжээ Малын элдэв өвчнөөс сэргийлэх дээрх ерөнхий арга хэмжээнээс гадна малын өвчнийг оношлох, эмчлэх, сэргийлэх мал эмнэлгийн өвөрмөц буюу тусгай арга хэмжээ байдаг. Халдварт өвчнөөс сэргийлэх арга хэмжээ, түүнд малчин таны үүрэг Малын халдварт өвчнөөс сэргийлэхэд дараах мал эмнэлгийн тусгай арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ. Үүнд: -

Вакцинжуулалт (боом, галзуу, бруцеллёз, дотрын халдварт хордлого гэх мэт өвчнүүд)

-

Лабораторийн тандалт шинжилгээ (бруцеллёз, сүрьеэ, шүлхий гэх мэт өвчнүүд)

-

Халдваргүйжүүлэлт (өвөлжөө, хаваржаа, худаг, уст цэг гэх мэт объектэд)

Халдварт өвчний вакцинжуулалт, лабораторийн цусны шижилгээний зардлыг одоогийн мөрдөж буй хууль тогтоомжийн дагуу төрөөс хариуцан танай малын эмч хийж гүйцэтгэж байна. Малчин та мал сүргээ тогтоосон хугацаанд нь бүрэн хамруулах, хүн хүчээр туслах үүрэгтэй.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

7

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Харин малчны өвөлжөө, хаваржаа, хашаа хороо зэрэг газруудад хийж буй халдваргүйжүүлэлтийн арга хэмжээний зардлыг үндсэндээ малчид, мал бүхий иргэд өөрсдөө хариуцаж малын эмчээрээ энэ үйлчилгээг хийлгүүлнэ. Паразиттах (шимэгч) өвчнөөс сэргийлэх арга хэмжээ, түүнд малчин таны үүрэг •

Хамуу, ширх, шалз зэрэг гадна шимэгчдээс сэргийлэх, эмчлэх угаалга

•

Малын дотор эрхтэнд шимэгчлэгч цагаан хорхойг эмчлэх, сэргийлэх туулгалт

•

Малын гадна, боловсруулалт

•

Хашаа байр, өвөлжөө, хаваржааны халдваргүйтгэл

•

Шимэгч хорхойны төрөл, зүйлийг тогтоох лабораторийн шинжилгээ зэргийг малын эмчээрээ хийлгэх хэрэгтэй.

дотор

эрхтэнд

шимэгчдээс

сэргийлэх,

эмчлэх

Малын эзэн, малчин та эдгээр бүх үйлчилгээний зардлыг өөрөө хариуцан хүн хүчээр туслах, мал сүргээ эдгээр арга хэмжээнд бүрэн хамруулах үүрэгтэй. Малчин хүн өөрсдөө дур мэдэн таавраар ивомек, керолин зэргийг авч малдаа хэрэглэх нь улсын бүртгэлд бүртгэгдээгүй, хугацаа дууссан эсвэл хуурамч эм тариагаар малаа хордуулах, мах, сүүгээ хордуулах, улмаар өөрсдийгөө хордуулах аюултайг анхаарах нь зүйтэй. Халдваргүй өвчнөөс сэргийлэх арга хэмжээ, түүнд малчин таны үүрэг •

Малд тарга хүч сайн авахуулж, хариулга, маллагаа, арчилгааг сайжруулах

•

Өвөл, хаврын улиралд тэжээллэгийг сайжруулах

•

Хот, хороо, хэвтэр бууцыг дулаан байлгах, үс, ноосыг цэвэрлэх

•

Зарим өвчний урьдчилан сэргийлэх тарилга хийлгэх (төлийн булчин цайх гэх мэт өвчин)

•

Хорт ургамал, хөрс, ус, өвс ургамлын лабораторийн шинжилгээг мэргэжлийн байгууллагаар хийлгэх зэрэг болно.

малыг

нэмэгдэл

тэжээлээр

тэжээж,

Малчин та мал сүрэгтээ дээрх мал эмнэлгийн арга хэмжээнүүдийг жил бүр цаг хугацаанд нь өөрийн малын эмчээрээ хийлгүүлж байвал таны мал сүрэг эрүүл байж, том болон төл малын хорогдолгүй мал сүрэг нь өсөн үржих болно. Мөн малаас авах мах, сүү, ноос, ноолуур, арьс шир зэрэг ашиг шим нь илүү арвин байж танай өрхийн орлого нэмэгдэнэ. Малчин, малын эзэн та малын эмчтэйгээ байнгын харилцаа холбоотой байж, мал эмнэлгийн үйлчилгээ хийлгүүлж, заавар зөвлөмж авч малаа эмчлүүлж эрүүлжүүлэн эрүүл сүрэгтэй болсоноор малын ашиг шим дээшилж таны сэтгэл өөдрөг, элбэг хангалуун амьдрах болно.

8

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ. МАЛЫН ХАЛДВАРТ ӨВЧИН

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Малын халдварт өвчин гэж юу вэ?

1. Ямар нэгэн аìüä бичил биетэн нь ºâ÷ë¿¿ëýõ øàëòãààí áîëíî. (жишээ нь: нян, вирус, паразит гм).

2. Õàëäâàð àâàã÷ нь ºâºðìºö õàðèó óðâàë ¿ç¿¿ëíý (жишээ нь: эмнэл зүйн шинж тэмдэг).

3. Өвчтэйгээс эрүүл хүн, мал, амьтанд õàëäàíà (мал, амьтан олон тоогоор өвчлөх) Õàëäварын эх үүсвэр: Өвчтэй мал амьтан, тэдгээрийн гаралтай ñ¿¿, ìàõ, àðüñ øèð, ¿ñ, íîîñ ноолуур, халдварт өвчний үүсгэгчээр бохирлогдсон ºòºã áóóö, óñ, õºðñ, малын тоног хэрэгсэл, хашаа хороо гм. Мал, амьтны олон арван халдварт өвчин байдгаас “Зооноз” өвчин нь хүний эрүүл мэнд, амь насанд занал учруулж байдагаараа онцгой анхаарал татдаг. “Çîîíîç” өвчин гэж юу вэ? Ìàë àìüòíààñ õ¿íä, çàðèì òîõèîëäîëä õ¿íýýñ мал, àìüòàíä õàëäâàðëàäàã õàëäâàðò ºâ÷íèéã õýëíý. Эдгээрийг нÿíãèéí, вèðóñыí, пàðàçèòûí, мººãºíöºрийн, риккетсийн, микоплазмын, виброны гаралтай гэж 7 хэсэгт хуваан үздэг. Сүүлийн жилүүдэд дэлхий дахинаа “Терроризмын аюул”, түүний дотроос “Биотерроризмын аюул” бодитоор нүүрлэж байна. Тэгвэл тэдгээр зооноз халдварт өвчний үүсгэгчийг энэхүү биотерроризмын зэвсэг болгон ашиглах явдал эрт болон эдүгээ ч цөөнгүй тохиолдол гарч байна. Áèîòåððîðèçìûí àþóëтай манайд ихэвчлэн гардаг хичнээн өвчин байна вэ? Ерөнхийд нь 3 ангилалаар авч үздэг. Àíãèëàë À: • Áîîì • Áîòóëèçì • Öýöýã • Ø¿ëõèé • ªíäºð õîðóó ÷àíàðò øóâóóíû òîìóó (ªÕ×ØÒ) Àíãèëàë B: • Áðóöåëë¸ç • ßì • Êó-÷è÷ðýã • Ñàëìîíåëë¸çûí õàëäâàð Àíãèëàë C: • Øèíýýð áîëîí äàõèí ñýðãýæ áóé бусад õàëäâàðóóä гэх мэт.

10

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

БАКТЕРИАР ҮҮСГЭГДЭГ ХАЛДВАРТ ӨВЧИН МАЛ, АМЬТНЫ БООМ Áîîì ºâ÷íººð 5 õîøóó ìàë, ãàõàé, çýýð, ãºðººñ, èëæèã, ëóóñ, õóëàí òàõü, õàâòãàé, áàð, àðñëàí, àðãàëü, ÿíãèð, õ¿í õ¿ðòýë ºâ÷èëäºã õàëäâàðò çîîíîç ºâ÷èí. ¯¿ñãýã÷: “Бацилус” төрлийн нянгаар үүсгэгддэг. Халдварын эх үүсвэр: • Боомын үүсгэгчээр бохирлогдсон газрын хөрс, тэжээл ус, хашаа хороо, тоног хэрэгсэл гм.

• Махчин амьтад нь боомын үүсгэгчийг механикаар тараахад нөлөөлнө.

• Шувуу боомын үүсгэгчид тэсвэртэй боловч тараахад механик нөлөөтэй • Өвчтэй мал ба үхсэн малын хүүрнээс үүсгэгчийг хөх түрүү, шумуул зэрэг нь эрүүл малд механикаар дамжуулах магадлалтай Ýìíýë ç¿éí øèíæ òýìäýã: Áîîì íü ¿æèë áîëîõ, õàòèã, õàâäàð ¿¿ñýõ, óñàâõè áîëîí öóñàðõàã ¿ðýâñýë ¿¿ñýõ øèíæ òýìäãýýð èëýðäýã. ªâ÷íèé íóóö ¿å íü 1-3 õîíîã байдаг. Õèâýã÷ ìàë, àìüòàí áîëîí àäóóíä èõýâ÷ëýí ¿æèëò õýëáýðýýð, öàõèëãààí þì óó эсвэл öî÷ìîã ÿâöòàéãààð èëýðíý. Боомоор өвчилсэн мал, амьтны хàìàð, ÷èõíèé ¿ç¿¿ð óëàéх, үõýõ ¿åä àì, õàìàð, õîøíîãîíîîñ хөөсөрхөг шингэн, öóñ эсвэл öóñàðõàã øèíãýí ãîîæíî. Доорхи зургаас харна уу.

Хамраас улаан шаргал өнгөтэй шингэн гоожсон байдал

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

11

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Ам, хамраас цустай шингэн гарна

Боомоор өвчилсөн хонинд илэрсэн эмнэл зүйн шинж тэмдэг.

¯õñýí ìàë, àìüòíû õ¿¿ð ÿëàíãóÿà äóëààíû óëèðàëä ìàø õóðäàí ºìõèéðíº. Хүнд ихэвчилэн арьсны хэлбэрээр илэрдэг. Доорхи зургаас харна уу.

Боомоор өвчилж үхсэн үхэр болон хүнд илэрсэн эмнэл зүйн шинж тэмдэг.

Áîîìîîð ¿õñýí эсвэл боом гэж ñýæèãëýæ áàéãàà òîõèîëäîëä ¿õñýí ìàë, àìüòíû õ¿¿ðèéã çàäëàõûã õîðèãëîíо!!! Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад хандах, өвөрмөц урьдчилан сэргийлэх вакцин байдаг.

МАЛЫН БÐÓÖÅËËЁÇ Áðóöåëë¸ç íü ìàë àìüòíû ¿ðæèõ ÷àäâàð àëäàãäàõ, èõýâ÷ëýí õýýë õàÿõ, õàã ñààòàõ, ñàâíû ñàëñò á¿ðõ¿¿ë ¿ðýâñýõ çýðãýýð èëýðäýã óæèã óðñãàë ÿâöòàé õàëäâàðò зооноз ºâ÷èí. Бүх төрлийн мал, õ¿í ºâ÷èëíº. ¯¿ñãýã÷: “Бруцелла” төрлийн нянгаар үүсгэгддэг. Õàëäâàðûí ýõ үүсвэр, õàëäâàð òàðõàõ çàì: Ýíý ºâ÷èí òàðõàí äýëãýðýõ ãîë ¿íäñýí íºõöºë íü ºâ÷òýé ìàë àìüòàí áîëîí, òýäãýýðèéí õàãàñ áîëîâñðóóëñàí

12

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

á¿òýýãäэõ¿¿í þì. Малд түгээмэл тархалт нь ºâ÷òýé õýýëò¿¿ëýã÷ áîëîí õýýëòýã÷èéã үржилд ашиглах, мал төлөлтийн үе. Харин х¿í ìàë òºëëºõ ¿åä өөрийгөө хамгаалаагүйгээс, ìºí ºâ÷òýé ìàëаас бэлтгэсэн ñ¿¿, шүүрхий элэг гэх мэт түүхий болон хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүнээс ихэвчилэн õàëäâàðëàäàã áàéíà. Хүнд халдах зам: • Ахуйн хавьтлын зам: Халдвартай болон өвчтэй малын төл хүлээн авах, малын хаг, ургийн ус, зулбадас (1 гр ихэс, зулбадаст 1013 ширхэг бруцелл), шээс, өтгөн, үс, ноос, ноолуур, арьс шир, мах, сүүтэй харьцах, өтөг бууц цэвэрлэх үед гэмтсэн арьс, салстаар дамжих • Хоол боловсруулах зам: Халдвартай болон өвчилсөн малын түүхий сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, түүхий, шүүрхий мах, дотор эрхтэн, мал, амьтны халуун цус уух, хэрэглэх • Амьсгалын зам: Өтөг бууц цэвэрлэх, арьс шир, үс ноостой харьцах, бруцелл өсгөвөрлөх лабораторид дэглэм алдсан тохиолдолд бруцелл агуулсан агаараар амьсгалах. Ерөнхийд нь халдвар дамжих замыг доорхи зургаас харна уу.

Бруцеллёзын хүнд халдварлах замууд

Эìíýëç¿éí øèíæ òýìäýã: Гол эмнэл зүйн шинж тэмдэг нь б¿õ òºðëèéí õýýëòýé ìàë, àìüòàíä ихэвчилэн õýýëèéí 2-ð õàãàñò õýýë õàÿдаг байна. Доорхи зургуудаас харна уу. ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

13

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Бруцеллёзын улмаас хээл хаясан үнээ

¯íýý 5-8 ñàðòàé, õîíü, ÿìàà 3-5 ñàðòàé õýýëèéí ¿åäýý èõýâ÷ëýí õýýë õàÿíà. Ихэнх тохиолдолд үõýð, õîíü, ÿìàà äàâòàí õýýë õàÿõ íü õîâîð, харин ãàõàé îëîí äàõèí õýýë õàÿõ ÿâäàë түгээмэл. Өвчилсөн мал, амьтадын үе мөчөөр хавдах нь мөн нэг гол шинж тэмдэг юм.

Бруцеллёзын улмаас хээл хаясан бог малын зулбадас

Õýýë õàÿëò, õàã ñààòàõ, ñàâíû ñàëñò á¿ðõ¿¿ëèéí ñàëñëàã èäýýò ¿ðýâñэë түгээмэл. Мөн бýëãèéí ýðõòíèé ãýìòëýýñ áîëæ ñóâàéðàõ ¿ðã¿éäýõ çýðãýýð ¿ðæëèéí ÷àäâàðàà àëäàíà. Мàë, àìüòàíä үений үрэвсэл áîëîõ ìºí õýýëò¿¿ëýã÷ ìàëä òºìñºã, õóóõíàã íü èõýýõýí õàâàãíàõ, îðõèò, ýïèäèìèò áîëîõ øèíæýýð èëýðíý. Доорхи зургаас харна уу.

14

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Бруцеллёзтой хуц

Манай улсад малын бруцеллёз ямархан хэмжээтэй тархсан бэ?

Малын бруцеллёзын халдварлалт, тархалт (аймаг, сумдаар)

Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад ханд, урьдчилан сэргийлэх өвөрмөц вакцин малдаа хийлгэж, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авч болдог.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

15

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

АДУУНЫ ЯМ ßìààð áèò¿¿ òóóðàéòàí àìüòàä (àäóó, èëæèã, ëóóñ õóëàí, òàõü), ìóóðíû òºðëèéí ìàõ÷èí àìüòàä (àðñëàí, áàð, ìóóð, ÷îíî, ¿íýã), мөн õ¿í ºâ÷ëºõ áà óóøèã, õàìðûí ñàëñò á¿ðõ¿¿ë, àðüñíû çàðèì õýñýãò èäýýò ÿð, áóëäðóó ¿¿ñýõ øèíæýýð èëýðäýã ìàë, àìüòíààñ õ¿íä õàëäâàðëàäàã óæèã зооноз ºâ÷èí þì. ¯¿ñãýã÷: “Бурхолдрей” төрлийн нянгаар үүсгэгдэг. Õàëäâàðûí ýõ үүсвэр, äàìæèõ çàì: ªâ÷ний ýõ үүсвэр íü ºâ÷òýé àäóó áºãººä ò¿¿íээс ялгарч буй íóñ, õàìðûí øèíãýí, àðüñ ñàëñò á¿ðõ¿¿ëèéí èäýý ãîîæäñîîð ¿¿ñãýã÷ ãàäàãøèëæ óñ òýæýýë, òîíîã õýðýãñýë çýðãèéã áîõèðäóóëàí, õàëäâàð èõýâ÷ëýí õîîë òýæýýë, àìüñãàëûí áîëîí áýëãèéí çàì, ìºí ãýìòñýí àðüñààð õàëäâàðëàäàã. Мөн äóëààí óëèðàëä öóñ ñîðîã÷ ÿëàà, øóìóóëààð äàìæèæ òàðõäàã гэж үздэг. Õàðèí ÿì ºâ÷èí áàéðàí ìàëëàãààíû íºõöºëä áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààòàéã áîäâîë õóðäàí òàðõäàã. Ìîíãîë àäóó èõýâ÷ëýí äàëä õýëáýðýýð ºâ÷èëäºã. ßìààð àäóó, нутгийн монгол адуу ¿õäýã ãýñýí îéëãîëт ìàë÷äàä бараг áàéõã¿é. Èéìýýñ ìàë÷èä, ялангуяа çàðèì малын ýì÷ ÿìûí àñóóäëûã õàéõðàõã¿é, ò¿¿íòýé òýìöýõ àðãà õýìæýýíä òóéëûí õайхрамжгүй õàíääàã нь эрсдэл дагуулах аюултай. ßì ºâ÷èí ãàðàõàä óëèðëûí íºëººëºë áàéõã¿é òóë æèëèéí àëü ÷ óëèðàëä èëðýõ ìàãàäëàëòàé. Эìíýëç¿éí øèíæ òýìäýã: • • • • • • • •

биеийн халуун 41-42оС хөх мах, булчин чичрэх амьсгаадах, ханиалгах номой болох тэжээл, усандаа дургүй болох судасны лугшилт удаашрах, сулрах салст бүрхүүлүүд улайх 10-аад хоноод үхэх ч бий

Óæèã ÿâöòàé ¿åä ýìíýë ç¿éí øèíæ òýìäýã òîäîðõîé áèø. Óæèã ÿâö аäóóíä, харин хóðö ÿâö èëæèã, ëóóñò түгээмэл илэрдэг. Õóðö ÿâö: • Õàëóóðàõ, õàíèàëãàõ, õàìðààñ ºòãºí øèíãýí ãàðàõ, õàìðûí õºíäèéí øàðõ ¿¿ñýõ, тóíãàëãûí çàíãèëàà, ñóäàë ¿ðýâñýõ òîìðîõ, улмаар үхэлд хүрнэ. Óæèã ÿâö: • Õàíèàëãàõ, òàéâàí áóñ òîãòâîðã¿é áàéõ, õàëóóðàõ, æèíãýý àëäàõ, хàìðûí õºíäèé õýâèéí á¿òýöýý àëäàõ, øàðõ ¿¿ñýõ, òóíãàëãûí çàíãèëàà òîìðîõ, үå ìº÷íèé õàâàí, õàäâàð болдог.

16

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Äàëä õýëáýð: • Èõýâ÷ëýí ýìíýë ç¿éí îíöëîõ øèíæ òýìäýãã¿é. Гэхдээ хàìðûí õºíäèé õýâèéí á¿òýöýý àëäàõ, зàðèì ¿åä ñàõóóòàé èæèë òºìñºãíèé ¿ðýâñýë ¿¿ñãýíý. Яìûí áóëäðóó çàäàð÷ ºâºðìºö ÿð ¿¿ñãýíý. ßëàíãóÿà õàìðûí дотор ñàëñò á¿ðõ¿¿ë äýýð ãàðñàí áóëäðóó õàãàð÷ èäýýãýýð ä¿¿ðñýí ººõ øèã öàãààí ¸ðîîëòîé, çàõ íü èäýãäñýí ºâºðìºö ÿð ¿¿ñãýíý. Èéì ÿð òîëãîé, õ¿ç¿¿, ãóÿíû äîòîð òàëûí àðüñàíä ч èëýð÷ ãàðíà (доорхи зургуудаас харна уу).

Адууны ямын эмнэл зүйн шинж тэмдэгтэй адуу

Адууны ямын эмнэл зүйн шинж тэмдэгтэй адуу

ßìûí õàëäâàð àâñàí àäóóíä ýõíèé 4 äîëîî õîíîã áóþó ò¿¿íýýñ ÷ óäààí õóãàöààíä ÿìàð íýãýí èë øèíæ тэмдэг èëýðäýãã¿é. Ãýõäýý õàëäâàð îðñíîîñ õîéø 2-3 äîëîî õîíîã áîëîõîä ÿìëóóðûí ñîðèëä óðâàë ¿ç¿¿ëæ ýõýëíý.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

17

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Адууны ямыг илрүүлэх арьсны сорилоор өвчтэй гарсан адуу

Хамгийн гол аюул нь хүн өвчилдөг.

Ямаар өвчилсөн хүнд илрэх эмнэл зүйн шинж

Тýìöýõ àðãà õýìæýý: ßì ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ºâºðìºö арга áàéõã¿é ч óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëòèéí àðãà õýìæýýã àéìàã, ñóì, áàã, áàéãóóëëàãà, àðä èðãýäèéí àäóóíä óëèðàë òóòàì ýìíýë ç¿éí ¿çëýã õèéæ æèëä õî¸ðоос доошгүй óäàà àðüñíû ñîðèëîîð øèíæиëдэг. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад хандана. Одоогоор ямар нэгэн өвөрмөц урьдчилан сэргийлэх вакцин байхгүй.

18

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

СҮРЬЕЭ Сүрьеэ нь таван цулийн болон ихэнх эрхтнүүдэд ээдмэг маягийн зүйл агуулсан булдруу үүсдэг ужиг (архаг) халдварт өвчин. Энэхүү эрхтнүүдэд үүсдэг судасжилтгүй, “туберкул” гэж нэрлэгддэг булдруу нь ээзгийрхүү хэлбэр, гадаргуутай байдаг (доорхи зургуудаас харна уу). Ихэвчлэн үхэр, гахай, тахиа өвчлөмтгий. Харин адуу, хонь, ямаа, нохой, муур өвчлөхгүй.

Сүрьеэгийн үед цуллагын эрхтэнүүдэд илрэх шохойжилт

¯¿ñãýã÷: “Микбактериум” төрлийн нянгаар үүсгэгдэг. Халдварын эх үүсвэр, халдвар дамжих зам: Үндсэн эх үүсвэр нь өвчтэй мал, амьтан. Агаар дуслын зам болон бохирдсон ус тэжээл, тоног хэрэгсэл, өтөг бууцанд хадгалагдаж байгаад бие махбодид нэвтэрнэ. Мөн сүрьеэтэй малын мах, сүү, сүүн бүтээгдэхүүнээр дамжин хүн халдвар авна. Тэжээлийн ба бэлгийн замаар халдварлаж болно. Эìíýëç¿éí øèíæ òýìäýã: • Сүрьеэ нь ихэвчлэн архаг явцтай далд хэлбэртэй учир шинж тэмдэг тэр бүр илэрдэггүй.

• Өвчний нууц үе нь 15-45 хоног, заримдаа хэдэн сар, жилээр үргэлжилдэг ба цочмог явцтай өвчилсөн үед халуурах, ханиалгах, сүү нь татрах, тэжээлдээ дургүй болох, турах шинж үзүүлнэ.

• Сүрьеэ өвчний үед эмгэгшүүлсэн эрхтэнийхээ байрлалаас хамаарч уушигны, гэдэсний, дэлэнгийн, бэлгийн эрхтний, усавхи бүрхүүлийн ба түгмэл хэлбэрийн гэж ялгаварлана.

• Үхэрт уушигны хэлбэр зонхилно, ханиалгах, сүү татрах, турах шинж илэрдэг • Гэдэсний хэлбэрийн үед чацга алдах, турах, бухны төмсөг үрэвсэж хавагнах шинж илэрнэ.

• Уушигны сүрьеэтэй бол өглөө хэвтэрээсээ босоход, эсвэл хүйтэн усаар усалсны дараа огцом, их ханиалгана.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

19

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Сүрьеэгээр өвчилж, турсан үнээ

Мал, амьтаныг арьсны сорилоор оношлоно. Доорхи зургуудаас харна уу.

Сүрьеэг илрүүлэх арьсны сорилоор өвчтэй гарсан үхэр

Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Одоогоор ямар нэгэн өвөрмөц урьдчилан сэргийлэх вакцин байхгүй. Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад хандана.

ÖÓÑÀÍ ÕÀËÄÂÀÐÒ Öóñàí õàëäâàðò ºâ÷èí íü òàâàí õîøóó ìàë, ãàõàé, øóâóó, ¿ñëýã àí, амьтад çýðýã òºðºë á¿ðèéí ìàë, àìüòíû ýä ýðõòýíä öóñàðõàã áîëîí ¿æèëò ¿ðýâñýë ¿¿ñãýäýã õàëäâàðò ºâ÷èí þì. ¯¿ñãýã÷: “Пастерелла” төрлийн нянгаар үүсгэгдэг. Õàëäâàð äàìæèõ çàì: ªâ÷èí òàðààã÷ íü, ºâ÷íèé ¿¿ñãýã÷èéã òýýã÷ áîëîí ºâ÷èëñºí ìàë àìüòàí þì. ªâ÷íèé ¿¿ñãýã÷ ºâ÷èëñºí ìàëûí ÿëãàäàñ, ø¿ëñ, íóëèìñ çýðãýýð ãàäàãøèëæ îð÷èí òîéðíûã áîõèðäóóëàõààñ ãàäíà ºâ÷òýé ìàëä ºã÷ áàéñàí òýæýýë, óñíû ¿ëäýãäýë íü ºâ÷èí òàðàõ ãîëîìò áîëäîã. Õàëäâàð òýýã÷ ìàë ºâ÷íèé ÿìàð íýã

20

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

øèíæ òýìäýã ¿ç¿¿ëýõã¿é áºãººä áóñàä ìàë ñ¿ðýãò õàëäâàðûã òàðààäàã àæ. ̺í øèíýýð ñóóðü çîõèîí áàéãóóëàõ, ìàë øèëæ¿¿ëýõ, íýãòãýí òóóâàðëàõ ¿åä õàëäâàð òýýã÷ ìàë ºâ÷íèé ¿¿ñãýã÷èéã íýãýýñ íºãººä õàëäààæ ºâ÷èí òàðõàíà. Ýìíýë ç¿éí øèíæ òýìäýã: ªâ÷íèé íóóö ¿å íü õàëäâàðëàñàí çàì, ¿¿ñãýã÷èéí ýìãýã òºð¿¿ëýõ ÷àíàð, ìàëûí áèåèéí ýñýðã¿¿öýë, àð÷èëãàà ìàëëàãàà, òýæýýëëýã áàéðíû íºõöºë çýðãýýñ øàëòãààëàí ÿíç á¿ðèéí õóãàöààíä ¿ðãýëæèëíý. Ìàíàé îðíû íºõöºëä ºâ÷èëñºí ¿õýð, õîíü, ÿìààíä õýò õóðö, õóðöàâòàð, óæèã õýëáýð¿¿ä èëýðäýã. ªâ÷èëñºí ¿õðèéí ýð¿¿íèé äîîä õýñýã, õýë, õýâëèé, áýëýã ýðõòýí, ¿å ìº÷íèé îð÷ìîîð ýìçýãëýë èõòýé õàëóóí õàâàí ¿¿ñýõ áà ýíý íü öóñàí õàëäâàðûí õýâ øèíæèò øèíæ òýìäýã áºãººä õóðäàí òàðõàõ õàíäëàãàòàé áàéäàã. Ýð¿¿íèé äîîä õýñýã, áàãàëçóóð, òºâºíõ, õýëíèé îð÷èì õàâàí ¿¿ñýõ òîõèîëäîëä àìüñãàëàõàä áýðõ áîëæ õÿõòíàõ, ºâñ òýæýýë óñ çàëãèõ àæèëëàãàà õ¿íäýð÷ àìíààñ íü óíæðàëäñàí ø¿ëñ èõ ãàðíà. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад ханд, өвөрмөц урьдчилан сэргийлэх вакцин, эмчлэх ийлдэс байдаг.

Цусан халдвараас сэргийлэх амьд вакцин

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

21

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

ÀÄÓÓÍÛ ÑÀÕÓÓ Ñàõóó ºâ÷èí íü óíàãà, äààãà, ºñâºð íàñíû àäóóíû õàìðûí õºíäèé, òºâºíõèéí ñàëñò á¿ðõ¿¿ë, ýð¿¿íèé äîîä òóíãàëãèéí áóë÷èðõàéä ñòðåïòîêîêêîîð èäýýò áóãëàà ¿¿ñãýæ, õàëóóðàõ ýìíýë ç¿éí øèíæýýð èëðýí ãàðäàã õóðö õàëäâàðò ºâ÷èí þì. ¯¿ñãýã÷: “Стрептококкус” төрлийн нянгаар үүсгэгдэг. Õàëäâàðûí ýõ áóëàã, òàðõàõ çàì: Õàëäâàð òàðõàõ ¿íäñýí ýõ óóðõàé íü ñàõóóòñàí àäóóíû õàìðûí èäýýò ãîîæäîñ, ýð¿¿íèé äîîä áóë÷èðõàéíààñ ãîîæèæ áóé èäýý áýýð, ò¿¿ãýýð áîõèðëîãäñîí ºâñ, òýæýýë, õýâòýð, õàøàà ñàðàâ÷, õóâèí ñàâ, íîãò, çýë àðãàìæ þì. Çàðèì тохиолдолд ºâ÷òýé ìàëûí áèåèéí èë õýñýãò ãàðñàí ÿð, øàðõ,ìºí ãàäààä îð÷èíä õàÿãäñàí ñòðåïòîêîêêóóä àìüñãàëûí çàìààð äàìæèí õàëäâàð ¿¿ñãýæ áîëíî ãýæ ¿çäýã. Ýìíýë ç¿éí øèíæ тэмдэг: Ñàõóóãààð õàëäâàðëàñàí íóóö õóãàöààã äóíäæààð 4-8 õîíîã ãýæ ¿çäýã áºãººä ºâ÷èëñºí àäóó ¿¿íèé äàðàà 40-41 õýì õ¿ð÷ õàëóóðàí, òàãíàé, õàìðûí ñàëñò á¿ðõ¿¿ë óëàéæ ¿ðýâñýí, çîâèóðòàé õàíèàæ ýõëýíý. ¯¿íèé çýðýãöýý õàìðààñ íü ýõ¿¿í ¿íýðòýé, èäýý ãîîæèæ ýõëýõ áºãººä ºâ÷èëñºí óíàãà ýõýý õºõºõ, ºâñ óñàíä äóðã¿é áîëæ, í¿ä íü íóóõòàíà. Ýíý ¿åýñ ýð¿¿íèé äîîä áóë÷èðõàéã áàðüæ ¿çýõýä õàòóóð÷ õàâäñàí, õ¿÷òýé ýìçýãëýëòýé áîëñîí áàéõ áà øàíàà, òîëãîéã äàãàæ ºâ÷¿¿íèé á¿äýðõèé õ¿ðòýë õàâàãíàíà. Õýä õîíîãèéí äàðàà õàâäàð 纺ëºð÷, áýìáýëçñýí èäýýò áóãëàà ¿¿ñíý. Óäàëã¿é õàâäðûí ãàäíàõ ¿ñ çóëãàð÷, àðüñ íü íèìãýð÷ öîîðîí èäýý ãîîæèíî. Èéì øèíæ èëýðâýë èõýíõäýý ýäãýíý. Õàðèí èäýýò áóãëàà äîòîãø õàãàð÷ öóëûí ýðõòí¿¿äýä ¿ñýðõèéëâýë ºâ÷èí ¿õëýýð òºãñäºã æàìòàé. Ýì÷èëãýý, урьдчилан сэргийлэлт: Ñàõóóòñàí àäóóã ýì÷ëýõäýý õýñýã áèåèéí áîëîí áèå ìàõáîäèéí åðºíõèé ýñýðã¿¿öëèéã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëèéã áàðèìòàëíà. Мàë÷èд ñàõóóòñàí óíàãûã àðäûí óëàìæëàëò àðãààð ýì÷èëæ ºíººã õ¿ðñýí àðâèí èõ òóðøëàãàòàé, тухайлбал òàãíàé õàòãàõ, õýëíèé äîîðõ 2 ñóäñûã õàíàõ, óóðãàëæ áóãëààã çàäëàõ çýðýã àðãóóäûã ºðãºí õýðýãëýñýýð áàéíà. Ñàõóó ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð õýðýãëýæ áóé îëîí óëñàä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí âàêöèí îäîîõîíäîî áàéõã¿é ч манай оронд óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîí ýì÷ëýõ çîðèëãîîð ñàõóóãèéí áàêòåðèí ãýäýã áýëäìýëèéã ìàë ýìíýëãèéí ïðàêòèêò õýðýãëýæ áàéíà. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад ханд. ÊÀÌÏÈËÎÁÀÊÒÅÐÈÎÇ Êàìïèëîáàêòåðèîçîîð ¿õýð, õîíü ºâ÷èëæ, õýýë õàÿõ, õàã ñààòàõ, ¿ðã¿éäýë ¿¿ñýõ, ¿òðýý, ñàâíû ¿ðýâñýë ¿¿ñýõ øèíæ òýìäãýýð èëýðäýã õàëäâàðò ºâ÷èí þì.

22

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

¯¿ñãýã÷: “Камбилобактер” төрлийн нянгаар үүсгэгдэг. Энэ өвчин үõýðò ¿ðã¿éäýë ¿¿ñãýõ, õýýë õàÿóëàõ, óñàí ãàõàé áîëîí òàõèàíû ¿ð õºâðºëä ýìãýã ¿¿ñãýäýã áàéíà. Ýíý íü ¿íýýíèé óìàé, ¿òðýýíèé ñàëñò á¿ðõ¿¿ë, ¿òðýýíèé ñàëñ, ¿ðèéí øèíãýí, ºâ÷òýé áóõíû ÷èâíèé øàìàðõàéí ñàëñ, áýëãèéí äàéâàð áóë÷èðõàéí ø¿¿ðýë, çóëáàäàñíû ýä, ýðõòí¿¿ä áîëîí óðãèéí á¿ðõ¿¿ëä àãóóëàãääàã. Хîíèéã õýýë õàÿóëàõ áà õ¿íä ìàø õîâîð òîõèîëääîã. Ýð¿¿ë ¿õýð, õîíü, ãàõàéí ãýäñýíä áàéäàã аж. Халдварын эх үүсвэр, хàëäâàð äàìæèõ заì. ªâ÷èí ¿¿ñýã÷èéí ýõ áóëàã íü õàëäâàð òýýã÷ áóõ, õýýë õàÿñàí áîëîí ñàâ, ¿òðýýíèé ¿ðýâñëýýð ºâ÷èлñºí ¿íýý þì. Хамгийн гол нь бóõ энэ ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷èéã òýýã÷ áîëäîã. Áóõíû òºìñºã, õýò, øàìàðõàéä ºâ÷íèé ¿¿ñãýã÷ áàéæ, ¿ðèéí øèíãýíèé õàìò ãàäàãøèëàõûí çýðýãöýý ºâ÷òýé ¿íýý, ãóíæ, çóëáàäàñ, ò¿¿íèé øèíãýí, õàã áîëîí áýëýã ýðõòíýýñ ãîîæèæ áóé øèíãýí, øýýñ, ñ¿¿ çýðãýýðýý ºâ÷íèé ¿¿ñýã÷èéã ãàäàãø òàðààдгаараа àþóëòàé. ¯õýðò õàëäâàð нь áýëãèéí çàìààð äàìæèõ áºãººä åðäèéí áîëîí çîõèîìîë õýýëò¿¿ëãèéí ¿åä áóõíû ¿ð, áàãàæ õýðýãñëýëýýð äàìæèæ ч áîëíî. Мөн áîõèðëîãäñîí õýâòðýýð, õîîë òýæýýëèéí çàìààð ÷ õàëäàæ áîëíî ãýæ ¿çäýã. Õîíèíä ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷èéí ýõ үүсвэр íü õýýë õàÿñàí õîíü юм. Õýýë õàÿñàí õîíü 1-1.5 æèë íÿí òýýã÷ áîëäîã áà ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷èéã áàéíãà ãàäàãøëóóëäàã òóë òýäãýýðèéí çóëáàäàñ, óðãèéí øèíãýí çýðãýýð áîõèðëîãäñîí òýæýýë, óñààð äàìæèí, мөн õîîë òýæýýëèéí çàìààð õàëäâàð авдаг. Эмнэл зүйн шинж тэмдэг: Үíýý, ãóíæ õýýëò¿¿ëэãт îðæ õàëäâàð àâñíààñ õîéø 1-2 äîëîî õîíîîä õàëóóðàõ, ¿òðýýíèé ñàëñò á¿ðõ¿¿ë íü óëàéæ õººõ, æèæèã áóëäðóó ãàðàõ, öóñ õóðàõ, ñàëñëàã èäýýòýé øèíãýí ãîîæèõ ба õýýë õàÿóëäàã, çàðèì òîõèîëäîëä àìüäðàõ ÷àäâàðã¿é òºë ãàð÷ ¿õäýã. Харин бóõ õàëäâàð àâñíû äàðàà áýëãèéí ýðõòíèé ñàëñò á¿ðõ¿¿ë íü óëàéæ, ñàëñëàã øèíãýí ãîîæèõ òºäèé㺺ð ºíãºðäºã. Õîíèíä ãîëäóó õýýëèéí 2-ð õàãàñò õýýë õàÿíà. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад хандана.

ÌÀËÛÍ ÈÆ ÁÀËÍÀÄ Èæ áàëíàä íü òºëëºõ ýõ ìàë õýýë õàÿõ, íÿëõ òºë ìàë ÷àöãà àëäàæ õàëóóðàõ øèíæ òýìäýãýýð èëýðäýã öî÷ìîã õàëäâàðò ºâ÷èí þì. ¯¿ñãýã÷: “Салмонелла” төрлийн нянгаар үүсгэгдэг Õàëäâàðûí ýõ үүсвэр, õàëäâàð òàðõàõ çàìóóä: Èæ áàëíàä ¿¿ñýõ õàëäâàðûí ýõ óóðõàé ºâ÷òýé болон ýìíýëç¿éí èë øèíæ òýìäýãã¿é áîëîâ÷ ¿¿ñãýã÷èéã áèåäýý òýýâýðëýã÷ ìàë àìüòàä áîëíî. ªâ÷òýé áóþó ºâ÷뺺ä ýäãýðñýí ìàë

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

23

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

àìüòàí áààñ, øýýñ, ñ¿¿ãýýðýý ¿¿ñãýã÷èéã ãàäààä îð÷èíä ÿëãàðóóëæ õàëäâàð òàðõàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà. Õóðãà, óíàãà ýõ äîòðîî õàëäâàð àâ÷ áîëíî. Ýð¿¿ë õîíü ÿìàà õóðãà èøãýý áîõèðäñîí õýâòýð áóóöàíä ãàðãààä äîëîîõ ¿åä õàëäâàð àâäàã. Èéìýýñ èæ áàëíàä íü àð÷èëãàà ìàëëàãàà îð÷íû áîõèðäëîîñ èõýýõýí øàëòãààëäàã áàéíà. Эìíýë ç¿éí øèíæ òýìäýã: Ýõýýñ ãàðààä 10-16 õîíîãèéí íàñòàé òóãàë èõýâ÷ëýí ºâ÷èëíº. ̺í 3 ñàðûí íàñòàé óíàãà, 3-5 õîíîãèéí íàñòàé õóðãà èøèã ºâ÷èëíº. Ýíý ºâ÷íººð òºëëºõ ýõ ìàë ºâ÷èëñºí ¿åä, ñ¿ðãýýñýý õîöðîõ, áèåèéí õàëóóí íýìýãäýõ, ¿õñýí òºë íü õ¿íäðýëòýé ãàðàõ, õàã ñààòàõ, ñàâíààñ ìóóõàé ¿íýðòýй øèíãýí ãàðàõ çýðýã øèíæ èëýðíý. ̺í õîîë òýæýýëäýý äóðã¿é áîëîõ ø¿äýý õàâèðàõ çýðýã øèíæ òýìäýã àæèãëàãäàíà. Õýýë õàÿñíààñ ¿æèëò õîðäëîãî èëýð÷ ¿õäýã áàéíà. Õóðãà èøèã õ¿íäýýð ºâ÷èëáºë ç¿ðõ ñóäàñíû ¿éë àæèëëàãàà õÿìàð÷ áèåèéí õàëóóí íýìýãäýæ 2-3 õîíîãòîî ¿õäýã áàéíà. Öî÷ìîã õýëáýðээр ºâ÷èëñºí òóãàë õºäºë㺺íã¿é, õ¿ç¿¿ãýý ã¿äèéëãýí çîãñîõ áóþó õýâòýíý. Áèåèéí õàëóóí íü òîãòìîë 41-42 õýì õ¿ðòýë õàëóóð÷ ç¿ðõíèé öîõèëòûí æèãä áàéäàë àëäàãäàõûí õàìò ñóäàñíû ëóãøèëò èõñýíý. Çàðèì òóãàëä í¿ä ¿ðýâñýõ øèíæ òýìäýã àæèãëàãäàíà. ªâ÷íèé ýõýí ¿åä áààñ ºòãºâòºð áàéñíàà ñ¿¿ëäýý øèíãýð÷ öóñ, õèéí õîëüöòîé áîëíî. Óæèã õýëáýðýýð ºâ÷èëñºí ¿åä óóøãèíä ýìãýãòýé áîëíî, òóãàë ìàø çîâèóðòàé àìüñãàëíà, õàìðààð ñàëñëàã øèíãýí ãîîæíî. Õàíèàõäàà ýìçýãëýх, улмаар уóøãèíû õàòãàà òóñíà. Мөн ¿å ìº÷ õàâäàæ, äîãîëох улмаар òóðààëä õ¿ð÷ ¿õíý. Доорхи зургуудаас харна уу.

Малын иж балнадын үед илрэх эмнэл зүйн болон эмгэг анатомийн өөрчлөлт

24

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад хандана. Бог малын иж балнадаас урьдчилан сэргийлэх өвөрмөц вакцинтай.

ÁÎà ÌÀËÛÍ ÑÎÕÎÐ ÄÎÃÎË ӨÂЧÈÍ Õîíü ÿìààíû í¿ä, ¿å ìº÷, äýëýí ºâ÷ë¿¿ëýõ øèíæ òýìäãýýð èëðýí ãàðäàã ìèêîïëàçìûí õàâüòàë õàëäâàðò ºâ÷èí þì. ¯¿ñãýã÷: “Микоплазма” төрлийн бичил биетэнээр үүсгэгдэг Õàëäâàðûí ýõ үүсвэр õàëäâàð òàðõàõ çàì: Ýíý ºâ÷íººð ºâ÷èëñºí áîëîí ºâ÷뺺ä ýäãýðñýí ìàë àìüòíû ñ¿¿, õýýëèéí øèíãýí, íóñ, íóëèìñ, áààñ øýýñýýð ãàäààä îð÷èí áîõèðäñîíîîñ ýíý ºâ÷èí õàëäâàðëàíà. ªâ÷뺺ä ýäãýðñýí ìàë 4-7 ñàð ýíý ºâ÷íèé ¿¿ñãýã÷èéí òýýã÷ áîëæ ÿâäàã áàéíà. ̺í ýíý ºâ÷èí ãóâøàà õóðãà èøèã, ñààëü÷íû ãàð, òîíîã õýðýãñýë õóâöñààð ýð¿¿ë õîíü ÿìààíä õàëääàã áàéíà. Ýìíýë ç¿éí øèíæ òýìäýã: Хîíü, ÿìàà íîãîîíä öàäàí õºëëºæ, ñ¿¿íèé íü ãàðö ýðñ íýìýãäýæ ýõýëäýã 5-8 дугаар ñàðуудаä ихэвчлэн тохиолдож, ñààëèéí ìàëûí äýëýí íü õàâäàí, ñ¿¿ íü ýýäýí òàòðàõ, ¿å ìº÷ íü ¿ðýâñýí õàâàãíàæ äîãîëîõ, í¿ä íü ñîõîð÷ áýë÷ýýðò ÿâæ ÷àäàõã¿é áîëæ çîâèóðëàõ, íÿëõ òºëèéí óóøèã íü ¿ðýâñýí õàíèàëãàæ õàëóóðàõ, í¿ä íü öèéæ ñîõðîõ, òýæýýëýýýñ ãàðàõ,ýöýæ òóðàí ¿õýõ çýðýã øèíæ òýìäýã ¿ç¿¿ëäýã áàéíà. Өâ÷íèé эмнэл зүйн øèíæ òýìäýãèéã äîòîð íü 4 õýëáýð áîëãîí ¿çäýã.

1.

2.

3.

4.

Äýëýíãèéí õýëáýð ¯å ìº÷íèé õýëáýð Í¿äíèé õýëáýð Õàâñàðñàí áóþó õîëèìîã õýëáýð ãýæ õóâààäàã.

1. Дэлэнгийн хэлбэрээр ºâ÷èëñºí ¿åä äýëýí ¿ðýâñ÷ õàòóóðàõûí çýðýãöýý ñààæ ¿çýõýä öàãààí ëàâñ øèã ýñâýë øàð ñ¿¿ øèã ýýäýìöýðòñýí ñ¿¿ ãàðíà. Èéì ñ¿¿ ãàøóóí øîðâîã àìòòàé áîëñîí áàéíà. Èéì õýëáýðýýð ºâ÷èëñºí ìàëûí äýëýí èäýýò áóãëàà ¿¿ñýí õ¿íäýðñíýýñ äýëýí öîîð÷ ïèåìè ¿¿ñãýæ ºâ÷èëñºí ìàë ¿õíý.

