De kracht van het geluid

OVER GELUID EN LEVEN

A DAY IN THE LIFE 12 MEI 2018. 5U30

Ik word wakker. Mijn ogen gaan open. En ik ben meteen alert.

Normaal gezien let ik niet op de geluiden om me heen als ik wakker word. Ik hoor ze wel, maar ben ze zodanig gewend dat ik me er niet echt bewust van ben en niet luister. Nu is dat anders.

Ik was ’s nachts al gewekt door het gebrul van mijn zoontje – hij is iets meer dan een jaar en wil ’s nachts eten. Gelukkig stond mijn vrouw op, en kon ik weer indommelen zonder te moeten doen alsof ik sliep. Tot 5u30, wanneer ik gewekt word door maniakaal rondcrossende muizen op zolder.

Het eerste wat ik hoor als ik verder ontwaak, is het getsjilp van vogels. Een musje zingt zijn vrolijk ochtendlied, geflankeerd door het roepen van een kraai, het hamerende geluid van een specht en het roekoeën van een duif, een van mijn favoriete vogelgeluiden. Ik behoor niet tot ‘De bende van de bosklappers’ zoals Sammy Tanghe uit Het Eiland, maar het gezang van vogels hoor ik wel graag. Vooral ‘the birdsong’ intrigeert me: het idee dat de mens zich veilig voelt als de vogeltjes fluiten, want dan is er in principe geen tsunami of T-rex op komst. Het is pas als ze stoppen met fluiten dat we ons zorgen moeten beginnen maken.

De associatie met de aangename stem van natuurwetenschapper Sir David Attenborough is ook nooit ver weg bij het horen van vogelgezang. Nu zijn mijn ogen amper geopend, en ontwaar ik in de duisternis van de kamer nauwelijks iets. Mijn oren registreren al heel veel, merk ik. Ik concentreer me verder, hoor 11

over geluid en leven

het bed kraken als ik me op mijn andere zij draai, het zachte geluid van het schuivende dons, en de zachte ademhaling van mijn vrouw. Ze slaapt, in stilte. Haar regelmatige ademhaling geeft me een gevoel van rust en zekerheid. Het is vroege lente.

De wind ruist door de bomen en in de verte – wij wonen vlak aan de Leie – hoor ik het zachte geklots van water. Een meeuw vliegt over. Hij krijst. Ik hoor een motor draaien. De buurman maakt zich op om naar zijn werk te vertrekken, strak in het pak.

Hij manoeuvreert zijn wagen over het grindpad, de steentjes knarsen onder de banden van zijn auto. Hij trekt op en vlamt weg. De paarden hinniken. Ik ben amper vijf minuten wakker, wanneer de radiowekker aangaat. Het nieuws van de dag dwarrelt binnen. Té vroeg, vind ik. Ik druk op de uitknop. Ik lig nog even ‘in stilte’ te luisteren. Ik hoor mijn eigen ademhaling, en – zoals vaak gebeurt – een plots opkomende pieptoon in mijn oor, die even snel weer verdwijnt. Het is tijd om uit bed te stappen.

Het is nog betrekkelijk stil in huis. Ik ga naar de badkamer, zet de douchekraan open en ga naar het toilet. Het opgewarmd douchewater kletst tegen de stenen, en na het spoelen van het toilet hoor ik de stortbak weer vollopen. Iets waar ik anders geen acht op sla, maar wat me nu doet denken aan het kunstexperiment van Yoko Ono. Ono bracht begin jaren 1970 een muziekstuk uit, ‘toilet piece’, dat enkel bestond uit het spoelen van het toilet en het vollopen van de stortbak. Geïnspireerd door de kunststroming Fluxus wilde ze een antwoord bieden op de vraag wat muziek definieert en hoe we bepalen wat muziek precies is. ‘Toilet piece’ was een statement. Hoe dan ook: de douche wacht. Het water werkt verkwikkend en ik hoor niets dan de waterstraal. Wist je dat je het verschil kunt horen tussen koud en warm water? Test het maar eens. Na de deugddoende douche droog ik me af. Ik hoor de handdoek over mijn lichaam glijden. De douche druppelt nog wat na. In de verte hoor ik de verbrandingsketel aanslaan. Het mag dan wel al mei zijn, het 12

de kracht van geluid

is een kille ochtend. De thermostaat maakt een klik en de radiatoren vullen zich met water. Ik hoor een licht getik dat ik niet meteen kan thuisbrengen, maar schrijf het toe aan het uitzetten van het radiatormetaal door het warme water.

Terwijl ik koffie maak, hoor ik boven lawaai. Mijn vrouw staat op. De baby huilt. Ik hoor haar van onze slaapkamer naar de zijne stappen. Haar lichte tred op het tapijt en dan haar zachte, gedempte stem. De baby stopt met huilen. Ik hoor ze het kind zacht toezingen: ‘Leo, je bent vannacht weer dronken geweest, je hebt vannacht gefeest als een beest’… Het zijn de woorden van zangeres Ria Valk. Ik hoor niet wat er nu gebeurt, maar ik weet dat ze hem een verse pamper omdoet. Zo meteen staat ze met onze zoon beneden. Het koffieapparaat pruttelt, slurpt.

Het aroma van een vers kopje waait me toe. Ik haal brood uit de zak – die knispert – en doe het in de toaster. Ondertussen stap ik naar de veranda en leg ik een 12-inch op, ‘Beautiful freak’ van Eels. Authentiek gekraak en warme noise vullen de ruimte. Na drie minuten laat de toasterveer los en springt het brood naar boven, met een mechanische, metalen klik. Ik hoor ondertussen mijn vrouw de keuken binnenkomen. De deur gaat open, de baby lacht luidop. Het is zeven uur ’s ochtends. De dag vult zich met vertrouwde geluiden. De postbode passeert met zijn Honda Camino en ik hoor een koe in de wei. Ik smeer boter op de toast. Dat maakt een schurend geluid.

Kauwen. Ooit al jezelf horen kauwen? Ik schenk er op deze ochtend extra aandacht aan. Ik hoor de korst van de toast kraken, hoor het gemaal in mijn hoofd en mijn tanden die elkaar raken.

Ik slik de hap weg, en drink een slok koffie. Ook dat geluid – hoe doordeweeks het ook is – krijgt nu een andere invulling. Ik hoor mezelf slikken en ontwaar hoe de koffie door mijn slokdarm loopt. