Wegwijs in Economie

WEGWIJS

economie Koen Schoors Johan Albrecht Bart Defloor Stijn Goeminne Bruno Merlevede Met medewerking van Stijn Vandenbroucke Universiteit Gent Faculteit Economie & Bedrijfskunde

IN

VO O R W O O R D Welkom in ‘Wegwijs in Economie’! Dit handboek is er gekomen door intense samen­ werking en veelvuldige uitwisseling van ideeën tussen de vijf auteurs. Doorheen de afgelopen academiejaren is dit handboek gegroeid van een voorlopige structuur op een velletje papier tot dit werk met 13 delen en 38 hoofdstukken. Conform het studie­ domein hebben we hierbij verschillende keuzes moeten maken. We denken dat onze verschillende specialisaties en interessevelden tot keuzes hebben geleid die resulteren in een evenwichtig werk dat een brede inleiding voorziet in economie en in het eco­ nomisch denken.

We bedanken graag de assistenten van de vakgroep Economie van de Faculteit Economie en Bedrijfskunde van Universiteit Gent voor de ondersteuning tijdens het schrijfproces, evenals de studenten van voorgaande jaren en de medewerkers van het monitoraat voor waardevolle opmerkingen, aanvullingen en correcties bij voorgaande versies. Een speciaal woord van dank naar Stijn Vandenbroucke, wiens inspanning en toewijding sterk hebben bijgedragen aan de kwaliteit van dit werk.

We hopen dat dit een interessant en uitdagend boek is dat je graag ter hand neemt.

Veel lees- en studieplezier!

Koen Schoors Johan Albrecht Bart Defloor Stijn Goeminne Bruno Merlevede Universiteit Gent, Faculteit Economie & Bedrijfskunde

DEEL 1

Basisconcepten

DEEL 1

Basisconcepten

VO O R WO O R D

5 10

INLEIDING

11

E E N FA I R E M E L K P R I J S ?

M A S S A A L W E R K LO O S D O O R D I G I TA L I S E R I N G ?

B E S PA R E N O F N I E T B E S PA R E N I N T I J D E N VA N C R I S I S ?

E L K E A N A LY S E I S S P E C I F I E K

13

16

18 20

1 . WAT I S E CO N O M I E ? WAT D O E T D E E CO N O O M ?

24

1 . 1 .

K E U Z E , A F R U I L E N O P P O R T U N I T E I T S KO S T E N

1 . 2 .

KO S T E N T E G E N OV E R B AT E N ; S H O R TC U T S O F D E M A R G I N A L E A N A LY S E

1 . 3 .

H E T G E B R U I K VA N M O D E L L E N E N A A N N A M E S

1 . 4 .

H E T E E R S T E M O D E L : D E G R E N S VA N D E P R O D U C T I E M O G E L I J K H E D E N

1 . 5 .

H E T T W E E D E M O D E L : D E E C O N O M I S C H E K R I N G LO O P

1 . 6 .

D E H O L I S T I S C H E V I S I E VA N K AT E R AWO R T H

DE KLASSIEKE SCHOOL

26 28

30 37

42 46

2 . H E T I N D I V I D U I N D E E CO N O M I E 2 . 1 .

47

49

2 . 3 . D E M A R X I S T I S C H E S C H O O L

54

2 . 4 . D E O O S T E N R I J K S E S C H O O L

57

2 . 5 . D E K E Y N E S I A A N S E S C H O O L

60

2 . 2 . D E N E O K L A S S I E K E S C H O O L

2 . 6 . D E I N S T I T U T I O N E L E S C H O O L 2 . 7.

D E G E D R AG S E C O N O M I S C H E S C H O O L

2 . 8 . D E S C H O O L VA N H E T G E LU K

62

64

67

2 . 9 . D E E VO LU T I O N A I R - B I O LO G I S C H E S C H O O L

72

2 . 1 0 . D E P R A K T I J K S C H O O L VA N E C O N O M I S C H E O N T W I K K E L I N G 2 . 1 1 . D E N E O L I B E R A L E I D E O LO G I E

2 . 1 2 . D I V E R S I T E I T I N H E T E C O N O M I S C H E D E N K E N

74 78

83

84

3 . VO O R D E L E N VA N S A M E N W E R K I N G 3 . 1 .

EVIDENTE SAMENWERKING

3 . 2 . A B S O LU T E E N C O M PA R AT I E V E VO O R D E L E N

84

3 . 3 . P R O D U C T I E M O G E L I J K H E D E N E N D E B AT E N VA N S P E C I A L I S AT I E

85

90

DEEL 2

Vraag en aanbod

DEEL 3

Welvaart en overheidsingrijpen

150

DEEL 4

De gezinnen

190

DEEL 5

De producent

228

DEEL 6

Marktvormen

274

DEEL 7

De overheid

366

DEEL 8

Inleiding tot de macro-economie

498

DEEL 9

Geld en monetair beleid

568

DEEL 10

Markten van productiefactoren

632

DEEL 11

Internationale economie

704

DEEL 12

Macro-economische modellen

760

DEEL 13

Duurzame ontwikkeling

844

94

INLEIDING Als wetenschappelijke discipline bestudeert de economie het systeem van productie en consumptie. Economische agenten zoals gezinnen of bedrijven maken elke dag keuzes inzake productie of consumptie en dienen daarbij rekening te houden met schaarste of beperkingen.