2. Үе мөчний хэлбэрээр ºâ÷èëñºí ìàë ÿâàõäàà ýìçýãëýæ äîãîëîõ áà ¿¿ñãýã÷ íü ¿åíèé ãýð áà øºðìºñíèé õ¿¿äèéä ºñ÷ ¿ðæñýíýýñ òýíä èäýýò ¿ðýâñýë ¿¿ñãýíý. Ýíý õýëáýðýýð ºâ÷èëñºí ìàë ÿâààíäàà ýäãýðäýã.

3. Нүдний хэлбэрээр ºâ÷èëñºí ìàëûí í¿äíèé ýâýðëýã á¿ðõýâ÷èéí ºí㺠2-3 õîíîãèéí äîòîð öàéð÷ ¿¿ë ñóóõ áà õ¿íäýðñýí òîõèîëäîëä í¿ä íü á¿ëòýðýõ ÷ òîõèîëäîë áàéäàã. Эдгээрийг доорхи зургуудаас харна уу.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

25

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Бог малын сохор догол өвчний үед илрэх эмнэл зүйн шинж тэмдэг

Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад ханд. Урьдчилан сэргийлэх өвөрмөц вакцинтай.

ÁÎÒÓËÈÇÌ Мал, àìüòäûí áîòóëèçì нь òýæýýëèéí õîðäëîãî íü çàëãèóð, õýë, äîîä ýð¿¿íèé ñààæèëòààð, çàðèìäàà äýë¿¿òýõ áàéäëààð èëýðäýã. ¯¿ñãýã÷: “Хлостридум” төрлийн нянгаар үүсгэгдэг Õàëäâàðûí ýõ үүсвэр õàëäâàð òàðõàõ çàì: Өвчтэй болон тэдгээрийн гаралтай хүнсний бүтээгдэхүүнээр хүнд халдах, харин өвчний үүсгэгчээр бохирлогдсон тэжээл, ус, хашаа хороо, тоног хэрэгсэл зэрэг нь малд халдварын эх үүсвэр болдог. Ýìíýëç¿é øèíæ òýìäýã: Ýìíýëç¿éí îíöãîé øèíæ òýìäýã нь çàëãèóðûí, çàæëóóðûí áîëîí õºäºë㺺íèé áóë÷èíãóóä ñààæèõ áºãººä õàðèí óõààí

26

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

ìýäðýë ìóóäàõã¿é, áèåèéí õàëóóí ººð÷ëºãäºõã¿é. Áóë÷èíãóóä ýðñ ñóëðàõ ó÷ðààñ àäóó õýâò÷èõäýã. ¯õðèéí áîòóëèçûí ýìíýëç¿éí øèíæ òýìäýã àäóóíûõòàé àäèë. Òýìöýõ, урьдчилан сэргийлэх ºâºðìºö àðãà õýìæýý: Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ãîë àðãà õýìæýý íü ìàë àìüòàíä ìóóäñàí òýæýýë ºã¿¿ëýõã¿é áàéõ, ìàëûí ñýã çýìèéã óñòãàõ, малыг эрдэс бодисын äóòàãäàëä îðóóëàõã¿é áàéõ, õóäàã óñûã áàéíãà öýâýðëýæ áàéõ ÿâäàë гэж үздэг. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад хандана.

ËÅÏÒÎÑÏÈÐÈÎÇ Õ¿í áîëîí мал, àìüòàä нь ëåïòîñïèðîçîîð ºâ÷èëäºã. Тархвар зүйн õàìãèéí èõ à÷ õîëáîãäîëòîé íü õ¿íèé õàëäâàðò øàðëàëò (Âàñèëüåâ-Âåéëèéí ºâ÷èí ч гэж нэрлэдэг) болон àäóó, õîíü, ÿìàà, ãàõàé, íîõîé, ¿íýã, öàãààí ¿íýãíèé ëåïòîñïèðèîç þì. ¯¿ñãýã÷: “Лептоспера” төрлийн нянгаар үүсгэгдэг Õàëäâàðûí ýõ үүсвэр õàëäâàð òàðõàõ çàì: Áàéãàëèéí íºõöºëä ëåïòîñïèðîçîîð õàìãèéí àìàðõàí ºâ÷èëäºã íü ¿õýð, ¿íýã, íîõîé áà ºâ÷ëºëò áàãàòàé íü àäóó, õîíü, ÿìàà, ãàõàé, ìóóð, àí àìüòäààñ: öàãààí ¿íýã гэх мэт. Өвчтэй мал, амьтдын яëãàäñààð õàëäâàðëàãäñàí óñ, òýæýýë áîëîí ºâ÷òýé ìàë áà ëåïòîñïèð àãóóëàã÷ ìàë, àìüòäààñ áýëòãýñýí ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿í íü õàëäâàðûí ýõ áóëàã áîëäîã. Ýìíýëç¿é øèíæ òýìäýã: ªâ÷èëñºí ìàë àìüòäûí ¿íäñýí эмнэлзүйн øèíæ òýìäэг íü: 2-5 õîíîãèéí õàëóóðàëòààð ýõýëæ, öààøäàà öóñ áàãàñàõ, øàðëàõ, öóñààð øýýõ, ç¿ðõ ñóäàñíû ñèñòåìèéí àæèëëàãàà õÿìðàõ, ÷àöãà àëäàæ áàéãààä áààñ íü ò¿ãæðýõ àìíû ñàëñò á¿ðõýâ÷ áà àðüñ íü ¿õæèх зэрэг юм. Çàðèì үед лåïòîñïèðîçûí õºíãºí õýëáýð нь øàðëàõã¿é, öóñààð øýýõã¿é áóþó ìýäýãäýõ ил эмнэлзүйн øèíæ òýìäýãã¿éãýýð ºâ÷èëäºã. ªâ÷òýé áîëîîä ºâ÷èëæ ýäãýðñýí ìàë àìüòàä óäààí õóãàöààãààð ëåïòîñïèðûã àãóóëàã÷ áàéõ áà ò¿¿íèéã ãàäàãø øýýñòýé öóã ãàðãàæ байдаг байна. Жишээлбэл: ¿õýð 4 ñàðààñ áàãàã¿é õóãàöààãààð үүсгэгчийг агуулдаг байна. Эдгээрийг доорхи зургуудаас харна уу.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

27

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Лептоспирозын үед илрэх эмнэл зүйн болон эмгэг анатомийн өөрчлөлт

Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад хандана.

ÕÎÍÜ ЯÌÀÀÍÛ ÄÎÒÐÛÍ ÕÀËÄÂÀÐÒ ÕÎÐÄËÎÃÎ Äîòðûí õàëäâàðò õîðäëîãо нь àãààðã¿éòýí нян, түүнээс ялгарч буй хороор үүсгэгддэг бог малын öî÷ìîã õàëäâàðò ºâ÷èí áîëíî. ¯¿ñãýã÷: “Хлостридум” төрлийн нянгаар үүсгэгдэг Õàëäâàðûí ýõ үүсвэр, õàëäâàð òàðõàõ çàìóóä: Äîòîðûí õàëäâàðò õîðäëîãî ¿¿ñýõ õàëäâàðûí ýõ óóðõàé íü ºâ÷òýé ìàë áà ºâ÷ëººä ¿õñýí ìàëûí õ¿¿ð, ñýãýýð áîõèðëîãäñîí ãàçðûí õºðñ, ºâñ, óðãàìàë, òýæýýë, óñ, ýë÷ýýð, õàøàà õîðîî, õýâòýð áóóö, òîíîã õýðýãëýë þì. ¿¿íýýñ ãàäíà äîòîðûí õàëäâàðò õîðäëîãûã õºðñíèé õàëäâàðò ºâ÷èí ãýæ íýðëýõ òîõèîëäîë áàñ áèé. Хлостридиум ферприпкс íü ìàëûí õîäîîä ãýäñýíä áàéíãà áàéäàã ìèêðîá áºãººä ýçýí àìüòíû áèå ìàõáîäü ñóëðàõàä, ºëñºæ óíäààñàæ òóðæ ýöýõ çýðãýýñ øàëòãààëàí õîäîîä ãýäýñíèé àæèëëàãàà õÿìðàõàä ºñºæ ¿ðæèõèéí õàìò ýïñèëîí, àëüôà, áåòòа õîðóóäûã ÿëãàðóóëæ ºâ÷ë¿¿ëäýã áàéíà. Èéíõ¿¿ õàëäâàð ¿¿ñãýã÷ õîðóóä íàðèéí ãýäýñíèé õàíàíààñ ýõëýí ýëýã, Ẻð, ìýäðýëèéí ñèñòåìèéí ýñ¿¿äèéã õîðäóóëæ áîãèíî õóãàöààíä á¿õ áèåèéã åðºíõèé õÿìðàëä îðóóëíà. ªâ÷íèé õýëáýð, ýìíýë-ç¿éí øèíæ òýìäýã: ªâ÷íèé õýëáýðèéã àãøèí çóóð, öî÷ìîã, öî÷ìîãäóó, óæèã ãýñýí äºðâºí õýëáýðò õóâààí ¿çäýã. Àãøèí çóóðûí õýëáýðýýð ºâ÷ëºõ ÿâäàë õýäýí öàãèéí äîòîð ÿâàãäàõ áºãººä

28

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

ºâ÷èëñºí ìàëûí ãýäýñ ä¿¿ð÷, òàòàëäàí óíàæ òèé÷ëýõèéí çýðýãöýý àìüñãàë áîîãääîã. Өâ÷òýé ìàë ø¿äýý õàâèð÷ àì, õàìðààñ íü öóñòàé ø¿ëñ ãîîæèæ ¿õäýã. Öî÷ìîã õýýëáýðýýð ºâ÷èëñºí ¿åä õîîë òýæýýë èäýõ äóðøèëã¿é áîëæ, õ¿÷òýé õàëóóð÷, áèåèéí ýñýðã¿¿öýë ìóóäíà. Øýýñ íü õ¿ðýí óëààí ºíãºòýé áîëîõîîñ ãàäíà öóñòàé, ñàëñàðõàã áààñààð áààíà. ̺í ýíý õýëáýðèéí ¿åä öî÷èìòãîé áîëæ, óðàãø, õîéø óíàõ, ìîä ÷óëóó ãàçàð ìýðýõ øèíæ òýìäýã ¿ç¿¿ëíý. Өâ÷òýé ìàëûí àì, õàìðûí ñàëñò á¿ðõ¿¿ë öàéñàí áàéíà. Èíãýýä 24-48 öàãèéí äîòîð ìàë ¿õýõ áà çàðèì ìàëûí ºâ÷ëºëò íü óäààí ¿ðãýëæëýí 3-4 õîíîãèéí äàðàà ¿õíý. Öî÷ìîãäóó õýëáýðýð ãîëöóó á¿ä¿¿í õîíü ºâ÷ëºõ áºãººä ýìíýëç¿éí øèíæ òýìäýã íü åðºíõèé人 öî÷ìîã õýëáýðòýé àäèë áîëîâ÷ èëðýë íü á¿äýã àæèãëàãääàã. Áèåèéí õàëóóí õýâèéí áàéíà. Õàðèí ¿ñ çóëãàð÷ óíàõ, õýýë õàÿõ, ìýäðýëèéí ñèñòåìä ººð÷ëºëò îðñîíîîñ þìðóó äàéðàõ çýðýã øèíæ òýìäýã èëýð÷ áîëíî. Àíõíû øèíæ òýìäýã èëýðñýíýýñ õîéø 4-5 õîíîãèéí äàðàà ¿õíý. Óæèã õýëáýðèéí ¿åä ìàë àìüòíû áèåèéí ýñýðã¿¿öýë ýðñ äîðîéòîæ, ºâñ òýæýýëýýñ ãàð÷ õîäîîä ãýäýñ õÿìðàí ÷àöãà àëäàæ, í¿ä, àì, õàìðûí ñàëñò á¿ðõ¿¿ë¿¿ä øàðàâòàð òóÿàòàé áîëæ 20-èîä õîíîãèéí äàðàà ¿õýõ áà çàðèìäàà ¿õýõã¿éãýýð õýäýí ñàð õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëíý. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад хандана. Урьдчилан сэргийлэх өвөрмөц вакцинтай.

ВИРУСЭЭР ҮҮСГЭГДЭГ ХАЛДВАРТ ӨВЧИН

ВИРУСЭЭР ҮҮСГЭГДДЭГ ХАЛДВАРТ ӨВЧИН ХОНИНЫ ЦЭЦЭГ Өвчилсөн хонины хошуу, хамар болон сүүлний дотор талын арьсанд цэврүүт үрэвсэл үүсдэг, хавьтал халдварт өвчин юм. Үүсгэгч: Хонины цэцэг нь “поксвирусийн язгуур, капривирус”-ийн төрөлд хамаарах вирусээр үүсгэгддэг. Эмнэл зүйн шинж тэмдэг: Өвчний нууц хугацаа нь 4-14 хоног байх ба өвчилсөн хонь тэжээлдээ дургүй болж, биеийн халуун 1-2 хэмээр нэмэгдэнэ. Ийм байдал 1-2 хоног үргэлжлээд зовхи нь хавдаж, нуух, нус ялгарах нь ихэсдэг байна. Хонины цэцгийн тууралт нь толгой, хөлийн дотор тал, сүүл, дэлэн, төмсөг гэх мэт хэсгийн үс багатай арьсанд тод илэрнэ. Эхлээд цэврүү үүсч, дараа нь гүвдрүү, болж хувирна. Тэр нь улаавтар хүрээтэй, цайвар саарал буюу шаравтар өнгөтэй байна. Түүнийг бүрхсэн хальс нь хуурч, үлдсэн нь хатаж товх үүснэ. Энэ нь унахад цайвар ягаан толбо үлдэнэ.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

29

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Арьс нь гүнзгий гэмтсэн бол зузаан товх үүсч, 5-6 хоногийн дараа унадаг байна. Үхжсэн гүвдрүү овгор байх боловч түүний орой нь хонхор байлдаг. Заримдаа хонинд үү маягийн гүвдрүү үүсдэг. Цэцгийн вирус нь хонины арьсанд өвөрмөц хувиралт үүсгэдэг. Эхлээд арьсны хучуур эдийн эс хэт олширч, эгэл биенцэр бий болно. Өвчин 20-28 хоног үргэлжилнэ. Өвчилсөн хурганы 50-80% нь хөнгөн хэлбэрээр өвчилсөн үед хонины 5-10% нь хорогдоно.

ЯМААНЫ ЦЭЦЭГ Манай улсад ямааны цэцэг гарч байсан тухай мэдээ байдаггүй. Гэвч Африк болон Азийн өмнөд ба дунд хэсгийн улсууд, Грек, Иран, Турк, Итали, Испани, Франц зэрэг улсад өргөн тархсан байдаг аж. Үүсгэгч: Хонины цэцэгтэй адил “поксвирусийн язгуур, капривирус”-ийн төрөлд хамаарах вирусээр үүсгэгддэг. Эмнэл зүйн шинж тэмдэг: Ямааны цэцгийн үед хонины цэцэгтэй ижил шинж тэмдэг илэрдэг байна. Өвчилсөн ямааны дэлэнгийн арьсанд нь өвөрмөц үрэвсэл үүснэ. Эхээс төрсний дараа халдварласан ишигний амны салст бүрхүүл ба ходоодонд үрэвсэл үүсдэг байна. Цэцгээр өвчилсөн ямаа ханиах, амьсгаадах, хамраас нь шингэн гарах, уруул хамрын арьсанд товх үүсэх нь элбэг байдаг. Ямааны цэцэг эпизоот хэлбэрээр гарч, өвчилсөн ямааны 25 хүртэл хувь нь үхдэг байна. Өвчилсөн ишиг олноор үхдэг ба ямааны цэцэг хүндэрсэн үед өвчилсөн малын үхэл 80% хүрдэг байна. Ангор, Дон үүлдрийн ямаа хүнд хэлбэрээр өвчилдөг. Өвчилсөн ямаа хээл хаях, дэлэн нь үрэвсэх тохиолдол элбэг гардаг байна. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад ханд. Урьдчилан сэргийлэх өвөрмөц вакцинтай.

ХОНЬ ЯМААНЫ ШӨВӨГ ЯР Хонь, ямааны амны салст бүрхүүл ба биеийн аль нэг хэсэг, хөл, дэлэн, толгой, уруулын арьс үрэвсэж, ярших шинж тэмдгээр илэрдэг хавьтал халдварт өвчин юм. Үүсгэгч: Хонь, ямааны шөвөг яр нь “поксвирусийн язгуур, парапоксвирус”ийн төрөлд хамаарах вирусээр үүсгэгддэг. Эмнэл зүйн шинж тэмдэг: Энэ өвчнөөр тайван бус аж ахуйд нас гүйцсэн мал өвчлөх нь ховор, харин эм хонины дэлэн, хөхний арьсанд үрэвслийн шинж тэмдэг илэрдэг. Хонь, ямаа төллөлтийн үед эсвэл хурга, ишгийг эхээс нь ялгах үед өвчин гарах нь элбэг тохиолддог. Өвчний үеийн шинж тэмдгийг үрэвссэн эрхтэнээр нь амны, уруулын, бэлэг эрхтэний, туурайн гэж

30

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

хувааж үздэг. Нялх хурганы амны салст бүрхүүл үрэвсэн, хүнд хэлбэрээр өвчилдөг. Хонины амны салст бүрхүүлд 2-15 мм хэмжээтэй улаан толбо үүсч, түүний голд цэврүү гарч, тэнд нь шингэн хуримтлагдсан байдаг. Цэврүү нь томроод тэр даруйдаа хагарч, шарх үлддэг байна. Цаашлаад 2-3 хоноод шарх нь хатаж, өнгөр мэт зүйлээр хучигдана. Үрэвсэл нь хүндэрсэн үед буйл, хацар, хэлэнд нь үрэвсэл үүсч, улмаар үхжин гүнзгийрдэг байна. Зарим үед малын залгиур, төвөнх, улаан хоолой, мөгөөрсөн хоолойд нь үрэвсэл үсэрхийлдэг. Үрэвсэл нь хүндрээгүй үед 1-2 долоо хоногт сорви үлдэхгүй эдгэрнэ. Хүндэрсэн үед үрэвсэл даамжирч, хамрах хүрээ нь ихсэж, төл үхэх шалтгаан болдог. Төлийн арьсан дээр нь эхлээд улаан толбо гарч, үрэвслийн зангилаа болох ба цаашдаа цэврүү, идээт гүвдрүү болон хувирна. Малын туурай зөөлрөх, эсвэл туурайд нь ямар нэг гэмтэл үүсэх боломжтой газрын малд шөвөг ярын туурайн хэлбэр илэрдэг. Туурайн завсар, эсвэл туурайн захын арьсанд үрэвсэл үүсч, улмаар хатаж товх болдог. Өвчтэй мал доголох, хэвтэх нь ихэснэ. Эм хонь, ямааны дэлэн хөхний арьсанд үрэвсэл үүсэх ба зарим үед дэлэнгийн үрэвсэл болж хүндэрдэг. Өвчилсөн төл турснаас болж үхэх, эсвэл 2 дахь халдвараар хүндэрч үхэх нь элбэг байдаг. Өвчилсөн төлийн арьс, ам, залгиур, төвөнх, улаан хоолой, ходоод, гэдсэнд үрэвсэл үүссэн байдаг. Зарим үед төлийн элэг, уушгинд нь эмгэг үүсэх, нүд нь сохрох, эсвэл туурай нь мултарч унах удаа ч байдаг. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад хандана.

ШҮЛХИЙ Салаа туурайтан мал, амьтан халуурах, амны салст бүрхүүл ба туурайн завсар, хөхний арьсанд үрэвсэл үүсэх шинж тэмдгээр илэрдэг хурц явцтай, олон улсын худалдааны хорио тогтоогддог өвчин юм. Үүсгэгч: Энэ өвчний үүсгэгч нь “пикорнавирусын язгуур, афтоавирус”-ийн төрөлд хамаарах вирусээр үүсгэгддэг. Эдийн засгийн хохирол: Шүлхийгээр өвчилсөн мал үхэх, ашиг шим нь багасхаас гадна тэмцэх арга хэмжээнд их хэмжээний зардал гарах ба олон улсын худалдаанд нөлөөлдгөөрөө асар их хохирол учруулдаг байна. Өвчилсөн малын 2%, зарим тохиолдолд 50-70%, төлийн 80% хүртэл хорогдсон тухай мэдээ байдаг. Эмнэл зүйн шинж тэмдэг: Үхэр шүлхийн хурц хэлбэрээр өвчилнө. Өвчилсөн үхэр эхлээд тэжээлдээ дургүй болж, хивэх нь муудах ба шүлс нь элбэгшинэ. Дараа нь биеийн халуун нэмэгдэж, биеийн байдал доройтно.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

31

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Ийм байдалтай 2-3 хоноод амны салст бүрхүүл, хэлэнд нь цэврүү гарч эхэлнэ. Зарим үхрийн туурайн завсар, дэлэнгийн арьсанд цэврүү үүсэх, энэ нь сагагны үе хавийн арьсанд ч гардаг. Цаашлаад 1-2 хоноод цэврүү нь хагарч шарх үлдэнэ. Энэ үед биеийн халуун буурч хэвийн болох ба шүлс нь их гарна. Өвчилсөн үхрийн хэл нь амандаа үргэлж хөдөлдөг учир хөөс ихтэй шүлс гардаг. Хөлийн арьс шархалсан үед доголох, голдуу хэвтэх байдал ажиглагдана. Хөлийн арьс халуун, эмзэг, хавдсан байх ба 4 хөл нь зэрэг өвчлөх, туурай нь үрэвсэх, хагарах, бүр мултарч унах тохиолдол ч байдаг. Үнээг гараар саах үед халдвар дамжсан бол эхлээд дэлэнгийн арьсан дээр цэврүү гарч дараа нь аманд нь гардаг. Шүлхийгээр өвчилсөн үнээ хээл хаях, хаг нь саатах ба төрсний дараа янз бүрийн хүндрэл гарах нь элбэг байна. Өвчилсөн үхрийн зүрхний цохилт түргэсч, амьсгаадна. Үхэр толгойгоо унжуулж зогсох ба өтгөн, хөөстэй шүлс их гарна. Өвчилсөн үхэр цангаг байдалтай болдог. Тэмээ нь шүлхийгээр өвчилсөн үед үүсэх эмнэлзүйн шинж тэмдэг нь ерөнхийдөө үхрийнхтэй төстэй байдаг байна. Тэмээ өвчилсөн үед биеийн байдал нь доройтон тэжээлдээ дургүйцэх ба биеийн халуун нэмэгдэж, хурдан турдаг аж. Тэмээний амны салст бүрхүүл, хэлэнд нь зууван хэлбэртэй цэврүү гарч хагарах ба бага зэрэг шүлс гарна. Мөн хөлийн арьсанд нь олон тооны хоёр дахь жижиг цэврүү үүсдэг. Харин тэмээний тавагны арьс хагаран, улмаар алтан хумс нь унаж, таваг нь хуурч, тэмээ доголох нь ажиглагддаг байна. Тэмээний өвчүүний бүдэрхийний сайр хөндийрч, ховхорсноос хажуугаараа хэвтдэг аж. Мөн амны салст бүрхүүл шархлан үрэвссэн үед хөөстэй өтгөн шүлс гардаг. Хонь ямааны шүлхийн эмнэлзүйн шинж тэмдэг нь ерөнхийдөө бусад малынхтай ижил байна. Шүлхийн халдвар авсанаас хойш 2-3 хоноод туурайн завсар, түүний захын арьс үрэвсэхээс гадна зарим үед амны салст бүрхүүлд нь цэврүү үүсдэг байна. Шүлхийгээр өвчилсөн хонь, ямаа тэжээлдээ дургүйцэн хивэх нь багасч доголох ба биеийн байдал доройтон халуурна. Эхлээд хөлийн арьсанд нь улаан толбо үүсч, тэр нь цэврүү болж хувираад хагарч, шарх үлддэг. Энэ үед хөл нь бага зэрэг хавдаж, халуун болж эмзэглэх, доголох ба хэвтэх нь их болдог. Шархнаас нь гарсан шингэн хатаж, товх болж, шарх нь хурдан эдгэрнэ. Шүлхийгээр өвчилсөн хонь, ямаа шүдээ хавирах ба шүлс гарахгүй боловч шүлсээ амандаа хураасан байдаг. Доорхи зургуудаас харна уу.

