Zorgen voor morgen — Een historische reflectie op een veranderende samenleving

ZORGEN VOOR MORGEN Een historische reflectie op een veranderende samenleving

STIJN VAN DE PERRE

ZORGEN VOOR MORGEN

ZORGEN VOOR MORGEN

Een historische reflectie op een veranderende samenleving

STIJN VAN DE PERRE

INHOUD WOORD VOORAF HOOFDSTUK 1 ZORGEN VOOR MORGEN: DROOM- EN DOEMSCENARIO’S Op reis door toekomst en verleden De toekomst van gisteren Samengevat

HOOFDSTUK 2 NOG EEN MONDJE MEER? DEMOGRAFISCHE TRANSITIES

7

43

HOOFDSTUK 3 DE RUITERS VAN DE APOCALYPS

77

Evolutie van de fertiliteit Evolutie van anticonceptie en gezinsplanning Samengevat

[ 4 ]

136 138 151 166 176 180

10 14 42

44 49 62 66 73 75

HOOFDSTUK 4 GA EN VERMENIGVULDIG U?

132

Woorden zijn niet vrijblijvend Waarom migreren mensen?

Krachtlijnen van migratiebewegingen Onheil ontlopen: het onrustige lot van vluchtelingen Kaders voor migratie Samengevat

9

Overbevolking, zei u?

Zieners of onheilsprofeten?

Een eerste demografische transitie Een tweede demografische transitie?

Een andere wereld is in de maak Samengevat

Inleiding Eerste ruiter: Oorlog Tweede ruiter: Honger Derde ruiter: Ziekte WOW? De toenemende levensverwachting Samengevat

HOOFDSTUK 5 WEG EN WEER: MIGRATIE EN VLUCHTELINGEN

78 79 87 101 110 115

HOOFDSTUK 6 IN HET SLOP? VERSTEDELIJKING De stad: een controversieel begrip Een wereld van steden Een populariteitspoll onder grootsteden Trekken en duwen: verklaringen voor urbanisatie Verstedelijking als uitdaging voor de toekomst Samengevat

HOOFDSTUK 7 DE MODERNE DEMON: VERVUILING Het concept ‘vervuiling’ Soorten vervuiling Milieurampen Samengevat

HOOFDSTUK 8 BEWUSTZIJN IN BEWEGING: MILIEU EN DUURZAAMHEID Een verwonderlijke wereld (19e eeuw – jaren 1960) Een kwetsbare wereld (1960-1980) Een bekommerde wereld (1980-1990) Een verontruste wereld (1990-) Samengevat

117 118 121 131

Inhoud



182 184 185 191 193 194 197

198 199 200 208 229

231 232 240 254 262 274

[ 5 ]

HOOFDSTUK 9 ONTWIKKELING EN ONGELIJKHEID

277

Laten we het champagneglas heffen Ongelijkheid: een (sociaal)economische benadering Sociaaleconomische ongelijkheid op lange termijn Ongelijkheid en globalisering Oorzaken van ongelijkheid Gevolgen van ongelijkheid Een alternatieve benadering: (H)HDI Samengevat

281 282 286 292 301 302 303 310

HOOFDSTUK 10 EB EN VLOED IN DE ECONOMISCHE ONTWIKKELING

312

Patronen in economische ontwikkeling Patronen in technologische ontwikkeling Van een landbouw- naar een industriële samenleving Een eerste golf (1780-1850) Een tweede golf (1850-1895) Een derde golf (1895-1945) Een vierde golf (1945-1991) Een vijfde golf (1991-) Een zesde golf Samengevat

314 318 321 324 330 337 348 358 365 369

HOOFDSTUK 11 EEN HAAT-LIEFDE­VERHOUDING: TECHNOLOGIE Reacties op technologische ontwikkelingen voor de Tweede Wereldoorlog Reacties op technologische ontwikkelingen na de Tweede Wereldoorlog Samengevat

HOOFDSTUK 12 POLITIEK GEWELD EN TERRORISME Van georganiseerd meningsverschil tot politiek geweld Doorbreken van het staatsmonopolie op geweld Golven van terrorisme Terrorisme in historisch perspectief Samengevat