De economie of het economische weefsel van onze maatschappij omvat echter veel meer dan alleen de optelsom van productief kapitaal en transacties op markten van goederen en diensten. Ook de overheid, de financiële sector en het buitenland zijn belangrijke economische agenten. In dit handboek bestuderen we hoe economische beslissingen genomen worden, hoe we economische resultaten vanuit een welvaartsoog­ punt kunnen beoordelen en of al dan niet corrigerende overheidsinterventies wenselijk zijn. We willen daarbij vooral de bouwstenen aanreiken die een beter inzicht in de economische realiteit mogelijk maken. Bij heel wat economische problemen of oppor­ tuniteiten ben je als burger, consument of belastingbetaler een betrokken partij. Of word je later een betrokken partij. Het economische weefsel verandert immers continu als gevolg van technologische en maatschappelijke evoluties. Inzicht in de drijvende krachten achter deze veranderingen is de beste voorbereiding op de uitdagingen van de toekomst.

Om dit alles wat concreter te maken, presenteren we in deze inleiding bondig drie voorbeelden van actuele economische vraagstukken. We bieden kort de relevante con­ text en geven een indicatie van hoe je als geïnteresseerde observator de gepresenteerde problematiek kunt analyseren. We vermelden hierbij al enkele economische kernbegrip­ pen die we in latere hoofdstukken verder uitwerken. Mochten er bij de onderstaande voorbeelden dus nog enkele begrippen vaag of onduidelijk zijn, maak je dan geen zorgen, maar lees vooral verder!

10

1

Sinds 2015 betogen landbouwers in heel wat West-Europese landen met de regel­ maat van een klok voor een ‘faire’ of kostendekkende melkprijs. In 2016 ontvingen melkboeren op de groothandelsmarkten ongeveer € 0,25 per liter melk, terwijl de productiekosten geraamd werden op ongeveer € 0,33 per liter. Verkopen tegen een prijs die de productiekosten niet dekt, is verlieslatend en op lange termijn niet houd­ baar. ‘9 op de 10 melkboeren maken verlies’ was een typerende krantenkop uit 2016.

Eind 2018 bedroeg de prijs opnieuw € 0,36 per liter melk, maar ondertussen stegen ook de prijzen van energie en krachtvoer. Landbouworganisaties mobiliseerden hun leden om druk uit te oefenen op nationale regeringen en op de Europese Commissie.

Landbouwbeleid is hoofdzakelijk een Europese materie met eerder beperkte bevoegd­ heden voor de lidstaten. Bij de vele acties weerklonk steevast de vraag naar een ‘eer­ lijke’ melkprijs. Waarom zou de landbouwer hard moeten werken om een product te verkopen met verlies? Hebben de aankopers van melk op de groothandelsmarkten – denk bijvoorbeeld aan de fabrikanten van verwerkte melkproducten zoals yoghurt of aan de supermarktketens – wel het recht om een dermate lage prijs te betalen dat de melkboer in financiële problemen komt? De betogingen en acties van de landbouwers suggereren een problematische of ronduit verkeerde werking van de melkmarkt, wat leidt tot een ethisch vraagstuk. De centrale vraag hierbij is of onze beleidsmakers al dan niet maatregelen moeten treffen om ‘faire’ prijzen te garanderen.

Wat vind je zelf? Hebben landbouwers recht op hogere prijzen? En wie zou deze ho­ gere prijzen dan kunnen garanderen? Overigens, hoe ontstaan prijzen op een markt?

Dit handboek wil je wapenen om bovenstaande vragen te beantwoorden. Een economi­ sche analyse wil de onderliggende mechanismen van een specifieke situatie bestuderen om een probleemstelling zoals verlieslatende melkprijzen te kunnen verklaren. Eens we weten waarom de melkprijzen te laag zouden zijn, kunnen we mogelijke oplossingen beter evalueren.

Laat ons beginnen met de bepaling en variabiliteit van marktprijzen. Je weet wellicht dat de prijzen voor heel wat producten sterk kunnen schommelen. Denk maar aan de prijs van olie, aandelen… maar ook van verse voedingswaren. Voor bepaalde van deze producten kan de prijs letterlijk elke dag tot zelfs elke minuut anders zijn. Belangrijk hierin is de rol van vraag en aanbod. In de volgende hoofdstukken worden begrippen zoals vraag, aanbod en prijzen in detail toegelicht, maar je begrijpt waarschijnlijk wel

11

INLEIDING

BASISCONCEPTEN

E E N FA I R E M E L K P R I J S ?

dat lage prijzen het resultaat kunnen zijn van een hoog aanbod (een goed wordt overal in overvloed aangeboden, waardoor verkopers de prijs zullen laten zakken om jou te overtuigen bij hen te kopen), een beperkte vraag (verkopers merken een lage interesse voor hun product en hopen met een lage prijs de consument toch te overtuigen) of een combinatie van beide factoren.

Keren we terug naar de situatie van de melkboeren, dan stellen we vast dat de lage melkprijzen het resultaat zijn van een overaanbod van melk. De Europese melkmarkt is wel een zeer specifieke markt, die tot 2015 gereguleerd werd door productiequota.

