Fmt 6 7 2013 low by Van Litsenburg

13|

FMT gezondheidszorg: Vakblad over huisvesting en technologie in de gezondheidszorg

GEZONDHEIDSZORG

6/7

HAT 2013: Technologie cruciaal voor veranderingen in de zorg

Nu projecten inschrijven voor NVTG BouwAward 2014 Op zoek naar alternatieve financiering vastgoed

V O O R W O O R D

I N H O U D

NVTG BouwAward 2014 Om de drie of vier jaar wordt er een NVTG BouwAward uitgereikt. In 2014 is het weer zover. Onder leiding van juryvoorzitter Peter Weda wordt het komende half jaar bepaald wie zich volgend jaar de winnaar van deze prijs mag noemen. Vanaf de eerste BouwAward, dit is inmiddels de zesde editie, ben ik betrokken bij de voorbereiding en communicatie. Elke keer opnieuw is het een uitermate boeiende aangelegenheid. De veelheid en de verscheidenheid van projecten is elke keer opnieuw indrukwekkend. Boeiend zijn ook de visies achter de projecten. Voor 2014 is het thema ‘Huisvesting in de veranderende zorg’. Het is een thema dat inzendingen van een grote verscheidenheid mogelijk maakt. De meeste deelnemers aan eerdere bouwawards laten weten dat ze deelname als bijzonder waardevol hebben ervaren door bijvoorbeeld de feedback die ze ontvingen. Voor de winnaars, genomineerden en de projecten met een eervolle vermelding was de NVTG BouwAward een bekroning van hun werk. Uiteraard zal FMT Gezondheidszorg de komende maanden uitgebreid verslag doen van de NVTG BouwAward. U zult niet alleen alles kunnen lezen over de winnaar, maar ook over de genomineerden en de projecten met een eervolle vermelding. Ter gelegenheid van de award verschijnt in april 2014 een speciale uitgave in boekvorm.

Health & Technology: Van goed idee tot succesvol product.

I N

D E Z E

U I T G A V E

Nieuwbouw: Isala klinieken; een imposant icoon

NVTG BouwAward: Meld uw project aan voor de NVTG BouwAward 2014

Medische gassen: Duurzaam medische en technische perslucht opwekken voor de zorgsector

Akoestiek: Goede akoestiek als meerwaarde voor de

gezondheidszorg 12 Akoestiek: Akoestiek in ziekenhuizen

Financiering van vastgoed: Op zoek naar alternatieve financiering vastgoed

Health & Technology: Technologie cruciaal voor veranderingen in de zorg

Health & Technology: Van goed idee tot succesvol product 26 Installatietechniek: Zoektocht naar een trillingsvrij

Een project inschrijven voor de award is alleen mogelijk via de website van de NVTG: www.nvtg.nl. Wellicht dat uw project volgend jaar op de cover van FMT staat. Cor van Litsenburg, Uitgever FMT Gezondheidszorg.

microscoopbeeld 28 Bouwen voor de zorg: Het Weggeler in Almelo; het nieuwe bouwen in de zorg

Het nieuwe werken in de zorg: Hoe werkt Het Nieuwe

Zorgen? 31 Seminar: Gedragsverandering en afstemming van visies voorwaarden voor operatiekamer van de toekomst

Gebouwbeheer: Aandacht voor gebouwbeheer bij NIAZ-accreditaties 34 Ontsmetten: Koper als oplossing voor de bioburden

Kort Nieuws 38 NVTG Info 40 Opleidingen: Tweedaagse module technische aspecten OK’s

Medische techniek: HandScan voor het monitoren van ontstekingsactiviteit reumatoïde artritis

Bedrijvenindex 44

Agenda 50 Advertentie-index 50

VTDV TD

FMT gezondheidszorg

N I E U W B O U W

Isala klinieken: een imposant icoon

Prachtig kleur- en lijnenspel. Het sedumdak is weinig onderhoudgevoelig dankzij de slijtvaste bodem. 4

FMT Gezondheidszorg

e verhuizing van patiënten vanuit de oude locaties Weezenlanden en het Sophia ziekenhuis begin augustus, vormen de officiële ingebruikname van het nieuwe ziekenhuis. Een maand eerder kreeg het publiek de kans het ziekenhuis van binnen te bekijken. De belangstelling was groot: de 5.000 beschikbare kaarten waren binnen één dag weg. Voorzitter van de Raad van Bestuur Marjanne Sint zegt dat zij trots is op het gebouw, ontworpen door architectenbureaus a/d amstel en Alberts & Van Huut. “Via De Stentor konden inwoners van Zwolle destijds uit vier kandidaten de architect kiezen. Er bleek uiteindelijk één duidelijke winnaar: het ontwerp van Max van Huut. Dat is 13 jaar geleden. Gedurende het aanbestedingstraject is dit ontwerp twee keer drastisch aangepast. In 2005 is het met 20 procent verkleind door vlinder 5 te schrappen. In 2007 is besloten de parkeerlaag weg te laten en in plaats daarvan op de locatie van het oude Sophia Ziekenhuis een parkeerterrein aan te leggen. De totale kosten over de levensduur van het complex vielen hierdoor miljoenen lager uit.” Zijden draadje

Die besparing was noodzakelijk, omdat Isala inmiddels voor eigen rekening en risico moest bouwen. Met het oog op de destijds overspannen In het ontwerp valt het oog in eerste instantie op de trap en pas daarna op de lift. Dit moet het trapgebruik bevorderen.

Door: Wilma Schreiber en gerrit tenkink

Soms moet je blij zijn dat zaken in gang zijn gezet op het moment dat nog niet iedere euro in de zorg hoefde te worden omgedraaid. Dat levert tenminste iets moois op, getuige de Isala klinieken in Zwolle. Zonder overdrijven een oogstrelend gebouw dat, mocht het ooit zijn functie als ziekenhuis verliezen, zijn waarde zal behouden als architectonische parel. FMT Gezondheidszorg

N I E U W B O U W

Elke kamer heeft een eigen QR-code. Deze bevat informatie over inrichting en vergemakkelijkt bijvoorbeeld offerteaanvragen voor schoonmaak en het inventariseren van onderhoud.

Dankzij de lage ramen kan de patiënt vanuit bed naar beneden kijken. Elke kamer beschikt over eigen sanitair. De ramen kunnen open en de patiënt kan zelf de verduistering regelen. Het ziekenhuis beschikt over 250 eenbedskamers, 22 tweebedskamers, 86 vierbedskamers. de een struikelblok te worden. “Een moeilijke tijd, net na het omvallen van Lehman Brothers”, blikt Sint terug. “De bouw van het ziekenhuis hing aan een zijden draadje. Uiteindelijk lukte het om een lening van 500 miljoen te krijgen.” De uiteindelijke bouwkosten bedroegen 340 miljoen euro.

bouwmarkt, besloot Isala geen rechttoe rechtaan Europese aanbesteding te houden, maar op zoek te gaan naar een bouwpartner. De keuze viel op D2B (Design to Build) onder leiding van BAM. Daarbij werd niet alleen gekeken naar prijs, maar ook naar optimalisatie, bijvoorbeeld op het gebied van onderhoudskosten. In september 2009 werd begonnen met de bouw. Financiering dreig-

Natuurlijke materialen

Vervoer van patiënten vindt plaats via de klinische gang. Om hun privacy te borgen, zijn deze gangen afgesloten voor bezoekers.

De beddenkamers zijn voorzien van diverse tilliften van Guldmann. Hiermee is de patiënt horizontaal te tillen of, zoals op de foto, uit bed op een stoel te helpen.

Eén van de kenmerken van de organische bouw van Alberts & Van Huut is het gebruik van natuurlijke materialen. Veel hout (te zien bij de opvallende spanten), bamboe ( deuren en zitbanken), baksteen, marmoleum, staal, marmer en muren die een speciale behandeling hebben gekregen met lazuurtechniek, wat zorgt voor een organisch kleurverloop. Ook opvallend: het uitbundige kleurgebruik en veel groene planten. Een voor de hand liggende vraag is of een ziekenhuis met deze architectonische uitstraling niet te groot en te duur is. Volgens Paul Smaling, directeur Nieuwbouw, valt dat mee. “Massa maakt dat organische bouw niet duurder hoeft te zijn. Als je één deur of kozijn met een afwijkende vijfhoekige vorm laat maken, kost dat veel geld. Bij 500 niet meer.” Dat geldt volgens Smaling ook voor de gevelbekleding, waarbij één veelkleurige baksteen speciaal is gemaakt voor het ziekenhuis. “Bestel je er 2 miljoen, dan valt de meerprijs verhoudingsgewijs mee.” Flexibel

Het ziekenhuis beschikt over vier gebouwen, de zogeheten vlinders, die op via de onderste bouwlagen met elkaar zijn verbonden. Vlinder 1 (laboratoria, goederenmanagement, sterilisatie) en vlinder 3 (hot floor, OK’s , MRI, etc.) zijn niet voor patiënten bedoeld. Vlinder 2 en 4 zijn ingericht met beddenkamers, poliklinieken en kantoren. Mocht op termijn de vraag naar bedden afnemen, dan is er geen man overboord. “Vlinder 2 en 4 zijn betrekkelijk eenvoudig om te bouwen tot kantoorruimte of appartementen. Die flexibiliteit garandeert het behoud van waarde.” n 6

FMT Gezondheidszorg

N V T G

B O U W A W A R D

2 0 1 4

Meld uw project aan voor de NVTG BouwAward 2014 ‘Huisvesting in de veranderende zorg’. Zo luidt het thema van de NVTG BouwAward 2014. Deze bouwprijs wordt tijdens het NVTG-congres 2014 in Groningen uitgereikt. Projecten kunnen worden aangemeld via de website van de vereniging: www.nvtg.nl

e zorgsector is aan ingrijpende wijzigingen onderhevig. Overheidsbeleid, vergrijzing, oplopende kosten, het groeiend inzicht dat duurzaamheid steeds belangrijker wordt en veranderende behoeften, maken dat huisvesting in de zorgsector aan andere eisen moet (gaan) voldoen. Huisvestingsprojecten die mee willen dingen naar de NVTG BouwAward 2014 zullen zich op deze terreinen moeten onderscheiden.

projecten op het gebied van seniorenhuisvesting worden nadrukkelijk uitgenodigd deel te nemen.

De NVTG BouwAward 2014 staat open voor alle sectoren in de zorg Projecten mogen bij aanmelding maximaal vijf jaar en minimaal een half jaar in gebruik zijn. Voortdurende verbetering

De NVTG BouwAward 2014 staat open voor alle sectoren in de zorg. De bouwprijs richt zich op nieuwbouw, renovatie, (ver)nieuwbouw en herbestemmingen. Ook innovatieve samenwerkings-

De NVTG BouwAward wil bijdragen aan een voortdurende verbetering van de zorghuisvesting waarbij innovatie een belangrijk aspect is. De eerste NVTG BouwAward werd uitgereikt in

De NVTG BouwAward 2010 werd gewonnen door Woonbegeleidingscentrum Aan de Pas in Bunde.

Door: de redactie

1997, tijdens het 50-jarig jubileum van de NVTG. De NVTG Bouw Award 2014 is inmiddels de zesde editie. De winnaar ontvangt een uniek beeld dat speciaal door de kunstenares Ineke van Dijk voor de NVTG BouwAward is vervaardigd. De winnaar krijgt het in eigendom en kan het in de instelling exposeren. De instellingen die in aanmerking komen voor een eervolle vermelding ontvangen een kleine replica van het beeld. Eerdere deelnemers aan de Award ervoeren deelname aan de prijs als interessant en leerzaam. De winnaars en genomineerden beschouwden de prijs of nominatie als een bekroning op hun werk. Eerdere winnaars van de NVTG BouwAward: • Woonbegeleidingscentrum Aan de Pas in Bunde (2010); • Oogziekenhuis in Rotterdam (2007); • Stichtse Hof in Laren (2003); • Broekheurnerstede in Enschede(2000); • Parnassio Psycho-medisch centrum in Den Haag (2000); • Universitair Medisch Centrum Groningen (1997). Meer informatie over de NVTG BouwAward en het inschrijvingsformulier kunt u vinden op www.nvtg.nl n FMT Gezondheidszorg

M E D I S C H E

G A S S E N

Duurzaam opwekken van medische en technische perslucht Een installatie voor medische perslucht dient te voldoen aan de NEN-EN-ISO 7396-1:2007. De installatie levert een medicijn (medisch gas) waarvan de kwaliteit moet voldoen aan de FARMACOPEE 2011. Medisch gas valt als medicijn onder verantwoording van de apotheker.

en installatie voor technische perslucht dient een persluchtkwaliteit klasse 2.4.2 te leveren volgens ISO 8573-1:2010. Deze installatie valt meestal onder de verantwoording van het hoofd technische dienst. In de Zorgsector zal duurzaam opwekken altijd ondergeschikt dienen te zijn aan de veiligheid, waarbij de total cost of ownership (TCO) zwaar meeweegt.

tere componenten, bijvoorbeeld elektromotoren, compressorblokken en intelligente besturingen. Ook een lagere weerstand (delta P) over componenten en filters, maakt de installatie energetischer. Door continu meten wat het persluchtstation aan elektrisch vermogen verbruikt en aan persluchthoeveelheid en druk levert, kan men adequaat sturen en wordt duidelijk welke besparingsmaatregelen er getroffen kunnen worden.

door: Ing. Paul P.M. Kokke Berko Wijchen b.v.

Huidige situatie

Een optimaal duurzaam nieuw persluchtstation, met alle duurzaamheidopties is mij in de Nederlandse Zorgsector niet bekend. Wel zijn er diverse persluchtstations uitgerust met energiebesparende maatregelen. Vaak zijn deze later aangebracht tijdens een revisie van het persluchtstation, bijvoorbeeld omdat bij de nieuwbouw het budget te krap was. De locatie van het persluchtstation binnen het ziekenhuis is voor een belangrijk deel bepalend voor de te realiseren duurzaamheidmogelijkheden. In veel ziekenhuizen staat die plek op gespannen voet met de factor duurzaamheid. Wat kan de Zorgsector van de industrie leren

Omdat in de industrie de prijs van een kubieke meter perslucht onderdeel is van de kostprijs van het product, past men daar al meer dan 30 jaar energiebesparende maatregelen en warmteterugwinning toe. Vanaf 1986 is daar de frequentiegeregelde compressor bij gekomen. Compressoren en persluchtconditioneringsstraten worden steeds duurzamer door in energetisch opzicht be8

FMT Gezondheidszorg

Aandachtspunten bij het ontwerp

Waarop moet worden gelet bij het ontwerpen en bouwen van een duurzame installatie voor medische of technische perslucht? • Bepaal de behoefte aan medische en technisch perslucht. Meet het huidige verbruik gedurende een representatieve periode. Eventuele lekkageverliezen worden dan meteen ook gesignaleerd. Bepaal aan de hand van de gemeten gegevens, met een extrapolatie naar de toekomstige behoefte, de gewenste capaciteit. • Gebruik de dure geconditioneerde medische perslucht alleen daar waar farmacopeekwaliteit vereist is. • Wat elektrisch kan worden aangedreven, mag alleen om veiligheidsreden pneumatisch gebeuren. Perslucht is immers een dure energiedrager. • Zorg ervoor dat de ruimtetemperatuur in het compressorstation maximaal 5°C boven de buitenluchttemperatuur kan komen. Volgens de wet van Boyle-Gay Lussac is p*V/T constant, waardoor elke 10°C te hoge ruimte-/

•

aanzuigtemperatuur 3% energieverlies oplevert. Het is ook mogelijk lucht voor het compressorblok separaat aan te zuigen. Zorg dan wel voor een zeer lage weerstand in de buitenluchtaanvoerleiding. In de winter mag de ruimtetemperatuur niet onder de +5°C komen. De compressorruimte mag daarom niet aan de zonkant en niet midden in een gebouw of in een machinekamer gesitueerd worden. Een locatie aan noordzijde heeft sterk de voorkeur. Zorg voor een afgesloten ruimte voor de installatie voor medische perslucht. Realiseer een aparte ruimte voor de technische perslucht. Deze kan worden gedeeld met andere machines, maar ook hier letten op de ruimtetemperatuur. Filter de aangezogen buitenlucht en zorg voor een lage delta P. Schone aanzuiglucht geeft een hoger rendement en een hogere capaciteit van de persluchtinstallatie door minder vervuiling van de compressor en zijn ingebouwde luchtfilter en koelers. Hiermee kunnen energiebesparingen tussen de 2% en 5% worden behaald. Voer de warme ventilatielucht uit de compressorruimte zo natuurlijk mogelijk af, dat spaart energie. Voer de stralingswarmte in de compressorruimte af met een thermostatisch geregelde ventilator. Warmteterugwinning is vaak mogelijk. Minimaal 80% van het opgenomen vermogen komt dan weer beschikbaar. Restwarmte kan voor vele doeleinden wor-

Berko Wijchen BV

septemBer 2012

MILIEUPLATFORM ZORGSECTOR

• Installeer een energiebesparende regeling in combinatie met een optimale buffer voorraad, die zorgt voor zo min mogelijk nullast draaiuren. • Voorzie de adsorptiedrogers elk van een dauwpuntsturing, dat geeft regeneraDuurzame installatie technische tieluchtbesparing. Hetvoor regenereren ge- perslucht. schiedt met Farmacopee kwaliteit perslucht en is dus kostbaar. • Voorzie de conditioneringsstraten voor • Installeer compressoren met de meest efficiënden gebruikt, bijvoorbeeld de Medische Perslucht van voorgescha- voor ruimteverkelde persluchtwarm koeldrogers, dit bespaart te motor en een frequentieregelaar. Hierdoor warming, tapwater, voorverwarmen van 70 tot 80% aan dure geconditioneerde zijn energiebesparingen van 10 tot 25% mogeverbrandingslucht vandededauwketels enz. spoellucht in combinatie met puntsturing op de ademluchtunits en is lijk. • In persluchtstations is alleen licht nodig als bovendien veiliger. • er Installeer componenten en filters met een iemand moet zijn, dus monteer een bewe- • Installeer een energiebesparende regeling in lage weerstand. duurzame technische persluchtinstallatie combinatie met een optimale buffervoorraad. gingsmelder met een nalooptijd van 30 minu• Installeer alleen condensaat-afvoer-automaten met bewaking, waardoor condens Dit zorgt voor zo klein mogelijk aantal nullastten. nieuwbouw en die dienen bij de start van de in het gebouwenbeheersysteem en zo ook altijd wordt afgevoerd zonder persluchtdraaiuren. • Werk op een zo laag mogelijke druk, elke bar plannen al te worden meegenomen. voor het technische persluchtstation. verlies. Onoordeelkundig en lekkagever• extra Laat het leidingwerk het ziekenhuis • Voorzie de adsorptiedrogers elk van een dauwkost 6 á 7%in meer energie. Installeer com- gebruik liezen worden dan bewaakt. Zowel de verantwoordelijk apotheker, de optimaal dimensioneren, een lage weerpuntsturing, dat geeft pressoren met een en maximum bepaler vanregeneratieluchtbespahet investeringsbudget, de inkostand bespaart energie voorkomt druk van 10 bar per, de technische dienst, de architect (mooi Een duurzame Medische en Technische drukval. ring. in plaats van 13 bar, dat geeft een energiebeis leuk, maar doelmatigheid in dienst van de Persluchtinstallatie vraagt op vele punten • Neem een kilowatturenmeter en flowme Regenereren sparing 18%. patiënt dientmet op defarmacopeekwalieerste plaats te staan), het aandacht van alle betrokken partijen bij geschiedt ter voor hetvan medische persluchtstation op ademluchtunits met dauwpuntbesturing en voorgeschakelde persluchtkoeldrogers. Ademluchtunits met dauwpuntbesturing en voorgeschakelde persluchtkoeldrogers.

teit perslucht en is dus kostbaar. • Voorzie de conditioneringsstraten voor de medische perslucht van voorgeschakelde persluchtkoeldrogers. Dit bespaart, in combinatie met de dauwpuntsturing op de ademluchtunits, 70 tot 80% aan dure geconditioneerde spoellucht en is bovendien veiliger. • Installeer componenten en filters met een lage weerstand. • Installeer alleen condensaatafvoerautomaten met bewaking, waardoor condens altijd wordt afgevoerd zonder persluchtverlies. • Laat het leidingwerk in het ziekenhuis optimaal dimensioneren, een lage weerstand bespaart energie en voorkomt drukval. • Neem een kilowatturenmeter en een flowmeter voor het medische persluchtstation op in het gebouwenbeheersysteem en het liefst ook voor het technische persluchtstation. Onoordeelkundig gebruik en lekkageverliezen worden dan bewaakt. Ontwerpen in teamverband

Duurzame medische en technische persluchtinstallaties vragen op vele punten aandacht van alle betrokken partijen bij nieuwbouw. Deze installaties dienen daarom al bij de start van de bouwplannen te worden meegenomen. Zowel de verantwoordelijk apotheker, de bepaler van het investeringsbudget, de inkoper, de technische dienst, de architect (mooi is leuk, maar doelmatigheid ten gunste van de patiënt dient op de eerste plaats te staan), het ontwerpende ingenieursbureau dat het bestek opstelt, moeten naast de wettelijke normen oog hebben voor de laatste stand der techniek op het gebied van veiligheid, duurzaamheid en een lage TCO voor een persluchtstation. Het bestek moet ook nog waterdicht zijn, want de huidige aanbestedingsregels zorgen ervoor dat aannemer en installateurs voor de laagst mogelijke investering moeten gaan, die vaak een hogere TCO oplevert en waar ten aanzien van veiligheid en duurzaamheid de grenzen van wat mag en kan worden opgezocht. Hoe houdt men de duurzaamheid op peil