REFERENTIELIJST [ 6 ]

371 373 391 411

414 415 417 418 420 463

WOORD VOORAF

Net als de boomstam via zijn jaarringen een verhaal vertelt over de omgeving waarin hij wortel heeft geschoten en geleidelijk is gegroeid, toont de wereld ons vandaag het resultaat van een vaak houterig groeiproces. Om te begrijpen hoe de samenleving er actueel voor staat, blijft het nuttig om een doorsnede te maken en via de patronen de wording ervan te achterhalen.

Zorgen voor morgen vertrekt van een dubbele opzet. Aan de ene kant stellen we ons de vraag of we ons zorgen horen te maken. Er zijn voldoende ontwikkelingen die verontrusten en die een maatschappelijk debat stofferen. Aan de andere kant willen we ook stilstaan bij de ambitie hoe we voor morgen kunnen zorgen. In beide benaderingen vertrekken we van een historische reflectie op een samenleving in ontwikkeling.

In de terugblik laten we ons expliciet of impliciet leiden door toekomstverhalen. Dat doen we geenszins om ze op hun voorspellende waarde te toetsen, maar omdat ze een intrigerende spiegel bieden van de bekommernissen die leefden in de periode waarin ze aan het papier werden toevertrouwd. Ze laten ons toe even een vinger aan de pols van de tijdsgeest te houden.

Er bestaan tal van modellen om aan risico-inschatting te doen. Eén daarvan kreeg als acroniem DESTEP mee: hou rekening met demografische, ecologische, sociale, technologische, economische en politieke factoren. Dat gaf een kader om een aantal thema’s te selecteren die de hedendaagse samenleving beroeren. Na een eerste, inleidende hoofdstuk over droom- en doemscenario’s focussen we eerst op diverse issues die met bevolkingsontwikkeling te maken hebben: demografische transities en overbevolking (hoofdstuk 2), de evolutie van de mortaliteit en levensverwachting (hoofdstuk 3), het belang van fertiliteit en gezinsplanning (hoofdstuk 4), de impact van migratie en vluchtelingen (hoofdstuk 5) en het proces van verstedelijking (hoofdstuk 6). Twee hoofdstukken behandelen de ecologische dimensie. Eerst staan we stil bij de geschiedenis van milieuverontreiniging (hoofdstuk 7). Vervolgens onderzoeken we hoe concepten als milieubewustzijn en duurzaamheid zich hebben ontwikkeld (hoofdstuk 8). Vanuit de sociale

465 Inhoud

[ 7 ]

dimensie bekijken we hoe ongelijkheid zich mondiaal heeft ontwikkeld (hoofdstuk 9).

Om de bepalende economische structuren in kaart te brengen, maken we gebruik van het concept van golfbewegingen (hoofdstuk 10). Daarmee samenhangend beraden we ons over de hoop en vrees die technologie oproept (hoofdstuk 11). Ten slotte richten we ons op politiek geweld, dat de samenleving op zijn grondvesten kan doen daveren (hoofdstuk 12). Telkens schetsen we grote lijnen in het verloop, met een aanloop in de late 18e of 19e eeuw, en trekken we door naar de actuele situatie. Daarbij introduceren we de kernbegrippen en dominante denkbeelden in de evolutie.

Bij het boek hoort ook een suggestie voor een soundtrack. Elk hoofdstuk vangt namelijk aan met een verwijzing naar muziek uit de voorbije decennia. Net als auteurs van toekomstverhalen vatten ook deze creatieve geesten waar een samenleving mee worstelt. Vanzelfsprekend blijft ook deze bloemlezing een persoonlijke selectie, net als de keuze van de onderwerpen en voorbeelden die in het boek worden behandeld. Het blijft immers een ‘reflectie’, zowel een weerkaatsing van als een bespiegeling op een veranderende samenleving.