32

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Шүлхийн үед илрэх эмнэл зүйн шинж тэмдэг

Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад хандана. Урьдчилан сэргийлэх өвөрмөц вакцинтай.

ГАЛЗУУ Бүлээн цуст бүх төрлийн амьтдын төв мэдрэлийн тогтолцоо эмгэгших байдлаар илэрдэг, хурц явцтай, халдварт өвчин юм. Үүсгэгч: Галзуу өвчний үүсгэгч нь “рабдовирусийн язгуур, лиссавирус”-ийн төрөлд хамаарах вирусээр үүсгэгддэг. Эдийн засгийн хохирол: Өвчилсөн мал, амьтан үхэхээс гадна тэмцэх арга хэмжээнд зардал ихээхэн гардаг байна. Галзуугаар өвчилж амь насаа алдах тохиолдол ч бий. Сүүлийн 10 жилд Ази, Африк, Латин Америкт 20.0 мянга, Энэтхэгт 30.0 мянган хүн галзуугийн улмаас нас барсан тухай мэдээлсэн байна. 1977-1990 онд Европод 69 хүн өвчилж байжээ . Халдварын эх үүсвэр: Гол эх үүсвэр нь өвчилсөн махчид, түүнд хазуулсан мал, амьтад юм. Хярс, үнэг, чоно, мануул зэрэг амьтад тал хээрийн байгалийн голомт болдог байна. Энэ өвчинд гэрийн тэжээмэл мал, амьтдаас нохой, үхэр, хонь, адуу, гахай их мэдрэмтгий. ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

33

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Эмнэл зүйн шинж тэмдэг: Өвчний нууц хугацаа нь халдвар авсан мал, амьтны төрөл, нас, тэсвэрт чанар болон биед орсон вирусийн хэмжээ, өвчлүүлэх идэвх амьтанд үүссэн шархны байрлал, хэмжээнээс ихээхэн шалтгаалдаг байна. Амьтны биеийн мэдрэлийн төгсгөл олонтаа хэсэгт гүн шарх үүсч, түүнийг их шүлсдсэн байвал өвчний нууц хугацаа төдий чинээ богиносдог байна. Эхний үед өвчний өвөрмөц бус шинж тэмдэг ажиглагдах ба тэжээлдээ дургүйцэн, тэжээл боловсруулах эрхтэний ажиллагаа хямрах, заримдаа чичрэх, залгиурын булчин саажих, шүлс нь гоожих зэрэг шинж тэмдэг илэрнэ. Сэрлийн үе ажиглагдахгүй тохиолдол ч байдаг. Ийм хэлбэр нь ихэнхдээ бэлчээрийн малд элбэг тохиолдоно. Галзуурсан мал, амьтанд илрэх эмнэлзүйн шинж тэмдгийг дөлгөөн, сэрлийн, саажих буюу даамжирсан хэлбэр гэж хуваан үздэг. Галзуугийн дөлгөөн хэлбэрээр өвчилсөн амьтан гэрэл шуугианд мэдрэмтгий болж, хоол тэжээлдээ дургүйцэх, хараа нь муудаж биеийн халуун нь нэмэгдэх байна. Харин сэрлийн хэлбэрээр өвчилсөн мал, амьтан хэрцгий авиртай болж, мэдрэх чадвар нь хямарч, залгиур ба жажуур булчин нь саажих, салганах, хараа нь муудах, олон удаа шээх байдал үзүүлж, биеийн халуун нь дээд цэгтээ хүрдэг. Тэгвэл саажих хэлбэрийн үедээ уг амьтны цусны эргэлтийн ба амьсгалын үйл ажиллагаа өөрчлөгдөн, биеийн халуун нь бууж, мэдрэх чадвар нь эрс доройтсоор үхлээр төгсдөг байна. Үхрийн галзуугийн эмнэл зүйн шинж тэмдэг: Галзуугийн даамжирсан хэлбэрийн үед үхрийн хивэх, залгих нь түвэгтэй болж, саам нь татарна. Энэ үед мөөрөх, уяагаа таслах гэж оролдох, хүн, мал руу дайрах, эргэж харах, газар ухах, нулимс, хөлс нь элбэгших, биеийн зарим булчин таталдах зэрэг шинж тэмдэг илэрнэ. Өвчилсөн үхрийн хараа нь өргөсч, нүдний салст бүрхүүл улайх, шарх нь загатнахаас гадна бэлгийн сэрлийн байдал ажиглагдана. Хивэх нь бүрмөсөн зогсч, шээх, баах байдал үзүүлэх нь ихэсдэг байна. Дээрх шинж тэмдэг илэрсний дараа доод эрүү ба хөлийн булчин, хэл нь саажин 3-6 хоногт үхдэг байна. Үхэрт голдуу саажих хэлбэр нь тохиолддог байна. Үхэр тэжээлээ удаан зажлах ба залгих нь муудна. Биеийн халуун эрс нэмэгдэн, биеийн тэнцвэрт байдал алдагдан, толгойгоо хойш нь сэжнэ. Зарим үхэр мөөрөх ба бэлгийн сэрэл давамгайлах байдал ажиглагддаг байна. Доорхи зургуудаас харна уу.

34

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Галзуугаар өвчилж үхсэн үхэр болон эмнэлзүйн шинж тэмдэг үзүүлсэн үхэр

Нохойн галзуугийн эмнэл зүйн шинж тэмдэг: Өвчний нууц хугацаа нь дунджаар 28 хоног байх ба зарим үед нэг жил, түүнээс ч илүү хугацаатай үргэлжилдэг. Галзуурсан нохойд дөлгөөн ба даамжирсан хэлбэрийн шинж тэмдэг ажиглагдана. Дөлгөөн хэлбэрийн үед нохойн бие дорой байдалтай болж, харанхуй газар голдуу хэвтэх ба эелдэг, зөөлөн араншинтай болно. Ийм шинж тэмдэг дунджаар 3 хоног үргэлжилнэ. Энэ үед хоолондоо дургүйцэж, худлаа хуцах нь олширно. Заримдаа шархалсан газар нь загатнаснаас түүнийг долоох, самардах, мэрж хазах байдал ажиглагдана. Залгих нь муудаж шүлс нь гоожих, сөөнгө дуугарах ба араншин нь хувирч хүн, мал руу дайрч сэрлийн үе эхлэн 3-4 хоног үргэлжилнэ. Галзуурсан нохой тэнэж гүйх нь ихсэн, өдөрт 50 км хүртэл яваад эргэж ирэхдээ ядарсан байдалтай байх ба сүүлээ буулгасан байдаг. Зарим үед дайралдсан зүйлээ хүчтэй хазаж шүдээ хугалах, хэл, амаа шархлуулах байдал ажиглагдана. Галзуурсан нохой зарим үед бөөлжих ба цаас, мод, чулуу, өвс, даавуу гэх мэт зүйлийг иддэг байна. Өвчилсөн нохой турж, үс нь бүрзийж, нүд нь хонхойж, сөлөр харах ба эхлээд хойт хөл, дараа нь урд хөл, бусад эрхтэн нь саажиж үхдэг байна. Доорхи зургуудаас харна уу.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

35

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Галзуугаар өвчилж догширсон нохой

Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад хандана. Урьдчилан сэргийлэх өвөрмөц вакцинтай.

АДУУ, ТЭМЭЭНИЙ ТОМУУ Өвчилсөн мал халуурах, зовхи нь үрэвсэн нулимс гарах, амьсгалын замын эрхтэн үрэвсэн, ханиах шинж тэмдэгээр илэрдэг хавьтал халдварт өвчин юм. Үүсгэгч: Томуу өвчний үүсгэгч нь “ортомиксовирусийн язгуур, А хэвшил”-д хамаарах вирусээр үүсгэгддэг Эмнэл зүйн шинж тэмдэг: Адууны судасны лугшилт, амьсгалын тоо нэмэгдэж, тэжээлдээ дургүйцэн, амьсгаадаж, эмзэг ханиах ба уушгийг нь чагнахад хэрчигнэх дуу сонсогдоно. Зовхи нь улайж хавдах ба 3 дахь өдрөөсөө хамраас нь шингэн гарч, яваандаа тэр нь идээтэй, салслаг болж хувирна. Тэмтэрч үзэхэд зарим тунгалагийн зангилаа томорсон байх ба мөгөөрсөн хоолой нь эмзэг болдог байна. Өвчилсөн адууны нүд, хамрын хөндийн салст бүрхүүл үрэвсэж, ханиах нь томуугийн үндсэн эмнэзүйн шинж тэмдэг юм. Адууны арчилгаа, маллагааны нөхцөлөөс шалтгаалж өвчний явц янз бүр байдаг. Хээлийн эхний хугацаанд өвчилсөн гүүнд ямар нэг шинж тэмдэг илрэхгүй боловч гэнэт хээл хаях тохиолдол байдаг. Харин томуугаар өвчилсөн тэмээний биеийн байдал доройтож, биеийн халуун нэмэгдэх ба нилээд зовиуртай ханиаж нус, нулимс гарах нь ихсэж, 4-7 хоногоор хэвтэн, тэжээлдээ дургүйцдэг байна. Томуугаар өвчилсөн тэмээ хөлрөх ба богино хугацаанд хурдан турдаг байна. Эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлт: Малын эмч, мал эмнэлгийн байгууллагад хандана. Урьдчилан сэргийлэх өвөрмөц вакцинтай.

36

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ. МАЛЫН ПАРАЗИТ БУЮУ ШИМЭГЧТЭХ ӨВЧИН

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

МАЛЫН ШИМЭГЧ, ШИМЭГЧТЭХ ӨВЧИН Амьтны биеийн эс, эд, эрхтэнд байрлаж, хооллож, үржиж, гэмтээдэг бичил биетэн, ургамал, амьтдыг шимэгч гэнэ.

ШИМЭГЧ ЭГЭЛ БИЕТЭН Нэг эст, нүдэнд үл үзэгдэх амьтдыг эгэл биетэн гэнэ. Амьтны биеийн эс, эд, эрхтэнд байрлаж, хооллож, үржиж, гэмтээдэг нэг эст амьтдыг шимэгч эгэл биетэн гэдэг.

АМЬТНЫ ХАЧГИЙН ХАЛУУН ӨВЧИН БУЮУ БАБЕЗИОЗ Амьтны цусны улаан эсийг гэмтээдэг эгэл биетэн шимэгчийг бабези гэдэг. Эдгээр шимэгч адуу болон бусад амьтны цус багасах өвчнийг үүсгэнэ. Унагандаа хачгинд “болоогүй” даага, нутаг нь солигдсон адуу голдуу өвчилдөг.

Амьтны цусны улаан эсийн шимэгч - бабезийг дурангаар харахад: дугуй улаан нь цусны улаан эс, түүний доторхи усны дусал шиг ягаан нь эгэл биетэн шимэгч

Бабези нь амьтны цусны улаан эсэд үржиж, түүнийг гэмтээнэ. Шимэгч адуунаас хачгинд халдана. Хачигны цусанд үргэлжлэн амьдарч, үржинэ, хачигнаас дахиад адуунд халдана. Цусанд нь эгэл биетэн шимэгч үржсэн адууны цус гэмтэж, халуурч, үхдэг тул малчид “адууны хачгийн халуун өвчин” гэдэг ба бас “тонгойх, хөлөө жийж зогсох, чих нь дэлдийх, уруул нь муруйх” гэх мэтээр содон шинжээр нь нэрлэдэг.

38

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Хачгийн халуунаар “тонгойсон” адуу газарт хошуугаа тулж, урд хоёр хөлөө алцайн жийж зогсдог.

Хачгийн халуунаар үхсэн адууны хүүрийн шарлах, цус шингэрэх өөрчлөлтүүд

ДҮЛДЭГ ЧАЦГА ӨВЧИН – ЭЙМЕРИОЗ Ишиг, хурга, тугал, дэгдээхэйний гэдэсний хучуур эдэд эймери гэдэг эгэл биетэн үржиж гэмтээдэг. Хавар ногоо ургах цагаар, ногоонд цадаж буй хөрвө төл өвчилнө. Голын ширэгт бэлчээрт байгаа төл илүү өртөнө. Төлийн нарийн, бүдүүн гэдэсний салст бүрхүүлийн хучуур эд гэмтсэний улмаас цустай, салстай, өнгөртэй чацга алддаг. Өвчилсөн төл баахдаа орилж, дүлдэг тул малчид “дүлдэг чацга” гэдэг.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

39

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Амьтны гэдэсний хананы хучуур эдийг гэмтээгч эймери гэдэг шимэгчийн амьдралын тойрог

ШИМЭГЧ ХАЧИГ БЭЛЧЭЭРИЙН ХАЧИГ Монгол оронд 5 төрлийн бэлчээрийн хачиг байдаг, тэдгээрийг малчид “алтан толгойт”, “эрүүний улаан”, “ойн саарал”, “говийн бор”, “загийн шар хөлт” хэмээн нэрлэдэг.

Амьтны цус сорж бүдүүрсэн хээлтэй хачгийг хувалз гэнэ.

Дермацентор төрлийн эр, эм хачиг, хүмүүс эр хачгийг “цоохор нуруут”, эм хачгийг “алтан сэрвээт” гэдэг.

40

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Бэлчээрийн хачгийн амьдралын тойрог

1. Хавар бие гүйцсэн өлөн хачиг амьтанд асна, энд эр, эм хачиг эвцэлдэнэ. Хээлтэй хачиг амьтны цус сорж, бүдүүрч хувалз болно.

2. Хувалз газарт бууна, хоргодох газар олж өндөглөнө.

3. Олон өндөг төрүүлнэ.

4. Өндөгнөөс авгалдай гарна.

5. Авгалдай нь жижиг хөхтөн амьтанд асна, цус сорно.

6. Цус сорж бэлцийсэн авгалдай газарт бууна.

7. Авгалдай гуужиж, хүүхэлдэй болно.

8. Хүүхэлдэй амьтанд асна, цус сорно.

9. Цус сорж бэлцийсэн хүүхэлдэй газарт бууна, гуужиж бие гүйцсэн эр, эм хачиг болно.

10. Бие гүйцсэн хачиг газарт хоргодож өвөлжинө, хооллодоггүй учир өлөн хачиг гэдэг.

11. Өлөн хачиг хавар амьтанд асна гэх мэтээр амьдралын тойрогтой.

Бэлчээрийн хачгийн амьдралын тойрог

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

41

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

АРЬСНЫ ХАЧИГ Олон зүйлийн жижиг хачиг амьтны арьс, үсэн бүрхүүлд байрлаж, хооллож, үржиж, гэмтээдэг, тэдгээр хачгийг арьсны буюу хамууны хачиг гэдэг. Хачиг үүрлэснээс амьтны арьс, үсэн бүрхүүл гэмтэхийг хамуурах өвчин гэдэг. Арьсны хачиг олон янз учраас хамуу бас олон янз. Арьсны хачиг зөвхөн амьтны арьс, үсэн бүрхүүлд амьдарна. Энд эр, эм хачиг эвцэлдэнэ, хээлтэй хачиг өндөг төрүүлнэ. Өндөгнөөс авгалдай гарна, авгалдай нь хүүхэлдэй болно. Хүүхэлдэй бие гүйцсэн хачиг болно. Хачигны амьдралын тойрог 1.5 - 2 сар үргэлжилнэ.

АМЬТНЫ ТОЛГОЙН ХАМУУ - ХОХЬ ХАМУУ, ХУУРАЙ ХАМУУ, ЗАГАТНУУР, САРКОПТОЗ Толгойн хамуугаар хүн, тэмээ, хонь, ямаа, гахай, нохой, янгир, хулсны гахай, ирвэс өвчилдөг.

Толгойн хамууг үүсгэгч саркоптес хачгийг дурангаар олон дахин томруулж харахад хошуу, дөрвөн хос хөл, их бие нь ялгарч харагдана.

АМЬТНЫ ИХ БИЕИЙН ХАМУУ – МААГУУ, НОЙТОН ХАМУУ, ПСОРОПТОЗ ИХ БИЕИЙН ХАМУУНД ҮХЭР, САРЛАГ, ХОНЬ, ЯМАА, ТУУЛАЙ ӨРТӨНӨ.

Их биеийн хамуунд өртсөн үхрийн үсэн бүрхүүл, арьс нь гэмтэж, шон шөргөөнө.

42

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Их биеийн хамуунд өртсөн хонины үсэн бүрхүүл, арьсны гэмтэл

АМЬТНЫ ХӨЛИЙН ХАМУУ – ТАГАЛЦАГНЫ ХАМУУ, СҮҮЛНИЙ ХАМУУ, ХОРИОПТОЗ Хөлийн хамуунд хонь, ямаа, үхэр, сарлаг өртөнө.

Хөлийн хамуутай амьтны тагалцаг, шилбэний арьс, үсэн бүрхүүлийн гэмтэл

АМЬТНЫ АРЬСНЫ БУЛЧИРХАЙН ХАМУУ – БАТГАН ХАМУУ, ЗАГАТНАДАГГҮЙ ХАМУУ, ДЕМОДЕКОЗ Амьтны арьсны үсний булцуу, тосны булчирхай, хөлсний булчирхайнд хачиг үүрлэж батга үүсгэнэ. Нохой, ямаа, хонь, үхэр, сарлаг арьсны булчирхайн хамуугаар өвчилдөг.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

43

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Нохой, ялангуяа шинэ үүлдрийн ноход батган хамуунд илүү өртөмхий

АМЬТНЫ ЧИХНИЙ ХАМУУ – ОТОДЕКТОЗ, НОТОЭДРОЗ Энэ хамуунд муур, ирвэс, нохой илүү өртдөг.

Муурны хамууны хачгийн амьдралын тойрог: 1-өндөг, 2-авгалдай, 3-хүүхэлдэй, 4-бие гүйцсэн эр, эм хачиг

Хамууны хачиг муурын чихэнд байрлан үржиж, гэмтээж, загатнуулдаг.

44

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Хамууны хачгийг дурангаар томруулж харахад

ШИМЭГЧ ШАВЬЖ АМЬТНЫ ГУУРТАХ ӨВЧИН Амьтны биед өндөг, авгалдайгаа төрүүлдэг ялааг хэдгэнэ гэдэг, хэдгэнийн авгалдайг гуур гэнэ.

ҮХРИЙН ГУУРТАХ ӨВЧИН Үхрийг ээрч хоргоон оодогнуулдаг ялааг үхэрч хэдгэнэ гэнэ, түүний авгалдайг арьсч гуур гэдэг.

Үхэрч хэдгэнэ

Үхэрч хэдгэнийн арьсч гуур үхрийн нурууны арьсан дор үүрлэж булдруу үүсгэсэн нь.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

45

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Үхэрч хэдгэнийн амьдралын тойрог

1. Хавар үхрийн нурууны арьсан дорх булдруунаас гуравдагч гуур бүлтэрч, газарт бууна.

2. Гуравдагч гуур газрын хөрсөнд шургаж байрлан хүүхэлдэй болно, энд нэг сар орчим байна.

3. Хүүхэлдэйнээс хэдгэнэ гарч ниснэ, хооллохгүй. Эр, эм хэдгэнэ нийлнэ, эм хэдгэнэ хээлтэнэ.

4. Хээлтэй хэдгэнэ хуурсаа үхрийн үсэнд төрүүлж, бэхлэнэ.

5. Хуурснаас анхдагч авгалдай гарна, анхдагч авгалдай гуужиж хоёрдогч авгалдай болно, нурууны нугаламын хэлхээний хөндийд байрлана, хоёрдогч авгалдай гуужиж гуравдагч авгалдай болно, нурууны арьсан дор үүрлэж, булдруу үүсгэнэ.

АДУУНЫ ГУУРТАХ ӨВЧИН Адууг ээрч хоргоон дэвхцүүлдэг ялааг адууч хэдгэнэ гэнэ. Түүний авгалдайг гэдэсч гуур гэдэг. Адууг 6 зүйлийн хэдгэнэ хоргоодог.

Адууч хэдгэнийн амьдралын тойрог

46

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

1. Хавар адууны хошгиногноос гуравдагч гуур газарт бууна.

2. Гуравдагч гуур газрын хөрсөнд шургаж байрлан хүүхэлдэй болж хөгжинө, энд нэг сар орчим байна.

3. Хүүхэлдэйнээс эр, эм хэдгэнэ гарч ниснэ, эвцэлдэнэ.

4. Хээлтэй хэдгэнэ хуурсаа адууны үсэнд төрүүлж бэхлэнэ. Нэг зүйл хэдгэнэ хуурсаа бэлчээрийн ургамалд төрүүлнэ.

5. Хуурснаас анхдагч гуур гарна. Анхдагч гуур адууны амны хөндий, залгиур хоолойд байрлана, хоёрдогч, гуравдагч гуур ходоод, эхэн гэдэс, шулуун гэдсэнд амьдардаг.

ТЭМЭЭЧ, АДУУЧ, ХОНЬЧ ХЭДГЭНЭ, ХАМАРЧ ГУУР Тэмээ, адуу, хонь зэрэг амьтдыг ээрч хоргоодог, улмаар хамрын хөндийд нь авгалдайгаа төрүүлдэг хэдэн зүйлийн хэдгэнэ байдаг. Тэдгээрийн авгалдайг хамарч гуур гэдэг.

Хамарч гуурын амьдралын тойрог 1. Гуравдагч авгалдай 2. Хүүхэлдэй 3. Хэдгэнэ

Тэмээний хамрын хөндийн гуур

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

47

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Хонины хамрын хөндийн гуур

АМЬТНЫ ӨТӨХ ӨВЧИН Амьтны арьс, салст бүрхүүлийн шарх, ам, хамар, нүд, чих, хошгиног, баян түрүү, чив зэрэг чийглэг сүвэнд авгалдайгаа төрүүлдэг ялааг шархач батгана, түүний авгалдайг өт гэдэг. Шархач батгана, түүний өт нь хамгийн өргөн тархсан шавьж бөгөөд өтөх өвчин нь хамгийн олон амьтныг хамардаг, хор хөнөөл ихтэй эмгэг юм.