• In de meegeleverde handboeken en in het validatiedossier is aangegeven hoe de beide typen installaties onderhouden dienen te worden. • Het eigen personeel zal geschoold moeten worden om het functioneren van de installaties te kunnen beoordelen. • Om veiligheid, duurzaamheid en een lage TCO te waarborgen, mogen alleen gekwalificeerde FMT Gezondheidszorg

M E D I S C H E

G A S S E N Wanneer er vermoedens bestaan dat er af en toe aan een installatie wat hapert, kan Berko tijdelijk gecertificeerde meetapparatuur in huur plaatsen. Mogelijkheden om de huidige duurzaam-

Berko Wijchen BV

septemBer 2012

heid te verbeteren

• Controleer als eerste of uw huidige medische en technische persluchtinstallatie aan de laatMILIEUPLATFORM ZORGSECTOR ste norm voldoet. Immers wanneer u wijzigingen gaat aanbrengen aan de installaties, bent u verplicht aan de laatste norm te voldoen! ontwerpende Ingenieursbureau dat het bestek (Wanneer uit uw RI&E blijkt dat uw huidige opstelt, dienen naast de wettelijke norm oog te hebben voor de laatste stand der techniek installaties aan de norm voldeden die bij ingeop het gebied van veiligheid, duurzaamheid bruikname van kracht was, dan mag u in prinen lage Total Cost of Ownership voor een cipe daar mee blijven werken, zolang u géén persluchtstation. wijzigingen aanbrengt). Het bestek moet ook nog waterdicht zijn, • Begin met de huidige behoefte in kaart te brenwant de huidige aanbestedingsregels zorgen ervoor dat aannemer en installateurs voor de gen door over een representatieve periode de laagst mogelijke investering moeten gaan, die volgende zaken te meten: vaak een hogere T.C.O. oplevert en waar voor Duurzame installatie voor medische perslucht. - Het opgenomen elektrisch vermogen; veiligheid en duurzaamheid de grenzen worden opgezocht. - de geleverde hoeveelheid perslucht in kubieke meters; monteurs aan de installaties werken en dienen Continu gecertificeerd meten van de farmacohoe houden We de duurZame medische en technische perslucht originele onderdelen te worden gebruikt. peekwaliteit is op dit moment qua prijs-/pres- - de daarbij behorende persluchtdruk en drukinstallatie op peil? dauwpunt. • Afhankelijk van de grootte van de installaties tatieverhouding nog een utopie. Onderzoek in In de meegeleverde handboeken en het valien wensen van hoe de verantwoordelijk apotheker opdracht van Berko door de TU Delft, heeft dit • Laat de kwaliteit van de medische en technidatiedossier is aangegeven de beide induurzame medische persluchtinstallatie stallaties onderhouden dienen te worden. sche perslucht controleren. die volgen uit de RI&E, dienen op gezette tij- uitgewezen. Eénmaal per jaar gecertificeerd me• Bekijk aan de hand van de in kaart gebrachte den farmacopeemetingen op persluchtkwaliten door monstername, en een aantal malen (4 en dienen originele onderdelen te worden tijden Farmacopee metingen op persluchtHet eigen personeel zal geschoold moeten gebruikt. kwaliteit te worden uitgevoerd, ook een lekworden teit om het functioneren van de installijst van duurzaamheidmaatregelen bij nieuwte worden uitgevoerd. Ook een lekkagetest tot 12) per jaar indicatief meten, is gebruikelijk. kagetest en drukvat inspectie behoren in het laties te kunnen beoordelen. en drukvatinspectie behoren in het onderHet continu bewaken van het drukdauwpunt is onderhoudsschema te worden opgenomen.bouw, met in acht name van veiligheid voortOm veiligheid, duurzaamheid en een lage Afhankelijk van de grootte van de installaties T.C.O. tehoudsschema waarborgen mogen alleenopgenomen. gekwalien wensen van de verantwoordelijk apothekomend uit de RI&E en TCO, welke punten te zijn een goede graadmeter voor het goed functioneficeerde monteurs aan de installaties werken ker die volgen uit de RI&E dienen op gezette verbeterd kunnen worden. ren van de installatie. De terugverdientijden zijn, nadat eerst een Watergekoelde compressoren met warmteterug-winning en frequentieregeling Watergekoelde compressoren met warmteterugwinning en frequentieregeling. adequate meting is gedaan, goed in kaart te brengen. Conclusie

Een duurzamer medische en technische persluchtinstallatie bestaat uit meerdere componenten. Daarom moet een geavanceerde “fail save” uitgevoerde besturing en bewaking worden geïnstalleerd. De hogere investering dient door een lagere TCO te worden terugverdiend. Bij nieuwbouw is het zaak dat alle genoemde partijen bij het maken van de plannen rekening houden met het duurzaamheidconcept.

n 10

FMT Gezondheidszorg

Medische Perslucht Installatie Bernhoven Uden Volgens de NEN-EN-ISO 7396-1:2007, opgeleverd in maart 2013 Technische Perslucht Installatie Bernhoven Uden

Berko Wijchen b.v. Havenweg 14, Wijchen Postbus 4, 6600 AA Wijchen Tel. (024) 641 11 11 Fax. (024) 642 15 72

Berko Noord b.v. Kelvinlaan 1 9207 JB Drachten Tel. (0512) 511919 Fax. (0512) 538102

Stationaire compressoren Medische Perslucht Installaties Service - reparatie - revisie Advies - leasing - verhuur

www.berko.eu - info@berko.eu

A K O E S T I E K

De invloed van geluid op het welbevinden van patiënt en personeel

Goede akoestiek als meerwaarde voor de gezondheidszorg

“Unnecessary noise is the most cruel abuse of care which can be inflicted on either the sick or the well”, aldus Florence Nightingale in haar boek Notes on Nursing (1859). Geluid heeft invloed op ons welbevinden. In de gezondheidszorg zijn de effecten van geluid lange tijd onderschat. Enerzijds kan geluid een negatieve invloed hebben op het welbevinden van de patiënt en het personeel. Anderzijds kan geluid ook een stimulerende werking hebben en bijdragen aan herstel. Voor het merendeel van de factoren die leiden tot geluidoverlast is geen regelgeving. Het is een grijs gebied. En dat is nu juist het gebied waar de akoestisch adviseur een meerwaarde kan vormen. De adviseur kan al in een vroeg stadium van het ontwerpproces meedenken over de manier waarop negatieve invloeden van geluid weggenomen kunnen worden. EGM adviseurs hebben samen met EGM architecten jarenlange ervaring in de gezondheidszorg. Zij vormen de schakel tussen ontwerp en uitvoering en zijn daardoor uiterst capabel om te adviseren op het gebied van akoestiek in (zorg)projecten.

De oplossing van geluidhinder begint bij het ontwerp

Voor het beperken van geluidhinder binnen een gebouw, bestaan geen wettelijke voorschriften. Uit met name Amerikaanse literatuur blijkt dat de geluidniveaus in ziekenhuizen steeds hoger worden [1]. Voor een deel is dit onder andere toe te schrijven aan het gebruik van medische apparatuur, klimaatinstallaties, toegepaste harde afwerkmaterialen (gemakkelijk schoon te houden), stemgeluiden en het rijden van karren. Een deel van de oplossing om de kans op geluidhinder te verminderen, zit in het gebouwontwerp. Dit begint met het opstellen van een goed akoestisch programma van eisen. Vervolgens is 12

FMT Gezondheidszorg

de architect, samen met de akoestisch adviseur, aan zet. Wat zijn ruimten met een hoge geluidproductie, welke ruimten vragen een stille omgeving, hoe wordt de kans op ongewenste geluidoverdracht verminderd. Het belang van akoestische privacy

Een goede positionering of compartimentering van ruimten kan al veel problemen voorkomen. Ruimten met hoge geluidniveaus zijn bijvoorbeeld technische ruimten, MRI-ruimten en grote verkeersruimten. In situaties waar een goede positionering niet mogelijk is, moet maatwerk worden geleverd door de juiste geluidisolerende maatregelen te treffen. Akoestische privacy staat

door: Pim van der Vliet Bouwfysisch adviseur

hierbij voorop. Een patiënt die in een spreekkamer een gesprek met de arts voert, mag geen geluid horen vanuit een aangrenzende wachtkamer en omgekeerd mag een gesprek met een arts niet in een aangrenzende stille wachtruimte beluisterd kunnen worden. Alleen al het idee dat een vertrouwelijk gesprek buiten de spreekkamer verstaanbaar is, kan ervoor zorgen dat een patiënt terughoudend is. Juist in stressvolle situaties moet de aandacht van de patiënt gericht blijven op de informatieoverdracht van de arts. Akoestische privacy wordt ook steeds belangrijker op verpleegafdelingen. Op meerbedskamers is het per definitie zelden stil: een komen en gaan van artsen, verplegend personeel, bezoekers, onder-

Stressreductie komt al tot stand door een geluidsarme en rustige atmosfeer. linge gesprekken, een tv die aan staat. In nieuwe ziekenhuizen en verpleeghuizen is het bijna de standaard geworden om eenbedskamers te maken. Hierbij is de patiënt meer op zichzelf gericht. In een eenbedskamer is het vaak stiller dan in een meerbedskamer, waardoor geluiden uit naastgelegen ruimten beter hoorbaar zijn. Geluiden uit een naburige bedskamer worden dan al snel als hinderlijk ervaren omdat dan geen zicht of enige controle aanwezig is op wat zich in de aangrenzende kamer afspeelt.

1 meter. Het toepassen van geluidabsorberende materialen draagt bij aan een goed akoestisch binnenklimaat. Het aanbrengen van voldoende geluidabsoberende materialen op de juiste plaatsen vermindert reflecties en echo’s en verlaagt het geluidniveau in een ruimte.

Overleg vooraf voorkomt verrassingen achteraf

Technisch gezien is EGM adviseurs goed in staat om constructies te maken met een hoge geluidisolatie. Dit kan op gespannen voet staan met financiële mogelijkheden, esthetische wensen

Een juiste materiaalkeuze is essentieel voor een goede akoestiek.

Beperken van achtergrondgeluid

Het beperken van installatiegeluid is ook belangrijk. Dit veroorzaakt een achtergrondruis. Hoe hoger deze ruis is, hoe moeilijker informatieoverdracht plaatsvindt. Voor een goede spraakverstaanbaarheid moet het achtergrondgeluidniveau ruim onder het geluidniveau van spraak liggen, ofwel de signaal-ruisafstand moet zo groot mogelijk zijn. Een achtergrondgeluidniveau van 30 tot 35 dB(A) wordt niet als hinderlijk ervaren en is technisch goed te realiseren. Ter vergelijking: het geluidniveau van een ‘normaal’ gevoerd gesprek bedraagt ongeveer 60 dB(A) op een afstand van FMT Gezondheidszorg

A K O E S T I E K

Patiënten moeten ervan uit kunnen gaan dat privacy gewaarborgd is. of gebruikerseisen. Een glazen wand kan bijvoorbeeld een meerwaarde leveren aan een esthetische beleving, maar om deze wand een geluidisolatie te geven die vergelijkbaar is met een Ook in kantooromgevingen is geluidsoverlast te beperken met eenvoudige middelen als akoestische plafondpanelen.

gesloten wand betekent aanzienlijke meerkosten. Om gebruiksredenen worden dikwijls schuifdeuren toegepast tussen aangrenzende spreek- en onderzoekskamers. Hermetisch sluitende schuifdeuren hebben een hoge geluidisolatie, maar zijn bij veelvuldig gebruik niet praktisch omdat het openen en sluiten relatief veel tijd en kracht kost. Ook houten draaideuren met een enkelvoudige of dubbele kierdichting en een valdorpel kunnen een hoge geluidisolatie behalen. Het goed sluiten van een deur met een dubbele kierdichting kost eveneens fysieke kracht. In de praktijk blijkt nogal eens dat deuren door een niet optimale afstelling of door enigszins kromgetrokken te zijn, niet goed in het dichtingsprofiel geduwd kunnen worden. Hierdoor wordt de aangegeven geluidisolatie bij lange na niet gerealiseerd. Ook zien wij vaak dat een valdorpel na verloop van tijd niet meer optimaal de spleet onder de deur afsluit. Door in de praktijk de consequenties van keuzes vooraf met gebruikers te overleggen, worden verrassingen achteraf voorkomen. Akoestiek en Healing Environment

Geluid is niet alleen maar een probleem, maar 14

FMT Gezondheidszorg

kan wel degelijk bijdragen aan het welbevinden van patiënten, personeel en bezoekers. Een goede geluidkwaliteit en akoestische condities dragen Sinds 1979 kennen wij in Nederland de Wet geluidhinder. Hiermee wordt geprobeerd om in ons drukke land de burger te beschermen tegen geluid van buiten zoals wegverkeerslawaai of industrielawaai. Uit allerlei onderzoeken is gebleken dat te hoge geluidniveaus tijdens de slaap kunnen leiden tot een versnelling van de hartslag, verhoging van motorische onrust en verhoging van de bloeddruk [2]. De laatste jaren begint de perceptie van geluid ook een belangrijke rol te spelen in gebouwen voor de gezondheidszorg. Te hoge geluidniveaus of ongewenste geluiden hebben niet alleen negatieve gevolgen voor de patiënten, maar ook voor het personeel. Zo verminderen hoge geluidniveaus informatieoverdracht. Dit geeft samen met het optreden van vermoeidheid door geluidoverlast een grotere kans op (medische) fouten. De Nederlandse bouwregelgeving, het Bouwbesluit, kent voor nieuw te bouwen gezondheidszorgfuncties alleen een voorschrift over het beperken van geluid van buiten.

bij aan een lichamelijk en mentaal welbevinden. Dit vormt onderdeel van wat wel een ‘Healing Environment’ wordt genoemd. Uit onderzoek [3] blijkt dat het toevoegen van zachte muziek of natuurlijke geluiden zoals stromend water kan helpen om minder gewenste geluiden te maskeren en zelfs genezing kan bevorderen. Muziek in combinatie met natuurbeelden kan het gebruik van pijnstillers verminderen. Voorwaarde is wel dat een patiënt zelf kan kiezen welk geluid of welke muziek aanwezig is. Geluidmaskering wordt in de Nederlandse gezondheidszorg al toegepast. Iemand die een onderzoek in een MRI moet ondergaan, wordt in de gelegenheid gesteld om naar favoriete muziek te luisteren. Een ander voorbeeld is geluidmaskering door een bijna onmerkbare achtergrondruis te genereren door middel van een elektronisch systeem. Een toepassingsgebied is bijvoorbeeld een wachtruimte bij een balie. Informatieoverdracht over korte afstand is hier essentieel en wordt door dit systeem niet beïnvloedt. Vanwege de vereiste privacy moet informatieoverdracht vanuit een balie naar wachtende mensen zoveel mogelijk worden voorkomen: de signaal-ruisaf-

stand moet hier zo klein mogelijk zijn, zonder dat het achtergrondniveau als hinderlijk wordt ervaren. Goede akoestiek draagt bij aan welzijn en genezing

Geluidhinder in de gezondheidszorg kan nooit totaal worden voorkomen. Het is wel een onderwerp dat in het ontwerpproces continu aandacht vraagt. Bij in gebruik zijnde gebouwen blijft dit ook aandacht vragen bij de keuze en het onderhoud van bijvoorbeeld medische apparatuur en andere geluidproducerende voorzieningen. Denk bijvoorbeeld aan het gebruik van karren. Een goede akoestische omgeving draagt bij aan het welbevinden en genezing van de mensen voor wie wij het uiteindelijk doen.

EGM adviseurs vormen de schakel tussen ontwerp en uitvoering met bouwkundige en praktijkgerichte adviezen op het gebied van bouwfysica, akoestiek, bouwkundige brandpreventie, bouwregelgeving, duurzaamheid, bouwtechniek, bouwpathologie en bouwplantoetsingen. Pim van der Vliet, EGM adviseurs T +31 78 633 07 50 egmadviseurs@egm.nl

by Creating a Quieter Hospital Environment,” Patient Safety & Quality Healthcare, March/April 2005

Notes: [1] “Rise in Hospital Noise Poses Problems for Patients and Staff, “Johns Hopkins University news release, November 21, 2005 [2] Exposure to high levels of noise increases blood pressure, “University of Michigan News Service, November 18, 2005 [3] Susan Mazer, “Stop the Noise: Reduce Errors

adviseurs

FMT Gezondheidszorg

A K O E S T I E K

Slapen om beter te worden:

Akoestiek in ziekenhuizen Door: Peutz

Geluid heeft invloed op het herstel van patiënten. Een gebrek aan akoestische privacy belemmert een goede diagnose. Verplegend personeel wordt moe van geluid, vooral in lawaaiige omgevingen zoals een IC. Reden om stil te staan bij de invloed van geluid in zorgomgevingen.

it artikel gaat in op de akoestische aspecten in de gezondheidszorg en dan vooral op de aspecten slaapverstoring en akoestische privacy. Er is nog veel te verbeteren en het vraagt onze onverdeelde aandacht, in het belang van de patiënt. Geluid: voor- en nadelen

Geluid is natuurlijk niet in alle gevallen nadelig, integendeel. Van muziek is bekend dat het een stressverlagende invloed kan hebben, hartslag- en bloeddrukverlagend werkt en een verminderde pijnbeleving veroorzaakt en daardoor een verminderd gebruik van pijnstillers. Daarnaast kan muziek, net als andere geluiden van bijvoorbeeld ventilatie of verkeer, een maskerende werking hebben voor andere geluiden, die je niet wilt horen of verstaan. Bekend voorbeeld is de wachtkamer in de huisartsenpraktijk waar de radio aanstaat omdat de geluidisolatie van de deur van de spreekkamer te wensen over laat. Maar geluid heeft ook nadelen: Slaapverstoring

Een goede ononderbroken nachtrust speelt een essentiële rol in het herstel van de patiënt. Dit wordt wel eens vergeten, vooral in een zeer technische omgeving zoals een IC. VerFiguur 1a.

pleegkundigen besteden te weinig aandacht aan zorg voor een ononderbroken nachtrust. De ziekenhuiscultuur houdt hier onvoldoende rekening mee. Bij slaapverstoring wordt de slaap gefragmenteerd, worden de diepere slaapniveaus niet bereikt en wordt de totale slaapduur verminderd. Slaapverstoring veroorzaakt dag/ nacht ritmeverstoring, verminderde weerstand, verhoogde stress, agitatie en bevordert het IC-delirium De oorzaken van slaapverstoring zijn in de eerste plaats de ziekte zelf en daaraan gerelateerde aspecten, zoals medicatie en beademing. Een tweede belangrijke oorzaak vormen echter de omgevingsinvloeden zoals licht en geluid. Vaak wordt dat geluid veroorzaakt door specifieke activiteiten zoals geluiden van andere patiënten en verplegend personeel. Uit onderzoek (figuur 1) blijkt het toevoegen van een akoestisch absorberend plafond een significante reductie van het aantal slaapverstoringen te verzorgen. Hier is wel degelijk wat aan te doen, door veel bewuster met de handelingen om te gaan, ze bijvoorbeeld te groeperen, of bijvoorbeeld beepers en telefoons op trilstand te zetten. Andere oorzaken van slaapverstoring zijn piepjes en alarmen van medische apparatuur ook deze zijn te verminderen door instellingen aan te passen of de alarmering naar zustersposten te verplaatsen. Figuur 2 geeft het bijbehorende spectrum weer waar verFiguur 1b.

Figuur 1a en 1b: Invloed van geluiddemping op de kwaliteit van het slapen. Bron: S. Berg, Impact of Reduced Reverberation Time on Sound-Induced Arousals During Sleep 16

FMT Gezondheidszorg

schillende apparatuur herkenbaar is aan de hoogfrequente pieken. Geluidpieken worden ook verminderd door het aanbrengen van geluidabsorberende voorzieningen in bedskamers en verkeerswegen. Deze maatregelen dragen aantoonbaar bij aan de vermindering van het aantal ontwaakreacties. Een andere belangrijke maatregel is het introduceren van eenpersoonskamers, zoals bij de nieuwbouw van het Erasmus MC in Rotterdam gebeurt. Ofschoon er meerdere belangrijke redenen zijn daarvoor te kiezen, met name beperking van het risico van verspreiding van antibioticaresistente infecties, hebben eenpersoonskamers het voordeel dat alle activiteiten en daardoor veroorzaakte geluiden van andere patiënten op de dezelfde kamer vervallen. Uiteindelijk zal het realiseren van de ononderbroken nachtrust alleen mogelijk zijn door het combineren van maatregelen op het niveau van het gebouw, de medische apparatuur en het gebruik.

Akoestische privacy

Iedereen heeft behoefte aan privacy. Maar vooral in ziekenhuisomgevingen is dat het geval. Bij een onvoldoende akoestische privacy vertelt een deel van de patiënten niet meer al zijn klachten. Daarmee is een goede privacy een noodzakelijke voorwaarde voor een goede diagnose. Situaties in de gezondheidszorg die kritisch zijn qua privacy zijn balies, wachtruimtes met aangrenzende spreekkamers, omkleedruimtes grenzend aan behandelkamers, zustersposten en aan elkaar grenzende spreek- en behandelkamers. Voorzieningen zijn nodig qua lay out, ruimteakoestische voorzieningen en geluidisolatie van wanden en vooral deuren. Bezuinigen op de deurkwaliteit kan een zeer negatieve invloed hebben op dit aspect.

Figuur 2 Geluidspectrum hoogfrequentpieken van verschillende apparatuur.

Conclusie

Zowel voor nieuwbouw als voor renovatie van de bestaande voorraad zorggebouwen zal een afweging gemaakt moeten worden omtrent verhouding eenpersoons- versus meerpersoonskamers, waarbij de afwegingen met betrekking tot geluid en de ononderbroken nachtrust een belangrijke rol zouden moeten spelen.

Geluid in de gezondheidszorg, vooral in relatie tot de ononderbroken nachtrust en akoestische privacy vraagt hernieuwde aandacht, in het belang van het herstel van de patiënt. En passant verbeteren daarmee ook de arbeidsomstandigheden van het personeel in de gezondheidszorg. n

Waskosten te hoog? Houd de persoonsgebonden was in huis! U kunt bij de dagelijkse wasverzorging veel geld besparen ten opzichte van uitbesteding aan een commerciële wasserij. Met een individuele efficienty-berekening laten we u zien hoe groot het besparingspotentieel is.     

Minder slijtage van het wasgoed Geen verlies en/of zoekraken van wasgoed BTW-voordeel over personele kosten (voor instellingen) Lage Total Cost of Ownership Duurzaam- en maatschappelijk verantwoord ondernemen!

Miele Professional. Een zorg minder. Voor meer informatie: www.miele-professional.nl Telefoon: (0347) 37 88 84

FMT Gezondheidszorg

F I N A N C I E R I N G

V A N

V A S T G O E D

Op zoek naar alternatieve financiering vastgoed Tien jaar geleden was het nog geen enkel probleem, maar tegenwoordig breken zorginstellingen hun hoofd over hoe geld te vergaren voor het financieren van vastgoed. Immers de komende jaren hoeven we van de banken niet veel te verwachten en dus is het van belang om op zoek te gaan naar alternatieven.

artijn de Jong adviseur bij Cure+Care Consultancy, zette tijdens het mini-congres ‘Financiering van vastgoed in de zorg’ acht vormen op een rij, waarbij hij de twee, in zijn ogen meest kansrijke, nader toelichtte. Alvorens in te gaan op de mogelijkheden, schetste hij eerst een beeld van de problemen: “We hebben te maken met een stijgende vraag naar kapitaal vanuit de zorgsector en een dalend aanbod van kapitaal vanuit banken. Die stijgende vraag heeft onder andere te maken met de invoering van DBC/ DOT’s, de behoefte aan werkkapitaal en de investeringen in huisvesting, ICT en andere technologie. Ook de nieuwe toetreders tot de markt zorgen voor meer vraag naar kapitaal.” Kapitaal is schaarser en duurder, maar ook regelgeving (onder andere Basel III), speelt een rol. Verder zijn relatief weinig banken actief op de Nederlandse markt en is er sprake van weinig concurrentie tussen die banken. “Ook zien we

veel onzekerheid over weten regelgeving”, aldus De Jong. Al in 2009 deed de TU Delft onderzoek naar dit onderwerp en trokken de onderzoekers twee conclusies. Alternatief financieren van vastgoed van zorginstellingen maakt zorginstellingen minder flexibel. Dit heeft vaak te maken met de eigendomssituatie van het vastgoed. Wanneer dit overgedragen wordt aan een investeerder heeft deze zeggenschap over het gebouw, waardoor de instelling niet altijd aanpassingen aan het gebouw kan doorvoeren. De tweede conclusie: alternatief financieren van vastgoed van zorginstellingen veroorzaakt tegenstrijdige belangen tussen de financier en zorginstelling. De financier heeft als doel om geld te verdienen en de instelling wil zorg verlenen. Alternatieven

De markt moet dus op zoek naar alternatieven, waarbij de afhankelijkheid van de zorgaanbieder ten opzichte van de financier teruggedrongen wordt. Met alternatief financieren wordt bedoeld, alle financieringsvormen buiten een ‘traditionele’ bancaire financiering. Tijdens zijn onderzoek kreeg De Jong diverse mogelijkheden boven tafel. Allereerst de integrale contractvormen (DBFMO). De markt is op zoek naar alternatieve manieren van financieren, waarbij de afhankelijkheid van de zorgaanbieder ten opzichte van de financier teruggedrongen wordt. (Foto: Gabriel Schouten de Jel). 18

FMT Gezondheidszorg

Door: Gerrit Tenkink

“Hierbij wordt ontwerpen, bouwen, financieren en onderhouden uitbesteed aan een consortium. De zorginstelling blijft eigenaar van het gebouw en betaalt daar periodiek een vergoeding voor aan het consortium.” Ook een zogenaamde obligatie-uitgifte is mogelijk, waarbij de zorginstelling zelf obligaties uitgeeft. Bij deze obligatieuitgifte is het ook mogelijk om geld te trekken uit een groter fonds waarin institutionele beleggers investeren. Kapitaal wordt aangetrokken via obligaties en hierover wordt vervolgens rente en aflossing betaald. Een derde vorm is een zogenaamd vastgoedfonds. De Jong: “De investeerder, dat kan bijvoorbeeld een bouwbedrijf of projectontwikkelaar zijn, realiseert huisvesting voor bijvoorbeeld gehandicaptenzorg. Deze wordt vervolgens verhuurd. Bedrijven of particulieren kunnen deelnemen in een dergelijk fonds.” Een nog andere vorm omvat private initiatieven, waarbij de banken particulieren die willen investeren koppelen aan goede ideeën. Het gaat hier vaak om relatief kleine bedragen tussen de 1 en 1,5 miljoen. Dit geld kan bijvoorbeeld gebruikt worden om een gat in de financiering te vullen. Nog een alternatief is de voorfinanciering door de bouwer. “Dit kan in het geval van huur, waar nog geen investeerder voor is. Voorfinancieren vindt plaats door de bouwer die het vastgoed vervolgens weg zet in de markt. Deze manier kan gebruikt worden bij kleinere instellingen of klinieken.”

Ook een mogelijkheid is de samenwerking tussen zorginstellingen. Hierbij moet financiering worden gezocht bij overkoepelende organisaties. Bijvoorbeeld een verslavingskliniek die kapitaal aantrekt van een overkoepelende organisatie. Dit alles om werkkapitaal te financieren of een voorfinanciering op het vastgoed. Of een bankgarantie te geven voor financiering. Er kan ook worden gedacht aan leveranciers van apparatuur die het vastgoed financieren. ”Die leverancier kan zijn investering dan weer terugverdienen door een add-on op behandelingen. Voor vastgoed is dit echter lastig”, aldus De Jong, die tot slot nog wijst op de zogenaamde sale and lease back constructie. “Hierbij is sprake van de verkoop aan een investeerder, waarna het vastgoed vervolgens weer wordt teruggehuurd. Zo komt geld vrij voor investeringen in werkprocessen of technologie. Dit zou ook gecombineerd kunnen worden met een integraal contract.”

twee vormen, omdat beide concepten reeds toegepast worden in het buitenland en door respondenten in het onderzoek het meest als ‘kansrijk’ werden genoemd. Het voordeel bij beide concepten: het vastgoed blijft eigendom van de instelling, Allereerst de obligatie-uitgifte. Deze manier van financiering lijkt op een lening. Het aantrekken van geld en vervolgens aflossen in combinatie met rente betalen heeft volgens De Jong voordelen en nadelen. “Het voordeel is dat we het hierbij hebben over extern geld dat toch behoort tot het eigen vermogen Dat is gunstig, omdat banken steeds meer eigen vermogen binnen organisaties eisen. Verder is winstuitkering tot op heden nog niet toegestaan in Nederland. Door obligaties kunnen private partijen geld investeren in zorginstellingen. De opbrengsten bestaan uit rente, maar geen winstuitkering. En tot slot: het pand blijft eigendom van de instelling, waardoor deze ook het zeggenschap over het pand kan houden.”

obligatie-uitgifte

Bij zijn onderzoek is De Jong nader ingegaan op twee financieringsvormen, namelijk obligaties en integrale contractvormen. Hij koos voor deze

Uiteraard heeft obligatie-uitgifte ook nadelen. Zo kunnen obligatiehouders strenge eisen stellen. “Een investering is vaak gebaseerd op een busi-

nesscase. Investeerders kunnen eisen dat ze kunnen ingrijpen als deze businesscase niet behaald wordt. Ze kunnen bijvoorbeeld direct hun investering terugeisen of een zetel in het bestuur zodat ze invloed kunnen uitoefenen. Maar er kunnen ook tegengestelde belangen optreden. Investeerders zijn vooral gericht op het terugkrijgen van het kapitaal plus de rente en kunnen ongewenste maatregelen treffen om dit te bewerkstelligen. Daarnaast is sprake van de zogenaamde twijfels over toepasbaarheid. Kapitaal zal moeten komen van institutionele beleggers, het volume voor een instelling is te laag om interessant te zijn voor deze investeerders. Er zou samenwerking tussen instellingen moeten komen voor deze manier van financieren.” Integrale contractvormen

De tweede door De Jong nader onder de loep genomen vorm is de zogenaamde integrale contractvormen, waarbij de financiering, samen met het ontwerpen, bouwen en onderhouden van het gebouw wordt uitbesteed aan een consortium. De voordelen hierbij zijn de stabiele kasstromen. De instelling betaalt elk jaar dezelfde vergoeding voor het gebruik van het gebouw. Dit voorkomt

Het oproepsysteem met spraakfunctie passend bij het schakelaarprogramma Gira Oproepsysteem 834 Plus Het Gira Oproepsysteem 834 Plus is een oproepsysteem voor hulpoproepen in ziekenhuizen, verzorgingshuizen, wooncomplexen en artsenpraktijken. Er kunnen noodoproepen mee worden gedaan en gesprekken mee worden gevoerd in overtuigende hoge spraakkwaliteit – dankzij digitale echo-onderdrukking ook in sanitaire ruimten. Het systeem voldoet aan de eisen van DIN VDE 0834 en is geïntegreerd in de Gira schakelaarprogramma's. Door middel van een nieuw ontwikkeld plug&play-installatieconcept kan het gemakkelijk worden geïnstalleerd. Meer informatie onder www.gira.nl/oproepsysteem834-plus Afb. v.l.n.r.: tweevoudige combinatie spraakmodule Plus/oproep- en uitschakelknop met externe aansluiting Plus, patiëntenhandapparaat met spraakfunctie, dienstruimteterminal artsoproep en aanwezigheid 2 met spraakmodule Plus, kamersignaallamp, tweevoudige combinatie drukvlakschakelaar/wandcontactdoos met randaarde, schakelaarprogramma Gira E2, zuiver wit glanzend

202594_Anz_RS834Plus_E2_Rw_197x125_NL.indd 1

18.03.13 13:55 FMT Gezondheidszorg

F I N A N C I E R I N G

V A N

V A S T G O E D

Martijn de Jong adviseur bij Cure+Care Consultancy: “We hebben te maken met een stijgende vraag naar kapitaal vanuit de zorgsector en een dalend aanbod van kapitaal vanuit banken.” (Foto: Fotomel)

de ’badkuip’ in de financieringskromme van traditionele financieringen. Verder biedt deze vorm voldoende mogelijkheden om flexibiliteit te waarborgen. Zowel in het contract als in het ontwerp van het gebouw. In het contract door bij-

voorbeeld het risico van leegstand vast te leggen of door vast te leggen dat aanpassingen aan het gebouw ook aan andere partijen aan te besteden zijn. In het ontwerp door bijvoorbeeld slim om te gaan met het plaatsen van functies en bepalen van afschrijftermijnen. Ook biedt deze vorm mogelijkheden om de belangen in dezelfde richting te krijgen. Er wordt contractueel vastgelegd aan welke kwaliteitseisen het gebouw moet voldoen en het is van belang voor de instelling dat het gebouw aan deze eisen blijft voldoen. Als dit niet het geval is, krijgt de gebruiker van het gebouw een korting. Verder wordt bepaald dat de risico’s terechtkomen bij de partij die deze het best kan dragen. Zo draagt de aannemer de gebouwgebonden risico’s. Op die manier denkt hij bij het ontwerp al na over bijvoorbeeld het onderhoud van het gebouw. Het betekent ook een stimulering van het zogenaamde life cycle thinking. Er wordt bijvoorbeeld in het begin een investering

adv. 9 x 12,8 cm:advertentie 9 x 12,8 cm

12-01-2009

Medisch elektrische scheiding met gezond verstand

11:22

Aandachtspunten De Jong geeft een aantal belangrijke aandachtspunten aan die noodzakelijk zijn om een succesvolle financiering op te zetten: • Breng de huidige financiële situatie van de organisatie duidelijk in kaart. Kijk waar de risico’s liggen en zoek naar mogelijkheden om eigen vermogen te investeren in een project. • Kijk naar de concurrentie. Een goede positionering in de markt is essentieel. • Schrijf een gedegen en vooral realistische business case waarin gestuurd wordt op kasstromen en financiële ratio’s. Binnen het project kunnen diverse deelprojecten zijn met een eigen business case, zoals voor vaste medische inrichting of ICT. Belangrijk is dat deze onderdelen sluitend zijn en met elkaar ‘matchen.’ • Zorg bij nieuwbouwplannen voor interne commitment in de organisatie. Niet alleen van het bestuur maar ook van de medische staf/specialisten. Ook is de commitment van de zorgverzekeraar erg belangrijk. • Zorg voor een gedegen projectorganisatie met een financiële bewaking waar gewerkt wordt volgens financiële en administratieve procedures.

gedaan om het energieverbruik te reduceren. Duurzaamheid kan zo op een goede manier geïntegreerd worden. Uiteraard zijn er ook nadelen. De Jong: “De zorg is een zeer dynamische omgeving. Een integraal contract is na contractvorming zeer statisch. Elke wijziging kost geld. Een succesvolle toepassing van dit concept vraagt om een dynamisch contract. Deze financieringsvorm is tot nu toe alleen toegepast bij gebruikers met zekere kasstromen, zoals de overheid. De kasstromen in een zorginstelling zijn onzeker, waardoor er grotere risico’s zijn voor eventuele investeerders.”

Compacte energiezuinige trafo(verdelers) voor medisch elektrische scheiding in geclassificeerde ruimten volgens NEN1010-7/A3 en netwerkisolatoren voor scheiding van data-installaties volgens IEC60601-1

Alternatieven genoeg, maar volgens De Jong is er nog wel het nodige te doen voordat de beschreven concepten toegepast kunnen worden in de zorg. “Een eerste stap zal cofinanciering zijn, waar, naast inbreng van eigen vermogen, een gedeelte alternatief gefinancierd zal zijn. En die rol van alternatieve financiering zal waarschijnlijk in de toekomst steeds belangrijker gaan worden.”

Informatie: info@geveke-besturingstechniek.nl n 20

FMT Gezondheidszorg

H E A LT H

T E C H N O L O G Y

Technologie cruciaal voor veranderingen in de zorg Onder invloed van maatschappelijke ontwikkelingen verlegt het congres Health & Technology 2013 zijn focus. De nadruk ligt steeds meer op de verschillende aspecten en mogelijkheden van technologie voor de verschillende zorgdomeinen. Congresmanager Herman van Wierst verklaart de kanteling: “Veranderingen in de zorg komen in een stroomversnelling. Technologie is daarbij de sleutel tot efficiëntie en betaalbaarheid en stelt de groeiende groep zorgbehoevende mensen in staat langer zelfstandig thuis te blijven wonen.”

ocus op technologie betekent concreet aandacht voor de ontwikkelingen en mogelijkheden in de technologische deelgebieden components, devices, systems en services afgezet tegen de snel veranderende behoeften in de toepassingsmarkten van cure, care en self care. Daarbij zal in de cure-markt veel efficiënter en kosteneffectiever gewerkt moeten gaan worden en zal een flinke verschuiving plaatsvinden in de caremarkt. Intramurale care wordt teruggebracht en zal zich uitsluitend richten op mensen met ernstige beperkingen. De home care, thuiszorg onder supervisie van een zorgverlener, en de self care, persoonlijke gezondheidszorg, nemen daarentegen sterk toe. “Mensen zullen meer zelfredzaam moeten blijven en zichzelf en hun directe omgeving (mantelzorg) moeten activeren om thuis te kunnen blijven wonen. Er is nieuwe technologie nodig, om de vele behoeften in veranderende omstandigheden adequaat en verantwoord te kunnen opvangen”, aldus Herman van Wierst, manager Health & Technology bij het Mikrocentrum in Eindhoven.

Tijdens het event tonen health-georiënteerde organisaties, bedrijven en netwerken wat zij in huis hebben dan wel ontwikkelen in interactie met specialisten, gebruikersgroepen en partners. Op die manier willen het Mikrocentrum en de direct betrokken partners uit de zorg en het bedrijfsleven de technologische (zorg)vraag, mogelijkheden en ontwikkelingen verbinden. Het thema van HAT 2013 is: technologische op-

Door: Wilma Schreiber

lossingen voor de crisis in de zorg. Technologie is in de ogen van Van Wierst cruciaal om de gezondheidszorg efficiënt en betaalbaar te houden dankzij een toenemende verfijning, precisie en ICT-kracht. “Door de steeds geavanceerdere technologie kunnen we steeds vroeger diagnosticeren, patiënten en medische instrumenten en apparatuur beter monitoren en mensen thuis helpen”, zegt hij. “Nu mensen steeds langer zelf-

En dat is precies wat Health & Technology beoogt: ontwikkeling en samenwerking stimuleren voor slimme oplossingen voor de professionele en consumentenmarkt op basis van state-of-theart technologie en toepassingen. FMT Gezondheidszorg

H E A LT H

T E C H N O L O G Y

Klink keynote speaker HAT Ab Klink, voormalig minister van VWS, opent als keynote speaker de zesde editie van het Health and Technology Event. Momenteel is hij actief als adviseur bij adviesbureau Booz & Company en hoogleraar ‘Zorg, arbeid en politieke sturing’ aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, daarnaast voorzitter van de raad van toezicht van stichting IMDI.NL (Innovative Medical Devices Initiative). Klink geeft zijn visie op de rol en betekenis van technologie in de transformatie van zorg. Hij zal vooral ingaan op het optimaal inzetten van het Nederlands samenwerkingsmodel bij het realiseren van veiligheid, betaalbaarheid en efficiency.

standig thuis blijven wonen, groeit het domein van zorgorganisaties die mensen thuis bedienen. Kijk naar de toenemende ontwikkelingen op het gebied van e-health en m-health, waardoor patiënten thuis of waar ook ter wereld beschikken over applicaties en de resultaten ervan voor de arts op afstand zichtbaar zijn.” Een mooi voorbeeld daarvan is een staaltje nieuwe sensortechnologie, die tijdens de HAT wordt gelanceerd. Via een app op de mobiele telefoon krijgt een patiënt (en zijn therapeut) een terugkoppeling over de manier waarop hij zijn therapie in praktijk brengt. Dankzij deze monitoring

wordt het genezingsproces gestimuleerd en de revalidatietijd verkort. En dat bespaart veel geld. Tegen de stroom in

De focus op technologie is niet voor iedereen even vanzelfsprekend. Zo publiceerde het CPB in maart dit jaar een boek over de toekomst van de zorg, met als een van de conclusies: ‘Vooruitgang van de medische technologie is een belangrijke factor in de groei van de zorguitgaven’. Gecombineerd met een steeds mondiger patiënt die steeds beter zijn weg weet te vinden in de zorg, zou hierdoor de (financiële) houdbaarheid van het zorg-

stelsel ter discussie komen staan. Deze Haagse opinie en de ophef erover in de media, brengen Van Wierst niet van zijn stuk. “Misschien roeien we tegen de stroom in, maar in onze ogen is technologie juist de sleutel tot efficiënte en betaalbare zorg. Technologie bepaalt de manier waarop je als mens je eigen leven kunt inrichten, de zorg kunt inrichten en zorgprocessen kunt aansturen. Die ontwikkeling is onstuitbaar en drukt in toenemende mate een stempel op de manier waarop mensen zelf sturing gaan geven aan hun eigen gezondheid.” De huidige economische omstandigheden vergroten de noodzaak tot hervorming van de bestaande gezondheidszorg. Daarom werkt programmacommissie van HAT - waarvan de kerngroep wordt gevormd door Pontes Medical, Holland Healthtech, Minase Consulting en TU Delft - aan een toekomstplan voor het event om meerdere partijen te betrekken. “We willen toe naar een netwerk van netwerken, meer actieve netwerken in het land betrekken. De kracht ligt in technologie als gemeenschappelijke deler, driver en enabler van allerlei innovaties.”

Onze 125ste verjaardag vieren wij met een stevige discussie De toekomst van innovatie. Daar willen wij het tijdens ons jubileumjaar over hebben. En dan met name over het belang van Intellectuele Eigendom. Een onderwerp dat de laatste tijd zorgt voor pittige discussies in de media. Sommigen zijn van mening dat het beschermen van ideeën, modellen en merken een remmende werking heeft op innovatie. Wij hebben een andere mening. Wij zien in de praktijk dat Intellectuele Eigendom een cruciale rol speelt in de toekomst van innovatie. Geen bedrijf investeert in een idee als dit straffeloos kan worden nagemaakt. Wij dagen u uit om over dit onderwerp de discussie aan te gaan. Op basis van stellingen die wij hebben ontwikkeld binnen het thema ‘Beschermd innoveren heeft de toekomst?’. Of u het nu met ons eens bent, of juist helemaal niet, u bent van harte uitgenodigd om uw mening te geven op nlo.nl

FMT Gezondheidszorg

‘Aiming precision’: intelligence or learning by repetition?