HOOFDSTUK 1

ZORGEN VOOR MORGEN: DROOM- EN DOEMSCENARIO’S

Some say the end is near Some say we’ll see Armageddon soon I certainly hope we will I sure could use a vacation from this (Tool, Ænema, Ænima, 1996)

Een ongewoon beeld, zeker gezien de publicatiedatum. De Franse tekenaar Albert Robida bracht in 1883 de bundel Le Vingtième Siècle uit, waarin hij naar de toekomst blikt [Doré, 2011]. Hoe zou de wereld eruitzien zeventig jaar later? Deze prent laat er geen twijfel over bestaan: vrouwen komen tegen 1953 aan de macht. En dan nemen ze kordaat de leiding over van de maatschappelijke strijd. De mannen sluiten wel de rangen, maar staan er toch wat beduusd bij. Helemaal bovenaan de versterking troont een man met gekruiste armen. Heeft hij bedenkingen of wacht hij af?

Robida stond bekend om zijn karikaturen en satirische kijk op de (Franse) samenleving.

Heeft hij hier een utopie of een dystopie geschetst? Een droom- of doemscenario?

‘Utopias are creations of imagination that combine certain beliefs of an age with the

[ 8 ]

Woord vooraf

[ 9 ]

Figuur 1.1: Albert Robida, La Révolution de 1953, le bataillon de la suprématie féminine arrivant aux barricades, 1883

passion of hope. Dystopias are creations of imagination that combine certain beliefs of an age with the passion of fear,’ schreef Ágnes Heller [2016].

Net als spotprenten is het verleden niet altijd makkelijk te interpreteren. Bekend is het citaat van de Britse schrijver Leslie Poles Hartley: ‘The past is a foreign country; they do things differently there.’ Dat impliceert dat de studie van het verleden te vergelijken valt met een reis naar een land waar je niet vertrouwd bent met de taal of de gewoonten. Alleen door je te proberen in te leven in die tijd kan je misschien begrijpen wat er leefde. Net als bij een spotprent. Die kan je enkel doorgronden als je probeert te achterhalen hoe ernaar gekeken werd. Robida had nooit de bedoeling de toekomst echt te voorspellen. Wat hij toont, is hoe hij zijn samenleving in 1883 ziet.

OP REIS DOOR TOEKOMST EN VERLEDEN In 2011 publiceerde de Israëlische historicus Yuval Noah Harari Kizur Toldot HaEnoshut. Toen het boek een jaar later in het Engels werd vertaald als From Animals into Gods: A Brief History of Humankind kende het een immens succes. In 2014 kreeg de wereldwijde bestseller ook een Nederlandse vertaling, Sapiens: Een kleine geschiedenis van de mensheid. Harari toonde zich een meester in de synthese. Op een bijzonder toegankelijke manier bood hij een langetermijnperspectief op de menselijke ontwikkeling. Zijn benadering leverde scherpe, vaak verrassende, originele inzichten op.

Yuval Noah Harari trok die lijn in 2015 door. Met Homo deus: Een kleine geschiedenis van de toekomst zette hij zijn brede historische achtergrond in om vooruit te blikken.

Eigenzinnig en gedurfd verkende hij de mogelijkheden van de toekomst van de mens.

In het voorwoord van de Nederlandstalige editie merkte essayist Bas Heijne op: ‘De toekomst van de mens laat zich niet voorspellen, maar dat betekent niet dat het zinloos is erover na te denken. Juist het vermogen van de mens om zichzelf tegen het licht te houden, stelt hem in staat aan zogenaamde wetmatigheden en doemscenario’s te ontsnappen.’ [Harari, 2017a]

In een passage in Sapiens (2017) liet Harari zich ook zelf uit over de relatie tussen verleden-heden-toekomst en de rol van de geschiedschrijving: ‘In tegenstelling tot de natuurkunde of de economie is geschiedenis geen middel om nauwkeurige voorspellingen te doen. We bestuderen de geschiedenis niet om iets over de toekomst te weten te komen, maar om onze horizon te verbreden, om te begrijpen dat onze huidige situatie logisch noch onvermijdelijk is en dat er dus veel meer mogelijkheden voor ons openliggen dan we denken.’ [Harari, 2017b]

[ 10 ]

Hoofdstuk 1

Die uitspraak biedt een hoopvol tegengif tegen fatalisme (in het lot berusten), determinisme (vrije wil ontberen) of defaitisme (de moed verliezen). In die zin is het een boodschap van hoop: het verleden leert ons dat we de schouders niet moeten laten zakken, dat we ons lot zelf in handen hebben. Het kan ook een antwoord bieden op TINA, een fatalistische, vaak conservatieve (behoudsgezinde) reflex: There Is No Alternative.