Elke melkboer in de EU mocht niet meer melk produceren dan een vooraf bepaalde productiehoeveelheid. De Europese Unie voerde deze productiebeperkingen in om een problematische overproductie van melk met zeer lage prijzen te voorkomen. Tussen 2008 en 2015 werden deze quota gradueel afgebouwd en sinds 2015 mogen landbou­ wers opnieuw zoveel produceren als ze wensen. Na 2012 was de Chinese vraag naar Europees melkpoeder onverwacht sterk gestegen (o.a. als gevolg van enkele dioxine­ schandalen in China, waardoor veel grote melkbedrijven tijdelijk gesloten werden).

Daardoor konden Europese melkboeren tegen hoge prijzen verkopen aan China. De melkboeren maakten mooie winsten en niemand stelde de vraag of deze hoge prijzen wel ‘fair’ waren. Te veel Europese landbouwers dachten dat de vraag naar melk vanuit China hoog zou blijven en investeerden in extra capaciteit. Maar na 2015 daalde de vraag naar melk vanuit China sterk omdat de eigen productie weer was toegenomen.

Daarbij kwam de Russische boycot van Europese landbouwproducten, waardoor de Europese melkboeren geconfronteerd werden met een sterk dalende vraag terwijl de productie was toegenomen. Lagere melkprijzen waren het gevolg.

Een logische marktreactie op de te lage prijs is een beperking van het aanbod.

Melkkoeien moeten echter gemolken worden, zodat alleen het niet verkopen van de melk het aanbod kan doen dalen. Bovendien weet elke melkboer dat alleen een collec­ tieve en sluitende beperking van de productie een impact heeft op de prijs. Als 50% van de melkboeren de productie of de verkoop verlaagt met 20% maar de andere 50% van de melkboeren verhoogt de productie met 20%, blijft de prijs dezelfde voor iedereen, maar genieten alleen de boeren die meer verkocht hebben van een hoger inkomen.

Een bijkomend probleem van een aanbodbeperking is dat een sector niet zomaar een productie- of prijsafspraak kan maken met nadelige gevolgen voor de consument.

Wanneer werkelijk alle melkboeren hun productie halveren, zou de melkprijs fors kunnen stijgen en betalen de consumenten aan de kassa een aanzienlijk hogere prijs.

Dit is een wenselijke evolutie voor de producenten, maar niet voor de consumenten. Bij een economische analyse moeten we rekening houden met beide kanten van de markt,

12

1

De vrij recente toename van het aantal melkkoeien in de Europese Unie was een grote gok omdat de vraag naar melk al lang niet meer stijgt. De vraag naar verwerkte melk­ producten zoals yoghurt is wel nog gestegen, maar ook deze markt groeit niet snel meer.

Bovendien stelt een aantal recente wetenschappelijke studies de gezondheidsbaten van melk in vraag. Het valt daardoor niet uit te sluiten dat een aantal consumenten het zekere voor het onzekere nemen en hun melkconsumptie verminderen ten voordele van alternatieve producten op basis van soja of noten. Het doorsijpelen van nieuwe informatie – zoals over gezondheidsrisico’s – kan een markt op lange termijn sterk doen krimpen. Sinds 1960 is de verkoop van rookwaren in ons land gehalveerd. Nieuwe informatie kan elke markt dus ingrijpend veranderen.

Hoe beoordeel je na al deze informatie de vraag van de melkboeren naar een ‘faire’ prijs? Wellicht denk je nu anders over deze problematiek omdat een rudimentaire eco­ nomische analyse duidelijk maakt dat de Europese melkboeren als collectieve aanbie­ ders deels zelf verantwoordelijk zijn voor de lage prijzen. Inzetten op continue export naar China was een grote gok, maar de Russische boycot was onvoorspelbaar. Het economische leven is altijd onzeker.

MASSA AL WERKLOOS DOOR D I G I TA L I S E R I N G ?

Niet alle economische uitdagingen laten zich samenvatten in een elementair schema van vraag en aanbod. Een grote, maar eerder abstracte uitdaging voor onze moderne economie wordt de impact van de digitalisering en automatisering. Zelfrijdende au­ to’s bedreigen de tewerkstelling van taxichauffeurs en zelfrijdende trucks kunnen een enorme impact hebben op de tewerkstelling in de transportsector. Zelflerende robotten werken zij aan zij met mensen aan de lopende band of in het magazijn. Systemen van artificiële intelligentie (AI) worden vandaag al gebruikt in de medische sector en bieden veel accuratere diagnoses dan de beste (menselijke) specialisten, omdat kennissystemen niets vergeten en extreem snel alle bestaande databases kunnen koppelen. Veel admi­ nistratieve banen kunnen op termijn vervangen worden door digitale innovaties. Jobs bij banken, verzekeringsmaatschappijen, administraties, helpdesks, boekhoudkantoren,

13

INLEIDING

BASISCONCEPTEN

namelijk de producenten én de consumenten. Vanuit economisch oogpunt tellen niet alleen de belangen van één marktpartij, maar is vooral de totale welvaart van belang.

Als gevolg van die aandacht voor de totale welvaart zijn prijsafspraken niet toegelaten in de interne markt van de Europese Unie.

het onderwijs en de gezondheidssector worden nu al vervangen door digitale alterna­ tieven of dreigen in de nabije toekomst in het vizier van applicaties en AI te komen.