HIGH TECH SYSTEMS - AUTOMOTIVE SYSTEMS - FACTORY AUTOMATION - MEDICAL TECHNOLOGY - MARITIME APPLICATIONS

www.tegema.nl

H E A LT H

T E C H N O L O G Y

HAT 2.0, zoals Van Wierst het noemt, gaat dus meer dan ooit over samenwerking. Het oorspronkelijke doel van het event blijft daarbij overeind: kennis verspreiden, verbinden van partijen, bedrijven, mensen en gebruikers, en crossovers realiseren, waarbij technologie voor de ene toepassing kan worden ingezet voor een andere toepassing. “Technologie zal de zorgmarkt steeds sneller hervormen, gevoed door ontwikkelingen uit de industrie, zowel qua componenten en systemen. En in combinatie met het bestaande ecosysteem in Nederland van hoogwaardige zorg, opleidingen en onderzoekscentra van wereldklasse. Al met al een bijzonder gunstig innovatieklimaat dat ons in staat stelt steeds meer te doen op het vlak van preventie, diagnose, behandeling, monitoring en communicatie.” Markt met potentie

In 2013 wordt de uitbreiding van het bestaande concept geïmplementeerd. “Zoals gezegd, gaan we inzetten op verbreding van technologie door een intensievere samenwerking met netwerkorganisaties waarvoor medische technologie een herkenbare factor van betekenis is. Dit in termen van 24

FMT Gezondheidszorg

vraag en behoefte en verbetering door noodzakelijke oplossingen. Door partijen te koppelen, die op hun beurt hun achterban activeren, wordt de gezamenlijke slagkracht vergroot.” Een welkome steun in de rug, zeker gezien de huidige recessie. “De stimuleringsgelden van de overheid lopen terug. Je ziet dat bedrijven kritischer kijken naar het terugverdienmodel voor hun investering. Met de nieuwe opzet van Health & Technology willen we bedrijven vooraf helpen. En we blijven trouw aan onze missie om zo veel mogelijk partijen op het gebied van health technology te faciliteren en health tech en zorgprocessen te innoveren. Het blijft natuurlijk een markt met potentie.” Dat laatste behoeft geen betoog, nu de grenzen van het zorgstelsel lijken bereikt en autonomie van mensen steeds belangrijker wordt. Naast het optimaliseren van de tweede lijn is er ook nog een wereld te winnen als het gaat om preventie en vroegdiagnostiek: potentiële ziekten in een vroeg stadium ondervangen en mensen behandelen voor ze ziek worden en zorg nodig hebben. Als voorbeeld noemt Van Wierst een device om te achterhalen of een zuigeling aanleg heeft

voor een bepaalde longafwijking (ontwikkeld door Pontes Medical in samenwerking met UMC Utrecht). “We komen in een fase waarin je met behulp van techniek heel preventief aan de slag kunt, dat is zonder meer een groeimarkt. Hetzelfde geldt voor allerlei apparaten in de curatieve zorg die geschikt moeten worden gemaakt voor toepassing in de thuissituatie. Allemaal kansen voor health-georiënteerde organisaties, bedrijven en netwerken. Want technologie opent voortdurend deuren voor efficiëntere en betaalbare zorg.” Het Health & Technology congres 2013 vindt plaats op 17 en 18 september in het Congrescentrum Papendal te Arnhem van 8.45 tot 17.00 uur. Actuele programma-informatie en aanmelden voor congres en expo op www.hat-event.com. Deelname is gratis.

‘Technologische oplossingen voor de crisis in de zorg’ • Hét jaarlijks event voor technologie en innovatie voor professionele en persoonlijke gezondheidszorg • Kennisverspreiding en samenwerking rond state-of-the-art technologie om zorg efficiënter en goedkoper te maken • Voor professionals in het technologisch spectrum in en rond de intramurale Cure & Care, de groeiende Home Care en Self Care markten, het onderzoeksveld, het industrieel en zakelijk bedrijfsleven en betrokken overheden NVKF accreditatie Cat.2

Components, devices, systems & services For Cure, Care & Self Care 17 en 18 september 2013, Congrescentrum Papendal, Arnhem

Gratis deelname: www.hat-event.com

Gold Sponsor:

Content partners:

Silver Sponsors:

H E A LT H

T E C H N O L O G Y

Health & Technology:

Van goed idee tot succesvol product Het is nog even geduld hebben, maar 17 en 18 september zal naar verwachting menig medisch georiënteerd bedrijf en bezoeker zijn weg naar Congrescentrum Papendal te Arnhem weten te vinden. Doel: het bezoeken van de zesde editie van het Health & Technology event (HAT 2013). Deze expo is hét jaarlijkse trefpunt voor technologie en innovatie voor professionele en persoonlijke gezondheidszorg. Een vooruitblik.

Door: Maarten Bannink en Wilma Schreiber

systemen en services voor cure, care en self care. Bedrijven als Tegema, Unitron, Evalan, NLO (Nederlandsch Octrooibureau), Topic Embedded Systems en Van Dijk 3DE - Design Engineering zullen op het evenement aanwezig zijn.

waardig medisch productontwerp.” Roorda heeft de volste vertrouwen in het presenteren van hun prototype: “Wat betreft de productieautomatisering voor de medische markt heeft Tegema een mooie reputatie en track record opgebouwd van lean en zero-defect oplossingen.” Na de proto-fase zijn een aantal bloedanalyseapparaten doorontwikkeld die vanaf januari 2013 in een ziekenhuis staan voor klinische testen. De marktintroductie wordt verwacht in de lente van volgend jaar.

HAT 2013 wordt georganiseerd door Mikrocentrum, een onafhankelijke kennis- en netwerkorganisatie die gericht is op het ondersteunen van bedrijven en instellingen met betrekking tot het verbeteren van kennis, bedrijfsprocessen en technisch-commercieel netwerk. Tijdens het event kunnen bezoekers informatie en ideeën uitwisselen met vakgenoten, uiteenlopende workshops volgen, nieuwe zakelijke contacten opdoen en meer leren over mogelijkheden en ontwikkelingen op het niveau van componenten, apparaten,

Zo ziet Tegema, full-service development partner in onder andere medische technologieën, erg uit naar HAT 2013. “Deze expo leent zich heel goed voor het onderhouden van bestaande contacten en het vinden van nieuwe”, vertelt Matthijs Roorda, Business Developer bij Tegema. “Wij komen graag in contact met medici, bedrijven, start-ups en investeerders die wij met onze kennis verder helpen hun businesscase te verwezenlijken. Daarmee hopen wij een substantiële bijdrage te kunnen leveren aan de oplossing van maatschappelijk relevante vraagstukken in de wereld van zorg, diagnostiek en geneeskunde.” Tegema zal tijdens HAT 2013 zijn nieuwste prototype tentoonstellen: een uniek bloedanalyse-apparaat voor ziekenhuizen. “Dit prototype is door Tegema van idee tot concept naar werkend eerste analyseapparaat ontwikkeld in anderhalf jaar tijd”, legt Roorda uit. “Deze gepatenteerde bloedanalyse is ontwikkeld door een start-up uit het Maastricht Academisch Ziekenhuis, die op zoek was naar een ontwikkelpartner met een multidisciplinaire projectstrategie en -aanpak voor hoogMicrodispensing, doseertechnologie van Tegema.

FMT Gezondheidszorg

Productlanceringsmoment

Interesse, naamsbekendheid creëren en reacties van zorgprofessionals en andere bezoekers op hun nieuwe product, daar kijkt Evalan, ontwikkelaar van telemetrie-oplossingen, het meest naar uit tijdens de expo. “Wij laten de SensiStep zien, een innovatief product dat ondersteunt bij revalidatieprojecten, waarbij partieel belasten van de onderste extremiteit van belang is, bijvoorbeeld na een been- of heupfractuur”, vertelt Susan van Wissen, Strategic Engineer en Accountmanager bij Evalan. “Revalidanten die worden geadviseerd om de belasting op het been te beperken of het been juist meer te belasten, hebben vaak moeite om dit belastingsadvies goed op te volgen.” Van Wissen vervolgt: “SensiStep maakt met behulp van een krachtsensor onder de hiel inzichtelijk wat de werkelijke belasting op het been is. Het product begeleidt de patiënt tijdens het uitvoeren van de oefening om de juiste belasting aan te leren en vast te houden tijdens het lopen. De revali-

productontwikkeling (van concept en design tot en met industrialisatie) in het bijzonder gericht op innovaties in de gezondheidszorg. “Topic laat een aantal medische producten zien die wij als embedded systeemontwikkelaar hebben ontwikkeld met en voor onze opdrachtgevers’, legt Topic Business Manager Frank de Roo uit. “Wij zijn ontwikkelaar van embedded software en digitale hardware voor onder meer medische toepassingen. Onze ISO13485 certificering garandeert een kwalitatieve ontwikkeling van producten en systemen. Wij ontwikkelen zowel op locatie van onze opdrachtgevers als intern op ons kantoor in Best.” Ideale combinatie

Tegema’s bloedanalyseapparaat wordt 2014 op de markt verwacht.

dant ziet onmiddellijk of het advies van de zorgprofessional goed opgevolgd wordt.” Volgens Van Wissen zal de SensiStep vanaf HAT 2013 te koop zijn. “Het congres is voor ons dus een soort van productlanceringsmoment.” Uitvindingen beoordelen

NLO (Nederlandsch Octrooibureau) wil voornamelijk de aanwezige bedrijven, medici en investeerders ontmoeten en deze informeren en adviseren over innovatie en het belang van de bescherming daarvan. Volgens Kees van Balen, octrooigemachtigde bij NLO, kunnen partijen op de stand van NLO hun uitvindingen en ideeën laten beoordelen door een deskundige op het gebied van intellectueel eigendom. “Deze deskundige zal kijken naar de commerciële haalbaarheid van de uitvinding en ter plekke een nieuwheidsonderzoek verrichten om de octrooieerbaarheid

van de uitvinding vast te stellen. Dit alles leidt dan tot een ‘innovatie-indicator’ die getalsmatig de kracht van de uitvinding weergeeft.” Ook zal NLO een presentatie geven over patenten op internationaal niveau. “De presentatie zal betrekking hebben op het beschermen van innovatie, in het bijzonder op medisch gebied, in Europa en Amerika”, legt Scheele uit. “De presentatie zal gegeven worden door een octrooigemachtigde van NLO die bekend is met het vastleggen van technische innovaties in Europa en een Amerikaanse collega van een Amerikaans octrooigemachtigdenkantoor die bekend is met de Amerikaanse praktijk.” Elk jaar verrassend

Voor bedrijven als Topic Embedded Systems en Van Dijk 3DE - Design Engineering is HAT 2013 uitermate geschikt om hun diensten en producten te presenteren en nieuwe opdrachtgevers binnen te halen. “De afgelopen jaren is de focus van Van Dijk 3DE in toenemende mate gericht op de gezondheidszorg. Het is dan ook de derde keer op rij dat wij ons profileren op de HAT”, vertelt Ron van Dijk van Van Dijk 3DE- Design Engineering. “Elk jaar is het opnieuw verrassend wie wij ontmoeten tijdens HAT, waar de gemiddelde bezoeker een innovator is op medisch gebied.” Van Dijk 3DE - Design Engineering houdt zich bezig met Evalan presenteert tijdens de HAT de Sensistep. Een product dat ondersteunt bij revalidatieprojecten.

Unitron, producent van industriële en medische producten, presenteert 17 en 18 september diverse nieuwe medische producten aan het publiek. Het bedrijf werkt samen met opdrachtgevers aan hoogwaardige productoplossingen. “Een aantal van de klanten van Unitron zijn startende bedrijven in de medische sector. Unitron verzorgt hierbij niet alleen de ontwikkeling en product assemblage, maar helpt ook mee aan de medische productcertificering”, legt Ingrid Wullaert van Sales en Marketing van Unitron uit. Unitron toont tijdens HAT een aantal nieuw gelanceerde producten. Wullaert vervolgt: “Door deze producten te tonen, wordt ook duidelijk welke diensten Unitron heeft geleverd voor deze klanten. De Diagnoptics DMU-AGE Reader meet noninvasief en geeft een beeld over cardiovasculaire risico’s en de kans op diabetes. De Eye Surface Profiler Topograaf is een technische doorbraak op het gebied van oogmetingen. Dermasun UVB lichttherapie apparatuur zorgt voor een effectieve behandeling van patiënten met chronische huidaan doeningen zoals allergie en psoriasis.” Op de vraag wat HAT zo bijzonder maakt, antwoordt Wullaert: Het is een goed georganiseerd event vanwege de ideale combinatie van technologie en innovatie en waar mogelijkheid is voor overleg met geïnteresseerde bedrijven.”

n FMT Gezondheidszorg

I N S T A LL A T I E T E C H N I E K

Zoektocht naar een trillingsvrij microscoopbeeld Een absoluut trillingsvrij microscoopbeeld op het moment dat er (minimale) beweging in de omgeving zit. Kan dat wel? Tot voor kort luidde het antwoord: ‘Nee’. Maar het Eindhovense mechatronicabedrijf Mecal slaagde er in om een actieve trillingsdemper te ontwikkelen. De naam? Hummingbird. Nu het systeem twee maanden in gebruik is bij het azM, zijn alle partijen enthousiast.

ijd voor een reconstructie. Twee jaar geleden werd de bouw van de zogenaamde Oogtoren van het academisch ziekenhuis Maastricht (azM) afgerond. In die toren zijn onder andere vier OK’s ten behoeve van oogoperaties gerealiseerd. Bij de bouw was naast het azM Bouwbureau ook het adviesbureau RO Groep betrokken, dat een samenwerkingsverband heeft met het azM. Voor advies, projectmanagement, maar ook voor de begeleiding van de bouw. “Maar vlak voor de oplevering bleken vibraties zichtbaar te zijn in een microscoopbeeld van één OK. Deze waren overigens zo klein dat ze niet met het blote oog waarneembaar waren. Echter voor het beeld door de operatiemicroscoop is bij sommige operatieve ingrepen aan

het oog de geringste trilling vervelend”, zegt Jori Stevens, Hoofd Realisatie van de RO Groep.“Het gebouw voldeed aan alle bouwkundige regelgeving, maar met gespecialiseerde apparatuur konden we deze trillingen vaststellen. Om een idee te geven: het betrof hier trillingen die 100 maal kleiner zijn dat de dikte van een menselijk haar (0,05 millimeter, red.).” Onacceptabel

Zo’n trilling lijkt te verwaarlozen, maar voor de microchirurg en in dit specifieke geval de oogspecialist is dit onacceptabel. Eén van die specialisten is Professor Carroll Webers, Hoofd van de Universiteitskliniek voor Oogheelkunde Maastricht UMC: “Voor ons was de trilling onacceptabel. Uiteraard in de eerste plaats omdat de trillingen interfereren met de kwaliteit van de chirurgie. Daarnaast heb je als academisch ziekenhuis ook een representatieve en innovatieve functie met veel externe contacten. Wij passen hier regelmatig nieuwe operatietechnieken toe en beelden daarvan gaan de wereld over. Wij zijn één van Europa’s koplopers op ons vakgebied en dan wil en moet je alleen met het beste van het beste werken. We hebben dus ook direct van af het begin gezegd dat alles uit de kast moest worden gehaald om dit probleem te tackelen.” “Dat was voor ons ook reden om het knelpunt openlijk op tafel te leggen”, zegt Astrid Hacking, Horizontale en verticale trillingen in het plafond worden drie tot vijf keer versterkt door onvoldoende stijfheid in de microscooparm.

FMT Gezondheidszorg

Door: Gerrit Tenkink

Directeur Bedrijfsvoering. “Je weet dat andere centra je met argusogen volgen. Vanaf het begin waren we ervan overtuigd dat er een oplossing moest worden gevonden.” Uitdaging

Trillingen die dus voor de medische staf en het ziekenhuis onaanvaardbaar waren en dus riepen het Bouwbureau en de RO groep de hulp in van Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs. Bovendien werd omwille van de zorgvuldigheid TNO ingeschakeld om als onafhankelijke partij de inhoud te beoordelen. “Natuurlijk kijk je in eerste instantie naar de bouwers en de ontwerpers, maar we hoefden ons niet met een eventuele schuldvraag bezig te houden, aangezien uit de metingen en onderzoek bleek dat er geen fouten waren gemaakt”, zegt Hacking. “Gelukkig hebben we nog drie andere OK’s waar gewoon geopereerd kon worden, dus we konden de opening van deze kamer even uitstellen. Overigens hebben we als ziekenhuis en RO Groep ‘het probleem’ benaderd als een uitdaging en zijn we samen op zoek gegaan naar een oplossing. De uitdaging was zo specifiek dat het niet gepast was om met een beschuldigende vinger te wijzen.” Wind

Na uitgebreide metingen en onderzoeken werd de oorzaak gevonden. Die lag deels in onregelmatigheden in het wegdek. Zwaar verkeer zorgde voor trillingen. Dit werd verholpen door het aanbrengen van nieuw asfalt. Maar met het nieuwe asfalt waren nog niet alle trillingen verdwenen.

het ombouwen van een tafelopstelling naar een specifieke opstelling (900 x 800 x 600 mm) voor in het plenum van een operatiekamer nog wel de nodige onderzoeken ontwikkeltijd kostte.“De horizontale en verticale trillingen in het plafond worden drie tot vijf keer versterkt door de slapte in de microscooparm. Omdat passieve isolatie geen optie is, werd de oplossing gezocht in de actieve isolatie, waarbij gebruik wordt gemaakt van een combinatie van sensoren en actuatoren met heel geavanceerde regeltechniek. Uniek waren de drie mechanismen die aan de horizontale sensoren werden toegevoegd, zodat deze niet meer konden kantelen. Deze mechanismen blijken uiteindelijk het Ei van Columbus om regeltechniek en daarmee trillingsisolatie bij zeer lage frequenties te kunnen realiseren. Reden ook om deze onderdelen te patenteren.” Vlnr: Jori Stevens, Carroll Webers en Johan van Seggelen heffen het glas op de goede samenwerking. Een belangrijker, moeilijker te traceren beweging bleek te worden veroorzaakt door de wind op het gebouw. Stevens: “De trillingsfrequenties van het gebouw en de microscooppendel waren nagenoeg gelijk, waardoor er zogenaamde opslingering ontstond. Het betekent dat een trillend voorwerp bij een ander voorwerp resonantie teweegbrengt, als dit voorwerp met de trillingen gaat meetrillen. Sterker dan men op grond van de aanstoting zou verwachten.” Ei van Columbus

De oplossing voor het probleem kon niet worden

aangedragen door de fabrikant van de microscooppendel, aangezien het door de extreem lage frequenties (minder dan 5 Hertz) niet mogelijk was dergelijke vibraties met passieve maatregelen, zoals rubbers of een veersysteem, te elimineren. Stevens: “Uiteindelijk kwamen we terecht bij de door het mechatronicabedrijf Mecal ontwikkelde actieve trillingsdemper Hummingbird.” En daarmee kwam ook Business Development Manager bij Mecal, Johan van Seggelen, in beeld. “Deze trillingsdemper is oorspronkelijk ontwikkeld in een tafelopstelling voor onderzoek met nanoprecisie”, zegt Van Seggelen, die bekent dat

De actieve trillingsdemper Hummingbird wordt in het plafond binnen het plenum gemonteerd.

Chemie

De zoektocht naar deze trillingsdemper zorgde uiteindelijk voor een unieke chemie tussen de betrokken partijen. Stevens: “We wisten allemaal dat we met een extreem moeilijke vraag te maken hadden, maar omdat Mecal zo overtuigd was dat het de oplossing kon aandragen werden wij ook enthousiast en overtuigd. Overigens werd dit gevoel ondersteund door TNO. Op een gegeven moment ontstaat er een soort chemie en onderling vertrouwen.“ Ook Webers kijkt op deze manier terug op de zoektocht. “Ja, die is uniek te noemen. In het begin ben je nieuwsgierig of er een oplossing kan worden gevonden, maar al vrij snel waren we overtuigd. Was dat niet het geval geweest, dan hadden wij natuurlijk nooit zo lang willen wachten op de oplossing. Maar uiteindelijk verbetert deze trillingsdemper de kwaliteit van ons werk. Ik ben er ontzettend enthousiast over.” Vanuit het buitenland is inmiddels interesse getoond voor deze actieve trillingsdemper. Van Seggelen ziet mogelijkheden. “Dit soort trillingsvraagstukken speelt ook in andere ziekenhuizen en onze oplossing werkt, waar ook ter wereld.” Hacking: “Het blijkt opeens niet meer noodzakelijk om een OK voor oogspecialisten trillingsvrij te bouwen. Of om niet kwetsbaar te zijn voor externe factoren, zoals wind of zwaar verkeer. Uiteraard streef je dat wel na, maar het laatste stukje kun je dus opvangen met deze Hummingbird. Dat zal de kwaliteit van het werk in de microchirurgie aanzienlijk doen toenemen, maar ook de bouw vereenvoudigen.” n FMT Gezondheidszorg

B O U W E N

V O O R

D E

Z O R G

Geen faalkosten

Het Weggeler in Almelo: het nieuwe bouwen in de zorg Een mooie middag in Almelo; dat was het 7 juni jl. Niet alleen omdat eindelijk de zon eens scheen en de temperatuur zomers aanvoelde, maar vooral door het symposium over de realisering van woon-zorgcomplex ‘Het Weggeler’. Grenzend aan de bouwlocatie waar de contouren van de eerste appartementen al zichtbaar zijn, houden betrokken partijen enthousiaste, informatieve presentaties over ‘Het nieuwe bouwen in de zorg’.

et symposium bij de bouwlocatie van Het Weggeler ging slechts in beperkte mate over het woon-zorgcomplex zelf. Over bijvoorbeeld welke technieken worden toegepast, de materialen en de optimale maatvoering van de appartementen. Niet zo verwonderlijk, want minstens zo bijzonder is de voorbereiding en de bouw van het woon-zorgcomplex. Met een vooruitstrevende werkwijze - gebaseerd op medeverantwoordelijkheid en het daardoor optimaal gebruik maken van het vakmanschap van de partners – krijgt het begrip ‘co-creatie’ hier op unieke wijze vorm. Het concrete resultaat is een woon-zorgcomplex van uitstekende kwaliteit dat in minder bouwtijd en tegen een acceptabele prijs tot stand komt. Een

bijzonder voorbeeld van het ‘nieuwe bouwen’ en een blauwdruk voor toekomstige projecten.