Intussen zijn er ook al TAMARA (There Are Many Alternatives Ready and Available) en TIARA (There is A Real Alternative).

DE STRATEGIE VAN DE TOEKOMST Waarom houden mensen, organisaties en instellingen zich bezig met onderzoek naar een mogelijke toekomst? Voor alle duidelijkheid: het gaat geenszins om voorspellingen op basis van paranormale gaven, astrologie, orakels, tarotkaarten of een glazen bol.

Dat soort waarzeggingen hoort net als Madame Blanche thuis op de kermis en is ten hoogste een vermakelijke verstrooiing.

Toekomstonderzoek kan zowel deel uitmaken van een strategische beleidsvoering van overheden, organisaties of ondernemingen, met een politiek, militair, economisch, financieel of sociaal oogmerk, als van een wetenschappelijke denkoefening, in opdracht van derden of als opzet of resultante van een onderzoeksproject.

Dat er om strategische of wetenschappelijke redenen vooruit wordt gekeken, is allesbehalve onlogisch [Verkennen, 2005; Cuhls, 2003; Fieu, 2017]. Die benadering kan helpen om: g Nieuwe trends of ontwikkelingen te detecteren g Via overleg en discussie om te gaan met onzekerheden g Bepaalde problemen of risico’s te ontwaren en beter in te schatten g Beter te kunnen plannen g Meer keuzemogelijkheden te creëren g Prioriteiten te stellen of klemtonen te leggen g Knopen door te hakken, en dus beslissingen op een beredeneerde manier te nemen (zoals het verantwoorden van investeringen) g De gevolgen of de impact van beslissingen beter te kunnen afwegen g Te bepalen wat een (on)wenselijke toekomst zou zijn g Zich doelen te stellen, te dromen, ontwerpen te maken In de context van strategische beleidsvoering ondersteunt de Europese Unie onder de koepel van Horizon 2020 diverse onderzoeksprogramma’s. Daarbij werd onder meer ingezet op het identificeren van de Grote Maatschappelijke Uitdagingen (Grand Societal Challenges). In het FLAGSHIP-project (Forward Looking Analysis of Grand Societal Challenges and Innovative Policies) konden ook sociale en menswetenschappers bijdragen leveren. Een van de onderzoeken nam een bijzonder uitgangspunt: zij bekeken

Zorgen voor morgen: droom- en doemscenario’s

[ 11 ]

hoe in fictie toekomstverhalen (romans en films) de laatste 150 jaar een beeld schetsten van zorgen en uitdagingen die de auteurs toen ervaarden [Bina, Mateus, Pereira, & Caffa, 2017].

Dat was belangrijk, vonden zij, want ‘they transmit cultural codes and values, thus they reflect cultures and ideologies of specific historical moments and societies’. En: ‘Fiction can be propaedeutic to ethics because it presents imaginary and plausible situations in which we can imagine ourselves facing dilemmas, options, having to envision possible solutions in adverse scenarios.’ Of met andere woorden, dergelijke toekomstverhalen kunnen helpen om scenario’s voor de toekomst beter voor te bereiden. Een dergelijke studie levert immers creatieve input op vijf vlakken: g Meer oog voor detail: verhalen overstijgen abstracte benaderingen en laten toe inzicht te krijgen in de concrete beleving van situaties. g Een grotere gevoeligheid: verhalen brengen potentiële risico’s in kaart en geven mogelijke waarschuwingssignalen. g Meer reflectie: verhalen helpen om na te denken over culturele codes, waarden en ideologieën, en nodigen uit om jezelf te herdefiniëren en alternatieven te onderzoeken. g Meer kritische zin: verhalen laten toe om de sociale en historische zin aan te scherpen bij de analyse van maatschappelijke structuren, macht, politiek en agency, en noodzaken om stil te staan bij de ethische gevolgen en dilemma’s die alternatieve toekomstvisies aanbrengen. g Meer betrokkenheid: verhalen zorgen ervoor dat een breed publiek zich aangesproken voelt en zo kan aangeven welke invalshoeken en thema’s als belangrijk worden ervaren.