Iedereen die gespecialiseerde informatie verwerkt, kan potentieel vervangen worden door technologie die dit sneller en foutloos kan en bovendien razendsnel evolueert.

Niemand weet vandaag hoe de arbeidsmarkt er in 2050 zal uitzien en welke diploma’s je op lange termijn de beste jobkansen bieden. Misschien studeer je wel voor een beroep dat vanaf 2040 niet meer door mensen uitgeoefend wordt…

Is dit alles vooral sciencefiction? De tewerkstelling in de Belgische financiële en verze­ keringssector is al sinds 2001 dalende. Begin 2019 kopte De Tijd nog: ‘Recordaantal banen gesneuveld in de Belgische banksector’. In 2018 vielen er meer dan 3000 banen weg, terwijl in andere sectoren net een veelvoud ervan bijkwamen. Dit grote jobverlies wordt in belangrijke mate toegeschreven aan de digitalisering van de financiële sector.

Met homebanking doen we allemaal zelf onze financiële transacties, terwijl dit vroeger gebeurde door het loketpersoneel. Het aantal bankkantoren daalde in tien jaar dan ook met bijna 30%. Enkele technologiegoeroes waarschuwden dat wat vandaag gebeurt in de financiële of verzekeringssector, morgen zal gebeuren in de rest van de economie.

14

1

Hoewel technologiegoeroes waarschuwen voor een nakende massawerkloosheid, blijkt de werkloosheid in landen zoals Nederland en Duitsland iets meer dan 3% te bedragen begin 2019. Dit zeer lage percentage komt in de buurt van de zogenaamde natuurlijke of laagst mogelijke werkloosheid bij goed functionerende arbeidsmarkten. Ook in deze landen ondergaan heel wat sectoren de digitale transformatie, maar dit heeft voorlo­ pig niet geleid tot een opstoot van de werkloosheid. Ook landen zoals het Verenigd Koninkrijk en Noorwegen konden eind 2018 een werkloosheid van minder dan 4% voorleggen. De digitale revolutie is inderdaad volop aan de gang, maar voorlopig valt de impact op de tewerkstelling niet op. Integendeel zelfs. België had begin 2019 een werkloosheid van bijna 6% maar dit hogere percentage is het gevolg van structurele factoren zoals een relatief hoog aanbod van ongeschoolde arbeidskrachten en een hoge loonkost door de zeer hoge belastingen op arbeid in ons land. De relatief hoge werkloosheid in België is zeker niet toe te schrijven aan de digitale revolutie.

Vanuit historisch oogpunt is het zeer normaal dat een economie continu verandert of transformeert door technologische evoluties. Rond 1850 bedroeg het aandeel van de landbouwsector in de totale economische productie van de meeste westerse landen 70 tot 80%. De landbouw was toen veruit de belangrijkste economische sector. Vandaag bedraagt het aandeel van de landbouw in de totale productie nog 1 tot 1,5%. Toch produceren we vandaag meer voedingswaren dan ooit tevoren en blijft de productiviteit van de landbouwsector verder toenemen. Eén melkkoe produceert vandaag per jaar twee keer zoveel melk als in 1960 en drie keer zoveel als rond 1920. Geen wonder dat de melksector kampt met een structureel overaanbod. In dezelfde periode is de rest van de economie – met name de industrie en de dienstensectoren – enorm gegroeid.

Het dalende aandeel van de landbouw in de totale productie – ondanks de toename van de productiviteit van de landbouwer – ging gepaard met een enorm jobverlies. In

15

INLEIDING

BASISCONCEPTEN

Met massawerkloosheid als gevolg. Deze barre vooruitzichten gingen snel viraal en doen denken aan toekomstvisies bij de doorbraak van de eerste computers rond 1980.

Ook toen werd verwacht dat de computer vele jobs zou vervangen en de economie ingrijpend zou doen veranderen. De eerste computers hebben inderdaad bepaalde jobs vervangen – bijvoorbeeld de jobs van wiskundigen die voor verzekeringsmaatschappijen op een eerder ambachtelijke manier risicoprofielen moesten becijferen – maar hebben door hun rekenvermogen net vele nieuwe toepassingen gecreëerd. Wie vroeger veel tijd moest besteden aan relatief eenvoudige rekenproblemen, kon dankzij computerkracht nieuwe en veel complexere concepten uitwerken en naar de markt brengen tegen goede prijzen. Per saldo heeft de computer veel meer jobs gecreëerd dan vernietigd. En dan moest het internet nog doorbreken…

1920 bedroeg de totale tewerkstelling in de Franse landbouwsector ongeveer 9 miljoen.

Deze tewerkstelling daalde tot 3 miljoen eenheden in 1950 en tot minder dan 1,5 mil­ joen werknemers vandaag. Toch steeg de totale tewerkstelling in de Franse economie dankzij de expansie van andere sectoren. Net de lagere tewerkstelling in de landbouw verhoogde het aanbod van arbeid voor de andere sectoren, die nadien sterk gegroeid zijn. Mocht er geen uitstroom van arbeid uit de landbouwsector zijn geweest, dan had de industrie immers niet zo snel kunnen groeien.