Door: Cor van Litsenburg

ler, beter, leuker en goedkoper is, faalkostenreductie, maximale kwaliteit en duurzame bouw, en standaardisering in plaats van prototypeontwikkeling. Nu, enkele jaren later, kan worden geconstateerd dat in de voorbereidende fase het eerste project volgens dit concept voor de volle honderd procent is geslaagd. Het Weggeler is een gebouw dat volledig is ‘gebimd” en waarbij alle betrokken partijen in volledige transparantie en gedeelde verantwoording hebben samengewerkt.

Basis

De basis voor dit nieuwe bouwen werd gelegd tijdens een gesprek dat Peter Weda, bestuursvoorzitter van TMZ, en Koert Terhürne, adjunct directeur van Dura Vermeer Bouw Hengelo, enkele jaren geleden voerden. Terhürne zocht een sparringpartner in de zorg waarmee hij samen een bouwconcept voor deze sector kon ontwikkelen. Peter Weda was daarvoor te vinden. Het concept dat samen werd ontwikkeld, laat zich, in hun eigen woorden, kenmerken door een klant die altijd centraal staat, een bouw die snel-

Bijzonder

De partners die tijdens het symposium een presentatie houden (TMZ, IAA Architecten, Dijkoraad Holding, Bartels Ingenieursbureau en Dura Vermeer Bouw), vertellen dat het niet altijd gemakkelijk en vanzelfsprekend is om over de grenzen van de eigen discipline heen te kijken, en dat de andere partijen dat ook toestaan. Ook het actief meedenken over het totale concept was soms onwennig. Een installateur is zelfs tijdens het proces afgehaakt omdat deze manier van werken niet de zijne was. Alle betrokkenen zijn het er echter over eens dat het voorbereidingsproces uiteindelijk zeer bevredigend en leerzaam is geweest. Desgevraagd laat Weda weten dat deze aanpak voor hem de ideale manier van bouwen is. Openheid, respect en het samen dragen van verantwoordelijkheid als belangrijke kenmerken van de voorbereiding maken Het Weggeler daarom nu al tot een bijzonder project. Dat wordt het helemaal als na afronding van de bouw blijkt dat Het Weggeler geen faalkosten kent. In een komende uitgave van FMT Gezondheidszorg wordt uitgebreid ingegaan op deze nieuwe werkvorm. n

FMT Gezondheidszorg

H E T

N I E U W E

W E R K E N

I N

D E

Z O R G

Hoe werkt Het Nieuwe Zorgen? Dagvoorzitter Gerben Uljee opende het minisymposium van Twynstra Gudde ‘Het Nieuwe Werken? Het Nieuwe Zorgen!’ met de stelling dat ‘Het Nieuwe Werken’ (HNW) als begrip ‘een enorme container’ is. De vraag is wat de specifieke eisen zijn die de zorg aan HNW stelt. Een verbouwing of een nieuw (ICT)systeem vormt vaak de aanleiding tot innovatie van werkprocessen. Het doel is een integraal werkend systeem te realiseren, waarin alle pijlers van HNW,huisvesting, facilitair, ICT en organisatieontwikkeling, worden meegenomen.

olgens Marianca Leeuwenburg, Senior Adviseur Vastgoed, is HNW in de zorg geen kant-en-klaar concept, maar ‘een koffer met principes’ die op maat gemaakt moeten worden en moeten passen bij de ambities van de organisatie. In de zorg spreken we liever van activiteit gerelateerd werken, passend bij de manier van zorg verlenen. Vaak begint de verandering met het kantoor als pilot. Om de werkplekken

te laten aansluiten bij de activiteit die er plaatsvindt, wordt voor elke beroepsgroep een gebruikersprofiel opgesteld: welke activiteiten vinden er hoelang plaats en welke eisen stellen deze aan de werkruimte? In de polikliniek wordt de front office (patiëntgebonden activiteiten) en back office (administratieve activiteiten) gescheiden om flexibel groei en krimp te kunnen opvangen. Centraal staan uitwisselbaarheid van ruimtes,

Door: Wim Wijdenes

goede bezetting, samenwerking, kennisdeling en mogelijkheden tot multifunctioneel gebruik van de ruimtes over de specialismen heen (HagaZiekenhuis). Ook kunnen wachttijden verkort worden: thuis registreren en via een zuil digitaal aanmelden met een paspoort (zoals op Schiphol), in de ontvangsthal én centrale wachtruimte van het ziekenhuis. Verpleegkundigen in de kliniek kunnen deels werken op centrale zusterposten en ter plekke bij de patiënt op ’Computers On Wheels’ (COW) en communiceren mobiel. In de GGZ en revalidatiezorg is onder andere ‘zorg of therapie op afstand’ aan de orde, dit stelt andere (minder?) eisen aan de huisvesting. Facilitair

Claudia Alflen, senior Adviseur Facility Management, werkt met serviceconcepten die deel uitmaken van een integrale zorgdienstverlening. Daarbij denk je in thema’s als ontvangst, verblijf, wonen, ontspannen en ontzorgen. Het serviceconcept richt zich zowel op de cliënt als medewerker. Voor beide doelgroepen geldt: eigen regie, keuzevrijheid, flexibiliteit en beleving. Alflen adviseert om onderscheid te maken tussen ‘front office’ en ‘back office’ activiteiten. De ‘back office’ is

Foto: Aarts & Co. FMT Gezondheidszorg

H E T

N I E U W E

W E R K E N

aanbodgericht, maar in de vraaggestuurde ‘front office’ maak je het onderscheid voor de patiënt wat betreft beleving, service en compassie. Alflen geeft het fictieve voorbeeld van een kinderziekenhuis waarbij het kind centraal staat en het gezinsleven, de ontwikkeling en de opvoeding maximaal doorgang moeten kunnen vinden. Speel daarop in met een voedingsconcept, waarbij het kind bepaalt met wie, wanneer en waar gegeten wordt. Richt een eetkeuken in huiselijke sfeer in bij de zorgunit, waarbij het kind kan participeren bij de maaltijdbereiding. Aan de eettafels kan per gezin, of onder begeleiding worden gegeten. De ‘Hospitality Service’ is ook belangrijk: bijvoorbeeld een service medewerker op de afdeling die alle voorkomende facilitaire activiteiten uitvoert en als onderdeel van het zorgteam ontzorgt daar waar mogelijk. Deze stemt primair de werkzaamheden af op het ritme en bijzonderheden (cultuur) van het kind en gezin. En denk na over het logistieke proces: bijvoorbeeld geen voorraad op de kamer maar werk met het hotelconcept voor de beddenopmaak, ‘just in time delivery’ en transport tot aan de afdeling. Alflen benadrukt het belang om de aansturing en instrumentarium aan te passen op het gewenste gedrag: stuur je op een ‘vierkante meter prestatie’ in de schoonmaak of op service en compassie. Mensenwerk

Ronald de Vries, Senior Adviseur ICT, baseert zich op de driedelige slogan: ‘any time, any place, any device’. Eerst doet De Vries met Arjan Geurts via een website een mobiele peiling. Twee stellingen: ‘hoe hoog of laag acht u het belang van 32

FMT Gezondheidszorg

I N

D E

Z O R G

ICT voor HNW, en hoe veel of weinig denkt u dat daarvoor geïnvesteerd wordt in ICT?’ Unaniem wordt het belang van ICT voor HNW hoog ingeschat, de investeringen daarvoor blijken wat achter te blijven. De Vries vertelt van alle ingevoerde innovaties zoals bij de thuiszorg waarbij de mobiele telefoon bij aankomst en vertrek langs het pasje van de cliënt gehaald kan worden en het steeds vaker voor de verpleegkundige inzichtelijke Elektronische Cliënten Dossier. Maar de zorg is niet alleen kenniswerk, er zit ook veel mensenwerk in. Daarom moet je er goed over nadenken wat je kunt en wilt digitaliseren en wat niet. Een gevaar is wel dat, als je bepaalde ontwikkelingen niet volgt, mensen het zelf gaan regelen. En dan kan het gebeuren dat mensen vertrouwelijke informatie via Dropbox delen ergens op een server in Amerika. Wil je dat wel, en waar ligt de balans? De Vries besluit met tien handreikingen om ICT in de zorg volwassen te maken, de eerste daagt al uit: laat ICT niet aan ICT-ers over. Maatwerk per doelgroep

Joke Scholten, Senior Adviseur Organisatie Veranderen en Ontwikkelen, stelt de vraag ‘hoe krijg je mensen zover dat ze doen wat we beogen in het veranderplan?’. Veelal ontwikkelt een organisatie zich vanuit een ‘sense of urgency’ of ‘sense of excitement’, maar ‘HNW is gerelateerd aan een veel bredere maatschappelijke ontwikkeling’. Bijvoorbeeld ontwikkelingen vanuit de overheid gericht op mobiliteit en globalisering: ‘always online, any device’. Daarnaast zijn voor veel organisaties aspecten als kostenbeheersing, verhoogde effectiviteit en productiviteit van belang, naast kennisde-

ling, samenwerking en zelfsturing. Scholten stelt de mens centraal omdat ‘alle organisatieontwikkeling begint bij degenen die het werk moeten doen’. Aandacht en onderzoek naar wat nieuwe werkprocessen en veranderingen zoals plaatsen tijdonafhankelijk werken betekenen voor medewerkers is essentieel. Er wordt snel geroepen dat medewerkers op zoek moeten naar een goede balans tussen werk en privé of meer zelfsturend moeten worden. Maar Scholten stelt dat zelfsturing niet iets is wat iedereen zomaar kan. En het thuis werken biedt geen voordeel voor iemand die werkt omdat hij dan juist even niet op zijn werk hoeft te zijn. Voor anderen bedenken wat de voordelen zijn van HNW werkt niet, het vragen aan medewerkers wel. Denk daarbij na over bereikbaarheid en beschikbaarheid: je kunt niet altijd even langs lopen bij iemand. Ook moet je nagaan wat een eigen werkplek symboliseert voor iemand: wat neem je weg voor medewerkers als je die plek flexibel maakt en welk alternatief kun je eventueel creëren. Duidelijk is dat je mensen actief moet betrekken in gebruikersgroepen en klankbordgroepen. En naast een masterplan vereist HNW maatwerk per doelgroep. ‘Haga-vernieuwt’

Crista Drost is projectmanager van ‘Haga-vernieuwt’, HNW in wording. Het HagaZiekenhuis is na de fusies van 2004 na gaan denken over haar vastgoedstrategie en in 2006 gestart met een 10-jarig project om niet alleen de huisvesting te flexibiliseren, maar ook om bestaande werkprocessen te vernieuwen en de bijbehorende ICT te organiseren. Het project is nu samengebracht in een projectbureau van circa 30 mensen. Er lopen verschillende projecten over verschillende afdelingen in verschillende fases van vernieuwende ontwikkeling. Het is en blijft maatwerk, sommige afdelingen vormen zelf werkgroepen, andere zijn wat bewerkelijker. Je moet echt op alle niveaus door blijven vragen naar het proces. Je moet de historie van de afdeling kennen en wie de belanghebbenden zijn en de veranderingen die al kunnen, zoals digitalisering, alvast in gang zetten. Train mensen, richt opruimuurtjes in (voorbereiding digitalisering) en geef mensen Outlooken timemanagementcursussen. Maak van alles een projectplan, loop altijd mee, stel vragen en leg alles gestructureerd vast. Dit alles om mensen zo goed mogelijk mee te nemen in de veranderingen. Maak vernieuwingen zichtbaar, dat werkt motiverend, en faseer de veranderingen zo dat het urgent wordt om in actie te komen. n

S E M I N A R

Seminar OK-ontwerp 2020

Gedragsverandering en afstemming van visies voorwaarden voor operatiekamer van de toekomst Op donderdag 13 juni 2013 vond bij Forbo Flooring te Assendelft het jaarlijkse seminar plaats over de operatiekamer van de toekomst. Vanuit vier verschillende perspectieven is de visie op de OK van de Toekomst onder de loep genomen. Deze visies geven een duidelijke richting aan de realisatie van toekomstige operatiekamers en hybride operatiekamers in het bijzonder.

door:interflow

e lezingen werden gegeven vanuit de perspectieven chirurgie, architectuur, projectontwikkeling en onderzoek. Dr. Wee Fu Tan, neurochirurg bij het MCA, pleit ervoor dat specialisten actief gaan meedenken over het OK-ontwerp en het effectieve gebruik van het OK-complex en de bijbehorende apparatuur. Zij kunnen hieraan een grote bijdrage leveren en op deze wijze kan er ook veel geld worden bespaard. Dr. Tan: ‘De OK is niet van de specialist maar van het ziekenhuis’, 98% van de aanwezigen in de zaal was het met de stelling eens. Ellen van der Wal, architect bij Mecanoo stelde: ‘Het ontwerp van de OK gaat verder dan de OK; stress reduceren, van parkeren tot opereren’. Haar doelstelling bij een OK-ontwerp is een healing environment creëren voor de patiënt en een supporting environment voor de medewerker. Machteld Braunius adjunct-directeur bij Vitaal ZorgVast en haar collega Erik Burgmeijer vroegen zich af waarom het in het bedrijfsleven wel mogelijk is om strikte protocollen ten aanzien van schoon werken te realiseren en waarom dit in de zorg bijna niet mogelijk lijkt. Bij hun stelling: ‘De OK van de Toekomst bestaat al, maar wordt niet gebruikt’ waren de meningen verdeeld. 54% van de zaal was het hiermee eens en 43% oneens. Roberto Traversari, onderzoeker bij TNO, stelt dat de toekomstige richtlijnen systeem-onafhankelijk zijn. Ze zijn eenduidig, eenvoudig en

evidence-based. Er komt één standaard Europees niveau en de richtlijnen gaan met name over classificatie, periodieke inspecties en gebruik en beheer van installaties. Dankzij het interactieve panelgesprek is men tot de conclusie gekomen dat de operatiekamer van de toekomst wellicht al bestaat maar dat een gedragsverandering en door de top gedragen afstemming van visies nodig is. Het drukbezochte seminar werd georganiseerd op initiatief van Interflow, Forbo Flooring en NRG. Deze drie organisaties hebben zich als doel gesteld het vraagstuk over de operatiekamer van de toekomst levend houden. Het seminar werd mede mogelijk gemaakt door Holland Health middels het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling van de Europese Unie. Interflow, NRG en Holland Health waren vertegenwoordigd met een stand en introduceerden de nieuwste technieken op het gebied van schone lucht en nu-

cleaire toepassingen. Interflow presenteerde op haar stand een zeer innovatieve proefopstelling van een OK-tafel waarmee de patiënt beschermd wordt door middel van een schone luchtstroom vanuit het bed. Het seminar werd bezocht door ruim honderd deelnemers die zich op allerlei gebieden en niveaus bezig houden met OK-management. Het was een bijzondere middag waar duidelijkheid werd geschept rond een zeer complex vraagstuk. Naslagwerk van de presentaties zijn te vinden op de websites van Forbo Flooring en Interflow. Via de groep ‘OK-ontwerp 2020’ op de netwerkwebsite www.linkedin.com kunt u op de hoogte blijven van de verdere ontwikkelingen betreffende de ideale operatiekamer van de toekomst. Tevens houden we op deze wijze de discussie over de ideale OK levend. n FMT Gezondheidszorg

G E B O U W B E H E E R

Ook infrastructuur en calamiteitenplannen onder de loep

Aandacht voor gebouwbeheer bij NIAZ-accreditaties Door: Leo van Namen

In de april editie besteedde FMT aandacht aan de veiligheid en continuïteit van de technische infrastructuur van zorginstellingen. Dit onder andere naar aanleiding van het door Pieter van Vollenhoven uitgegeven boek: “Hier onveilig? Onmogelijk!” Belangrijkste conclusie was dat veiligheid en continuïteit een dominantere plaats bij het management van zorginstellingen dient te krijgen.

FMT sprak met Drs. Freek van der Heijden van het NIAZ (Nederlands Instituut voor Accreditatie in de Zorg) over de wijze waarop bij NIAZ-accreditaties aan dit onderwerp aandacht wordt geschonken. NIAZ-kwaliteitsnorm met betrekking tot gebouwveiligheid

Bij de accreditatie-bezoeken door het NIAZ aan de zorginstellingen werken auditoren aan de hand van de “Kwaliteitsnorm Zorginstelling”, waarin enkele normelementen ook betrekking hebben op het gebouw en de technische infrastructuur. In de tientallen rubrieken hebben twee rubrieken betrekking op de infrastructuur en procedures bij calamiteiten. In tabel 1 en 2 is de relevante tekst uit de Kwaliteitsnorm Zorginstelling te vinden. Het NIAZ stelt dat gebouwveiligheid onderdeel van de accreditatie uitmaakt, maar zeker niet de ‘hoofdmoot’ is en ook niet zal worden. In de afgelopen jaren heeft het onderwerp bij het NIAZ echter wel de nodige aandacht gehad. De vraag hoe het NIAZ aankijkt tegen gebouwveiligheid is bij hen aangekaart door o.a. het CCV (Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid) en namens de makelaars in assurantiën door de Reatsheren van Orden. Uit een aantal ronde tafel bijeenkomsten waar onder andere de genoemde partijen deel van uitmaakten, is naar voren gekomen dat de NIAZ-norm toepasbaar is voor een beoordeling van de gebouwveiligheid. Hierbij is aangetekend dat auditoren nooit als gespecialiseerde inspecteurs kunnen optreden, maar wel voor relevante vraagstelling kunnen instaan noodzakelijk voor het al dan niet toekennen van een accreditatiestatus. 34

FMT Gezondheidszorg

Vraagstelling bij de audits

Auditoren gaan na of de risico’s van het totale vastgoed in kaart zijn gebracht en de instelling een plan van aanpak heeft voor het optreden bij afwijkingen en calamiteiten. Ook vragen de auditoren daarbij naar de ‘restrisico’s’ die acceptabel worden geacht, bijvoorbeeld als ‘x’ infecties niet acceptabel zijn, dan wel ‘y’ per jaar? Bij de auditbezoeken gaan de auditoren na of op basis van veiligheid noodzakelijk geachte vervangingen (vastgelegd in meerjaren investerings- en huisvestingsplannen), om bijvoorbeeld budgettaire redenen niet (te veel) naar de toekomst worden geschoven. Met name de Raad van Bestuur wordt aangesproken op hun verantwoordelijkheid voldoende investeringsruimte beschikbaar te stellen voor noodzakelijke renovaties en vernieuwingen, waar het gaat om het garanderen van veiligheid en continuïteit in de zorginstelling. Of de zorginstelling voldoende ‘in control’ is wordt uiteindelijk beoordeeld op basis van de risico/prestatiebalans, welke in figuur 1 schematisch is weergegeven. Niet ieder risico is af te dekken met een beheersplan, maar zoals het schema aangeeft dient er een verantwoorde balans te zijn tussen prestaties en risico’s in de organisatie. Beoordeling diverse beheerplannen.

Het NIAZ beoordeelt wat in diverse beheerplannen is vastgelegd en hoe dat daarmee wordt gewerkt. Altijd wordt bijvoorbeeld een oordeel geveld over de beheerplannen/ getroffen maatregelen op het gebied van medische gassen, brandveiligheid, vluchtwegen, legionella, elektrische veiligheid en luchtbeheersing. Daarbij wordt niet alleen de omschrijving van de procedures (papieren tijgers) beoordeeld maar juist de uitwerking in de praktijk. Bij legionellabeheer

423.08 423.09

423.10

423.11

423.12

423.13

De instelling heeft een bewegwijzeringssysteem voor zowel binnen als buiten het gebouw(en). Het gebouw en de infrastructuur van de instelling zijn geschikt voor patiënten, medewerkers en bezoekers met een functionele beperking. De instelling heeft afspraken ter voorkoming van onbevoegde toegang tot ruimtes en persoonlijke eigendommen van patiënten, medewerkers en bezoekers. De instelling heeft een actueel overzicht van de functionele en technische staat en de verwachte resterende technische levensduur van de gebouwen en installaties, en beschikt over een hieraan gerelateerd meerjaren huisvestingsplan en investeringsplan. Voorafgaand aan verbouwingen, renovaties en vervangingen van installaties worden de veiligheidsrisico’s in kaart gebracht en zo nodig gereduceerd De instelling heeft een plan om de continuïteit van kritieke voorzieningen (water, elektriciteit, medische gassen en ICT) te waarborgen.

duidelijk wordt gemaakt, of de betrokken beheerders/toezichthouders hun eigen verantwoordelijkheid voldoende waar kunnen maken.

Tabel 1, Rubriek 423, infrastructuur. 519.07

519.08

519.09

519.10

519.11

De instelling heeft afspraken in de vorm van een intern calamiteitenplan (NL) intern noodplan (B) voor de zorg voor de patiënten in geval van een interne calamiteit waaronder begrepen de uitval van kritieke voorzieningen. De werkeenheden zijn bekend met het intern calamiteitenplan (NL) intern noodplan (B) en oefenen met regelmaat hun aandeel daarin, met name waar het ontruiming van gebouw(delen) en evacuatie van patiënten, medewerkers en bezoekers betreft. De instellingsleiding ziet erop toe dat de (brand)veiligheidseisen onder alle omstandigheden worden nageleefd en stimuleert dat patiënten medewerkers en bezoekers die onveilige situaties signaleren, hiervan direct melding maken. De instelling participeert met een extern rampenopvangplan (Ziekenhuis Rampen Opvang Plan) in de opvang en behandeling van slachtoffers van grootschalige calamiteiten in het verzorgingsgebied. De werkeenheden zijn bekend met het extern rampenopvangplan (Ziekenhuis Rampen Opvang Plan) en oefenen hun aandeel daarin.