Батганын өт нь амьтны нүд зэрэг чийглэг сүвт эрхтэнүүдийг гэмтээнэ.

Шархач батганын өт амьтны шарханд байрлаж, хооллож, өсч бойжиж байна.

48

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

ХҮРД, БҮҮРЭГ, НОХОЙ БӨӨС Хүрд нь амьтны өвөлжөөний бууцны хөлийн лууль зэрэг ургамал бараадаж амьдардаг. Хонь, ямаа, үхэр, сарлаг зэрэг амьтдын арьс, үсэн бүрхүүлийг гэмтээж, цус сордог шавьж юм. Бүүрэг нь тарвага, зурам зэрэг мэрэгч амьтад, үнэг, хярс зэрэг амьтдын нүх, үүрний дош бараадаж амьдардаг. Мэрэгч, махчин амьдын арьс, үсэн бүрхүүлийг гэмтээж, цус сордог, тарваган тахал зэрэг олон өвчний бичил биет үүсгэгчийг агуулж, дамжуулдаг.

Бие гүйцсэн хүрд амьтанд асч, цус сорохын өмнө

Хүрдний амьдралын тойрог: А. Амьтны арьсанд цус сорсон хээлтэй хүрд олон өндөг төрүүлнэ, өндөг газарт унаж, тэнд өвөлжинө. Б.Хавар өндөгнөөс авгалдай гарна, улмаар гуужиж хүүхэлдэй болно. В. Хүүхэлдэй нь гуужиж бие гүйцсэн хүрд болно. Г. Бие гүйцсэн эр, эм хүрд амьтанд асч, нийлж, хээлтэй хүрд өндөглөнө.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

49

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

ШИРХ, БӨӨС Амьтны арьс, үсэн бүрхүүлд амьдардаг далавчгүй шавьжийг ширх, бөөс гэдэг. Амьтан бүр өөрийн ширх, бөөстэй. Үхрийн ширх, бөөс зөвхөн үхрийн арьс, үсэн бүрхүүлд амьдардаг, бусад амьтанд байршиж, хооллож, үржиж чадахгүй. Бөөс, ширх нь зөвхөн амьтны арьс, үсэн бүрхүүлд амьдарна, гадаад орчинд, тухайлбал амьтны хашаа, байрны бууцанд байрлаж, хооллож, үржиж амьдарч чадахгүй, ичихгүй. Бөөс, ширх нь өндөг төрүүлнэ. Өндөгнөөс авгалдай гарна, авгалдай нь хоёр удаа гуужиж, улмаар бие гүйцдэг, нэг бодгал ширх, бөөс нь 1.5 - 2 сар орчим хугацаанд амьдарна.

ШИРХ Малчид ширхийг шар ширх, үс идэгч, ноолуур идэгч, өд идэгч хэмээн нэрлэдэг. Хөхтөн амьтан, шувууны арьсны эс, эд, хогжруу, өд сөд, үс, ноолуур, шар усаар хооллоно.

Ширх данхар толгойтой, мэрдэг амтай, арьсны хаг, хогжруу, шар ус, үс, ноолуур, өд сөдөөр хооллоно.

БӨӨС Малчид амьтны бөөсийг хөх бөөс, хөх ширх гэдэг. Бөөс нь амьтны цусаар хооллодог, арьсны өнгөн хөрсийг цоолдог шөвгөр хошуутай.

Бөөс - хатгадаг хошуутай, сордог амтай, арьсны эд, шар ус, цусаар хооллодг.

50

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

ШАЛЗ Шалз бол амьтны цус сорогч шавьж юм. Цагаан өнгөтэй том авгалдай төрүүлдэг, тэр нь хэдхэн цагийн дараа бор шаргал өнгөтэй хүүхэлдэй болж хувирдаг тул “хүүхэлдэй төрүүлэгч” хэмээн нэрлэдэг. Хонины архаг цус багасах өвчин үүсгэнэ.

Шалзны бие нь толгой, цээж, хэвлийн гурван хэсгээс тогтоно, гурван хос хөлтэй.

АМЬТАН ЯЛААРХАХ - ТИЙРЭГ Хавар 5-р сарын эхнээс намрын дунд сар хүртэл мал сүргийг хэдгэнэ, шумуул, хөх түрүү, дэлэнч, бургиус, батгана, ялаа зэрэг олон зүйлийн үй олон шавьж ээрч, хоргоож, цусыг нь сорж зовоодог. Дулааны улиралд мал сүрэг өдрийн ихэнх цагийг ялаархаж өнгөрөөдөг. Ялаархах буюу тийрэг нь сүргийн ашиг шимийг багасгадаг хэцүү өвчин юм.

Шумуул амьтны арьс гэмтээж, цус сордог, өвчин үүсгэгчийг агуулж, дамжуулдаг.

Хөх түрүү амьтны арьс гэмтээж, цус сордог, өвчин үүсгэгчийг агуулж, дамжуулдаг.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

51

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Дэлэнч амьтны арьс гэмтээж, цус сордог, өвчин үүсгэгчийг агуулж, дамжуулдаг.

Бургиус амьтны арьс гэмтээж, цус сордог, өвчин үүсгэгчийг агуулж, дамжуулдаг.

Цус сорогч ялаа амьтны арьс гэмтээж, цус сордог, өвчин үүсгэгчийг агуулж, дамжуулдаг.

52

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

ШИМЭГЧ ХОРХОЙ ТУУЗАН ХОРХОЙ – ЦЕСТОД Туузан хорхой үхэр, сарлаг, хонь, ямаа, тэмээ, адуу, нохойны нарийн гэдсэнд амьдардаг. Туузан хорхойн бие толгой, хүзүү, олон үенээс тогтоно.

ХИВЭГЧ МАЛЫН ТУУЗАН ХОРХОЙ Хонь, ямаа, үхэр, сарлаг, тэмээний нарийн гэдсэнд хэдэн төрлийн туузан хорхой амьдардаг. Хавар, зун хөрвө төл, намар, хавар төлөг, борлон, бяруунд туузан хорхойн халдварын улмаас давжаарах, чацга алдах шинж илэрч, зарим жил олон мал үхүүлдэг.

МОНЕЗА ТӨРӨЛ

Хивэгч амьтдын туузан хорхойн амьдралын тойрог: Амьтны гэдсэнд байгаа урт туузан хорхойн үенүүд баастай газарт унана. Хорхойн үенээс олон өндөг гадагшилж, бэлчээрийн өвс ургамалд тархана. Хорхойн өндгийг хөрсний жижиг хачиг (малчид газрын бөөс гэдэг) иднэ. Хөрсний хачгийн биед хорхойн өндөгнөөс авгалдай үүсч, бойжно. Туузан хорхойн авгалдайг агуулсан хачгийг хэвэгч амьтад өвс, устай хамт хамж залгина. Амьтны нарийн гэдсэнд авгалдайнаас туузан хорхой үүсч, өсч, бойжиж, үржинэ.

ЭРГҮҮ ӨВЧНИЙ ТУУЗАН ХОРХОЙ Хонь, ямаа, үхэр, сарлаг зэрэг хэвэгч амьтдын тархинд байгаа уулинхай нь туузан хорхойн авгалдай юм. Энэ уулинхайг нохой, чоно, үнэг зэрэг махан идэшт амьтад идэхэд дотор нь байгаа олон тооны туузан хорхойн толгой нарийн гэдсэнд очиж, ургаж, өсч, бойжин туузан хорхой болно. Туузан хорхойн олон үенд өндөг үүснэ. Өндөг нь нохой, чоно, үнэг зэрэг ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

53

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

амьтдын баастай гадагшилж, бэлчээрийн өвс, ургамалд тархана. Өндгөнд авгалдай үүснэ. Хонь, ямаа, үхэр, сарлаг зэрэг амьтад авгалдайг өвс, устай хамт залгина. Авгалдай гэдэсний ханаар цусанд орж, улмаар тархинд хүрч, уулинхай үүсгэнэ.

Хонины тархины бор хальсан бүрхүүлийг зүсэхэд бултайж буй эргүүгийн туузан хорхойн уулинхай, дотор нь шингэн дүүрсэн, хальсан бүрхүүлийн дотор талд нь олон тооны “будаа” мэт ирээдүйн туузан хорхойн толгой нэвт харагдаж байна. Толгой тус бүрээс нэг хорхой “ургана”.

Туузан хорхойн уулинхай хонины тархийг хөндийлж гэмтээсэн нь

АМЬТНЫ ЭЛЭГ, СЭМЖНИЙ УУЛИНХАЙ Бараг хонь, ямаа бүрийн сэмж, элгэнд уулинхай байдаг. Энэ нь нэгэн зүйл туузан хорхойн авгалдай юм. Энэ авгалдайг нохой, чоно, үнэг зэрэг амьтад идэхэд, дотор нь байгаа толгойноос хүзүү, цаашлаад хэдэн мянган үе ургаж, туузан хорхой үүсдэг. Туузан хорхойн үенүүд хэдэн сая өндөг агуулсан байх ба тэдгээр нь газарт унаж, бэлчээр, усанд тархана. Түүнийг хонь, ямаа зэрэг хэвэгч амьтад иднэ, нарийн гэдсэнд суларсан авгалдай гэдэсний хананд

54

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

цусанд орж, цусаар элэг, сэмжний хальсан бүрхүүл дор томорч, уулинхай үүсгэнэ. Нохой, чонын баас байгаа газарт туузан хорхойн өндөг, авгалдай тархсан байна. Бидний хүнсэндээ нядласан хонь бүрт уулинхай байгаа нь малын бэлчээр, ус нохойн баасаар хир бохирдсоныг илтгэнэ.

Элэг, сэмжний уулинхай

Элэг, сэмжний уулинхайн туузан хорхой нохой, чонын нарийн гэдсэнд амьдардаг.

БЭТЭГ ӨВЧНИЙ ТУУЗАН ХОРХОЙ Хүн, тэмээ, хонь, ямаа, үхэр, сарлаг зэрэг амьтдын элэг, уушиг зэрэг эрхтэнд зузаан ханатай уулинхай үүрлэсэн байдаг. Үүнийг бэтэг гэдэг. Хүний хүнд өвчний нэг. Бэтэгийн уулинхай нь нохой, чоно, үнэг зэрэг махан идэшт амьтдын нарийн гэдсэнд амьдардаг туузан хорхойн авгалдай юм. Тэмээ зэрэг амьтдын элэг, уушиг зэрэг эрхтэнд байгаа уулинхайг нохой, чоно, үнэг идвэл тэнд байсан олон тооны толгойноос нарийн гэдсэнд нь жижигхэн, дөрвөн үенээс бүтсэн туузан хорхой үүснэ. Туузан хорхойн дөрөв дэх үе нь хэдэн мянган өндөг агуулдаг. Үе баастай хамт гадагш гарч, бэлчээр усанд тархана. Түүнийг идсэн малын эд, эрхтэнд бэтэгийн уулинхай үүснэ. Хүнд бэтэгийн туузан хорхойн өндөг нохойноос голдуу халдана.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

55

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Бэтэгийн туузан хорхойг будаж, дурангаар томруулж харуулсан нь

Амьтны уушигны бэтэг

Амьтны элэгний бэтэг

ГҮЗЭЭ, ХЭРХЭНЭГ, НУГАЛУУРЫН СОРУУЛТ ХОРХОЙ

Хэвэгч амьтны гүзээний шүрэн хорхой

56

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

САВХАН ХОРХОЙ – НЕМАТОД ХЭВЭГЧ МАЛЫН ХЯЛГАСАН ХОРХОЙ – ТРИХОСТРОНГИЛИД ХОДООДНЫ ХЯЛГАСАН ХОРХОЙ Хэвэгч малын ходоодонд гемонх, остертаги, маршаллаги зэрэг олон төрлийн хялгасан хорхой амьдардаг. Хялгасан хорхойн өндөг нь амьтны баасанд гадагш гарч, бэлчээрийн ургамлыг бараадаж амьдарна. Газарт өндөгнөөс анхдагч авгалдай гарна, анхдагч авгалдай гуужиж, хоёрдогч авгалдай болно, хоёрдогч авгалдай гуужиж гуравдагч буюу амьтанд халдах авгалдай болно. Халдах авгалдай өвс, ургамалтай хамт амьтны ходоодонд очно, өсч бойжин бие гүйцсэн хорхой болно, эр, эм хорхой эвцэлдэж, хээлтэй эм хорхой өндөглөнө.

Хонины ходоодны дээсэн хорхой гемонх

Үхрийн ходоодны салст бүрхүүлд остертаги хорхойн авгалдай үүрлэж гэмтээсэн нь

ХЭВЭГЧ МАЛЫН НАРИЙН ГЭДЭСНИЙ ХЯЛГАСАН ХОРХОЙ Хэвэгч малын нарийн гэдсэнд трихостронгил, коопери, нематодир, нематодирел, буностом зэрэг төрлийн хялгасан хорхой шимэгчилдэг.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

57

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Трихостронгилиус төрөл - Амьдралын тойрог

Хэвэгч амьтдын хялгасан хорхойн амьдралын тойрог

А. Гаднаас орж ирсэн халдах авгалдай ходоод, нарийн гэдэсний хананд үүрлэж, ичээлнэ. В. Ичээнээс гарсан дөрөвдөгч авгалдай өсч, бойжин бие гүйцсэн эр, эм хялгасан хорхой болно, эвцэлдэнэ. С. Хээлтэй эм хорхойн төрүүлсэн өндөг амьтны баастай хамт гадагшилж, бэлчээрт тархана.

L1. Өндөгнөөс анхдагч авгалдай төрнө.

L2. Анхдагч авгалдай гуужиж хоёрдогч авгалдай болно.

L3. Хоёрдогч авгалдай гуужиж гуравдагч буюу халдах авгалдай болно.

D. Халдах авгалдай амьтны амаар, өвс, устай орж, ходоод, нарийн гэдсэний хананд нэвтэрч үүрлэнэ.

Хялгасан хорхойн өндөгийг дурангаар харахад

58

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Хялгасан хорхойн авгалдайг дурангаар харахад

Ургамлын навчны угийн шүүдрийн дусалд байгаа хорхойн авгалдай амьтанд нэвтрэх гол арга

ХЭВЭГЧ АМЬТДЫН БҮДҮҮН ГЭДЭСНИЙ ГОДИЛ ХОРХОЙ – ХАБЕРТИОЗ Хэвэгч амьтдын хос гэдсэнд шимэгчилдэг годил хорхойг хаберти гэдэг. Энэ хорхой олширч, хос гэдэсний хоргол шахах үйлдлийг хямрааж, олгойн баасан чацга алдах өвчнийг үүсгэнэ. Энэ өвчин зарим жил төлөг, борлонг олноор нь үхүүлдэг.

Хэвэгч амьтдын бүдүүн гэдэсний годил хорхой - хабертийг дурангаар томруулж харахад

АДУУНЫ УМСНЫ ГОДИЛ ХОРХОЙ – СТРОНГИЛИД Адууны бүдүүн гэдэс - умсанд 60 гаруй зүйлийн годил хорхой амьдардаг. Бие гүйцсэн эр, эм годил хорхой умсны салст бүрхүүлд амаараа зүүгдэж байрлана. Годил хорхойн дөрөвдөгч авгалдай нь умсны салст бүрхүүлд үүрлэж, уулинхай үүсгэн ичээлж амьдардаг. Олон зүйлийн годил хорхойноос нойр булчирхайн, харвингийн, гол судасны годил хорхой нь адууны хүнд өвчин үүсгэдэг. ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

59

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Адууны хос умсны том улаан годил хорхой

Адууны годил хорхойн авгалдай умсны салст бүрхүүлд үүрлэсэн нь

Адууны годил хорхойн өндөгийг дурангаар томруулж харсан нь

Адууны годил хорхойн халдах авгалдай ургамлын навчин дээрх шүүдрийн дусалд байгаа нь

60

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

АДУУНЫ ГОДИЛ ХОРХОЙ - АМЬДРАЛЫН ТОЙРОГ

А - В - хорхойн бэлчээр дэх амьдрал: Өндөг - Хээлтэй эм хорхойн төрүүлсэн өндөг адууны хомоолтой хамт гадагшилж, бэлчээрт тархана. L1 - Өндөгнөөс анхдагч авгалдай төрнө. L2 - Анхдагч авгалдай гуужиж хоёрдогч авгалдай болно. L3 - Хоёрдогч авгалдай гуужиж гуравдагч буюу халдах авгалдай болно. В - А - хорхойн адууны бие дэх амьдрал: С - Халдах авгалдай өвс, устай хамт адууны амаар биед нэвтэрч нарийн гэдэс, умсанд очно. D халдах авгалдай нарийн гэдэсний төгсгөл, умсны салст бүрхүүлд нэвтэрч үүрлэнэ, гуужиж, дөрөвдөгч авлдай болж, ичээлнэ. Е - ичээнээс гарсан дөрөвдөгч авгалдай өсч, бойжин бие гүйцсэн эр, эм годил хорхой болно, эвцэлдэнэ, өндөг төрүүлнэ.

АМЬТНЫ УУШИГНЫ ХОРХОЙ Амьтны уушигны том, дунд, нарийн мөгөөрсөн гуурснуудад диктиокаул, протостронгил зэрэг утаслаг хорхой амьдардаг. Уушигны хорхой олширвол мөгөөрсөн хоолойн салст бүрхүүл үрэвсэж, амьтан ханиах, нус гоожих зэрэг шинж илэрнэ.

Амьтны уушигны мөгөөрсөн гуурсанд байгаа утаслаг хорхой

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

61

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Аскарид буюу могой хорхой нь адуу, гахай, нохой, тарвага, шувуу зэрэг амьтдын нарийн гэдэсний савхан хорхой юм. Бие гүйцсэн эр, эм могой хорхой амьтны нарийн гэдсэнд байрлаж, хооллож, эвцэлдэж, өндөглөдөг. Өндөг нь амьтны баасанд гадагшилна. Газарт тархсан хорхойн өндгөнд авгалдай үүснэ, тэндээ нэг удаа гуужиж, халдах авгалдай агуулсан өндөг болно. Халдах өндөг хоол, ундтай амьтны амаар биед нэвтэрнэ, ходоод, нарийн гэдсэнд очиж хагарна, дотроос нь авгалдай гарна. Авгалдай нь элэг, зүрх, уушиг, мөгөөрсөн хоолой, улаан хоолой, ходоодоор ярган аялаж, нарийн гэдсэнд буцаж ирнэ. Энд өсч, бойжиж, бие гүйцнэ, эвцэлдэж, өндөглөнө.

Адууны нарийн гэдэсний могой хорхой

Могой хорхой бөөгнөрч, адууны нарийн гэдэс хагарсан нь

Адууны могой хорхойн өндөгийг дурангаар томруулж харахад

62

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

АМЬТНЫ ХОШГИНОГ ЗАГАТНУУЛАГЧ ХОРХОЙ – ОКСИУРИД Адуу, хонь, хүний бүдүүн гэдэсний сүүлт хорхой нь өндөглөхдөө амьтны хошгиногны аманд ирж, загатнуулдаг. Хошгиног нь загатнасан адуу, хонь бөгсөөрөө юм шөргөөдөг, хонгоны үс нь халцардаг.

Адууны хомоолтой гарч ирсэн хошгиног загатнуулагч хорхой

АМЬТНЫ НҮДНИЙ ХОРХОЙ – ТЕЛЯЗИ Адуу, үхрийн нулимсны булчирхайн цоргонд нарийн цагаан хорхой амьдардаг. Энд эр, эм хорхой эвцэлдэж, авгалдай төрүүлнэ. Авгалдай нь нулимс, нууханд цуглана, амьтны нуух, нулимсаар хооллодог гэрийн болон хээрийн ялаанд халдана. Авгалдай ялааны биед өсч, бойжиж, гуужиж халдах авгалдай болно. Халдах авгалдай ялаанаас үхрийн зовхины хөндийд орж, улмаар нулимсны булчирхайн цоргонд орж, өсч, бойжин бие гүйцсэн эр, эм хорхой болно. Амьтны нулимсны булчирхайн цоргонд олон хорхой байрлаж, хооллож, үржсэнээс нулимс гоожих, нүд цийх шинж илэрдэг.

Үхрийн нүдний хорхой

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

63

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

АДУУНЫ ХОРХОЙТ ЖИДҮҮРЭХ ӨВЧИН Жидүүний утаслаг хорхой буюу онхоцерк нь адууны шилний шар холбоосонд амьдардаг, хээлтэй эм хорхой нь авгалдай төрүүлдэг. Авгалдай нь цусанд орж, улмаар адууны арьсанд байрших ба эндээс цус сорогч ялааны биед орно, тэндээ өсч бойжоод, ялааг цус сорох үед адууны цусанд орно, шилний шар холбоосонд хүрч байршин бие гүйцсэн хорхой болно.

Жидүүний утаслаг хорхойн үүсгэсэн мундааны үрэвсэл

МАЛЫН ШИМЭГЧТЭХЭЭС ҮҮСЭХ ХОХИРОЛ • Малын биеийн өсөлт, хөгжлийг сааруулж, давжааруулдаг • Малын тарга хүчийг сааруулдаг, туралтыг түргэсгэдэг • Ган, зуд зэрэг байгалийн хүнд нөхцлийг даван туулах сүргийн чадварыг сулруулдаг • Сүргийн элдэв өвчлөлийг нэмэгдүүлдэг • Төл, өсвөр малын амьдрах чадварыг доройтуулж, үхлийг нэмэгдүүлдэг • Үржлийн чадварыг бууруулдаг • Бордооны малын биеийн жингийн нэмэгдлийг сааруулдаг • Мах, сүүний гарц, чанарыг бууруулдаг • Арьсны чанарыг доройтуулдаг • Ноосны гарц, чанарыг бууруулдаг • Ажлын малын эдэлгээ даах чадварыг бууруулдаг • Уралдааны малын хурдлах чадварыг сааруулдаг • Мал сүргийн өнгө жавхааг доройтуулдаг • Малаар дамжин хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлдөг • Малаар дамжин хүнсний аюулгүй байдалд сөрөг нөлөөлдөг • Малаар дамжин орчны аюулгүй байдалд сөрөг нөлөөлдөг

64

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

АМЬТНЫ ШИМЭГЧТЭХ ӨВЧНИЙ ОНОШИЛГОО Итгэмжлэгдсэн малын эмчтэй, стандарт мал эмнэлэг нь амьтны 100 орчим шимэгчтэх өвчнийг оношлох чадвартай байна. Шимэгчтэх өвчнийг оношлох, шимэгчийн халдварыг хянаж, зохицуулахын тулд мал сүрэгт дор хаяж гурван багц шинжилгээ хийж, онош тогтоодог. Үүнд: • Тахалзүйн шинжилгээ • Эмнэлзүйн шинжилгээ • Лабораторийн шинжилгээ

ТАХАЛЗҮЙН ОНОШ Тахалзүйн оношийг эрт, зөв тогтоохын тулд дараах хэдэн үзүүлэлтийг тодорхойлно, үүнд: • • • • • •

Ямар шимэгч Аль нутагт Хэний малд, маллагааны ямар нөхцөлд Ямар жил, хэдэн жилийн давтамжтай, цаг агаарын ямар нөхцөлд Аль улиралд, шимэгчийн амьдралын тойргийн аль хэсэгт Ямар зүйл, нас, хүйсний амьтанд өвчний шинж илрэв гэдгийг тус тус нягтлан тогтооно.