Grote organisaties (zowel overheden, ngo’s als ondernemingen) tonen in toenemende mate belangstelling voor scenario’s die proberen zicht te krijgen op wat de toekomst zou kunnen brengen.

Het Wereld Economisch Forum (WEF) laat al sinds 2006 een Global Risks Report opstellen. Daarin tracht het op basis van een survey bij specialisten uit de academische, economische, financiële en publieke sector een evaluatie te maken van belangrijke (globale) trends en mogelijke risico’s die de samenleving wereldwijd bedreigen.

De resultaten van die omstandige bevraging worden in kaart gebracht en geanalyseerd aan de hand van vijf categorieën: economie, leefmilieu, geopolitiek, sociaal en technologie [World Economic Forum, 2020].

4.0

Climate action failure Weapons of mass destruction Biodiversity loss

Information infrastructure breakdown

3.5 3.47 average

Fiscal crises

Critical infrastructure failure

Er zijn heel wat manieren om op een gedegen manier onderzoek te verrichten naar toekomstige ontwikkelingen [Bergman, Karlsson, & Axelsson, 2010; Cuhls, 2003; Garb, Pulver, & VanDeveer, 2008].

Hoofdstuk 1

Global governance failure

Financial failure

RISICO-INSCHATTING

[ 12 ]

Human-made environmental disasters

Interstate conflict

Food crises

Natural disasters

Cyberattacks

Infectious diseases

Unemployment

Terrorist attacks

Involuntary migration

Asset bubbles Social instability National governance failure

Data fraud or theft

State collapse Adverse technological advances

Energy price shock

Unmanageable infection

3.0

Failure of urban planning Deflation

Impact

Mogelijke benaderingen zijn: g Trendanalyses, waarbij op basis van beschikbare data, aan de hand van statistische methodes, trends worden aangetoond en door middel van prognoses worden doorgetrokken. Door het gewicht van de verschillende variabelen te manipuleren kunnen er simulaties worden gemaakt, die zicht geven op het mogelijke effect van bijsturingen. Wanneer de cijferreeksen worden doorgetrokken, spreken we van prognoses, projecties of extrapolaties. g Scenario’s, waarbij na een grondige analyse van de beschikbare historische en actuele (kwantitatieve en kwalitatieve) gegevens mogelijke evoluties in de vorm van een (verhalend) draaiboek worden uitgeschreven.

Extreme weather

Water crises

Illicit trade

2.5

Likelihood

3.0

3.5 3.31 average

4.0 5.0

Plotted area

Figuur 1.2: Schematische weergave van het Global Risks Rapport 2020 [WEF, 2000]

Zorgen voor morgen: droom- en doemscenario’s

[ 13 ]

Op de (horizontale) X-as wordt aangegeven hoe (on)waarschijnlijk een risico wordt ingeschat, terwijl de (verticale) Y-as aangeeft wat de mogelijke impact zou kunnen zijn van het desbetreffende risico. Zo zien we dat de kans op massavernietigingswapens in 2020 relatief klein wordt ingeschat, maar met de bedenking dat de mogelijke gevolgen catastrofaal zouden zijn. Als top 10 van de meest plausibele risico’s noteert het Global Risks Report 2020: 1. Extreme weersomstandigheden, 2. Falend klimaatbeleid, 3. Natuurrampen, 4. Verlies van biodiversiteit, 5. Door de mens veroorzaakte milieurampen, 6. Datafraude of -diefstal, 7. Cyberaanvallen, 8. Watercrisissen, 9. Falend mondiaal beleid, en 10. Activazeepbellen.

Bij de risico’s met de zwaarste impact wordt onder andere verwezen naar de gevolgen van klimaatverandering, massavernietigingswapens, verminderde biodiversiteit, extreme weersomstandigheden, watercrisissen, het ineenstuiken van informatie-infrastructuren, natuurrampen, cyberaanvallen, door de mens veroorzaakte milieurampen en de verspreiding van infectieziekten.

Wie de risicokaart leest, met de actualiteit in de hand, beseft onmiddellijk dat heel wat gesignaleerde problemen nu al zorgen baren.

DE TOEKOMST VAN GISTEREN In dit hoofdstuk gaan we in op ‘literaire’ verhalen over de toekomst. Daarmee bedoelen we romans en/of kortverhalen, al dan niet in een verfilmde versie. Onze basisstelling luidt dat zij ons veel meer kunnen leren over de tijd waarin ze werden gemaakt dan dat ze een realistisch beeld zouden kunnen schetsen over wat de samenleving te wachten staat. Ze vertolken eerder de dromen én de bezorgdheden of angsten die in een bepaalde periode leven. Dergelijke verhalen zijn of worden populair vanwege hun herkenbaarheid. Door in te spelen op een reële actualiteit weerspiegelen ze de tijdsgeest. Voor alle duidelijkheid: we beperken ons hierbij tot profane, niet-religieuze toekomstverhalen. In heel wat godsdiensten spelen een eindtijd (‘dag des oordeels’) en een perspectief op wat dan volgt (‘paradijs/hemel’ of ‘verdoemenis/hel’) een cruciale rol [Bergmann, 2018; Weaver, 2017]. Dan gaat het over theologie en eschatologie. Die invalshoek is hier niet aan de orde.

We spitsen ons toe op vier soorten: g Utopische verhalen g Apocalyptische verhalen g Postapocalyptische verhalen g Dystopische verhalen

[ 14 ]

Ze haarscherp omschrijven is niet altijd zo eenvoudig. Veel hangt af van het perspectief dat je inneemt. De Britse ideeënhistoricus Gregory Claeys vatte dat kernachtig samen in de uitspraak dat ‘just as one person’s freedom fighter is another’s terrorist, one person’s utopia is another’s dystopia’ [Claeys, 2013]. Bovendien, zo merkte de Australische econoom Chris Berg op: ‘The society where everybody is happy is a boring society.’

[Berg, 2008] Het is dus maar hoe je het bekijkt. Toch zijn er wel een aantal kenmerken en evoluties aan te geven.

UTOPISCHE VERHALEN Het begrip ‘utopia’ duidt op een samenleving zoals die er in ideale omstandigheden zou uitzien. Toen de Engelse humanist Thomas More het woord voor het eerst gebruikte in zijn gelijknamige boek (1516), verwees het in eerste instantie naar een ‘onbestaande plaats’ of ‘nergens’, van het Griekse ou (niet) en tópos (plaats). Wie dat wou kon er evenwel ook ‘goede plaats’ in horen, van het Griekse eu (goed) en tópos (plaats) [Bould, 2017].

Utopische verhalen volgen vaak het patroon van een hoofdfiguur die het bewustzijn verliest of in slaap valt en dan wakker wordt in een onbekende samenleving, ergens in de toekomst. Daar gaat de protagonist op ontdekking, verwonderd om de voortuitgang die een betere wereld heeft gecreëerd.

Laten we even kennismaken met een aantal voorbeelden.