De les uit deze historische vergelijking is dat beleidsmakers het kader moeten scheppen om de digitale transformatie maximaal te benutten in de rest van de economie, en in het bijzonder in nieuwe sectoren die vandaag nog niet zo belangrijk zijn maar die het potentieel bieden om veel nieuwe jobs te creëren. Economische vooruitgang en jobcre­ atie zijn nooit gegarandeerd maar kunnen door het juiste beleid ondersteund worden.

Wie de digitale transformatie vanuit een ruim economisch perspectief analyseert, wordt zeker geen fatalist maar zal net anticiperen op de kansen die de toekomst biedt.

B E S PA R E N O F N I E T B E S PA R E N I N T I J D E N VA N C R I S I S ?

Vanaf 2008 werden de westerse landen getroffen door een zeer ingrijpende crisis die begon in de Amerikaanse financiële sector. Het uiteenspatten van de speculatieve zeepbel rond de Amerikaanse huizenprijzen leidde tot het faillissement van enkele grote Amerikaanse investeringsbanken die complexe producten hadden verkocht of gewaarborgd bij andere banken in de rest van de wereld. Hierdoor kwam het financi­ ële systeem onder druk en dreigden na verloop van tijd belangrijke algemene banken failliet te gaan, zowel in de VS als in Europa. Overheden werkten reddingsplannen uit om de financiële sector overeind te houden en om belangrijke andere sectoren tijde­ lijk te ondersteunen. Banken, verzekeringsmaatschappijen en bepaalde autobedrijven werden tijdelijk genationaliseerd. Door het klimaat van wantrouwen in de economie daalde de consumptie, wat leidde tot een lagere productie en een lagere tewerkstel­ ling. Gevolg: de fiscale ontvangsten van de overheden daalden op een moment dat de overheidsuitgaven, door die tijdelijke reddingsplannen, zeer hoog waren. Alle re­ geringen in de westerse landen kampten met grote begrotingstekorten. Later kwam de ‘eurocrisis’, met reddingsplannen voor Griekenland en andermaal problemen voor vele Europese banken.

16

1 BASISCONCEPTEN

Hoewel deze crisissen nog niet helemaal verteerd zijn en plots opnieuw kunnen opflak­ keren, rees vrij snel de fundamentele vraag in welke mate regeringen moesten omgaan met grote begrotingstekorten. Enkele landen oordeelden dat er fors bespaard moest worden om de begroting snel weer in evenwicht te krijgen, terwijl andere landen net níét wilden besparen om het herstel van de economie niet af te remmen. Besparen op overheidsuitgaven kan bijvoorbeeld leiden tot minder jobs bij de overheid of minder aankopen door de overheid, waardoor de tewerkstelling en consumptie verder onder druk komen te staan. Hierdoor kunnen de fiscale ontvangsten dalen en neemt het begrotingstekort net toe in plaats van te krimpen.

Elk Europees land koos een eigen koers in dit debat. Nederland koos voor aanzienlij­ ke besparingen, terwijl die in België om diverse redenen uitblijven. België had in de nasleep van de grote crisis tijdelijk een regering ‘in lopende zaken’ en bovendien zijn ingrijpende hervormingen in ons land altijd al zeer moeilijk geweest. De Nederlandse economie maakte door het besparingsbeleid enkele moeilijke jaren door, terwijl België relatief goede groeicijfers kon voorleggen door het uitblijven van besparingen. Enkele

17

INLEIDING

jaren later bleek dat de Nederlandse economie de besparingen goed verteerd had en een hogere groeiversnelling kon vinden. Door de besparingen heeft Nederland van­ daag ook een relatief lage overheidsschuld. In België daarentegen bleef die jaar na jaar sterk toenemen.

Intussen woedt onder Europese beleidsmakers de vraag of een streng besparingsbeleid – bijvoorbeeld als voorwaarde voor kredieten aan het noodlijdende Griekenland – wel het juiste antwoord is op een ingrijpende crisis. Deze vraag kan verrassend overkomen omdat hieromtrent al tweehonderd jaar economische theorieën worden ontwikkeld.

Die bespreken we zeer bondig in het verdere overzicht van de economische scholen of denkrichtingen. Hier beperken we ons tot de pragmatische vaststelling dat geen twee crisissen identiek zijn. De crisis vanaf 2008 duurde veel langer dan voorzien en mu­ teerde in andere crisissen zoals de eurocrisis. Wanneer de penibele situatie van enkele landen het gevolg is van structurele onevenwichten of inefficiënties in de economie, dan zijn hervormingen noodzakelijk. Het onbeperkt uitstellen van noodzakelijke her­ vormingen is dan geen optie. Besparingen die passen in een hervorming of verbetering van de economie, hebben op termijn een andere impact dan ‘blinde’ besparingen die de werking van onze economie niet verbeteren. Besparingen kunnen de economie versterken maar ook verzwakken. Een goed inzicht in de structurele zwakheden van een economie is het noodzakelijk vertrekpunt voor constructieve hervormingen. Voor economische hervormingen bestaat geen uniform recept dat altijd werkt.