ЭМНЭЛЗҮЙН ОНОШ Эмнэлзүйн оношийг эрт, зөв тогтоохын тулд сүргийн доторхи өвчний ил шинж тэмдэг, хам шинж бүхий амьтдыг илрүүлнэ. Арьсны шимэгчтэх өвчний гол шинж тэмдэг нь: • Загатнахуй • Үсэн бүрхүүлийн гэмтэл • Арьсны үрэвсэл, гэмтэл Дотрын шимэгчтэх өвчний гол шинж тэмдэг: • Давжаа • Туранхай • Үсэн бүрхүүл өнгө алдсан, бүрзгэр, даахирсан, гуужилт, хөөрөлт саатсан • Салст бүрхүүл цайсан – цус багассан • Чацга алдсан, баасны шинж өөрчлөгдсөн • Нус гоожсон, ханиасан • Нулимс гоожсон, нүд нуухатсан

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

65

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Лабораторийн онош: Шимэгч, шимэгчийн өндөг, авгалдай, хүүхэлдэйг: • • • • • •

Эс, эд, эрхтэнд Баасанд Шээсэнд Цусанд Нусанд Нулимсанд илрүүлнэ.

Шимэгчтэх өвчний оношилгооны зарим сул тал: Малын эмчийн онош малчны оношоос ялгаагүй байх тохиолдол олон байна.

МАЛЫН ШИМЭГЧГҮЙТГЭХ ЭМЧИЛГЭЭ Эрт, зөв оношийн дагуу цогц эмчилгээ хийнэ. Шалтгааныг арилгах эмчилгээ - амьтны эс, эд, эрхтэнд байгаа шимэгч, шимэгчийн өндөг, авгалдай, хүүхэлдэйг үхүүлэх, зайлуулах эмчилгээ бөгөөд • • • •

эгэл биетэнгүйтгэх эмчилгээ хачиггүйтгэх эмчилгээ шавьжгүйтгэх эмчилгээ хорхойгүйтгэх эмчилгээ гэж ялгана.

Нөхөн сэргээх эмчилгээ - шимэгчийн гэмтээсэн эс, эд, эрхтний гэмтлийг засах эмчилгээ Тордон тэтгэх эмчилгээ - шимэгчийн халдварын улмаас турж эцсэн, ядарч туйлдсан амьтныг тэнхрүүлэх эмчилгээ Угаалга, арьс шимэгчгүйтгэх эмчилгээний ялгаа Шумбуулах, шүрших, түрхэх зэрэг аргаар амьтны арьсыг шимэгчгүйтгэх эмчилгээ нь арьс, үсэн бүрхүүлийг цэвэрлэх, сэргээх угаалгаас ялгаатай. Туулгалт, хорхойгүйтгэх эмчилгээний ялгаа Сав эрхтэний хананы булчингийн хөдөлгөөнийг идэвхжүүлж, агуулгаас нь цэвэрлэх эмчилгээг туулгалт гэдэг. Хоол боловсруулах эрхтэнд байгаа шимэгчийг үхүүлэх эмчилгээг хорхойгүйтгэх гэнэ. Шимэгчгүйтгэх эмийн чанар Сайн эм нь: • шимэгчийг амьдралын тойргийн шат бүрт нь, ялангуяа өсвөр насанд нь үхүүлэх үйлчлэл сайтай

66

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

• шимэгчийн эзэн амьтанд болон түүний орчинд хоргүй • түргэн үйлчлээд бүрэн гадагшилдаг, үлдэгдэлгүй, хүлээх хугацаа богинотой • таарсан үнэтэй зэрэг шаардлагыг юуны өмнө хангана. Сайн эм өндөр үнэтэй байдаг. Хямд эм эргэлзээтэй тул яагаад хямд байгааг борлуулагч, нийлүүлэгчээс магадлах учиртай.

ЭМИЙН ХҮЛЭЭХ ХУГАЦАА Шимэгчгүйтгэх эмчилгээ хийсэн малын бүтээгдэхүүний худалдаанд эмийн хүлээх хугацааг чанд мөрдөнө. Хэрэглэсэнээс хойш эмчилсэн малын биеэс тухайн эм бүрэн гадагшилж, үлдэгдэл нь бүрэн арилах үеийг хүлээх хугацаа гэдэг. Малчид зах зээлд эмийн үлдэгдэлгүй мал, бүтээгдэхүүн, түүхий эд нийлүүлэх үүрэгтэй. Худалдаж буй мал, бүтээгдэхүүн, түүхий эдэд бүх л эмийн, түүний дотор элдэв бичил биетэнийг үхүүлэгч антибиотик, шимэгчгүйтгэх эмүүд, дааврын үлдэгдэл байгаа эсэхийг заавал магадладаг. Жишээлбэл, манай малчдын өргөн хэрэглэдэг удаан үйлчлэлтэй антибиотикоор эмчилсэн малын мах, сүүг 14 – 21 хоногийн дараа хүнсэнд хэрэглэдэг. Ивомекээр тарьж эмчилсэн малыг 35 – 49 хоногийн дараа хүнсэнд зориулж нядлана, ивомекийг саалийн малд, маханд нядлах төл малд, хээлтэй малд хэрэглэхгүй. Бүх эмийн шошго, зааварт хүлээх хугацааг нь заавал бичдэг. Малын эмч нь өвчилсөн малын эмчилгээнд хэрэглэсэн эм тус бүрийн хүлээх хугацааг малчинд нь тайлбарлаж, малын эрүүл мэндийн бүртгэлд нь тэмдэглэж үлдээх үүрэгтэй. Бидний хэрэглэж буй шимэгчгүйтгэх эмчилгээний зарим сул тал: • • • • • • •

Оношгүй цөөн нэр төрлийн буюу олон шимэгчийг бөөндсөн Мэргэжлийн бус Бүх малыг хамруулдаг, шимэгчгүй, цөөн шимэгчтэй малд эм өгдөг Малаас ус, бэлчээрт эмийн үлдэгдэл тардаг Хуурамч, дууриамал эм хэрэглэдэг Баримтгүй, бүртгэлгүй, мэдээлдэггүй, хяналтгүй Шимэгчгүйтгэх эмийн хүлээх хугацааг мөрддөггүй

МАЛ СҮРГИЙГ ШИМЭГЧТЭХЭЭС УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ Мал сүргийн шимэгчийн халдварыг хэвийн хэмжээнд нь хянаж, эмнэлзүйн болон хэт халдвар үүсэхээс сэргийлэхийн тулд малчид – үйлдвэрлэгчдийн баримтлах гол зарчим нь: • Малаа гүйцэд таргалуулах нь амьтны шимэгчийн халдварыг эсэргүүцэн хамгаалах дархлааг тэтгэнэ.

• Мал сүргээ оторлох нь шимэгчийн хэт халдвараас сэргийлэх арга мөн.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

67

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

• Хот, бэлчээр, усны ариун цэврийн дэглэмийг чанд мөрдөнө.

• Бэлчээрийн зохистой ашиглалт нь шимэгчийн халдварыг хянах, тохируулах нэг сайн арга юм.

• Шимэгчийн халдвар ихсэх нь бэлчээрийн талхлагдал, доройтол, бохирдлыг илэрхийлэгч гол үзүүлэлтийн нэг юм.

• Мал сүрэгтээ эрүүл мэндийн үзлэг, шинжилгээг тогтмол хийх нь шимэгчийн эмнэлзүйн болон хэт халдварыг эрт илрүүлж, зөв оношдох боломж олгоно.

ШИМЭГЧГҮЙТГЭХ ЭМИЙН ХЭРЭГЛЭЭ БА БҮТЭЭГДЭХҮҮНИЙ ЗАХ ЗЭЭЛ Манай мал эмнэлгийн практикт шимэгчгүйтгэх эмийг оношгүйгээр, хавтгайруулан хэрэглэх явдал хэвшиж, мал, бүтээгдэхүүний нэр хүндийг унагаж байна. Биднээс арай өмнө, хөгжсөн орнууд ч ийм байдалд орж, үүнээс гарахын тулд урт хугацаа, их хөрөнгө зарсан байдаг. Шимэгчгүйтгэх эмийн хяналтгүй, хавтгай хэрэглэж байгаа нь манай малчдын анхаарах чухал асуудлуудын нэг болоод байна. Малтай айл бүр гэртээ, хүнсний агуулахдаа, малын байрандаа шимэгчгүйтгэх эмүүдийг хадгалж байна. Өвөл мал ширхтэх, бөөстөх, хамуурах, хавар хачигтах, зун өтөх цагаар малчид, ялангуяа эмэгтэйчүүд шимэгч үхүүлдэг хортой эмтэй хэдэн өдрөөр хутгалдаж байна. Хуурамч дууриамал ивомекийн хэрэглээ ямар ч хамгаалалтгүй хавтгайраад хэдэн жил үргэлжилж байна. Шимэгчгүйтгэх эмийн хяналтгүй, замбараагүй хэрэглээ нь мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний цэвэр байдал, нэр хүндэд борлуулалтыг хязгаарлах, зогсоох хүртэл сөрөг нөлөөтэй (1), орчныг буюу малчны хот, бэлчээр, усыг бохирдуулдаг (2), айлын эрүүл ахуй, хүүхдийн эрүүл мэнд, амь насанд аюултай, шимэгчгүйтгэх эмийг уугаад хүүхдийн амь, эрүүл мэнд хохирсон тохиолдол цөөнгүй (3), өөрийгөө, малчдыг, гэр орныг нь, малыг нь, хот, ус, бэлчээрийг нь эмтэй хутгасаны хариуцлагыг эцэстээ мэргэжлийн алба, мэргэжилтэн хүлээнэ (4) гэдгийг бид алхам дутамдаа бодож ажиллах ёстой. Иймээс малын эмч бүр, малчин бүр эм хэрэглэсэн тохиолдол бүрээ нарийн бүртгэдэг, эмийн хэрэглээ буцах замтай, буух эзэнтэй байх ёстой гэсэн зарчмыг чанд баримтладаг. Өөрийн өсгөсөн цэвэр малаа шаардлагагүй эмээр хордуулах бохирдуулах хэрэггүйг малчид - үйлдвэрлэгчид байнга бодож ажиллах ёстой.

68

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ. МАЛЫН ХАЛДВАРГҮЙ ӨВЧИН

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

МАЛЫН УУШГИ ГУУРСНЫ ҮРЭВСЭЛ Малын амьсгалын эрхтний өвчин манай орны мал аж ахуйн үйлдвэрлэлд ихээхэн хохирол учруулдаг өвчний нэг бөгөөд үүнд уушги гуурсны үрэвсэл гол байр суурийг эзэлдэг. Уушги, түүний цагаан мөгөөрсөн гуурс хамтдаа гэмтэж, амьсгалын дутмагшил байдлаар илрэх өвчнийг уушги-гуурсны үрэвсэл буюу бронхопневмони гэдэг. Уушги гуурсны үрэвсэлд төл мал илүү их нэрвэгддэг. Төлийн уушгины үрэвсэл нас бие гүйцсэн малынхтай адил гол төлөв мөгөөрсөн гуурсны үрэвслээс эхлэн уушгины цуллагийг гэмтээдэг боловч үрэвсэл нь мөгөөрсөн гуурсны салаа мөчрийг дамжин уушгины цуллагт маш түргэн тархаж богино хугацаанд эргэлтгүй өөрчлөлт үүсгэн гэмтээдэг. Энэ өвчний хүндэрсэн хэлбэрийг малчид уушгины хатгаа туссан гэж ярьдаг.

Амьсгалын замын өвчнөөр өвчилсөн үхрийн шинж тэмдэг

Шалтгаан: Бие махбодын эсэргүүцэл сулрах, даарч салхинд цохигдсоноос уушгинд жижиг хэмжээний цус харвалт бий болох, цус тунаран тогтонгишиж агааргүйтсэн хэсэг үүсэх, уушгины гуурс салс, цэрээр бөглөрөх зэрэг үндсэн шалтгаануудаар үүснэ. Мөн эх мал ба төлийн арчилгаа, тэжээллэг муу байх, ялангуяа хэт халууцаж байгаад гэнэт даарах, агаар муутай чийгтэй битүү буюу тоостой байранд байх зэргүүд нь уул өвчин үүсэхэд бодитой нөлөө үзүүлнэ. Амьдрах чадвараар сул дорой төл уушгины үрэвслээр өвчлөх нь амархан байдаг. Агаарын солилцоо муутай байранд аммиак зэрэг хортой хий үүсдэг. Энэ хортой хий нь амьсгалын замд агаартай хамт сорогдон орж, амьсгалын эрхтнийг цочроон шарх шархлаа үүсгэх замаар уушги-гуурсны үрэвсэл үүсгэдэг.

70

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Үрэвсэл уушгины гуурснаас эхлэн цаашид түргэн тархаж, уушгины хэлтрүүдийг хамран, тэнд хоруу чанартай бичил биетэн түргэн үржих аятай нөхцөл бүрдэнэ. Задарч гэмтсэн эд ба бичил биетний үржлийн улмаас үүсэн гарсан хорт бүтээгдэхүүн биед шимэгдэн тархаж хордлого үүсгэнэ. Энэ бүхэн нь агаарын солилцлыг доройтуулснаас хүчилтөрөгчөөр дутах, бодис солилцол хямрах, цусны эргэлт хямран цус тогтонгиших, элэг, бөөр, зүрхний цуллагт гүн өөрчлөлт үүсч биеийн ерөнхий байдлыг улам доройтуулна. Шинж тэмдэг: Өвчний явцыг цочмог, ужиг хэлбэртэй гэж ялгаж үзнэ. Цочмог хэлбэрээр гол төлөв туранхай мал, нялх төл өвчилдөг. Эхээс гарсан нялх торниун төл цочмог хэлбэрээр өвчлөхдөө шууд ханиалгаж эхэлдэг. Халдваргүй үрэвслийн үед халуун нь 39,5 хэм орчимд байна. Энэ бол амь халууны дээд хэмжээнд байна гэсэн үг. Биеийн ерөнхий байдал дорой, номой байна. Эхээ хөхөхгүй. Энэ шинж тэмдэг нэлээд торниун, бойжил сайтай төлд илэрдэг. Харин амьдрах чадвар сул төлд дурдсан шинж тэмдэг илрэхгүй, төл богино хугацаанд биеийн байдал сулран хэвтэрт орно. Гаднын цочролыг мэдрэхээ болино. Том малын хувьд уушгины үрэвсэл илрэхдээ хоол тэжээлд дургүй болно. Харин арчилгаа тэжээллэгийн муу нөхцөл үргэлжилсэн үед цочмогдуу хэлбэр нь дахин цочмогт шилжих тохиолдол байдаг. Түүнчлэн цочмогдуу хэлбэрийн бронхопневмонийг дутуу эмчилбэл ужиг хэлбэрт шилждэг. Уушги-гуурсны цочмог үрэвслээр амьдрах чадвараар муу гарсан төл өвчилж богино хугацаанд амархан хүндэрдэг. Өвчтэй төлийн хөдөлгөөн багасан хэвтэмтгий болж тэжээлд дургуй болдог. Бүгшүүлсэн ханиалга бий болж, явж хөдлөх үед бүгшүүлэлт ширүүснэ. Биеийн халуун хэвийн хэмжээний дээд хэсэгт хүрч халуурдаг. Харин амьдрах чадвараар сул төл өвчлөхдөө ихэвчлэн халуурахгүй байдаг онцлогтой. Ийм төлийн нүд, амны салст бүрхэвч хөхөвтөр туяатай цайвар болно. Биеийн байдал доройтож хүндэрсэн үед биеийн халуун буурдаг.

Бронхпневмони өвчнөөр үхсэн малын уушги

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

71

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Оношлох: Малчид малын уушги үрэвссэн эсэхийг таних боломжтой. Уушги нь үрэвссэн эсэхийг мэдэхийн тулд нус нь гоожсон, ханиалгатай байгаа, хөдөлгөөн буурсан хурга, ишигний цагаан хоолойны мөгөөрсийг төвөнхний арын хэсэгт зөөлөн бариад, үл мэдэг базах үйлдэл хийж үзнэ. Хэрэв уушги үрэвссэн бол бүгшүүлэн ханиалгах нь түгээмэл байдаг. Мөн хэд хэдэн удаа ханиалгаж, бүгшүүлж байвал үрэвсэл хүндэрсэний шинж гэж үзнэ. Ганц нэг ханиах буюу ханиах төдий шинж тэмдэг үзүүлбэл тухайн мал эрүүл байна гэж үзнэ.

Уушгины үрэвслээр үхсэн гахайны уушги

Эмчилгээ: Энэ өвчнөөр мал өвчилсөн тохиолдолд малын эмчид хандаж иж бүрэн аргаар эмчлүүлэх шаардлагатай. Тарваган шийр өвсний ханд, чихэр өвсний ханд зэргийг бэлтгээд төлд уулгахад цэр ховхорч амьсгалын зам цэвэршдэг. Ерөнхийдөө төрөл бүрийн антибиотик эмийн аль нэгийг булчинд тарьж эмчилнэ. Тарих антибиотекийг өвчний явц байдлаас хамаарч малын эмч сонгож хийнэ. Малчид дур мэдэн буруу тариа хийж болохгүй. Эмчилгээний энэ аргыг эмчилгээ хоорондын хугацаа, эмийн тун зэргийг нарийн баримтлан эмчилбэл эдгэрнэ. Уушгины үрэвсэлтэй төлийг эмчлэхэд эмчилгээ иж бүрэн байх, эмчилгээг тасралтгүй үргэлжлүүлэх нь чухал байдаг. Урьдчилан сэргийлэх: Уушгины өвчнөөс сэргийлэхийн тулд малыг дааруулахгуй байх нь чухал. Биеийн ерөнхий эсэргүүцэл, арчилгаа, маллагаа, тэжээллэгийг сайн байлгах нь уг өвчнөөс сэргийлэх үндсэн арга юм. Чийгтэй, битүү, агаар салхи муутай байранд удаан хугацаагаар байлгахгүй байх, хэт халуун, хэт хүйтний нөлөөллөөс сэргийлэх хэрэгтэй.

72

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Бронхопневмони өвчнөөр өвчилж босч чадахгүй болсон хонь

ХОДООД, ГЭДЭСНИЙ ҮРЭВСЭЛ Малын тэжээл боловсруулах эрхтний өвчнүүдийн дотор ходоод ба гэдэсний өвчин нэлээд олонтаа тохиолддог. Ходоод, нарийн гэдэсний салст бүрхүүл үрэвсэн шүүс гаргах, агшиж хөдлөх, шимэх ажиллагаа гэмтэж бие махбодын бодисын солилцоо хямрах эмгэгийг бүхэлд нь ходоод, нарийн гэдэсний үрэвсэл гэдэг. Бүх төрлийн мал, амьтан ялангуяа төл хөрвөжих явцдаа өөрөөр хэлбэл борог, хүчит, шүүст тэжээлээр голлон хооллож эхлэх болон эхээс ялгасны дараахан үед энэ үрэвслээр өвчлөх нь элбэг байдаг. Ер нь ходоод гэдэсний үрэвслээр төл голдуу өвчилдөг. Төл нэг дор олноороо өвчлөн хорогдол их гардаг.

Удаан хугацаанд чацга алдаж турж эцсэн үхэр

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

73

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Шалтгаан: Уг өвчнийг үүсгэж байгаа шалтгаанаар нь ходоод-гэдэсний анхдагч үрэвсэл, хоёрдогч үрэвсэл гэж ангилна. Ходоод гэдэсний анхдагч үрэвсэл голдуу чанар муутай болон ялзарч хөгцөрсөн тэжээлийн гаралтай хүчин зүйлээс шалтгаалан үүсдэг. Харин хоёрдогч үрэвсэл нь ямар нэг өвчин эмгэгийн улмаас, жишээлбэл төлийн биж өвчнийг дутуу, хангалтгүй эмчилснээс, элэгний болон нойр булчирхайн өвчний үед, колибактериоз зэрэг халдварт өвчний үед үүсдэг. Хөрвөжиж байгаа төл эхийн сүүнд сайн цадахгүй байх үедээ борог тэжээлийг хэт ихээр идэх, ялзарч муудсан, хөгцөрсөн, эсвэл модлог ургамал тэжээл идэх, тэжээлтэй хамт элс, шороо идэх зэрэг нь ходоод гэдэсний үрэвслийг үүсгэдэг. Төлийг эхээс салгасны дараа чанар муутай удаан боловсордог борог тэжээлээр дагнаж тэжээх, гэнэт бэлчээрийн ногоонд бэлчээх үед ходоод, гэдэсний үрэвслийг үүсгэдэг. Тэжээлд төрөл бүрийн витамин дутах, тэжээл идэх дуршил гажуудсанаас төл элдэв тэжээлийн бус мод, чулуу, хананы шавар, шивх, цаас зэрэг зүйл идэх нь ходоод гэдэсний үрэвсэл үүсгэдэг. Хаврын улиралд бог малын төлийг тачир өвстэй бэлчээрт хариулахад ходоод гэдсэнд элс, шороо орж, өвчлүүлдэг. Зуны гантайд хатаж гандсан ургамал идэх, усаар дутах, нарших зэрэг нь уушгины болон гэдэсний үрэвслийн шалтгаан болдог. Намрын улиралд төлийг эрт бэлчээж цан хүүрэг болсон, мөстсөн өвс ургамал идүүлснээс ходоод гэдэсний үрэвслээр өвчилдөг. Төлийг чийгтэй байранд хөдөлгөөнгүй байлгаж дааруулах нь өвчин үүсэх шалтгаан болдог. Бэлчээрийн малд ходоод гэдэс үрэвсэх нөхцөл, шалтгаан элбэг байдаг. Шинж тэмдэг: Цочмог явцтай өвчлөх үед мал тэжээлд дургүй болж биеийн ерөнхий сулрал болно. Бага зэрэг халуурч олон дахин цусны хольцтой салслаг чацга алдана. Хивэгч малын хивлэг илрэхгүй болно. Шүдээ хавирах, гэдэс хийгээр дүүрэх, хэвлийн хана эмзэг хөндүүр болно. Бие махбодод хордлого үүссэн бол булчингийн зарим ширхэг чичирнэ. Ходоод гэдэсний үрэвсэл ужиг явцтай бол төл туйлдаа хүртэл турсан, их хэмжээний шингэн алдсан шинж илэрнэ. Чацга алдах нь улам ихсэн, нүдний ухархай ширгэх зэрэг шинж илэрдэг. Төлийн өсөлт хөгжилт саатан бие давжаарна. Гэдэсний бичил биетнүүд өөрчлөгдөх шинж байдлаар ходоод, гэдэсний үрэвслийг ялзруулагч, исгэгч гэж хоёр ангилна. Ходоод гэдэсний ялзруулагч үрэвслийн үед гэдсэнд орсон тэжээлийн уурагт нэгдлээс хортой бодис үүсдэг учраас баас нь эвгүй, ялзарсан үнэртэй, өвчилсөн төлийн гэдэс хэвлий нь нарийсч, гэдсээ татсан, хэвлийн хана нь эмзэг хөндүүр болдог. Олон дахин баах нь гол шинж тэмдэг болно.