Gebouwveiligheid onderdeel van accreditatie

Concluderend kan worden gesteld dat het NIAZ bij hun audits zeker ook een oordeel velt over ‘gebouwveiligheid en continuïteit’ bij de zorginstellingen en de scores op dit gebied in feite mede bepalend zijn voor het verlenen van de accreditatie. Ook al is dit, zoals eerder gesteld, niet de hoofdmoot van een audit, het oordeel over de geïnspecteerde onderdelen geven een goed inzicht over hoe de instelling omgaat met de veiligheid van de infrastructuur en of er adequaat wordt opgetreden bij afwijkingen. n

Tabel 2, Rubriek 519, zorg in bijzondere omstandigheden. wordt inzage verlangd in de testresultaten en bij een gebouwenbeheerssysteem wordt doorgevraagd tot het duidelijk is wie naar dat mooie dashboard kijkt en vooral wat met de informatie wordt gedaan. Bij ontruimingsplannen wordt nagegaan of niet alleen bij indiensttreding aan medewerkers informatie is verstrekt, maar wordt vooral gelet of regelmatig oefeningen plaatsvinden voor al het personeel. Per saldo gaat het er om of op alle genoemde deelgebieden voldoende

www.fmtgezondheidszorg.nl FMT Gezondheidszorg

O N T S M E T T E N

Oud metaal, nieuw perspectief

Koper als oplossing voor de bioburden In Europa komen jaarlijks naar schatting 37.000 mensen te overlijden als gevolg van infecties die ze oplopen in ziekenhuizen. Ziekteverwekkers zoals MRSA zijn tevens een fikse kostenpost voor de gezondheidszorg: ongeveer zeven miljard euro op jaarbasis. Die cijfers kunnen omlaag en dat kan met koper, het oudste metaal ter wereld.

etenschappers aan de Universiteit van Southampton in Groot Brittannië hebben kortgeleden aangetoond dat MRSA-bacteriën binnen tien minuten afsterven op een koperen oppervlak. Ter vergelijking: op roestvaststaal en andere materialen overleven deze en andere bacteriën gedurende weken en soms zelfs maanden. Koper doodt bacteriën en breekt de infectieketen, zo blijkt. Tijd dus om koper te (her)introduceren in de gezondheidszorg? Misschien wel. Bacteriën, virussen en schimmels worden behalve via direct lichamelijk contact, ook veelvuldig indirect overgedragen, bijvoorbeeld via contactoppervlakken zoals deurkrukken, kranen, wc-brillen, bedrails enzovoort. Wanneer deze infectiebronnen (die vaak zijn gemaakt van kunststof, staal of hout) worden vervangen door koper - of een koperlegering - dan breekt de infectieketen en worden de ziekteverwekkers ver-

nietigd. Dit blijkt uit de resultaten van een grootschalig klinische proeftraject uitgevoerd in het Selly Oak Hospital. Doel van dit testtraject was te onderzoeken of de eerdergenoemde bevindingen ook praktisch toepasbaar zijn - en bovenal effectief - in een medische omgeving. Het ziekenhuis in Birmingham nam de proef op de som door op een drukke afdeling veel aangeraakte rvs-oppervlakken te vervangen door antimicrobieel koper. Het resultaat: op deze oppervlakken nam het microbenniveau (het aantal ziektekiemen) af met maar liefst 90 tot 100 procent.

twee in Charleston, South Carolina) net als het Selly Oak Hospital antimicrobieel koper op een drukke verpleegafdeling. De resultaten zijn fenomenaal te noemen: het risico op zorggerelateerde infecties nam af met ruim 40 procent. Patiënten die werden verpleegd in een kamer waarin de zes belangrijkste ziektebronnen, te weten bedrails, bedtafels, armleuningen van stoelen, alarmknoppen, infuuspalen en toetsenborden, waren voorzien van (of vervangen door) antimicrobieel koper, hadden 40% minder kans een infectie op te lopen dan patiënten in de kamers zonder koper.

Een ander interessant feit is dat de het kiemdodende effect van koper in diverse klimaatomstandigheden werkt, dus ook bij een normale kamertemperatuur. Daarmee vervalt de noodzaak voor specifieke klimaatbeheersing en dat scheelt nogal in de kosten.

Kosten en baten

Veel minder infecties

Allemaal leuk en aardig, maar de belangrijkste vraag is natuurlijk of het aantal infecties - dankzij de werking van koper - ook daadwerkelijk afneemt. Ofwel: is de patiënt erbij gebaat. Om die vraag te beantwoorden, installeerden een drietal Amerikaanse ziekenhuizen (één in New York en Wetenschappers aan de Universiteit van Southampton in Groot Brittannië hebben kortgeleden aangetoond dat MRSA-bacteriën binnen tien minuten afsterven op een koperen oppervlak. 36

FMT Gezondheidszorg

Door: Floor Scholten

De genoemde onderzoeken (en vele andere pilots wereldwijd) sterken de wetenschappelijke onderbouwing voor de werkzaamheid van koper en koperlegeringen in de strijd tegen bacteriën als MRSA. In die strijd tegen de bioburden lijkt er nu dus een zeer eenvoudig preventiemiddel te zijn: alle kunststof en metalen deurklinken, deurspiegels, kranen en toiletbrillen vervangen door equivalenten vervaardigt met antimicrobieel koper. Wereldwijd zijn er steeds meer ziekenhuizen die dit al doen. En de kosten vallen mee. De exercitie verdient zichzelf binnen een jaar terug dankzij de substantiële reductie van bacteriën en de potentiële besparingen die daarmee gepaard gaan: kortere opnameduur van patiënten, lagere behandelingskosten, minder investeren in klimaatbeheersing en een gezondere werkomgeving. Daar komt bij dat antimicrobieel koper niet

kel zuiver koper is effectief, maar ook de meeste legeringen, mits die voor minstens 70% uit koper bestaan, zijn doeltreffend als het gaat om het doden van bacteriën, schimmels en andere ziekteverwekkers.

informatie verstrekt aan de gezondheidszorgsector in het Verenigd Koninkrijk. Meer informatie over antibacterieel koper is te vinden op antimicrobialcopper.com n

Historie

Bacteriën, virussen en schimmels worden behalve via direct lichamelijk contact ook veelvuldig indirect overgedragen, bijvoorbeeld via contactoppervlakken zoals deurkrukken, kranen, wc-brillen, bedrails, enzovoort. duurder is dan bijvoorbeeld roestvrij staal. Dat maakt het besluit om over te stappen naar koperen uitvoeringen, zeker in het geval van nieuwbouw of renovatie, een stuk gemakkelijker. Esthetiek

Dan nog de vraag: is het wel mooi? Koperen bedrails, trapleuningen en wat al niet meer, hoeven in geen geval lelijk te zijn. De markt speelt in op de behoefte aan ‘design’: er verschijnen steeds meer kopergerelateerde producten die speciaal ontworpen zijn voor interieur, ook voor zorginstellingen. Er is een diversiteit aan (geregistreerde) materialen in iedere gewenste kleur. Wie gehecht is aan de zilveren tint van roestvrij staal bijvoorbeeld, zou kunnen kiezen voor een nikkel-koper-zinklegering die daar veel op lijkt, maar dan met een lichtgele gloed. Want niet en-

De kiemdodende werking van koper is geen nieuwe vinding. Integendeel, ook in de oudheid wist men van het effect. Zo zijn er verhalen bekend over de Oude Grieken die brons (een legering van koper) gebruikten om infecties te voorkomen. Griekse soldaten schraapten het brons van hun zwaarden om dit in hun wonden te vegen. De Egyptenaren gebruikten kopergerelateerde metalen in medische instrumenten en verwerkten koper in zalfjes. Een Egyptische tekst op een papyrusrol, daterend van tussen 2.600 en 2.200 voor Christus, beschrijft hoe koper kan worden gebruikt voor de ontsmetting van wonden en het steriliseren van water. Al met al kunnen we zeggen dat ‘ons’ oudste metaal een nieuw perspectief biedt op de strijd tegen infecties. Koper blijkt een kostenefficiënt aanvullend middel om te komen tot een veiliger omgeving voor patiënten, bezoekers en personeel in zorginstellingen en de kosten wegen af tegen de baten. Bron: Dit artikel is gebaseerd op recent rapport van BUILDING BETTER HEALTHCARE, getiteld ‘Copper in Hospitals’. BUILDING BETTER HEALTHCARE is een organisatie die up-to-date

De kosten van het aanbrengen van koper verdienen zichzelf binnen een jaar terug dankzij de substantiële reductie van bacteriën en de potentiële besparingen die daarmee gepaard gaan.

Feiten over koper Koper is ons oudste metaal en wordt door de mens - voor zover wij weten - al meer dan 10.000 jaar gebruikt. Een koperen hangertje dat werd opgegraven in wat tegenwoordig het noorden van Irak is, dateert van ongeveer 8.700 voor Christus. De Romeinen haalden hun koper uit Cyprus. Koper had toen de naam aes Cyprium, wat ‘metaal van Cyprus’ betekent. Later werd dit ingekort Cyprium en nog later naar coprum. Koper is een mineraal dat veelvuldig gebruikt wordt in de industrie vanwege de hoge vervormbaarheid, vormbaarheid, thermische en elektrische geleiding en corrosiebestendigheid. Het smeltpunt van zuiver koper is 1.083°C. Er bestaan meer dan 450 erkende koperlegeringen, waarvan messing (of geelkoper) en brons het bekendst zijn. Messing is een mengsel van koper en zink (‘met zink’) en brons is hoofdzakelijk koper met legeringelementen zoals tin, aluminium, silicium of beryllium. Van al deze legeringen zijn er ruim 350 die aantoonbaar over antimicrobiële eigenschappen beschikken.

Bron: American Society for Microbiology.

Werking van koper als antibacterieel materiaal Wat er precies gebeurt met koper waardoor het bacteriën doodt is nog een raadsel dat voortdurend wordt onderzocht. Het lijkt erop dat koper een reeks gebeurtenissen veroorzaakt waartegen bacteriën geen weerstand (kunnen) ontwikkelen. Dat gaat – volgens de huidige wetenschap - als volgt: A. Er komt koper vrij op het koperoppervlak en dat veroorzaakt celbeschadiging. B. Het celmembraan scheurt en “lekt uit” op het koperoppervlak. C. Koperionen induceren de vorming van reactieve zuurstofdeeltjes die verdere celbeschadiging veroorzaken. D. Het DNA in de bacterie(n) wordt afgebroken waardoor er geen weerstand kan worden ontwikkeld.

FMT Gezondheidszorg

KORT NIEUWS

MCH en Bronovo bereiden fusie voor De raden van bestuur van Medisch Centrum Haaglanden (MCH) en Bronovo gaan een fusie voorbereiden. Doel hiervan is zowel de basis specialistische als de topklinische zorg voor de patiënten in de Haagse regio te blijven garanderen. Vanuit de vertrouwde locaties MCH Westeinde, MCH Antoniushove en Bronovo blijft het zorgpalet voor hen behouden. MCH en Bronovo behouden hun eigen identiteit en namen. Door de fusie kunnen MCH en Bronovo beter inspelen op de volumenormen van professionele verenigingen

MedTech Starterskit

waardoor steeds meer specialismen zoals chirurgie, gynaecologie en neurologie intensiever met elkaar samenwerken. Ook kunnen de ziekenhuizen optimaal anticiperen op toekomstige ontwikkelingen in de ziekenhuissector, waaronder de financiële perspectieven. Het streven is erop gericht om vanaf januari 2014 één gezamenlijke raad van bestuur en raad van toezicht te hebben. Beide ziekenhuizen blijven actief lid van de Coöperatie met het Groene Hart Ziekenhuis in Gouda. n

Holland Health Tech, de brancheorganisatie voor de medische technologie in Nederland, heeft de ‘Medtech Starterskit’ ontwikkeld. De branchevereniging biedt hiermee nog meer ondersteuning aan startende medisch-technische ondernemingen. De starterskit bevat o.a.

Cofely Industrie West – Vliegasunie winnaar Ultimo Award 2013 Op het Ultimo Gebruikerscongres, dat op 12 juni jl. werd gehouden in Almere, is Cofely Industrie West – Vliegasunie door het publiek uitgeroepen tot winnaar van de Ultimo Award 2013, de jaarlijkse uitverkiezing voor meest creatieve en efficiënte toepassing van de Ultimo software in de praktijk. Een eigen gecreëerde mobiele oplossing voor maintenance management was één van de doorslaggevende elementen van de nominatie. Naast Cofely Industrie West waren Universitair Medisch Centrum Utrecht en Waterschap de Dommel de andere twee genomineerden voor de prijs. Het bedrijf heeft op creatieve wijze een eigen mobiele oplossing ingericht om overal in de plant te werken met ruggadized tablets en een dekkend WiFi-netwerk. Door het aanbrengen van QR-codes op installaties en installatieonderdelen is bovendien extra meerwaarde gere38

FMT gezondheidszorg

aliseerd, doordat ter plekke de juiste gegevens uit Ultimo opgeroepen kunnen worden. De Award werd in ontvangst genomen door de heer A. Goossens, senior business consultant maintenance & asset management.

voorbeeldcontracten, een collectieve aansprakelijkheidsverzekering specifiek voor jonge medtech-ondernemingen, en algemene voorwaarden die speciaal hiervoor zijn opgesteld. Om gemakkelijker de weg te vinden in de zeer specifieke wereld van de medische technologie, is daarnaast de ‘Atlas voor medtech-starters’ ontwikkeld. De atlas bevat handige tips, links en adviezen. Tevens laten industrie-experts erin zien hoe het landschap van ondernemen in de medische technologie eruit ziet. Voor meer informatie: www.hollandhealthtech.nl

Nieuw scopie-centrum

Ziekenhuiscoöperatie in Twente van start De coöperatie Twentse Medische Coöperatie (TMC) is van start. De twee leden van de coöperatie, Medisch Spectrum Twente en Ziekenhuisgroep Twente, kunnen hierdoor een zo compleet mogelijk, goed, toegankelijk zorgaanbod dicht bij huis behouden en aanbieden aan de inwoners van de regio. TMC biedt topklinische en complexe medisch specialistische zorg in Twente en daarbuiten aan. Voorbeelden van activiteiten die ondergebracht worden bij TMC zijn : oncochirurgie (pancreas-, leveren slokdarmkanker), prostaatoncologie en geboortezorg. Om kwaliteit en efficiency in de regio te bevorderen start TMC ook met een pijncentrum Twente. TMC

gaat vanuit meerdere, bestaande locaties van MST en ZGT werken. Door het bundelen van krachten in de coöperatie kunnen beide ziekenhuizen dure behandelingen blijvend aanbieden. Doel van alle activiteiten van TMC is, naast het behouden van de topklinische en complexe medisch specialistische zorg in Twente, het zo optimaal mogelijk benutten van alle locaties van beide ziekenhuizen.

Het Havenziekenhuis beschikt sinds kort over een splinternieuw, modern en uitstekend geoutilleerd endoscopiecentrum waar patiënten terecht kunnen voor onderzoeken van bijvoorbeeld maag, darmen of longen. Het nieuwe centrum biedt korte wachttijden en snellere, verbeterde doorlooptijden voor patiënten. Het heeft twee keer zoveel capaciteit als de oude scopie-afdeling. Het is patiëntvriendelijk opgezet en biedt meer licht en comfort.

Dubbelmedicatiecontrole-app Met de dubbelmedicatiecontrole-app van Boomerweb kunnen zorginstellingen bewijsbaar goede controles uitvoeren. Middels de app vindt de medicatiecontrole binnen anderhalve minuut plaats. Dubbele medicatiecontrole is nodig bij medicatie, die naar het oordeel van de apotheker een onacceptabel risico vormt bij verkeerde dosering. De verzorgende moet bijv. voorafgaand aan het toedienen van insuline laten controleren of zij de juiste hoeveelheid inspuit bij de juiste patiënt. Dit speelt zowel bij intra- als extramurale zorginstellingen. De controle gaat om vijf onderdelen: de medicatielijst, het type medicatie, de

Ook is er een speciale uitslaapkamer binnen het centrum, waardoor poliklinische patiënten gedurende hun dagbehandeling op het scopie-centrum zelf kunnen verblijven. Er is een centrale reinigings- en desinfectieruimte die voorzien is van de nieuwste technologie. n

dosering, de toediening en de cliënt zelf. Voor meer informatie: www.boomerweb.nl n

Medische vacuümtechnologie Medela Healthcare ontwikkelt en produceert medische vacuümtechnologie o.a. voor ziekenhuizen, verpleeghuizen, dokterspraktijken en thuiszorgsituaties. Het doel is om medische vacuümoplossingen voor levensreddende behandelingen te vernieuwen en te leveren en de patiëntenzorg te bevorderen. Zij bieden compleet geïntegreerde systemen met bijpassende componenten en accessoires. De productie is volledig afgestemd op betrouwbaarheid en kwaliteit van de producten. Ze zijn ontworpen

om zowel het medische personeel als de patiënt te helpen en te ondersteunen. Zij onderzoeken de uitdagingen waarmee de medische professional dagelijks geconfronteerd wordt. De resultaten van dergelijk onderzoek wordt gebruikt in de ontwikkeling van nieuwe producten. Informatie: www.medela.com

Nieuwe praktijkgids Bouwbesluit Energieprestatie Sinds april 2012 is de energieprestatienorm, NEN 2170, in het Bouwbesluit aangewezen. De NEN merkte dat er toch ook behoefte is om naast de norm NEN 7120 nog duidelijke praktische informatie te bieden. De nieuwe praktijkgids behandelt op praktische wijze het opstellen en toetsen van een EPC-berekening. Daarbij worden de parameters beschreven die bij het opstellen van een EPC-berekening van belang zijn. Ook zijn realistische energieconcepten voor woningen en kantoren opgenomen. Daarnaast behandelt de gids een aantal gerelateerde normen op het gebied van energieprestatie op gebiedsniveau en thermische isolatie. De gids is te bestellen via de website, www.nen.nl n FMT Gezondheidszorg

N V T G

I N F O

NVTGINFO

NVTG-Secretariaat: E: secretaris@nvtg.nl I: www.nvtg.nl

OK-Cursus “Ontwerp en Beheer” mogelijk herhaald In juni 2013 werd door de NVTG in samenwerking met TVVL, de cursus OK Ontwerp en Beheer georganiseerd. De belangstelling voor de cursus was dermate groot dat er helaas een aantal inschrijvers niet toegelaten konden worden. Bij voldoende belangstelling zal er een tweede editie van deze cursus gegeven worden, mede gezien de positieve ervaringen met de eerste cursus en de daarbij vastgestelde tevredenheid van de deelnemers. Gegevens over data en locatie zullen via de NVTG website bekend worden gemaakt, nadere informatie: pkarsman@nvtg.nl.

(en nuttige) nazit in de relationele sfeer. De prijsuitreiking zal plaatsvinden tijdens het buffet in de vroege avond. Ook dit jaar zal de ‘terraswedstrijd’, het spelen van een neary vanaf het terras naar de nabijgelegen oefenhole, weer worden georganiseerd. Reden om wat extra te trainen op het korte spel. Clinic Ook de golfclinic die traditiegetrouw ter gelegenheid van het NVTG Golf Event wordt gegeven, wordt als vast onderdeel ook in 2013 georganiseerd. Bij deze een welgemeende aansporing aan

NVTG Golf Event 2013 opent de inschrijving

Na de succesvolle afsluiting van het tweede lustrum met het tiende NVTG Golf Event in 2012, wordt nu van start gegaan met een nieuwe reeks. Medio juli opent de inschrijving voor het elfde Golf Event. Inschrijven kan op de gebruikelijke manier, uitsluitend via de website van de NVTG: www.nvtg.nl Het Golf Event staat open voor de leden van de NVTG. Plaats van handelen is de inmiddels vertrouwde baan van De Scherpenbergh in Lieren (bij Apeldoorn). Op vrijdag 27 september hopen wij vanaf 11:00 onze gasten te mogen ontvangen voor een ontspannen dagje golf en een gezellige

iedereen die eens met golf wil kennismaken in te schrijven voor deze praktijkles. Golf is een lastige sport, maar ontzettend leuk om te beoefenen. De les kan door jong en oud worden gevolgd. Als afsluiting wordt het geleerde op de kleine par-3 baan direct in de (beginners)praktijk gebracht. Leuker kunnen we het toch niet maken. Een oproep voor de al spelende NVTG-leden: neem eens een (NVTG)-collega mee om hem/haar met golf te laten kennismaken. Wie weet heb je er over een tijdje een speelmaat bij. Ik hoop velen van jullie op 27 september te mogen begroeten en zie uit naar een grote opkomst. Wim van Gurp, Coördinator NVTG Golf Event.

FMT Gezondheidszorg

In memoriam Luub Wessels Op 27 juni overleed Ir. Luub Wessels, voormalig Hoofd Bouwzaken bij het Bouwcollege in Utrecht, Ridder in de Orde van Oranje Nassau. De heer Wessels was vele jaren een graag geziene gast en spreker tijdens menig studiedag en op onze congressen. In 2001 werd hij bijzonder lid van de NVTG, daarmee tot uiting brengend zijn onafhankelijke positie. Ook na zijn pensionering bleef hij zeer betrokken bij de gezondheidszorg zowel in Nederland als internationaal. Dit resulteerde in zijn verkiezing tot President van de International Union of Architects/WP Public Health. Hij was een zeer aimabel mens, vriendelijk en met veel belangstelling voor zijn omgeving en de medemens. Healing Environment was voor hem zeker geen loze kreet. Helaas liet zijn gezondheid de laatste zeven jaar te wensen over maar hij bleef actief. Wij wensen zijn vrouw Marijke, kinderen en kleinkinderen heel veel sterkte toe bij de verwerking van dit verlies. In memoriam Paul Tersmette Onlangs bereikte ons het bericht dat op 27 juni 2013 Paul Tersmette is overleden, dit als gevolg van de slopende spierziekte ALS. Paul was naast en na zijn beroepsmatige werkzaamheden zeer actief in het verenigingsleven, zowel waar dat een relatie had met de installatiebranche als in de sport. Als bedrijfslid van de NVTG was hij o.a. actief in de congrescommissie die het congres van Kring Holland Zuid organiseerde in 2008. Daarnaast verwelkomden wij hem en zijn vrouw Nel vele jaren als gast op het NVTGcongres, als vertegenwoordiger van de brancheorganisatie Uneto-VNI, een vereniging waar hij jarenlang meerdere bestuursfuncties bekleedde. Paul kreeg als waardering voor zijn activiteiten de onderscheiding als Ridder in de Orde van Oranje Nassau en was erelid van Uneto-VNI. Wij wensen zijn vrouw Nel en de overige familie veel sterkte bij de verwerking van dit enorme verlies.