E L K E A N A LY S E I S S P E C I F I E K De voorbeelden van de vraag naar een faire melkprijs, de vrees voor de digitale trans­ formatie en de zoektocht naar de juiste balans tussen besparen en hervormen, tonen aan dat elke probleemstelling een vrij specifieke economische analyse vraagt. Dikwijls biedt het klassieke kader met vraag en aanbod al veel inzicht, maar soms moeten we zoeken naar globale indicatoren zoals werkloosheidscijfers of historische vergelijkingen om een nieuwe uitdaging te kunnen situeren en appreciëren. Net de diversiteit van de economische analyse maakt economie als discipline in de sociale wetenschappen veelzijdig en boeiend.

18

1. W AT I S E CO N O M I E ?

WAT D O E T D E E CO N O O M ?

Elke maatschappij heeft een economisch weefsel waarin ieder van ons verschillende rollen kan vervullen. We zijn allen consument wanneer we goederen en diensten aankopen in de lokale detailhandel of via webshops. Tegelijkertijd zijn we werknemer of bereiden we ons als student voor op de arbeidsmarkt. Of we zijn producent, on­ dernemer, investeerder, financier, regulator of beleidsmaker. En daarnaast zijn we ook burgers met een interesse in lokale en globale sociaal-economische kwesties. Al deze activiteiten dragen bij tot de economie of de organisatie van de systemen van produc­ tie en consumptie. Economen bestuderen de werking van deze complexe systemen.

Omdat mensen daarin centraal staan, trekken economen ook lessen uit andere sociale wetenschappen die ons inzicht in het menselijke handelen en denken ten goede komen.

De evolutie van de economie volgt de complexiteit van de maatschappij en is sterk afhankelijk van technologische evoluties. Vandaag leven we in de ‘interneteconomie’, terwijl het begrip ‘internet’ pas na 2000 opdook in handboeken economie. Door tech­ nologische evoluties zijn vandaag heel wat consumenten tegelijkertijd ook producent.

Vele gezinnen investeerden in zonnepanelen en produceren vandaag elektriciteit die in het elektriciteitsnetwerk geïnjecteerd wordt, net zoals de elektriciteit uit een gascentrale.

Via applicaties kan elke burger vandaag taxidiensten aanbieden of kamers verhuren aan toeristen. Door technologie groeit de groep van prosumenten, waardoor het klassieke onderscheid tussen consumenten en producenten steeds meer onder druk komt te staan.

PROSUMENTEN Prosumenten zijn consumenten die ook goederen of diensten aanbieden in markten die voorheen door de klassieke producenten of bedrijven bespeeld werden.

Als wetenschappelijke discipline maakte economie zich los van de filosofie of van de politieke economie door het werk van enkele auteurs zoals Adam Smith (1723-1790).

Vooral zijn boek ‘An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations’ (1776) wordt door velen beschouwd als eerste basiswerk van wat later de klassieke economi­ sche school zou worden. Smith beschreef als eerste de voordelen van arbeidsverdeling, specialisatie en handel. Vooral zijn beschrijving van de werking van de vrije markt die vanzelf – geleid door een ‘invisible hand’ – tot maximale welvaart leidt ondanks

20

1

Na de klassieke economische denkrichting van Smith volgden andere scholen, die we ver­ der toelichten in hoofdstuk 2. Maar al die economische denkrichtingen hebben gemeen dat we als individu en als maatschappij moeten omgaan met beperkingen en schaarste.

SCHA ARSTE Een middel is schaars wanneer de mogelijke aanwendingen van een middel de beschikbaarheid van dat middel overstijgen.

Bemerk dat schaarste niet hetzelfde is als zeldzaamheid. Voor de werken van beroemde schilders worden extreem hoge prijzen betaald omdat er weinig werken te koop aan­ geboden worden bij een zeer hoge vraag van kapitaalkrachtige investeerders. Wanneer van een volstrekt onbekende schilder één werk te koop wordt aangeboden, is er hele­ maal geen garantie op een hoge prijs omdat de vraag wellicht zeer laag is. Het is best mogelijk dat niemand het werk wenst aan te kopen hoewel het uniek is. Zeldzame goederen of diensten zijn pas schaars als ze ook gewild zijn. Ook niet zeldzame zaken, zoals menselijke tijd, kunnen schaars zijn. Economie bestudeert hoe mensen zich in een schaarse omgeving gedragen.

Schaarste leidt ertoe dat we weloverwogen keuzes moeten maken. Consumenten moe­ ten kiezen of ze een eigen auto kopen of gebruikmaken van het openbaar vervoer, studenten kiezen voor één studierichting en niet voor een andere, bedrijven kiezen voor enkele technologieën en productlijnen. Iedereen beschikt per dag over exact 24 uur en één uur langer gamen betekent één uur minder studeren, sporten of slapen. Daarom wordt economie soms ook omschreven als de wetenschap van de schaarste of van de keuzes die gemaakt moeten worden als gevolg van schaarste. Economie kun je dus beschouwen als een set van beslissingsregels die in diverse contexten inzetbaar zijn.

Economische keuzes of optimalisatievraagstukken worden immers niet alleen gemaakt in de klassieke consumptie- of productieomgevingen, maar ook in relaties, binnen de sport, in de georganiseerde misdaad enzovoort.

E CO N O M I E Sociale wetenschap die keuzes inzake productie en consumptie onder voorwaarden van schaarste bestudeert, inclusief de gevolgen van deze keuzes voor de hele maatschappij.