74

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Ходоод, гэдэсний үрэвслээр өвчилж гэдсээ татсан хонь

Оношлох: Малын чацга алдах эмнэл зүйн шинж тэмдэгээр өвчнийг танина. Гэхдээ нялх төлийн биж болон малын иж балнад, колибактериос зэрэг халдварт өвчнөөс ялгаж оношлох хэрэгтэй. Үүний тулд заавал малын эмчдээ хандаж зөв онош тогтоолгох нь чухал.

Өвчилж чацга алдаж буй ямаа

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

75

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Эмчилгээ: • Ходоод гэдэсний үрэвслээр өвчилсөн мал, төлийг бусдаас нь ялгаж иж бүрэн эмчилгээ хийнэ.

• Өвчтэй малыг эхний нэг хоног орчим тэжээхгүй сойж, зөвхөн услана.

• Тосон туулга өгөх, шулуун гэдсийг бургуйдах, тугалын ходоодыг угаах зэргээр ходоод гэдсийг цэвэрлэнэ.

• Ходоод гэдсэнд хөгжиж байгаа ялзрах, исэх процессыг дарах зорилгоор нянг устгах бэлдмэлийг дотуур олгоно. Нян устгах эм гэдэг нь антибиотик, сульфаниламид эм юм.

• Тараг мэтийн амархан шингэдэг тэжээл, дараа нь сайн чанарын ногоон өвсөөр тэжээнэ.

• Хордлогыг дарах, биеийн илчийг нэмэгдүүлэх, зүрх судасны ажиллагааг тэтгэх зорилгоор 20 хувийн глюкозын уусмалыг вен судсаар тарина.

• Уурагт бэлдмэл, полиглюкин физиологийн уусмалыг вен судсанд, хэвлийн хөндийд, арьсан дор тарьж болно. Энэ бүгдийг зөвхөн малын эмчээр хийлгэх учиртай.

• Ялзруулагч үрэвслийн үед салолыг, исгэгч үрэвслийн үед ихтиолыг дотуур олгоно. Бадаан, Бадглюмицетин бэлдмэлийг дотуур олгоно. Эдгээр эмүүд үр дүн сайтай.

• Төл малд таван салааны хандыг уулгаж болно.

Ходоод, гэдэсний үрэвслээр өвчилсөн хонь

Сэргийлэх: Малыг сайн тэжээн эрдэс давс, витаминаар хангах, төлийг тэжээлийн нэг жороос нөгөөд дасгах замаар аажим шилжүүлэн, зун, намрын улиралд бэлчээрийн хуваарийг зөв тогтоох арга хэмжээ авч сэргийлнэ.

76

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

МАЛЫН ГҮЗЭЭ ХИЙГЭЭР ДҮҮРЭХ Хивэгч малын гүзээнд их хэмжээний хий богино хугацаанд хуримтлагдаж гүзээ хийгээр дүүрснээс гүзээний хана хэтэрхий тэлэгдэхийг гүзээ хийгээр дүүрэх буюу цэндийлт гэж нэрлэдэг. Шалтгаан: Амархан исэлдэж харьцангуй богино хугацаанд их хэмжээний хий үүсгэдэг тэжээлийг ихээр идсэн үед мал цочмог цэндийлтээр өвчилнө. Тухайлбал, ялзарч хөгзөрсөн үр тариа, төмс байцааны навч, цантсан өвс, сүрэл их хэмжээгээр гэнэт идсэнээс гүзээнд хүчтэй исэлт явагдсанаас хий үүсгэнэ. Хуурай хүчит тэжээл идүүлж байгаад гэнэт услах, нялх ногоо, шүүст тэжээл их идэх зэргээс үүдэн үүсдэг байна. Гүзээ хийгээр дүүрэх нь ямар нэг өвчний улмаас үүсч болно. Жишээ нь: хорт ургамлаар мал хордох, улаан хоолой бөглөрөх зэрэг өвчний үед хоёрдогч өвчний байдалтай гүзээ хийгээр дүүрэх тохиолдол байдаг. Шинж тэмдэг: Гүзээ нь дүүрсэн малын хоёр талын бөөрний хонхор тэгширч зүрхний цохилт хурдасна. Гүзээ нь хийгээр дүүрч цэндийлт болсон үхэр хэлээ унжуулж амаа ангайлгаж шүлсээ гоожуулна. Чацга алдвал өвчин хүндэрч үхүүлэх нь ховор. Харин чацга алдахгүй бол амьсгаа давхцаж багтарч үхэх аюултай.

Гүзээ нь хийгээр дүүрсэн үнээ

Эмчилгээ: Өвчилсөн малын хэлийг байн байн татах, аманд нь хөндлөн мод зуулгах зэргээр хэхрүүлэх, гүзээнд илэх арга хийнэ. Мөн дотуур нь үнс, хөө, модны нүүрсийг нунтаглаж устай хольж өгч болно. Ус, яс, тосны хиншүүгээр утаж хэхрүүлэх, унгуулж хий гаргах арга хэрэглэнэ. Өвчилсөн малд махны тостой шөл өгөх, мушгисан өвс, сүрэл зэрэг ширүүн зүйлээр гүзээний ойр орчныг сайтар үрнэ. Үхэрт 300 мл архийг 0,5 л усанд найруулж цутгаж өгч болно. Эдгээр засал үр дүнгүй байвал гүзээг шөвгөөр буюу шприцны бүдүүн зүүгээр хатгаж хийг гаргана. Гүзээг хатгах цэг бол зөв талын сүвээний хонхрын төв дунд буюу ташааны толгой, сүүлчийн хавирга холбосон шугамны тэхий дунд, харцаганы хөндлөн сэртэнгээс доош дөрвөн ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

77

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

хуруу хэмжээний уулзвар цэг дээр хатгана. Хатгах зүүний үзүүр нь нөгөө талын урд хөлийн өвдөгний үе рүү чиглэсэн байх ёстой. Хатгах хамгийн тохиромжтой хэрэглэл нь сэтгүүртэй бүдүүн зүү байдаг. Ямарч тохиолдолд хутгаар хатгаж болохгүйг анхаарах хэрэгтэй. Ер нь хатгах эмчилгээг заавар журмын дагуу малын эмчээр хийлгэх шаардлагатай.

ҮХРИЙН ЯС СӨНӨРӨХ ЭНДЕМИК ӨВЧИН Нас бие гүйцсэн малд кальци, фосфорын солилцоо хямарсан үед үүсдэг архаг өвчнийг малын эндемик яс сөнөрөх (хавчраа) өвчин гэдэг. Энэ өвчин нь тодорхой орон нутгийн чанартай гардаг тул орогномол өвчин гэж нэрлэдэг. Эндемик яс сөнөрөх өвчнөөр үхрээс гадна бусад малаас голдуу ямаа өвчилдөг. Яс сөнөрөх өвчнөөр мал өвөл, хаврын улиралд өвчлөхөөс гадна сүүлийн жилүүдийн байдлаар гантай жилд дулааны улиралд гарч байна. Энэ өвчин нь тодорхой бүс нутагт гардаг онцлогтой. Тухайлбал. Үхрийн яс сөнөрөх эндемик өвчин нь Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт, Асгат, Мөнххаан, Эрдэнэцагаан сумдад гардаг болохыг Монгол улсын малын гавъяат эмч Р. Содномдаржаа анх оношилж, тэмцэх арга хэмжээг боловсруулсан. Үүнээс гадна сум, суурин газрын нөхцөлд малыг тэжээж ашиглах үед яс сөнөрөх өвчинд нэрвэгддэг. Тэжээлийн мал нь бие махбодид шаардлагатай кальци, фосфор болон бусад эрдэс бодисыг хангалттай авч чаддаггүй. Ийм учраас тухайн бүс нутаг нь эндемик өвчин гарах нөхцөлгүй байлаа ч гэсэн уг өвчнөөр мал өвчлөх тохиолдол байдаг. Үүнийг тэжээлийн хамааралтай хоёрдогч ясны сөнөрөл гэдэг. Үүнээс үүдэн малын яс сөнөрөх эндемик болон тэжээлийн хамааралтай өвчнийг таних, эмчлэх, сэргийлэх асуудал өнөө үед чухал болж байна. Шалтгаан: Яс сөнөрөх эндемик өвчин гардаг нутгийн бэлчээрийн ургамал, усны химийн бүрэлдэхүүний онцлогтой уялдаатайгаар малын бие мах бодид фосфор, натри, кобальт дутагдах, фтор их хэмжээгээр хуримтлагдах нь уг өвчний гол шалтгаан юм.

Яс сөнөрөх хавчраа өвчтэй үхрийн эмнэл зүйн шинж тэмдэг

78

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Шинж тэмдэг: • Яс сөнөрөх эндемик өвчтэй үхэрт эхлээд тэжээлийн дуршил өөрчлөгдөн идэш бусын элдэв зүйл мэрж иддэг. Жишээ нь :мал, амьтны, яс, сэг, зэм, мод, аргалын үнс, чулуун нүүрс, хөрзөн, тарваганы дошны чулуу, туйпууны хэлтэрхий, хаягдсан аккумляторын үлдэгдэл зэргийг долоох, мэрэх, идэх дуршилтай болдог.

• Яс сөнөрөх өвчнөөр өвчилж буй малын нүд, ам, хамрын салст бүрхэвч нь цайх, үс нь бүрзийж өнгөө алдах, өвөл, хаварт хүзүү, хэвлий, бөөрний тус газрын үс халцарч хэсэгчлэн унах, эсвэл зун үсээ хаяхгүй удах, нуруу нь сунах зэрэг бодисын солилцооны хямралын ерөнхий шинж тэмдэгүүд маш тод илэрэг байна.

• Өвчилсөн үхэр сүргээсээ хоцрох, явж ядах, ялангуяа өндөрлөг газраас уруудахдаа бээцэгнэх, эмзэглэн янцаглах, зогсож байхдаа хөлөө ойр ойрхон сэлгэх, урд хөл нь өвдөгний үеэр ойртон хөлийн гишгэлт холдох, хэвтэх нь олшрох, зарим үед чацга алдах зэрэг шинж тэмдэг дагалдана.

• Өвчин үргэлжлэх тутам ясны эд зөөлөрч сүүлний сүүлчийн нугалмууд уусан алга болох, нурууны босоо сэртэн, сүүлчийн хавиргуудыг гараар дарахад мэдэгдэхүйц нахилзах, зарим тохиолдолд хугарах, үхэр эмзэглэн биеэ зайлсхийх, улмаар биеийн ерөнхий галбир өөрчлөгдөн далны араар цээж нь хавчийх, зоо нуруу нь гүдийж, гэдэс нь татах, шилбэ нь нарийсах шинж ажиглагдана.

• Хөдөлгөөн удааширч явахдаа илт эмзэглэх, алхаа нь богиносох, зарим үед хөлийн үенээс өвөрмөц дуу гарна. Үүдэн шүд хөдөлгөөнтэй болж сийрэгжих, амархан элэгдэх, фторын илүүдлийн улмаас шүдний гадна талын гадарга дээр бор шаргал өнгийн өнгөц гүн толбо тогтох, хонхойж илэгдэх, шинээр солигдох шүдний ургалт саатах, паалан нь бүрзгэр, барзгардуу болох шинж олонтой тохиолдоно.

• Ясны сөнөрөл лавшрахын хирээр өвчтэй малын ерөнхий байдал суларч номойрон, явахдаа тэнцвэргүйтэн бөгсөн биеэрээ гуйвна. Үүнээс хойш удалгүй хэвтэж, улмаар өеөдөн огт босож чадахгүй болно. Үүнд: өвчтэй малын зүрхний авиа бүдэгсэж, хэм нь алдагдан судасны лугшилтын тоо, амьсгалын давтамж олширно. Биеийн халуун өөрчлөгдөхгүй. Мэдрэлийн системийн үйл ажиллагаа хямарснаас өвчтэй мал улам ноомойрон гадны элдэв цочролд идэвхгүй болно.

• Ясны зөөлрөлийн шинж улам ихсэж биеийнхээ хажуу талаар олон хоног хэвтэж тийчилж байгаад үхэж хорогддог. Зарим тохиолдолд хоолой багалзуур саажиж, идсэн тэжээлээ залгиж чадахгүй амандаа хураан шүлсээ гоожуулна.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

79

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Үхэр хөрзөн мэрж байгаа нь

Бие бүтцийн эмгэг хувиралт: • Гол хувиралт ясны эдэд ажиглагдана.

• Сүвээний хавирга, нуруу сээрний сэртэн зөөлөрч хутгаар амархан огтлогдоно.

• Чөмөгт ясны их биеийн хана нимгэрсэн, булууны хэм сийрэгжсэн буюу энэ тэндээ хэмгүй хөндий үүссэн, үений мөгөөрс нимгэрсэн яршсан байна.

• Сүвээний хавирганы ирмэг тэгш бус, уг нь товойсон, нум нь тэнийсэн мурийсан байх нь олонтой тохиолдоно.

• Ясны хальс амархан хуурна.

• Сүүлний сүүлчийн нугаламууд уусан алга болж оронд нь цагаан өнгийн зөөлөн холбох эд үлдсэн байна.

• Хавирганы яс ташраараа хугарч бороолсон байх нь олонтой. Гүзээ, хэрхэнэг, ходоодонд нь даавуу, аккумуляторын тугалаганы үлдэгдэл, хадаас, чулуу, яс болон бусад янз бүрийн гадны биет илэрнэ.

• Сархинагны агуулагдахуун хатах шинж үзэгдэнэ. Ходоодны салст бүрхэвч улайж хавагнасан, үрэвссэн байна.

• Элэг бөөрөнд сөнөрөлийн шинж ажиглагдана.

• Булчин мах шуугдмал арьсан доорх эслэг нимгэн, өөхөн эд цэлцгэр усархаг маягтай болсон байна. Оношлох: Эмнэл зүйн шинж, бие бүтцийн эмгэг хувиралтанд тулгуурлан оношилно. Баталгаатай онош тогтоохын тулд малын эмчдээ малаа үзүүлж шаардлагатай дээж материалыг лабораторийн шинжилгээгээр яс сөнөрөх өвчний оношийг бататгах шаардлагатай. Мөн зөвхөн малаас төдийгүй өөрийн нутаглаж буй газар нутгийн хөрс, өвс ургамал, усны химийн шинжилгээг холбогдох лабораториор хийлгэх хэрэгтэй.

80

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

ХЭЭЛТЭГЧ МАЛЫН САВНЫ ҮРЭВСЭЛ Төрөл бүрийн хээлтэгч малын сав нь үрэвсэлд илүү нэрвэгддэг эрхтэн юм. Энэ нь хээлтэгчийн сав төрөл бүрийн цочруулагчид маш мэдрэмтгий байдагтай холбоотой. Савны аль давхраа үрэвссэнээс хамааруулж салст, булчинт болон ийлдэст бүрхүүлийн үрэвсэл гэж ангилна. Сав нь гурван бүрхүүлтэй, эдгээр нь үрэвсэлд нэрвэгдсэн бол савны нэлэнхүй үрэвсэл гэж нэрлэнэ. Хээлтэгч малын савны үрэвслийг авч үзэхдээ үнээн дээр жишээ байдлаар авч үзлээ. Савны үрэвслийг цочмог, архаг, далд гэж ялгаж үзнэ. Савны салст бүрхүүлийн үрэвсэл аажим хөгжихийг архаг үрэвсэл гэнэ. Энэ үрэвслийн үед салст, идээт-салст, идээт шүүдэс бий болж хуримтлагдана. Шалтгаан: Савны салст үрэвсэл мал хүндрэлтэй төллөх, хаг саатах, сав урвах, мушгирах зэрэг өвчин нь савны үрэвслийн шалтгаан болно. Хүндрэлтэй төллөх үед эх барихын тусламж үзүүлэх явцад гаднын нян саванд нэвтрэн үрэвсэл үүсгэнэ. Хаг саатах үед хагийг гараар салгаснаас савны хана гэмтэн үрэвсдэг. Нэлээд тохиолдолд энэ өвчин зэргэлдээ орших үтрээ, савны хүзүүвч, өндгөвч, өндөг дамжуулуур зэрэг эрхтнүүдийн үрэвсэл тархсанаас үүсэх нь цөөнгүй байдаг. Шинж тэмдэг: • Савны цочмог үрэвслийн эхний үед үнээний савнаас буртаг ялгаралт эрс буурах буюу бүрэн үгүй болно.

• Ялангуяа үнээний ерөнхий байдал муудаж, номой болох, тэжээл, усанд дургүй, биеийн амь халуун ихсэх, саамын гарц буурах шинж тэмдэг илэрнэ.

• Өвчин хүндрэхэд шээх байдалтай болох, зогсох, нуруу нь хотойх, сүүлээ өргөж удаан зогсох зэрэг өөр шинж байдал ажиглагдана. Үнээ ихэвчлэн хэвтдэг. Савны архаг үрэвслийн гол шинж тэмдэг нь үнээ богино ба урт хугацаанд хээл авахгүй байх, заримдаа болон байнга бэлгийн сүвээс үрэвслийн шүүдэс ялгарч байдаг. Шүүдсийн шинж нь үрэвслийн хэлбэрээс хамаарч харилцан адилгүй. Савны салст бүрхүүлийн үрэвслийн үед салс нь булингартай, тунадастай, идээт үрэвсэлтэй бол салс шингэрсэн, зарим үед өтгөрсөн булингартай, идээний хэсгүүдтэй, цөцгийрхүү цайвар шаргал өнгөтэй идээ болж ялгардаг онцлогтой. Савны далд үрэвслийн үед ямар нэг өвчний шинж илэрдэггүй онцлогтой. Зарим үед савны агших нь суларсан, хана нь үл мэдэг зузаарсан, нягтарсан байна. Үнээний биеийн ерөнхий байдалд өөрчлөлт гардаггүй. Харин үнээ ороо орох үед ялгарах салсны хэмжээ их байх боловч тунгалаг хэвээр байна. Салсыг маш сайн үзэхэд маш жижиг тунадастай, утас мэт нарийхан идээг илрүүлж болно. Бэлгийн мөчлөгийн хэм алдахгүй, хэвийн илрэх боловч олон удаа хээлтүүлэгт оровч хээл авдаггүй. ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

81

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Онош: Савны үрэвслийн оношийг эмнэлзүйн шинж тэмдгийн үндсэнд тавина. Гол шинж тэмдэг нь үртээнээс гарах шүүдэс байна. Идээт салст үрэвсэл тохиолдох нь олон байх боловч хивэгч малд төллөсний дараах 8-10 хоногт буртаг ялгаралт үргэлжилж байх тул идээ, буртгийг ялган оношлоход бэрхшээлтэй байдаг. Иймд буртаглалтын хугацааг харгалзах нь чухал. Бас хүндрэлтэй болон хэвийн төллөлтийн шинж байдал нь савны үрэвслийн оношийг тогтооход баримжаа авч болно.

Сав нь үрэвссэн үнээ хэвтэж буй байдал

Эмчилгээ: Савны салст бүрхүүлийн салст, идээт салст, ширхгэнцэрт үрэвслийг эрт оношилж оновчтой эмчилвэл 7-14 хоногт 90-95 хувь эдгэрч цаашид хээл авах боломжтой болно. Харин хожуу оношилж эмчилгээ хийгээгүй бол цочмог хэлбэрээс архаг хэлбэрт шилжиж, үнээ ямар нэг хугацаанд хээл авахгүй үргүйднэ. Савны цочмог үрэвслийг малын эмчээрээ иж бүрэн эмчилгээ хийлгэх хэрэгтэй. Ерөнхийдөө малын савны үрэвслийн иж бүрэн эмчилгээнд дараах зарчмыг баримтална. Үүнд: 1. Саванд хуримтласан шүүдсийг бүрэн гадагшлуулах 2. Эмгэгт нянгийн үржилтийг зогсоох, таслах 3. Савны булчингийн агших чадвар, чангарлыг сэргээх 4. Өвчтэй малын бие махбодын хамгаалах чадварыг дээшлүүлэх зэрэг болно.

• Эмчилгээг хийхдээ үнээний үтрээний гадна хэсгийг халдваргүйжүүлэх үйлчлэлтэй уусмалаар угааж цэвэрлэнэ.

• Дараа нь үтрээг фурацилин бусад үхжлийн эсрэг уусмалуудын аль нэгээр угаана.

• Саванд хуримтлагдсан үрэвслийн шүүдсийг Жанэ шприц ашиглан соруулж гадагшуулна. Харин саванд их шүүдэс хуримтласан бол 38-

82

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

40 хэмийн 3-5 хувийн хлорт натрийн гипертоник уусмал, 2-3 хувийн хүнсний сод, 2-4 хувийн ихтиол, фурацилин, марганцын сулруулсан уусмалын аль нэгээр савыг угаах, савны доторхи уусмалыг буцааж соруулах зэргээр бүрэн гадагшлуулах хэрэгтэй. Гэхдээ шингэн уусмалаар савыг олон угаах нь салст бүрхүүлийн хучуур эдийн төлжилтийг удаашруулах, савны агшилтыг сулруулдаг. Иймд савыг эмчлэх эхний өдөр угааж, шаардлагатай бол 1-3 хоногийн дараа дахин угаана. Нэг эмчилгээний явцад 1-2 удаа угаана. Харин сав агшилттай, бага шүүдэстэй байвал савны эврийг шулуун гэдсээр иллэг хийж, эмчлэхэд шингэний гадагшлалт их болно.

Сав нь үрэвсэж босч чадахгүй болсон ямаа

ХАГ СААТАХ Өвчин эмгэггүй, хэвийн байдлаар төллөсөн үнээний хаг 6-8 цаг, гүү 35 минут, хонь, ямаа 5-6 цагийн хугацаанаас хэтэрвэл хаг саатлаа гэж үздэг. Үнээний хаг товчтой учир саатах нь харьцангуй элбэг. Шалтгаан: Ихэр буюу хэт том тугал гаргах, их хөгшрөх, өвөл хавар эцэж турж онд орсон, өлсөж ядарсан, үнээг хөдөлгөөн багатай байлгаснаас болж савны агшилт удааширсанаас хаг саатаж болно. Мөн халдварт бруцеллёз өвчтэй малын хаг саатах нь их түгээмэл. Шинж тэмдэг: Хаг саатсан үнээ нуруугаа хотойлгох, хойд хоёр хөлөө алцайж зогсох, биеэ хурааж бээцийх, байн байн дүлдэг. Сэргийлэх, эмчлэх: Хаг саатсан үед дараах аргуудыг дангаар нь буюу хослуулан хэрэглэх болно. Үүнд: • Хаг саатахаас сэргийлэхэд мал төллөж байгаа үед үргээх, цочоохгүй, төлийн үсийг хаттал сайн долоолгох • Үнээ тугаллахад хээлийн усыг авч өөрт нь 1-3 л-ийг уулгах • Үнээнд өөрийн гал уургийг усаар шингэлж цутгаж өгөх ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

83

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

• 30-50 г цагаан мөөгийг нэг литр усанд хандалж өгөх • Үнээний хаг саатахад халгайн үндэс хандалж өгөх • Хаг саатсан үнээнд 2 литр усанд 200 г юмдүүжин хийж, хандлаж хөргөөд өгнө. Хаг унахгүй бол 2-3 удаа өгч болно.