O P L E I D I N G E N

Dit najaar wegens succes vervolgd

Tweedaagse module technische aspecten OK’s De techniek rond een OK neemt toe en wordt steeds gecompliceerder. Daar staat tegenover dat de kennis van die techniek, zeker binnen de muren van het ziekenhuis, lijkt af te nemen. Onder meer omdat veel werkzaamheden worden uitbesteed aan externe partijen. NVTG organiseerde voorjaar 2013 een tweedaagse module voor technische beheerders van een OK. Vanwege de grote belangstelling wordt de cursus dit najaar opnieuw aangeboden, met daarin meegenomen de leerpunten van de eerste versie.

m de module te realiseren, zocht de NVTG samenwerking met een aantal partijen in de markt, waaronder Aero-Dynamiek in Nijkerk en technisch adviesbureau Deerns in Rijswijk en de TVVL. De tweedaagse module richt zich naast de technische beheerders ook op ontwerpers, adviesbureaus en elektrotechnische installateurs. Peter Karsman, vicevoorzitter van de NVTG, schetst het beeld van de huidige stand van zaken in veel ziekenhuizen. “In 1995 formuleerde het Bouwcollege een decreet, waarin werd opgenomen dat alle OK’s min of meer op dezelfde manier moesten worden ingericht. Dat ging zelfs zo ver dat bijvoorbeeld het aantal kubieke meters lucht en de afmetingen van het plenum werden vastgelegd. Er was sprake van een grote mate van standaardisatie. Daar is men op teruggekomen. In 2005 volgde een beheersplan, waarbij wordt gesproken van een prestatie-eis. In zo’n beheersplan is nog maar in beperkte mate sprake van standaardisatie. Dit heeft meerdere redenen. Zo hebben OK’s verschillende functies, maar daarnaast is de situatie in ieder ziekenhuis anders, omdat bijvoorbeeld artsen en chirurgen hun eigen wensen en voorkeuren hebben. Die beperkte standaardisatie zorgt echter ook voor veel onduidelijkheid. Hoe hier mee om te gaan, dat komt in deze tweedaagse module uitgebreid aan bod.”

Handvatten

In praktijk blijkt dat juist veel gebruikers behoefte hebben aan handvatten als het gaat om het inrichten van een OK. Maar ook bij oplevering weet een TD of Hoofd OK vaak niet hoe hij of zij het opgeleverde moet beoordelen. Bij de evaluatie van de eerste cursus in het voorjaar bleek dat de fabrikanten en leveranciers heel blij waren met de input van de werkers van de vloer. Anne Rozema, directeur bij AL-KO Luchttechniek: “De meerwaarde van deze cursus is zeker dat je met meerdere disciplines aan tafel zit. Je hoort hier waar de gebruiker tegenaan loopt. Praktische punten waar we in de techniek vaak te weinig bij nadenken.” “De diversiteit van het bouwen van een OK wordt hier bevestigd. Je hoort hier tijdens de cursus waar de mensen op de vloer tegenaan lopen. Heel leerzaam”, vult Erik Hintzen van de ULC Groep aan. Ook van de kant van de gebruikers tevreden geluiden, al heeft men nog wel wat aandachtpunten om de cursus in het najaar te perfectioneren. “Ik wil eigenlijk nog meer concrete tips als het aankomt op het bouwen van een nieuwe OK. Aan welke eisen moet je voldoen bij de bouw van een OK en wat kan ik van de techniek vragen en waar moet ik op letten”, zegt deskundige infectiepreventie Marijke Schaareman, werkzaam bij WZA. Cross over.

Door: Gerrit Tenkink

“Wij gaan deze en andere evaluatiepunten zeker meenemen in de cursus dit najaar”, stelt Renata Lubbinkhof, bestuurslid bij de NVTG. “Ook als organisator van de cursus hebben we veel van deze eerste module geleerd. We willen in het najaar ook weer een mix van deelnemers hebben, met daarin een lichte nadruk op de mensen vanuit de ziekenhuizen. De verschillende disciplines zorgen voor dynamiek en interactie. Er moet nog meer een cross-over ontstaan. Een OK bouwen doe je namelijk samen.“ “De technische kwaliteit van een OK-complex op orde houden is een kwestie van good housekeeping, maar we zien dat steeds meer ziekenhuizen, gedwongen door financiën, de minimale eisen opzoeken”,vult Karsman aan. “Het technische deel van een OK wordt steeds complexer en belangrijker. Goed opgeleide mensen mogen daarbij simpelweg niet ontbreken. De tijd dat de technische dienst alle problemen zelf op kon lossen is voorbij, maar ziekenhuizen moeten in ieder geval wel zorgen dat ze de technische werkzaamheden die door externe partijen worden ingevuld kunnen controleren. De najaarscursus zal daar zeker aan bijdragen.” Informatie over de vervolgcursus is te vinden op www.nvtg.nl. n FMT Gezondheidszorg

M E D I S C H E

T E C H N I E K

HandScan voor het monitoren van ontstekingsactiviteit reumatoïde artritis door: gerrit tenkink

Het monitoren van ontstekingsactiviteit bij reumatoïde artritis (RA) is op dit moment nog grotendeels afhankelijk van de subjectieve waarneming van de arts en ‘het gevoel’ van de patiënt. Hemics en Demcon advanced mechatronics zijn bezig met het marktrijp maken van de HandScan, een niet-invasief beeldvormend systeem dat met behulp van licht op objectieve wijze de ontstekingen in beeld brengt.

emics is het eerste bedrijf ter wereld dat een niet-invasief beeldvormend apparaat ontwikkelt, dat de reumatoloog in de dagelijkse praktijk assisteert bij objectieve beoordeling van de ontstekingsgraad bij RA. De presentatie van de HandScan vond plaatst tijdens het Eular 2013-congres voor reumatologen in Madrid. “Maar daar mogen we het alleen nog maar laten zien. Het product is nog niet CEgecertificeerd. Dat gebeurt later dit jaar. Naar verwachting kunnen we de HandScan eind dit jaar op de markt brengen”,zegt Petra van den Elsen, CEO bij Hemics.

Subjectief

“Ontstekingsactiviteit is de belangrijkste parameter voor reumatologen bij behandelingsbeslissingen bij patiënten met RA. Remming van de ontsteking verhoogt de kwaliteit van leven voor de patiënt en beperkt onherstelbare schade op lange termijn. Om de ontwikkeling van ontstekingen te volgen, heeft de arts op dit moment maar beperkte middelen tot zijn beschikking. Zo moet hij, voelend aan diverse gewrichten, zwelling vaststellen. De patiënt geeft verder informatie over pijn en algemeen welbevinden. Dat alles is dus vrij subjectief. Het enige objectieve hulpmiddel dat daarbij helpt is het vaststellen van de bloedwaarden”, zegt Van den Elsen, die er aan toevoegt dat andere meetmethoden zoals MRI (te duur) en echo (te omslachtig) geen goede alternatieven zijn voor het regelmatig monitoren van de ziekte. Indicatoren

De HandScan meet bloeddoorstroming in 22 gewrichten in de handen en polsen door middel van een gepatenteerde methode van diffuse optische transmissie in combinatie met bloedstroommodulatie. “Bij ontstekingen door RA is sprake van ophoping van bloed in de gewrichten. Met behulp van de transmissie van licht door de gewrichten is een eventuele toename van de ophoping vast te stellen als donkere vlekken. Het betekent wel dat de gewrichten niet te dik mogen zijn. Daarom worden ook de handen en polsen bekeken. Dat zijn in het algemeen goede indicatoren hoe het er met de rest van de gewrichten voor staat. Is er sprake van ontstekingsactiviteit in bijvoorbeeld de schouder of knieën, dan zijn vaak ook de gewrichten in de handen ontstoken”, aldus Van den Elsen.

FMT Gezondheidszorg

De HandScan meet bloeddoorstroming in 22 gewrichten in de handen en polsen door middel van een gepatenteerde methode van diffuse optische transmissie in combinatie met bloedstroommodulatie.

Huisarts

Hemics brengt het product voor het eind van het jaar op de markt. Eerst in Nederland en Duitsland, vervolgens in Europa, waarna, zoals het bedrijf hoopt, de rest van de wereld volgt. “Ons uitgangspunt is dat er over een aantal jaren in ieder ziekenhuis in Nederland en Duitland een HandScan staat. De bediening is eenvoudig en de meting is snel gedaan, dus we denken ook na over een compactere scanner, dichter bij de patiënt, bijvoorbeeld bij huisartsen en in verpleeghuizen. Op dit moment is dat prijstechnisch nog niet mogelijk.” Samenwerking

Binnen deze samenwerking zal Demcon zorg dragen voor de systems engineering, elektronica, mechanica, optica en embedded software. Hemics blijft verantwoordelijk voor het data-algoritme, dat de meetgegevens van de scanner vertaalt in klinische informatie voor de reumatoloog. De uitdaging voor de beide partners is een lichtgewicht, compact, gebruikersvriendelijk en betaalbaar apparaat te ontwikkelen. Naast de belichtingsmodule vereisen hiervoor een intuïtieve gebruikersinterface en het industrieel ontwerp speciale aandacht. Dat met het oog op de acceptatie van het apparaat

De uitdaging voor de beide partners is een lichtgewicht, compact, gebruikersvriendelijk en betaalbaar apparaat te ontwikkelen. in de dagelijkse praktijk van de reumatoloog. Michiel van Beek, vice president technology bij Hemics, licht toe: “Voor de uitontwikkeling tot een marktrijp product zochten wij een technologiepartner met een breed scala aan competenties en ruime ervaring in medische technologie. Na een uitgebreide selectie kwamen we uit bij Demcon. Zij beschikken over de vereiste capaciteiten en kwamen met een goed onderbouwd voorstel. Essentieel daarin is dat Demcon niet alleen ontwikkeling, maar ook productie op zich kan nemen.” Michiel Jannink, business manager medical systems bij Demcon, is verheugd over de samenwerking met Hemics. “Hemics past uitstekend bij ons track record voor medical systems, hun innovatieve technologie spreekt ons aan. Voor het naar de markt brengen van die technologie hebben wij de competenties in huis: van prototyping tot seriematige productie en levering. Gaandeweg de ontwikkeling van het prototype kunnen wij desgewenst al een supply chain opbouwen.”

Over reumatoïde artritis (RA) RA is een chronische ontstekingsziekte van de gewrichten, die bij 0,5-1% van de wereldpopulatie voorkomt. De ziekte is progressief, vooralsnog ongeneeslijk en daardoor chronisch. RA wordt geassocieerd met het regelmatig opvlammen van de ontstekingen. Onbehandeld geven ze een onomkeerbare schade aan de aangedane gewrichten met op lange termijn gewrichtsdeformatie en functieverlies. Behandeling van RA kent verschillende fasen. Initieel worden goedkope ontstekingsremmende medicijnen voorgeschreven. Als die onvoldoende werken worden andere, meer geavanceerde medicijnen (biologische ontstekingsremmers zoals TNF-blokkerende middelen) gebruikt. Behandeling wordt onder andere gestuurd door metingen van ontstekingsactiviteit, en, als dit afdoende gebeurt, kan onomkeerbare gewrichtsschade voorkomen worden en kunnen ongemak als gevolg van ziekte en medicatie bijwerkingen beperkt blijven. Monitoren van ontstekingsactiviteit is daarom van belang om behandelkosten te verminderen. Dat is belangrijk vanwege het chronische verloop van RA en de hoge kosten van geavanceerde medicijnen.

n FMT Gezondheidszorg

B E D R I J V E N I N D E X Adviesbureau

Fleminglaan 10 2289 CP Rijswijk Postbus 1211 2280 CE Rijswijk T: +31 (0)88 - 374 0000 F: +31 (0)88 - 374 0010 E: contact@deerns.nl I: www.deerns.nl _______________________________

A. P. (Alex) de Block de Block Consultant Duizendblad 16 - 8607 EA Sneek T: +31 (0)6 417 480 88 F: +31 (0)8 471 990 78 E: alex@deblockconsultant.nl I: www.deblockconsultant.nl _______________________________

Goudsbloemvallei 31 Postbus 417- 5201 AK ‘s-Hertogenbosch T: (073) 641 13 00 / F: (073) 642 43 16 I: www.swebru.nl _______________________________

DWA installatie- en energieadvies Duitslandweg 4 2411 NT Bodegraven T: 088 – 163 53 00 E: dwa@dwa.nl I: www.dwa.nl ______________________________

Valstar Simonis Veraartlaan 4 2288 GM Rijswijk T: 070 307 22 22 F: 070 307 22 07 E: rijswijk@valstar-simonis.nl I: www.valstar-simonis.nl _______________________________

VAN LOOY GROUP NV Noordersingel 19 B – 2140 Antwerpen T: +32 3 235 35 08 E: info@vanlooy.com I: www.vanlooy.com _______________________________

EGM adviseurs Wilgenbos 20 3311 JX Dordrecht T: +31(0)78 633 06 60 E: info@egm.nl I: www.egm.nl T: twitter@EGMarchitecten.nl _______________________________

Twynstra Gudde Postbus 907 3800 AX Amersfoort T: 033 4677777 F: 033 4677666 E: info@tg.nl I: www.twynstragudde.nl _______________________________

airconditioning

architecten

Trane Airconditioning B.V. Postbus 58 3760 AB SOEST T: +31 35 6039 300 _______________________________

RS |Roeleveld-Sikkes Architects Alexanderstraat 1 2514 JL Den Haag T: +31 70 346 9508 F: +31 70 361 7442 E: office@roeleveld-sikkes.eu I: www.roeleveld-sikkes.eu

Carrier Airconditioning Benelux BV  Rijndijk 141  2394 AG Hazerswoude-Rijndijk  T: +31 (0) 71 – 341 71 11   E: info@carrier.nl  I: www.carrier.nl/klimaatoplossingen _______________________________

2 double you bv, Nieuweweg Noord 314B-15, 3905 LX Veenendaal Tel. 0318-66 88 44 Mail: info@2doubleyou.nl Web: www.2doubleyou.nl

afbouw (droge)

Fermacell BV Loonse Waard 20 6606 KG Wijchen Postbus 398 6600 AJ Wijchen T: +31 (0)24 649 51 11 F: +31 (0)24 649 51 26 E: fermacell-nl@xella.com I: www.fermacell.nl

Artès architecten Hereplein 6 Postbus 949 9700 AX GRONINGEN T: 050-318 21 02 E: info@artes.nl I: www.artes.nl _______________________________

EGM architecten Wilgenbos 20 3311 JX Dordrecht T: +31(0)78 633 06 60 E: info@egm.nl I: www.egm.nl T: twitter@EGMarchitecten.nl _______________________________

de Jong Gortemaker Algra Las Palmas, Wilhelminakade 310 3072 AR Rotterdam Postbus 51113 3007 GC Rotterdam T: 0102973030 E: info@djga.nl I: www.djga.nl _______________________________

alarmering

Volantis B.V. Sint Jansweg 20c (Villa Flora) Postbus 470 5900 AL VENLO T: 077 - 351 55 51  F: 077 - 354 87 41  E: venlo@volantis.nl _______________________________

FMT Gezondheidszorg

OK Consultancy Nederland (OKCN) Postbus 2102 5202 CC ’s-Hertogenbosch T: (0)73 62 34 381 E: info@okcn.nl I: www.okcn.nl

New Bridges (Softamed Nederland B.V.) Calandstraat 44 3316 EA Dordrecht T: (078) 654 87 87 F:(078) 654 87 88

Alberts & Van Huut B.V. Keizersgracht 169 1016 DP Amsterdam T: +31 (0) 20 - 6220082 E: info@albertsenvanhuut.nl I: www.albertsenvanhuut.nl _______________________________

2 double you bv, Nieuweweg Noord 314B-15,

3905 LX Veenendaal Tel. 0318-66 88 44 Mail: info@2doubleyou.nl Web: www.2doubleyou.nl

E: info@cleanroomcg.nl I: www.cleanroomcg.com

communicatie

BESCHERMINGSTRANSFORMATOREN

Geveke Besturingstechniek Barajasweg 60 1043 CP Amsterdam Postbus 820, 1000 AV Amsterdam T: 020-5829111 F: 020-5822496 E: info@geveke-besturingstechniek.nl

beveiliging

Ascom (Nederland) B.V. Postbus 40242 3504 AA Utrecht T:. (030) 240 91 03 / F: (030) 241 19 46 E: info@ascom.nl I: www.ascom.nl

Mpluz Kerkhofstraat 21 5554 HG Valkenswaard T: 040 - 20 89 227 F: 040 - 20 89 245 E: Info@Mpluz.nl I: Mpluz.nl

corRosiebescherming

Blygold Nederland B.V. Postbus 10, 3991 KA Houten, T: 030 634 43 10 F: 030 634 43 11

deuren

BOUWMANAGEMENTBUREAU

InterBouwconsult bv. Duwboot 9 3991 CD Houten T: 030 6361009 E: info@interbc.nl I: www.interbouwconsult.nl

BRANDWEREND GLAS

VETROTECH SAINT-GOBAIN BENELUX Hulsenweg 21, 6031 SP Nederweert Postbus 15, 6000 AA Weert T: +31 (0)495-57 44 35 F: +31 (0)495-57 44 36 I: www.vetrotech.nl

Vestiging Doorwerth Record Automatische Deuren B.V. Cardanuslaan 30 Postbus 67, 6865 ZH Doorwerth T 026-3399777 F 026-3399770 info@record-automatischedeuren.nl www.record-automatischedeuren.nl Vestiging Oosterhout Record/Van Nelfen Deurtechniek Houtduifstraat 6 Postbus 565, 4900 AN Oosterhout T 0162-447720 F 0162-447730 _______________________________

cleanrooms

Cleanroom Combination Group bv Postbus 87, 5570 AB Bergeijk T: 0497 - 55 65 65

Metaflex Doors Europe Postbus 300 7120 AH Aalten Nederland tel: +31 (0)543-477333 fax: +31 (0)543-477222 I: www.metaflex.nl _______________________________

Besam Nederland B.V., Postbus 8155, 6710 AD Ede T: 0318 - 69 89 69 E: info@besam.nl I: www.besam.nl _______________________________

Berkvens B.V. Postbus 2 5710 AA - Someren T: 0493 49 91 11 F: 0493 49 62 95 E: info@berkvens.nl _______________________________

Vari-Doors Schuifdeursystemen gedistribueerd door: Berkvens B.V. tel. +31 (0) 493 499 911 Limburgia B.V. tel. +31 (0) 493 441 410 _______________________________

KONE Deursystemen B.V. Accustraat 21, Veenendaal Postbus 94, 3900 AB Veenendaal T: 0318 - 53 23 33 F: 0318 - 53 23 39 E: deursystemen@kone.com I: www.kone.com/nl _______________________________

Boon Edam Nederland B.V. Postbus 26, 1135 ZG Edam Ambachtstraat 4, 1135 GG Edam T: 0299 38 08 08 F: 0299 37 28 59 I: www.boonedam.nl _______________________________

Limburgia Utiliteitsdeuren B.V. Postbus 65, 5710 AB Someren Broekstraat 1, 5711 CT Someren T: 0493 441 410 F: 0493 441 429 E: info@limburgia.nl I: www.limburgia.nl

domotica

Van Dorp zorg en welzijn Koraalrood 161 2718 SB Zoetermeer 0900-9070707 I: www.vandorpzorgenwelzijn.nl

elektrotechniek

Bender Benelux BV Takkebijsters 54 4817 BL BREDA T: +31-76-5878713 F: +31-76-5878927 E: benderbenelux@benderbenelux.com I: http:/www.benderbenelux.com _______________________________

ITBB Toppers in techniek. It Dok 19 8447 GL HEERENVEEN T: 0513-650088 E: info@itbb.nl I: www.itbb.nl

energie

Elinex Power Solutions Wolweverstraat 15 2984 CE Ridderkerk T: +31 180 415 711 E: info@elinex.com I: www.elinex.com FMT Gezondheidszorg

B E D R I J V E N I N D E X GROOTHANDEL

E.ON Benelux Dr. Holtroplaan 2-28 5652 XR Eindhoven I: www.eon.nl/zakelijk

facilitymanagement

Egemin Consulting NV Baarbeek 1 2070 Zwijndrecht T: +32 3 641 12 12 F: +32 3 641 13 13 E: info@egemin.be I: www.egemin.com

GEBOUWBEHEERSYSTEMEN

Sauter Building Control Nederland BV Postbus 20613, 1001 NP Amsterdam T: 020 - 587 67 00 I: www.sauter-controls.com _______________________________

Priva Zijlweg 3 2678 LC De Lier Postbus 18 2678 ZG De Lier T: +31 (0)174 522 600 F: +31 (0)174 522 700 E: contact.priva@priva.nl I: www.priva.nl _______________________________

Honeywell Building Solutions Lange Amerikaweg 55, 7332 BP Apeldoorn Postbus 243, 7300 AE Apeldoorn T: + 31 (0) 55 549 499 F: + 31 (0) 55 542 728 E: Info.hbs.nl@honeywell.com I: www.honeywell-buildingsolutions.nl