Edward Bellamy, Looking Backward 2000-1887 (1888) g Korte inhoud. Boston, 1887. Julius West, de hoofdfiguur, valt in slaap en ontwaakt in het jaar 2000. Daar treft hij een klasseloze samenleving aan, waar geen sociale ongelijkheid of genderdiscriminatie bestaat, en waar vrede heerst. Iedereen kan er rekenen op solidariteit en deelt er in de welvaart en het comfort van de technologische vooruitgang. g Belang. Met meer dan 1 miljoen exemplaren verkocht was deze roman een ware bestseller. Het boek inspireerde mensen bovendien om zich te verenigen in zogenaamde Bellamy Nationalist Clubs, waar ze samen nadachten hoe ze zijn sociale utopie konden realiseren [Claeys, 2016]. Hoewel Edward Bellamy (1850-1898), een Amerikaanse jurist en journalist, zelf afstand nam van het socialisme, verwierf zijn werk een cultstatus in de arbeidersbeweging. De roman werd in 1891 ook uitgegeven door de Gentse socialistische Volksdrukkerij [De Nil, 2000].

Toen Bellamy zijn verhaal in 1888 schreef, had de Eerste Industriële Revolutie de maatschappij getransformeerd van een agrarische naar een industriële samenleving.

Fabrieken en machines bepaalden nu het productieproces. Bovendien was er een migratiestroom van het platteland naar de steden tot stand gekomen. De snelle verstedelijking

Hoofdstuk 1

Zorgen voor morgen: droom- en doemscenario’s

[ 15 ]

had een stevige impact op de ruimtelijke ordening en sociale verhoudingen. In de loop van de 19e eeuw vormden zich sociale bewegingen die zich verzetten tegen de uitbuiting van de arbeidersklasse. Dat was niet alleen in Europa, maar ook in de Verenigde Staten het geval. In het laatste kwart van de 19e eeuw was er een Grote Depressie (zie hoofdstuk 10). Die economische crisis zette ook de sociale strijd op scherp. Pogingen van werkgevers om hun bedrijf en winsten veilig te stellen, botsten op beter georganiseerde vakbonden. Zij voerden strijd voor betere arbeidsvoorwaarden en een achturendag. Tegen het einde van de jaren 1880 werden de collectieve acties steeds grimmiger. In 1886 kwamen er in Chicago en Luik bij confrontaties met de ordediensten zelfs arbeiders om het leven (zie hoofdstuk 12).

Bellamy laat zijn protagonist in slaap vallen in mei 1887. Wanneer Julius West een eeuw later wakker wordt, kan zijn gastheer Dr. Leete maar moeilijk begrijpen waarom zijn tijdgenoten de toestand zo konden laten ontsporen: ‘De zonderlinge verblindheid van uwe tijdgenooten voor de teekenen der dagen, is een verschijnsel dat door vele geschiedschrijvers besproken is, maar weinig historische feiten zijn voor ons moeilijker te begrijpen dan juist dit, zoo duidelijk en onmiskenbaar schijnen ons de teekenen, die ook onder uwe oogen hebben moeten komen, van de naderende verandering… Gij moet toch tenminste hebben ingezien dat de uitgebreide industrieele en maatschappelijke moeilijkheden, en de onderliggende ontevredenheid van alle klassen over de maatschappelijke ongelijkheid en de algemeene ellende van het menschdom, dragers waren van groote veranderingen van welken aard dan ook.’

het bedrijfsterrein kregen arbeiders niet alleen betere arbeidsvoorwaarden (zoals een werkdag van acht uur), maar bood hij ook woongelegenheid, deelkeukens, kinderopvang en ontspanningsmogelijkheden aan. Door arbeiders als gemeenschap te laten samenwerken, wou hij aantonen dat er een betere wereld kon worden gecreëerd. Owen liet het niet bij New Lanark. In 1825 probeerde hij in de Verenigde Staten een verbeterde versie uit te bouwen in New Harmony, Indiana. Dat experiment liep echter na twee jaar op de klippen als gevolg van onderlinge disputen. In Groot-Brittannië inspireerde Robert Owen nog andere pogingen om dit ‘utopisch socialisme’ ingang te doen vinden.

Dat gebeurde in Spa Fields (1821-1823 in Londen), Orbiston (1825-1827 in Schotland), Ralahine (1831-1833 in County Clare, Ierland), Manea Fen (1838-1841 in Cambridgeshire) en Queenswood (1839-1845 in Hampshire) [Durieux, 2006; Brittain, 2017].