• Хаг саатсан үнээний олон ясны уулзвар дээр хүйтэн жин тавих

Хаг нь саатаж аргагүйдсэн байдалтай зогсож буй үнээ

Үүнээс гадна монголчууд саатсан хагны унжиж байгаа хэсгийг борвины дээгүүр тайран сүүжний яс зэрэг ачаа зүүх аргыг хэрэглэдэг уламжлал байдаг. Дээрх аргуудыг хэрэглэхэд хаг унахгүй бол гардаж авах шаардлагатай. Үнээ халуурах, идээтэй буртаг гоожих зэргээр сэдэрч хүндэрвэл эмийн эмчилгээнд оруулна.

Хаг нь саатсан үнээ

84

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

Хаг нь саатсан ямаа

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Малын хагийг гардан салгах нь бруцеллёз өвчний халдвар авах аюултай тул мэргэжлийн малын эмчээр, халдвар хамгааллын бээлий өмсөж, гартаа тусгай тос түрхэж, саатсан хагийг салгуулах нь зүйтэй. Хаг салгасны дараа гараа сайн угааж халдвар хамгааллын бодисоор гараа цэвэрлэх шаардлагатай.

НЯЛХ ТӨЛ ЧАЦГА АЛДАХ БУЮУ БИЖ ӨВЧИН Цаг уурын эрс тэрс нөхцөлтэй манай орны хувьд нялх төл чацга алдах тохиолдол элбэг байдаг. Шалтгаан: Нялх төлийг сүүнд нь хэт цатгах, дааруулах, муудсан хүйтэн дан сүүгээр угжих, дэлэн нь айсан эхийн сүү хөхүүлэх үед чацга алдана. Чацга шар цайвар, сүүлдээ ногоон залхагтай заримдаа цустай, исгэлэндүү үнэртэй болно. Чацга алдсан төл хүндэрвэл эхээ хөхөхөө больж, эвгүй, өмхий үнэртэй чацгыг тасралтгүй гаргаж эхлэх бөгөөд төлийн шингэн их алдсанаас болж нүд ширгэж, бие суларч, хошуу, чих, мөч нь хөрч, шилээ татан унана.

Биж өвчнөөр өвчилж чацга алдсан ишиг

Эмчилгээ: Чацга алдсан төлийг эхэд нь хөхүүлэхгүй сойж, 1-2 удаагийн хөхөх хугацаанд сулавтар давстай хар цай, хярмаар угжиж мойл, хад, гоёо, сөд, алтан гагнуур, төлөгч өвс, чихэр өвс, үхэр мэхээр, ганга, лидэр, зэрэг эмт ургамлын хандны аль нэгийг уулгаж болно. Мөн хорсол, рингерийн уусмал зэрэг хүүхдийн гэдэс эвгүйтэхэд өгдөг олон найрлагатай давсны уусмал ойр ойрхон өгөх нь давс, шингэний харьцааг тогтворжуулж хордлогоос сэргийлж өвчнийг хурдан эдгэрүүлэхэд ихээхэн ач холбогдолтой.

• • • •

Цагаан будааны шүүс, өтгөн хар цайг ихээр уулгана. Шар будааг хуурч, шатаагаад үнсийг нь зуурч өгнө. Чацга тогтох хүртэл эхийн сүүг бага зэрэг хярамлан угжих хэрэгтэй. Биж өвчтэй төлийг элгэвч, нэмнээгээр дулаалж, дулаан чийггүй байранд байлгана. ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

85

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

• Чацга тогтох үеэс бага багаар олон удаа эхэд нь хөхүүлнэ.

• Мөн хурга, ишигт зутан, тугалд бүрсэн тараг, мөн шар тостой хар цай өгч болно. Энэ бүгд нь харьцангуй энгийн аргууд бөгөөд нарийн эмчилгээг малын эмчээр хийлгэх нь зүйтэйг зөвлөж байна.

БӨӨНТӨХ ӨВЧИН Бөөнтөх өвчнөөр гол төлөв хурга, ишиг хааяа тугал өвчилдөг. Төл малын тэжээл идэх дуршил гажуудаж ноос зулгааж болон түүж идэх, шороо идэж уг өвчин үүснэ. Энэ өвчний үед төлийн ходоодонд ноос үсний ба хааяа ургамлын гаралтай бөмбөлөг үүсч тэр нь арван хоёр хуруу гэдэс болон ходоодны нугалуурын хэсгийг бөглөж төлийг үхүүлдэг. Манай орны хувьд энэ өвчин өвөл, хаврын улиралд нэлээд их тохиолддог. Шалтгаан: Эх малын жилбэ муудаж төлийн хөхөх сүүний хэмжээ эрс багасаж төлийн бие махбодид уураг, эрдэс бодис, витамины хэмжээ багассан (өлсгөлөн)-аас төл ноос, үс, шороо зэрэг элдэв төрлийн зүйл хамж идсэнээс уг өвчин үүсдэг. Төл малын тэжээллэг муудахад төл бүдүүн тэжээл гоочилж эхлэхийн хамт иддэггүй зүйлийг ч идэж эхэлнэ. Цас зудтай зарим жил тэжээл хомсдоход хөрвө төл өлссөнөөс ойр хавийнхаа эсгий болон хөвөнтэй туурга, хот хороо, хашааны үс ноос түүж идсэнээс болж төлийн ходоодонд бөөн үүснэ. Мөн уураг зангирч бөөн үүсгэдэг. Идсэн зүйлээс нь хамаарч ноосны ба ургамлын, казейн уургийн гаралтай бөөн гэж ангилж үздэг бөгөөд аль ч төрлийн бөөн нь ходоодны салст бүрхүүлийг механикаар цочроож, ходоодны үрэвсэл үүсгэж тэжээл боловсруулах үйл ажиллагааг хямраадаг. Үүнээс гадна тэдгээр нь ходоодны нугалуурын болон арван хоёр хуруу гэдэсний урд хэсгийн нүхийг таглаж, ходоод гэдэсний замын түгжрэл үүсгэдэг. Төл малын тэжээл боловсруулах эрхтэнд бөөн үүсэхэд түүний тэжээл боловсруулалт муудаж, бодисын солилцоо хямарч, төл турж эцэн, өсөлт хөгжилт нь мууддаг. Шинж тэмдэг: • Бөөнтсөн төлийн тэжээл идэх дуршил гажуудаж турах ба арьс нь хуурайшиж үс нь хугарамтгай болж бүрзийнэ.

• Өсөлт хөгжилт саатаж, зүрхний ажиллагаа суларна.

• Гүзээний агшилт суларч хааяа чацга алдана.

• Бөөн нь нугалуурын амсарт ба арван хоёр хуруу гэдэсний эхний хэсэгт байрласан бол гүзээ, ходоод хийгээр дүүрч, тээрснээс өвчтэй төлийн

86

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

биеийн байдал тайван бус, нэлээд дорой болж их амьсгаадна. Хүндэрсэн үедээ мэдрэлийн эмгэг өвчтэй мэт үе үе цочмог хөдөлгөөн үйлдэж, гэнэт татаж үхдэг.

Малын ходоодонд үс, ноосоор үүссэн бөөн

Онош: Өвчний эхний шатанд эмнэл зүйн шинж тэмдэг, ноос идэлтээр уг өвчнийг таньж болно. Хурга, ишгийг нурууны байрлалд жинхэнэ ходоодны нь тус газар гаднаас нь барилж бөөн байгааг илрүүлж болно. Үхсэн төлд бол хүүр задлалтаар ходоод, гэдсэнд үүссэн, бөглөрсөн бөөнөөр мадаггүй онош тогтооно. Эмчилгээ: Малын эмчээр мэс заслын аргаар бөөнийг авна. Төлд иодын хандыг зөвхөн бөөны нягтрал багатай, жижиг эхний үед эмчлэх боломжтой. Ерөнхийдөө эмчилгээ амаргүй. Сэргийлэлт: Малд тарга тэвээрэг сайн авахуулж, эх малыг жилбэ сайтай төллүүлэх нь чухал. Малчид хот хороо, хашаа, байрныхаа үс ноосыг сайн түүж цэвэрлэж байх нь уг өвчнөөс сэргийлэх гол арга байна. Малын эмчээсээ заавар, зөвлөмж авч малынхаа тэжээллэг, арчилгаа маллагааг сайжруулж, уураг, эрдэс бодис, витамины дутагдлаас сэргийлэх нь уг өвчнөөс сэргийлэх үндсэн арга замууд байх болно.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

87

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

ТӨЛИЙН ХҮЙНИЙ ҮРЭВСЭЛ Нялх төлийн хүй үрэвсэх тохиолдол байдаг. Хүйний унжсан үзүүр бохир зүйлтэй шүргэж, халдвар авснаас хүй үрэвсдэг. Хүй, хүйний ёзоор үрэвсэж, халдвар цусны судсаа даган элгэнд тархана. Энэ үед элэг, хүй холбосон судас бүдүүрэн үрэвсдэг. Энэ үүднээс авч үзвэл давхар хүйдэх гэдэг нь хүйний үрэвслийг хэлдэг байна. Нялх төлийн хүйний ёзоор нь элэгтэй цусны судсаар холбоотой байдаг. Энэ судас төлийг эхээс гарсны дараа нойтон үхжилд орж тасрах учиртай. Төлийн давхар хүйдэх өвчин өнөө үед ч ажиглагддаг. Үүгээр тугал, хурга, ишиг, эр, охингүй өвчлөнө. Нялх төлийн хүйний судал хатахгүй нойтон хэвээр удахын хирээр нялцайж эвгүй үнэртэй болж, идээ бий болно. Төлийн хүйний үрэвсэл нэг хот айлд гараад ажиглагдвал дахин дахин гарах хандлагатай байдаг. Шалтгаан: Малыг бохир буюу нойтон, чийг, шавхайтай өтөг бууцтай дэвсгэр дээр төллүүлэхэд төлийн хүй бохирдож түүний доторх цусны судас үрэвсэн бүдүүрч, идээлэхийг малчид давхар хүй үрэвсэх, давхар хүйдэх гэдэг. Нялх төлийн хүйний үрэвсэл нь гадна орчноос бохирдон идээлж, үрэвсэх үзэгдэл юм. Шинж тэмдэг. Төл хөхөхдөө дургүй болж бээцийж зогсоно. Хэвлий, хүйний орчинд эмзэг, хөндүүр болно. Өвчин хүндэрч архаг болох үед хүй хавагнаж, чацга алдана. Төлийн биеийн байдал хүндэрч хүйний идээ цусанд тархаснаас халуурна. Эмчилгээ. Үрэвслийн эсрэг антибиотик тарих, хүйний орчныг угааж цэвэрлэх зэргээр эмчилж болно. Малчид эмчилгээ заслын энгийн аргуудыг ашиглаж болно. Төлийн хүйний орчны үсийг хайчлан хар цайгаар угааж, цэвэрлэн архи шингээсэн хөвөнгөөр даруулж бооно. Хүй идээлсэн, эвгүй үнэртэй болсон бол тэр хэсгийг огтолж хаяна. Хутга, зүү гэх мэт зүйлийг хэрэглэхийн өмнө усанд чанах, эсвэл галын дөлөнд сайн халааж ариутгана. Сэргийлэх. Малыг аль болох цэвэр орчин газарт төллүүлэх хэрэгтэй. Монголчууд тугал, хурганд бөгтрөх, хөрөөдөх засал хийдэг. Тугалыг эхээс гарсан даруйд эхийг хэвтэж байх үед их биеийг дагуулан нуруугаар налуулан хэд хэдэн удаа дээш, доош татна. Энэ заслын үед тугалын бөгсөн бие газраас хөндийрч байх нь үр дүнтэй. Тугалыг хэвлий талаар нь эхийн бие өөд нуруун дээгүүр нь давтал хэд хэдэн удаа давуулж татна. Энэ үйлдлээр дээр дурдсан элэг-хүйний судас тасрана. Хурга ишгийг бол хойд, урд хөлийг тусад нь хамт барьж, суниалгах маягтай сунгаж татдаг. Үүнийг монгол нүүдэлчид хүйдэхээс сэргийлэх, хөрөөдөх засал гэнэ. Энэ бол давхар хүйдэхээс сэргийлэх арга юм. Энэ заслуудыг сул дорой хурга гарах бүрд хийх нь уг эмгэгээс сэргийлнэ.

88

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

БУЛЧИН ЦАЙХ ӨВЧИН Булчин цайх нь тодорхой орон нутагт гарч зуршсан өвчин бөгөөд төл малын бие махбодын бүхий л бодисын солилцоог хямруулан, мэдрэлийн болон булчингийн (их биеийн, зүрхний) бүтэц, үйл ажиллагааг гэмтээдэг хүнд өвчин болно. Хурга, ишиг, тугал, ботгоны их биеийн болон зүрхний булчинд сөнөрөх, үхжих өөрчлөлт үүсгэдэг бодисын солилцооны хямралыг булчин цайх өвчин гэдэг. Уг өвчинд өртсөн төлийн гэмтсэн булчингууд цайвар өнгөтэй болдог учир “Булчин цайх” гэдэг нэртэй болсон. Энэ өвчнөөр хурга, ишиг, тугал, ботго өвчилнө. Манай улсад профессор А. Содномдаржаагийн 1969 онд судалж тогтоосноор төлийн булчин цайх өвчин Архангай, Хэнтий, Хөвсгөл, Төв аймгийн өндөр уулын бүсэд тохиолдоно. Мөн Хэнтий, Төв, Увс, Сэлэнгэ, Өвөрхангай аймгийн тариалан эрхэлдэг нутагт илэрдэг бөгөөд 12 аймгийн 81 сумын 380 гаруй нутагт бүртгэгдээд байна. Эдгээр нутагт хур тунадас их унадаг, намаг ихтэй, өлөн ботууль зонхилсон бэлчээртэй байдаг нь энэхүү өвчнийг үүсгэх нөхцөл болно. Тал хээрийн бүсэд хээлтэй болон төллөсөн малаа зөвхөн тарианы гуурсанд бэлчээдэг аж ахуйд төлийн булчин цайх өвчин тохиолдоно. Жишээ нь Сүхбаатар аймгийн Асгат, Халзан, Сүхбаатар, Баруун-Урт, Онгон, Дарьганга, Мөнххаан сумын малд ишиг олон тоогоор энэ өвчнөөр өвчилж хорогдсоныг малын эмч судлаачид 2013 онд тогтоосон байна. Бас ган, зудтай жилд булчин цайх өвчний гаралт нэмэгдэнэ. Булчин цайх өвчин нь 1-р сараас мэр сэр гарч эхлэн 3-4-р сард төл хамгийн олон өвчилж, 5-р сарын сүүлчээр зогсох ба ихэвчлэн 10-45 хоногийн настай хурга, ишгэнд илэрнэ. Мөн төл эхийн хэвлийд байхдаа өвчлөөд дутуу гарах, амьгүй төл гарах, амьдрах чадваргүй төл эхээс дөнгөж гараад үхэх тохиолдол байна. Өвчлөөд эдгэрсэн хурга, ишиг дараагийн хавар төлөг, борлон насандаа үхэх тохиолдол ч байдаг ажээ. Уг өвчин гардаг орон нутаг, суурь сүрэгт хурга, ишиг 40-50 хувь хүртэл өвчилж, 35- 40 хувь нь үхэж хорогддог мэдээ байна. Шалтгаан: Газрын хөрс, ургамалд селен, кобальт, йод, цайр зэрэг химийн элементүүд, Е, А витамин дутагдалтай байснаас энэ өвчин үүсдэг. Ийм бэлчээрт эх мал хээл тээх үедээ удаан хугацаанд байснаас гарсан төлийн биед нь дээр дурьдсан махбодууд дутагдсанаас бодисын солилцооны хүнд хямрал үүсч төл энэ өвчнөөр өвчилдөг.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

89

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Шинж тэмдэг: • Төлийн бие суларч, үлбийх, хөдөлгөөн муудах, доголох, заримдаа хөлийн үенүүд хавдаж томрох биеийн зарим хэсэг ялангуяа бөгсөн бие саажих, булчинд чичиргээ үүсэх зэрэг ерөнхий шинж тэмдэг илэрнэ.

• Нялх төл цочмог явцтай өвчлөх учир шинж тэмдэг тод илэрнэ. Хурга, ишиг гэнэт мушгирах явцтай унаж удалгүй үхдэг. Хурга, ишиг нуруугаа хомбойлгон толгойгоо унжуулан зогсох юмуу ихэвчлэн хэвтэх ба явахдаа гуйван бээцэгнэнэ.

• Цаашид төлийн бие улам суларч, шингэн шүлс гарах, дуу нь сөөнгө болох, хөл дээрээ зогсож чадахгүй өвдөглөн мөлхөх, хойт хоёр хөл нь мэдээгүй болох, сагагны үеэр нугарч, хумслан гишгэх, бөгсөөрөө суух зэрэг шинж тэмдэг илэрнэ.

• Эхийн хэвлийд байхдаа булчин цайхаар өвчилсөн тугал төрсний дараа босч чадахгүй байж байгаад үхдэг. Төлийн амьсгал олширсон, ил харагдах салст бүрхүүл хөхөрсөн байдаг.

Өвчилсөн ба эрүүл малын булчингийн өнгөний ялгаа

Малын зүрхний булчин цайсан байдал

90

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

Оношлох: Эмнэл зүйн шинж тэмдэг, зүрхэнд эмгэг бие бүтцийн өвөрмөц зурвас буюу голомтолсон цайвар цагаан хувирал үүсэх, их биеийн булчин цайх зэрэг өвөрмөц хувирал үүсэх, орон нутгийн байгаль газар зүйн онцлог, хээлтэй ба төлтэй малын бэлчээр, тэжээлийн байдал зэргийг харгалзан онош тогтооно. Зүрхний ажиллагааны хэмийг шинжилнэ. Зүрхний ажиллагааг ихэсгэх замаар шинжилж онош тодруулна. Үүнд: шинжлэх төлөө ойрхон зайд түргэн хөөж явуулаад, бог малын төлийг 1-1,5 м өндөрт шидэж барьж аваад тэр дор нь чагнан зүрхний ажиллагааны хэм, давтамжийг сорьцын өмнөх үеийн үзүүлэлттэй харьцуулж үзнэ. Булчин цайх өвчнийг хурганы энзоот атаксигаас ялгаж оношлох хэрэгтэй. Энзоот атаксийн үед мэдрэлийн гэмтэл тод илэрдэг, харин их биеийн булчинд болон зүрхэнд эмгэг бие бүтцийн хувирал төдий л тод үүсдэггүй. Эмчлэх, сэргийлэх.

• Өвчин илэрсэн суурийн малын тэжээллэгийг өөрчилж тэжээлийн жорд эрдэс бодис, витамины бэлдмэл оруулна.

• Малын бэлчээрийг өөрчлөх, тарианы гуурсанд дагнаж хариулахыг зогсоох арга хэмжээ авна.

• Булчин цайх өвчтэй төл, өсвөр малыг эмчлэх, уг өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор селенит натри, витамин Е, витамин В1 зэргийг агуулсан биологийн өндөр идэвхт бэлдмэлийг хэрэглэж эмчилнэ.

• Улсын бүртгэлд бүртгэгдсэн чанартай эмээр, тохирсон зөв тунгаар тарьж хэрэглэвэл олон төлийг үхэл хорогдлоос сэргийлж чадна. Энэ өвчин байнга гардаг нутагт эм хонь, ямааг төллөхөөс нь 20-30 хоногийн өмнө дээрх бэлдмэлээр сэргийлнэ. Мөн нялх төлийг энэ төрлийн бэлдмэлээр 1-2 удаа тухайн бэлдмэлийн зааврын дагуу малын эмчээрээ тариулах шаардлагатай. Тус бэлдмэлийн тун хэтэрвэл олон тоогоор төл малыг үхүүлэх аюултай тул заавал малын эмчээрээ тариулахыг малчин танд зөвлөж байна.

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

91

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ 1. А. Хөхөө “Мал, амьтны халдварт өвчин” ном, Улаанбаатар хот 2015 он 2. В. Батбаатар, Ж. Эрдэнэбаатар “Монгол орны зүүн бүсийн малын бруцеллёз өвчний тахалт, халдварлалтын түвшинг тодорхойлсон дүн” 2013 он, Мал эмнэлгийн ухаанаар докторын зэрэг горилон бичсэн бүтээл.

3. Г. Цэвэгмэд “Мал, амьтны халдварт тахал өвчин” ном, Улаанбаатар хот 2003 он 4. Ц. Базарцэрэн, Б. Болдбаатар “Мал, амьтдын вируст өвчин 2” ном, Улаанбаатар хот 2003 он 5. Ц. Базарцэрэн, Б. Болдбаатар “Мал, амьтдын вируст өвчин 3” ном, Улаанбаатар хот 2003 он 6. Ц. Лундаа, А. Ёндондорж, Б. Сарантуяа “Малын цусан халдвар” ном, Улаанбаатар 2009 он 7. Ш. Цэрэндорж, А. Ёндондорж, Н. Батсуурь, Д. Ганболд. “Малын боом өвчин” ном, Улаанбаатар 2006 он 8. David L. Heymann, MD, Editor et all “Control of Communicable Disesaes Manual” 18th Edition, APHA and WHO, 2004.

9. Hartmut Krauss, Albert Weber, Max Appel, Burkhard Enders, Henry D. Isenberg, Hans Gerd Schiefer, Werner Slenczka, Alexander von Graevenitz and Horst Zahner. “ZOONOSIS Infectious Diseases Transmissible from Animals to Humans” Third Edition 2003.

10. Редактор А.Ёндондорж, Г.Шархүү, Н.Батсуурь, Ш.Цэрэндорж “Мал,амьтнаас хүнд халдварладаг өвчнүүд, тэмцэх, сэргийлэх арга зам” Улаанбаатар хот 2007 11. Ж.Батаа, Ш.Цэрэндорж, Р.Содномдаржаа “Монгол малын зарим өвчнүүд” Улаанбаатар хот 2008 12. Х.Гүржав, Н.Эрдэнэцогт “Төл бойжуулалт, төлийн өвчин” Улаанбаатар хот 1983 13. Эмхтгэсэн С.Цэрэнчимэд, Д.Ганболд Б. Батзориг, Ч.Буянтогтох, Т.ЭнхОюун, Б.Энхтуяа “Малын нутагшмал эмгэг өнгөт атлас” Улаанбаатар хот 2012 14. Эмхтгэлийг хянасан Ц.Өлзийбуян, У.Туул, С.Гэрэлмаа “Мал эрүүл байх нь монгол хүн эрүүл байх үндэс юм” Улаанбаатар хот 2014 15. Редактор С.Сугир, Р.Содномдаржаа “Оношлох эрдэм дэвшилт арга” УМЭАЦТЛ-ын бүтээл. Улаанбаатар хот 2013

92

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

ТЭМДЭГЛЭЛ

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ

93

БЭЛЧЭЭРИЙН МОНГОЛ МАЛД ТҮГЭЭМЭЛ ТОХИОЛДДОГ ӨВЧИН

ТЭМДЭГЛЭЛ

94

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН МАРКЕТИНГ ТӨСӨЛ