FMT Gezondheidszorg

Technische Unie B.V. Bovenkerkerweg 10-12 1185 XE Amstelveen Postbus 900 1180 AX Amstelveen T: 020 - 545 03 45 F: 020 - 545 02 50 E: communicatie@technischeunie.com I: www.technischeunie.com

ICT

Detron Healthcare Solutions Postbus 313 4940 AH Raamsdonksveer T: 073 - 750 15 32 E: info.healthcare@detron.nl

ingenieursbureaus

Ingenieursbureau Wolter & Dros B.V. Rijksstraatweg 59 7231 AC Warnsveld T: 0575 - 58 15 00 F: 0575 - 52 91 22 I: www.wolterendros.nl _______________________________

huisvesting

Wagenbouw B.V. Rivierdijk 2 3361 AP Sliedrecht Postbus 98 3360 AB Sliedrecht T: 0184 – 411 766 E: info@wagenbouw.nl I: www.wagenbouw.nl _______________________________

Grontmij Nederland B.V. De Holle Bilt 22 3732 HM De Bilt T: +31 30 220 79 11 E: info@grontmij.nl I: www.digitaaldossierzorgvastgoed.nl _______________________________

Bussman Verhuur B.V. JJzerwerf 1 6641 TK Beuningen T: +31 (0)24-6790102 F: +31 (0)24-6790101 E: info@bussman-verhuur.nl I: www.bussman.nl

Interalu Nederland BV. Seeligsingel 7 4811 CN Breda T: 0031 – (0)76 513 99 97 F: 0031 – (0)76 514 19 79 E: : info@interalu.eu I : www.interalu.eu

klimaattechniek

hang- en sluitwerk

ASSA ABLOY Nederland B.V. Postbus 40, 4940 AA Meerval 3 - 5 4941 SK Raamsdonksveer T: +31 (0)88 - 639 46 00 F: +31 (0)88 - 639 46 75 E: info@assaabloy.nl I: www.assaabloy.nl

KLIMAATPLAFONDS

ITBB Toppers in techniek It Dok 19 8447 GL HEERENVEEN T: 0513-650088 E: info@itbb.nl I: www.itbb.nl

landschapsarchitecten Royal HaskoningDHV George Hintzenweg 85 Postbus 8520 3009 AM Rotterdam www.royalhaskoningdhv.com _______________________________

Smits van Burgst Raadgevend Ingenieursbureau Baron de Coubertinlaan 8 2719 EL Zoetermeer T: 079-3427147 E: info@smitsvanburgst.nl W: smitsvanburgst.nl

MTD Landschapsarchitecten Postbus 5225 5201 GE ’s-Hertogenbosch T: 073-6125033 F: 073-6136665 E: vandenakker@mtdls.nl I: www.mtdls.nl

luchtbehandeling

it & software

Ultimo Software Solutions bv Waterweg 3 8071 RR Nunspeet T: +31(0)341 – 423737 F: +31(0)341 – 421172 E: info@ultimo.net I: www.ultimo.net/nl

Altena Group Postbus 135, 5140 AC Waalwijk Keurweg 10, 5145 NX Waalwijk T: (+31) 0416 670 700   F: (+31) 0416 670 709  E: post@altena.com _______________________________

E: info.bbmnl@bbraun.com I: www.bbraun.nl

HygroTemp B.V. Edvard Munchweg 25 1328 MA Almere T: +31(0)36 5383020 F: +31(0)36 5377551 E: info@hygrotemp.nl I: www.hygrotemp.nl

Partner van Dräger BOGE KOMPRESSOREN B.V. Spaceshuttle 8B, 3824 ML Amersfoort T: +31 33 456 15 86 F: +31 33 453 01 36 E: benelux@boge.com I: http://www.boge.com/nl ______________________________

MEDISCHE APPARATUUR

Mindray Medical International Drs. W. van Royenstraat 8 3871 AN Hoevelaken The Netherlands Tel: 033-25 44 911 Fax: 033-25 34 280 Mobile: 06-12 333 467 _______________________________

C-AIR Technics BV Elleboog 12 6713 KP Ede T: 0318-647115 F: 0318-647713 E: info@c-air.nl I: www.c-air.nl

MEDISCHE gassen

Toshiba Medical Systems Nederland Postbus 119, 2700 AC Zoetermeer Zilverstraat 1, 2718 RP Zoetermeer T: 079- 368 99 99 F: 079-3689090 E: tmsnl@tmse.nl I: www.toshiba-medical.nl _______________________________

Stöpler Instrumenten & Apparaten B.V. Middenwetering 1, 3543 AR Utrecht Postbus 2445, 3500 GK Utrecht T: 030 264 49 11 F: 030 261 37 66 E: info@stopler.nl I: www.stopler.nl

MEDISCHE PERSLUCHT

medische gassendistributie systemen

C-AIR Technics BV Elleboog 12 6713 KP Ede T: 0318-647115 F: 0318-647713 E: info@c-air.nl I: www.c-air.nl

mobiele operatiekamers

Dräger Medical Netherlands B.V. Postbus 874 2700 AW Zoetermeer T: +31 793 464 800 F: +31 793 422 747 E: gms@draeger.com I: www.gasmanagementsystems.nl

B.Braun Medical B.V. Postbus 659, 5340 AR Oss Euterpehof 10, 5342 CW Oss T: +31 (0)412 67 24 11 F: +31 (0)412 67 24 90

Hogeschool Rotterdam G.J. de Jonghweg 4-6 3015 GG Rotterdam T: 010 794 48 90 I: http://gezondheidszorgtechnologie.nl

OPERATIEKAMERS

Cleanroom Combination Group bv Postbus 87, 5570 AB Bergeijk T: 0497 - 55 65 65 E: info@cleanroomcg.nl I: www.cleanroomcg.com _______________________________

Vanguard Healthcare Rob van Liefland Benelux & Nordic E: rvanliefland@vanguardhs.com M: +31 6 54 78 58 76 W: www.vanguardhs.com

Interflow De Stek 15 1771 SP Wieringerwerf T. (0227) 60 28 44 F. (0227) 60 31 65 info@interflow.nl www.interflow.nl _______________________________

Forehand Netwerken Driemanssteeweg 174 3084 CB Rotterdam T: 010-240 41 21 / F: 010-240 41 20 E: info@forehand.nl I: www.forehand.nl

ontwikkelaar

MEDISCHE PRODUCTEN Berko Kompressoren Havenweg 14 6603 AS Wijchen T: 024 - 641 11 11 F: 024 -642 15 72 E: info@berko-perslucht.nl I: www.berko.eu

MEDISCHE VACUUM

NETWERKINFRASTRUCTUREN Linde Healthcare Benelux De keten 7 Postbus 325, 5600 AH Eindhoven T: +31 40 28 25 825 F: +31 40 28 16 875 I: www.linde-healthcare.nl

OPLEIDINGEN

Vokes-Air BV Nijverheidsweg 15, 3401 MC IJsselstein Postbus 309, 3400 AH IJsselstein T : 088-8653427 - F : 088-8653400 E : infonl@vokesair.com www.vokesair.com _______________________________

BAM Utiliteitsbouw bv Contactweg 60 1014 BW Amsterdam T: (020) 410 84 10 F: (020) 410 84 11 E: noordwest@bamutiliteitsbouw.nl I: www.bamutiliteitsbouw.nl

Dräger Medical Netherlands B.V. Postbus 874 2700 AW Zoetermeer T: +31 793 464 800 F: +31 793 422 747 E: gms@draeger.com I: www.gasmanagementsystems.nl

FMT Gezondheidszorg

B E D R I J V E N I N D E X oproepsystemen

Verkerk Groep Postbus 49 3330 AA Zwijndrecht T: 078 610 77 00 E: info@verkerk.com I: www.verkerkgroep.nl

PARKEERVOORZIENINGEN

Spark Nieuwstraat 4 2266 AD Leidschendam T: 070-3177005 E: info@spark-parkeren.nl I: www.spark-parkeren.nl

sanitair

Sanitair Consultancy Nederland Van Abcoudehof 73 3911 BM RHENEN T: 06 -204 241 51 veening.scn@veening.org

THERMOHARDENDE KUNSTSTOFFEN

Bolidt Kunststoftoepassing BV Nijverheidsweg 37 3341 LJ Hendrik Ido Ambacht T: 078 - 684 54 44 E:TOEGANGSTECHNIEK info@bolidt.nl / I: www.bolidt.nl

TOTAALINRICHTING

vloeren

INTOS interieurmakers Waarderweg 44, 2031 BP Haarlem Postbus 141, 2000 AC Haarlem T: 023 531 9039  F: 023 531 4821 E: intos@intos.nl I: www.intos.nl

Vacuümpompen / vacuüminstallaties

Becker Druk- en Vacuümpompen B.V. Postbus 573, 8440 AN Heerenveen Eurolaan 11, 8466 SM Nijehaske T: 0513-651800 / F: 0513-651855 E: info@beckerdvp.nl I: www.beckerdvp.nl

Tunstall Healthcare Oslo 28 2993 LD Barendrecht T :0180-696 696 / F: 0180- 696 699 E: marketing@tunstall.nl I: www.tunstall.nl

FMT Gezondheidszorg

Vescom Nederland B.V. Sint Jozefstraat 20, 5753 AV Deurne Postbus 70, 5750 AB Deurne T: +31 493 350 767 F: +31 493 350 779 E: nederland@vescom.com I: www.vescom.nl

wasmachines

Philips Nederland B.V. Divisie Lighting Postbus 90050 5600 PB Eindhoven T: Licht infoservice: +31 (0) 40 27 87 500 E: lichtmail@philips.com I: www.lighting.philips.nl

Miele Professional Postbus 166, 4130 ED Vianen T: 034-73 78 884 F: 034-73 78 429 www.miele-professional.nl E: professional@miele.nl

waterbehandeling Rooms For Care bv Postbus 87 - 5570 AB Bergeijk De Waterlaat 2 – 5571 MZ Bergeijk T +31 (0)497 – 55 61 11 E info@rooms-for-care.nl I www.rooms-for-care.nl

telecare systemen

wandbekleding

verlichting

stralingswering

INTEC shielding Waarderweg 44, 2031 BP Haarlem Postbus 141, 2000 AC Haarlem T: 023 531 9039 / F: 023 531 4821  E: intec@intos.nl I: www.intec.nl

Nora flooring systems B.V. Belgiëstraat 14 5171 PN Kaatsheuvel T: 0416-286140 I: www.nora.com/nl

_______________________________

Waldmann B.V. Lingewei 19 4004 LK Tiel T: +31-344-631019 F: +31-344-627856 I: www.waldmann.com

verpleegoproep

Heijneman Medical BV Postbus 408 3400 AK IJsselstein T: 088 11 81 000 / F: 088 11 81 081 E: info@heijnemanmedical.nl I: www.heijnemanmedical.nl _______________________________

ADT Fire & Security Hoofdkantoor Vlierbaan 6-12 2908 LR Capelle aan den IJssel T: +31(0)88 - 260 28 99 F: +31(0)88 - 260 24 90 M: +31(0)6 – 525 35 302 E: dvzijl@tycoint.com I: www.adtfireandsecurity.nl

BWT Nederland B.V. Energieweg 9, 2382 NA Zoeterwoude T +31 (0)88 750 90 00 F +31 (0)88 750 90 90 www.bwtnederland.nl _______________________________

Pure Water Group Korte Hei 3 4714 RD Sprundel T: 0165 348 252 F: 0165 348 254 I: www.purewatergroup.com

N oodstroomvoorzieningen

Nieuwe weten regelgeving kan leiden tot problemen

Bacteriegroei in biodiesel kan filter noodstroominstallatie verstoppen Sinds 2008 heeft de EU verplicht gesteld biodiesel aan gewone diesel toe te voegen. Per 2011 betreft dat een bijmenging van 7%. Als er FAME als biobijmenging wordt gebruikt, kan er, als de dieselolie langer dan acht weken stilstaat, bacteriegroei optreden. Bijmenging van modernere, meer geavanceerde, biobrandstoffen zoals HVO, kennen dit probleem niet.

ls gevolg van deze bacterievorming kunnen brandstoffilters en verstuivers verstopt raken. Als gevolg hiervan functioneert de motor niet meer en zal stoppen. De kans op schade aan de motor is vrij groot. Als filters en verstuivers zijn vervuild, dienen deze meestal te worden vervangen. Dit probleem zou zich vooral voor kunnen doen bij noodstroomdiesels waarvan dieselolie langdurig stilstaat maar vergeet ook niet uw eventuele noodstookinstallatie.

Oorzaken

Belangrijkste oorzaken van filterproblemen is bacteriegroei, oxidatie en neerslag van verzadigde vetzuren. Verwacht wordt dat het probleem met de vetzuren met de nieuwste EN14214-specificatie aanzienlijk zal worden gereduceerd. FAME heeft als eigenschap dat het hygroscopisch is, waardoor er langzaam water in de diesel wordt opgenomen. Onder de juiste condities zal dat leiden tot bacteriegroei. Zwavel in diesel werkte

vroeger remmend op de bacteriegroei, echter tegenwoordig is alle brandstof praktisch zwavelvrij. Advies: koop de juiste dieselolie Er zijn technische oplossingen, waarbij eventuele vervuiling uit de dieselolie wordt gefilterd. Echter vanwege de kosten is zoâ&#x20AC;&#x2122;n oplossing minder interessant. Brandstofleveranciers spelen in op de problemen door geen FAME te gebuiken of een toevoeging aan de dieselolie te doen die bacterievorming voorkomt. Het advies aan de gebruikers is uitsluitend deze brandstoffen met toevoeging te kopen. Deze is te koop bij de brandstofhandelaren. Enkele voorbeelden hiervan: TRAXX, BP Ultimate diesel, Shell V-Power diesel, Shell GTL, Total Excelium, Gulf Max. Bij een aantal dieseloliĂŤn wordt deze additive ingespoten op het moment van aflevering bij de gebruiker, bij andere is deze standaard toegevoegd. De meerkosten zijn 2 tot 4 cent per liter. Over het algemeen adviseert de

Door: Ir Henk C. Postema

brandstofhandelaar waarmee de leveringsovereenkomst is afgesloten welke dieselolie met meest geschikt is voor het doel waarvoor het gebruikt wordt. Tijdig overleg hierover met de brandstofleverancier en eventueel de leverancier van de dieselmotor, is dan ook gewenst. Voor het onderhoud wordt geadviseerd regelmatig te controleren of er vocht in de tank zit. Dit kan door middel van aftappen onder uit de tank of door het peilen met een pasta die verkleurt als er vocht in de tank aanwezig is. Voor het dagelijks beheer wordt geadviseerd de tank zo vol mogelijk te houden opdat er zo min mogelijk condens zal ontstaan. n

www.fmtgezondheidszorg.nl FMT Gezondheidszorg

COLOFON

AGENDA

VTDV TD

SEPTEMBER

OKTOBER

Health & Technology 2013 17 – 18 september 2013, Congrescentrum Papendal, Arnhem Inlichtingen: www.hat-event.com

NVTG Najaarsstudiedag 3 oktober 2013, De ReeHorst, Ede Inlichtingen: www.nvtg.nl

NVTG Golf Event 27 september 2013, De Scherpenbergh, Lieren Inlichtingen: e-mail: wvangurp@home.nl Zorgvisiecongres Diagnose Technologie 20 september 2013, ’t Spant, Bussum Inlichtingen: www.reedbusinessevents.nl Vakbeurs Energie 2013 24 – 26 september 2013, Brabanthallen, Den Bosch Inlichtingen: www.energievakbeurs.nl VBOI congres 26 september 2013, De Fabrique, Maarssen Inlichtingen: www.vboi.nl Elektrotechniek 2013 30 september – 4 oktober 2013, Jaarbeurs, Utrecht Inlichtingen: www.elektrotechniek-online.nl

IFMA World Workplace 2013 1 – 6 oktober 2013, Philadelphia Inlichtingen: www.fmn.nl Facilitaire Vakbeurs Assen 23 – 24 oktober 2013, Assen Inlichtingen: www.facilitairevakbeurs.nl

NOVEMBER Aquatech Amsterdam 5 – 8 november 2013, RAI, Amsterdam Inlichtingen: www.rai.nl BIM is winst voor gebruik en exploitatie 7 november 2013, Inlichtingen: info@coproducties.nl Beurs Domotica & Slim Wonen 20 -21 november 2013, Eindhoven Inlichtingen: www.beursdomoticaenslimwonen.nl

FMT Gezondheidszorg is een uitgave van: Van Litsenburg BV Eendenven 14 5646 JN Eindhoven T +31 (0)40 29 30 186 M: +31 (0)653 310657 E info@fmtgezondheidszorg.nl I www.fmtgezondheidszorg.nl

MEDICA 2013 20 – 23 november 2013, Düsseldorf, Duitsland Inlichtingen: www.medica.de Inspectiecongres 2013 27 november 2013, De ReeHorst, Ede Inlichtingen: www.inspectiecongres.nl

DECEMBER

FMT Gezondheidszorg verschijnt 10x per jaar.

Precisiebeurs 3 – 4 december 2013, NH Conference Centre Koningshof, Veldhoven Inlichtingen: www.precisiebeurs.nl Topics in Intensive Care 11 – 12 december 2013, de Werelt, Lunteren Inlichtingen: www.topicsinic.nl

JANUARI 2014 Vakbeurs Facilitair 2014 15 – 17 januari 2014, Brabanthallen, Den Bosch Inlichtingen: www.vakbeursfacilitair.net

Uitgever: Cor van Litsenburg Eindredactie: Wim van Gurp NVTG Redactieraad: Mw. B. (Barry) S. van der Graaf W. (Wim) van Gurp Ing L. (Leo) van Namen Ing. G. (Fred) T.J.M. Penders Ir. H. (Henk) C. Postema FMT komt tot stand met redactionele medewerking van: Ir. René Drost CEIM H. (Henk-Jan) Hoekjen Prof. dr. ir. J (Jos) Lichtenberg Dr. ir. M. (Masi) Mohammadi G. (Gabriël) van Neerven Drs. F (Floor) Scholten W. (Wilma) Schreiber G. (Gerrit) Tenkink F. (Frank) van Wijck W. (Wim) Wijdenes Fotografie: Jasper Scheffers, Peter Bouritius. e.a.

APRIL

Vormgeving: Peter Bouritius

NVTG congres 10 -11 april 2014, Groningen Inlichtingen: www.nvtg.nl

Volg FMT Gezondheidszorg via Twitter: twitter.com/fmtmagazine FMT Gezondheidszorg wordt gemaakt met medewerking van o.a. NVTG, VTDV en KIVI NIRIA.

Advertenties: T +31 (0)513 68 48 08 E sales@fmtgezondheidszorg.nl Medische Technologie: Jacques Beelen T +31 (0)6 51108895

ADVERTENTIE-INDEX Berko Kompressoren

Bezoekadres: Bogardeind 219 5664 EG Geldrop

Metaflex 52

Druk: Scholma Druk ISSN 1873 - 8877

EGM adviseurs

Miele Professional

Geveke Besturingstechniek

Nederlands Octrooibureau

Gira 19

Tegema 23

Health & Technology 2013

Vanguard Healthcare

Medela 51 50

FMT gezondheidszorg

Abonnementen: Nederland: e 110,00 België e 117,50 Buiten Europese Unie: e 169,50 Losse nummers e 15,95 Een abonnement kan op elk gewenst moment ingaan. Een abonnement wordt automatisch verlengd, tenzij tenminste twee maanden voor het einde van de abonnementsperiode schriftelijk wordt opgezegd. Disclaimer: Van Litsenburg BV heeft deze uitgave op de meest zorgvuldige wijze samengesteld. Van Litsenburg BV en haar auteurs kunnen echter op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de gegevens. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op de informatie in deze uitgave.

Thopaz

VOOR EEN GEAVANCEERDE, ONGECOMPLICEERDE THORAXDRAINAGE BEHANDELING Thopaz is het baanbrekende thoraxdrainage systeem van Medela. Thopaz werkt met een geïntegreerde vacuümbron en een volledig digitaal meet- en alarmsysteem, dat de arts en het verplegend personeel waardevol inzicht geeft in het verloop van de therapie en waarschuwt wanneer een patiënt extra aandacht nodig heeft. Bovendien is uit onderzoek* gebleken dat het gebruik van Thopaz tot een verkorting van de behandelingsduur leidt en dus niet alleen tijdbesparend, maar ook kostenbesparend is. Ook is het systeem uitzonderlijk licht en stil, waardoor de patiënt eerder mobiel is en de behandeling als veel comfortabeler ervaart. Thoraxdrainage systeem

Meer informatie over Thopaz vindt u op www.medela.nl.

* Digital and Smart Chest Drainage Systems to Monitor Air Leaks: The Birth of a New Era? Door: Robert J. Cerfolio, MD, Gonzalo Varela, MD, PhD, Alessandro Brunelli Evaluation of a new chest tube removal protocol using digital air leak monitoring after lobectomy: a prospective randomised trial Door: Alessandro Brunelli, Michele Salati, Majed Refai, Luca Di Nunzio, Francesco Xiumé, Armando Sabbatini

Precious life - Progressive care

Verder kijken dan de deur breed is Alle denkbare oplossingen De hermetisch sluitende schuifdeursystemen van Metaflex Doors voldoen aan de strengste en meest actuele normen. Bovendien leveren wij voor iedere situatie met zijn specifieke eisen een maatwerkoplossing. Door onze voeling met de markt en wat er in de wereld om ons heen gebeurt, zijn wij in staat onze opdracht足 gevers maximaal te ontzorgen. Met duurzame innovaties en een professioneel serviceapparaat. Wilt u ook een sluitend verhaal? Kijk op www.metaflex.nl of bel 0543 - 477 333.