Heel wat van die gemeenschappen was ondanks de hoge verwachtingen geen lang leven beschoren. Dat weerhield de Franse industrieel Jean-Baptiste André Godin er niet van om in 1859 te starten met de bouw van een Palais social of Familistère nabij zijn ijzersmelterij in Guise (Frankrijk). In dat moderne wooncomplex kregen de arbeiders allerhande faciliteiten: van winkels en tuintjes, wasplaatsen en eetzalen tot scholen, een bibliotheek, theater en een zwembad. Die gemeenschap zou zelfvoorzienend functioneren, geen klassenverschillen aanvaarden en vrouwen gelijkwaardig behandelen [Durieux, 2006; Van Praet, 2015]. In 1888 werd ook in Brussel een kleinschalige versie van de Familistère Godin gerealiseerd [Valcke, 2013].

[Bellamy, 1890]

William Morris, News from Nowhere (or An Epoch of Rest) (1890) g Korte inhoud. Londen, 1890. Na zijn deelname aan een bijeenkomst van de revolutionaire Socialist League dommelt de hoofdfiguur in. Wanneer hij zijn ogen weer opent, bevindt hij zich in een maatschappij zonder klassen, zonder overheid, zonder gevangenissen, zonder geld en zonder privaat eigendom. Ook steden zijn verdwenen. De landelijke gemeenschap wordt er solidair en democratisch georganiseerd. g Belang. De Britse socialistische kunstenaar William Morris (1834-1896) verzette zich tegen een toekomst zoals Edward Bellamy die voorspiegelde. Niet de industrialisering, mechanisering en technologische vooruitgang zouden het welzijn bevorderen. Morris zag eerder heil in de terugkeer naar een bezitloze landbouwsamenleving waar mensen in harmonie met de natuur konden leven en vreugde konden scheppen in een eenvoudig leven (zie hoofdstuk 11).

Het boek van Bellamy zat vol met dergelijke bemerkingen. Voor een moderne lezer misschien weinig subtiel, maar voor de lezer op het einde van de 19e eeuw leverde dat in verhaalvorm een scherpe analyse op van de industriële samenleving (zie ook hoofdstuk 11). De geciteerde tekst komt uit een Nederlandse vertaling die in 1890 werd gepubliceerd en zo’n succes bleek dat de eerste druk in geen tijd uitverkocht raakte. In het voorwoord van de tweede druk verheugde de uitgever zich samen met ‘alle vrienden van het Socialisme’ over de belangstelling voor ‘een propaganda-geschrift’.

Lang voor Bellamy zijn boek schreef, waren er diverse pogingen geweest om een ideale samenleving te construeren. Zo werkten vroegsocialisten als de Franse filosoof Charles Fourier (1772-1837) het concept van ‘phalanstères’ uit: coöperatieve arbeidersgemeenschappen die zichzelf lokaal organiseerden en de opbrengsten onder elkaar verdeelden [Claeys, 2016]. In de jaren 1840-1860 ontstonden in de Verenigde Staten verschillende ‘phalanstères’. De bekendste waren Brook Farm (1841-47 in Massachusetts) en de North American Phalanx (1843-1855 in New Jersey) [Durieux, 2006].

De Welsche ondernemer Robert Owen (1771-1858) bracht een soortgelijk ideaal in de praktijk. In de omgeving van Glasgow bouwde hij zijn katoenspinnerij New Lanark in 1817 uit volgens de principes van het ‘communitaristische socialisme’. Op

[ 16 ]

Hoofdstuk 1

William Morris bood dus een alternatief met ‘anarchistische en ecologische trekken’ [Claeys, 2016]. Dat was wat de Amerikaanse schrijver Henry David Thoreau (1817-1862) verwezenlijkte toen hij zichzelf in 1845-1847 terugtrok in de bossen van Walden Pond, Massachusetts. Zijn ervaringen schreef hij neer in het alom bejubelde en invloedrijke

Zorgen voor morgen: droom- en doemscenario’s

[ 17 ]