21

1 . W a t i s e c o n o m i e ? W a t d o e t d e e c o n o o m ?

BASISCONCEPTEN

de vaststelling dat iedereen vooral oog heeft voor zijn of haar eigenbelang, werd een politiek-filosofisch ijkpunt in het denken over economie. Voor Smith was economie vooral de studie van de productie en was economische groei het gevolg van specialisatie en kapitaalaccumulatie of investeringen.

Door keuzes te maken hebben we echter een impact op schaarste. Hiermee wordt welvaart gecreëerd. Welvaart is de mate waarin de schaarste wordt verminderd en maakt duidelijk dat welvaart om meer dan geld en om inkomen kan gaan, maar ook over bijvoorbeeld vrije tijd, gezien vrije tijd een schaars goed is.

W E LVA A R T De mate waarin schaarste wordt verminderd.

Bemerk dat schaarste een abstract begrip is waarvan de maatschappelijke invulling drastisch kan wijzigen in de tijd. Aan het einde van het leven van Adam Smith werden diverse Europese landen geteisterd door grote hongersnood met dikwijls dramatische gevolgen. Aan het einde van de 18de eeuw overleed in landen zoals Frankrijk, Finland, Estland en Schotland letterlijk 15 tot 20% van de bevolking aan honger na mislukte oogsten. Vandaag overlijden meer mensen als gevolg van een te hoge consumptie van industrieel voedsel dan aan honger of ondervoeding. Enkele regio’s of landen, zoals delen van Sub-Sahara-Afrika of Noord-Korea, worden nog speeds sporadisch geteis­ terd door hongersnood. Soms heeft dit te maken met natuurrampen zoals extreme droogte, maar vaker valt dit te wijten aan een politiek conflict of burgeroorlog en staat de hongersnood dus los van intrinsieke schaarste. Na de 18de eeuw kwamen de landbouwrevolutie en later de industriële revolutie, waardoor de productiviteit van de landbouwproductie enorm steeg. Zonder dit goed te beseffen leven we vandaag in tijden van overvloed, maar dat betekent niet dat economische kwesties niet meer relevant zouden zijn. Met de toename van onze economische productie stegen ook onze verwachtingen of behoeften. Digitale connectiviteit bijvoorbeeld is vandaag voor velen een basisbehoefte tot zelfs een basisrecht geworden.

E CO N O M I S C H E B E H O E F T E N De verlangens van de mens waaraan hij/zij slechts kan voldoen door het inzetten van schaarse middelen.

Daar waar digitale connectiviteit recent evolueerde tot een basisbehoefte, zijn ook onze verwachtingen of behoeften inzake huisvesting sterk gewijzigd. Woningen uit 1930 moeten vandaag zeer ingrijpend gerenoveerd worden om nog verkocht of verhuurd te kunnen worden. Wie deze woningen in 1930 echter liet bouwen, was toen de trotse eigenaar van de best mogelijke woning met alle toen denkbare comfort. Tegenwoordig zijn de eisen of verwachtingen inzake wooncomfort totaal anders. We zijn vandaag veel rijker en genieten van een continue stroom van technologische innovaties die onze

22

1

Bepaalde visionairen voorspellen een toekomst met een vrij hoge welvaart voor zowat iedereen, maar waarin arbeid zo schaars aangeboden wordt dat velen quasi gratis zullen willen werken voor de intrinsieke voldoening en niet zozeer voor de verloning. Besef vooral dat het denken over schaarste en het ondervinden van de schaarste ingrijpend evolueren op lange termijn. Aangezien we vandaag aan het begin staan van belangrijke technologische revoluties zal ‘schaarste’ in handboeken economie uit 2050 met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid anders beschreven worden dan vandaag het geval is.

Vandaag wordt het schaarstebesef dikwijls gekoppeld aan het beperkte aanbod van niet-hernieuwbare grondstoffen zoals fossiele energiebronnen. Deze schaarste is altijd relatief en afhankelijk van de stand van de technologie. Olie is vandaag nog altijd even schaars als honderd jaar geleden, maar de techno-institutionele context van de oliemarkt is intussen wel ingrijpend veranderd. Onze planeet levert niet alleen enorm veel grondstoffen die we dikwijls kortzichtig gebruiken voor onze industriële produc­ ten. Ons ecosysteem beschikt tevens over een uniek absorptievermogen. Rivieren en oceanen hebben een zelfreinigend vermogen en een beperkte emissie van vervuilen­ de stoffen leidt niet altijd tot een ecologische ramp. Eens het natuurlijke absorptie­ vermogen echter overschreden wordt, leidt een bijkomende uitstoot van vervuilende stoffen wel tot ecologische kosten. CO2 is een broeikasgas dat wel honderd jaar lang in onze atmosfeer blijft. Hoe meer fossiele brandstoffen we verbranden, hoe hoger de uitstoot van CO2 . Hierdoor stijgt de CO2-concentratie en verhoogt de kans op een

23

1 . W a t i s e c o n o m i e ? W a t d o e t d e e c o n o o m ?

BASISCONCEPTEN

levenskwaliteit sterk verhogen. En de mens heeft het unieke vermogen om zich snel aan te passen aan nieuwe mogelijkheden of opportuniteiten. Sommigen stellen zelfs dat onze behoeften wellicht onbeperkt zijn. Voor elke al ingevulde behoefte is er altijd een nieuwe niet-ingevulde behoefte. Dit zien we ook wanneer we onze visie op arbeid bestuderen. Vandaag kijken we anders naar arbeid dan pakweg in 1930. Toen werkten de meeste arbeiders zes dagen per week – dikwijls 50 tot 60 uur per week – met een beperkt aantal dagen betaald verlof per jaar. Vrije tijd was toen enorm schaars.

Vandaag werken de meeste werknemers 38 uur per week – of minder – en heeft ieder­ een minimaal 21 betaalde verlofdagen naast de feestdagen. Vrije tijd is veel minder schaars, maar toch kreunt de moderne mens onder de stress en lonkt een burn-out.

Desondanks is veel minder werken of helemaal niet werken – bijvoorbeeld als gevolg van de digitalisering – voor velen eerder een schrikbeeld dan een zegen, omdat arbeid op zich bijdraagt tot onze eigenwaarde of ons zelfbeeld. Bovendien hebben we arbeid nodig vanwege de sociale contacten.

ingrijpende klimaatverandering. De internationale gemeenschap wil de klimaatveran­ dering beperken tot een temperatuurstoename met 1,5 tot maximaal 2 °C ten opzichte van het pre-industriële niveau. Aangezien na 1850 al heel wat CO2 is geëmitteerd, is ons resterende klimaatbudget of de capaciteit om CO2 uit te stoten eerder beperkt.

Uit heel wat overtuigende analyses blijkt dat we de resterende voorraden van fossiele brandstoffen niet kunnen verbranden indien we vasthouden aan de huidige klimaat­ doelstellingen. Of anders geformuleerd: fossiele energiebronnen zijn niet-hernieuwbaar en schaars, maar de capaciteit van het ecosysteem is dermate begrensd dat we een deel van de schaarse energiebronnen niet eens kunnen gebruiken. Momenteel is deze laatste schaarsterealiteit nog niet verrekend in de waardering van energievoorraden of in de beurskoersen van energiebedrijven, maar het is duidelijk dat dit spanningsveld op termijn uitgeklaard moet worden. Door de toename van wetenschappelijke kennis begrijpen we alsmaar beter welke diensten of capaciteit werkelijk schaars zijn.

1.1.

KEUZE , AFRUIL EN O P P O R T U N I T E I T S KO S T E N

Bij elke keuze die we maken, geven we iets op. Deze avond een Italiaans restaurant bezoeken, betekent dat je niet gaat eten in een Indisch restaurant. Betaal je € 100 voor een nieuwe jas, dan kun je dit bedrag niet besteden aan nieuwe schoenen. Ga je ’s avonds nog sporten met een vriend, dan kun je die avond niet gaan bijverdienen in de horeca. Elke keuze heeft zijn prijs en die is niet noodzakelijk de juiste economische kost van je keuze. Je moet bij elke keuze ook kijken naar de beschikbare alternatieven.

Denk bijvoorbeeld aan je keuze om aan de universiteit te studeren. De belangrijkste kost van deze keuze is niet het studiegeld dat je betaalt, de prijs van je studentenkamer, of de kost van je dagelijkse studentenleven. De belangrijkste kost is wel de waarde van het beste alternatief dat je opgeeft om gedurende enkele jaren je tijd exclusief te beste­ den aan een universitaire studie. In plaats van te studeren had je immers enkele jaren kunnen werken. Dit gederfde loon uit arbeid – in plaats van alleen te studeren – is de alternatieve of de opportuniteitskost. Of je had een unieke wereldreis kunnen maken.

O P P O R T U N I T E I T S KO S T De niet gerealiseerde opbrengst van het best mogelijke alternatief voor de gemaakte keuze. De opportuniteitskost meet de gemiste opbrengst van een alternatief middelengebruik en is meestal de belangrijkste kost van een afruil.

24

1 BASISCONCEPTEN

Bemerk dat het concept van de opportuniteitskosten een impact heeft op de winstbere­ kening. In een economische context worden voor de winstberekening de opbreng­ sten verminderd met de kosten, inbegrepen de opportuniteitskosten. Dit verschilt duidelijk van de boekhoudkundige interpretatie van winst, waar in het in mindering brengen van de kosten geen rekening gehouden wordt met de opportuniteitskosten, maar enkel met de zuivere reële boekhoudkundige kost.

E CO N O M I S C H E W I N S T De opbrengsten verminderd met de kosten, inclusief de opportuniteitskosten.

De exacte bepaling van de opportuniteitskost in een specifieke context is sterk afhanke­ lijk van het gehanteerde tijdsperspectief. Wie aan de universiteit studeert en niet werkt, derft inderdaad een inkomen uit arbeid en bouwt geen ervaring op binnen een bedrijf of organisatie. Uit zowat alle studies blijkt echter dat het loon van werknemers met een universitair diploma op termijn aanzienlijk hoger is dan het loon van werknemers die niet verder studeerden. Wie dus ver vooruitkijkt, zal concluderen dat niet studeren aan de universiteit een hoge opportuniteitskost heeft in vergelijking met kiezen voor studeren aan de universiteit.

25

1 . W a t i s e c o n o m i e ? W a t d o e t d e e c o n o o m ?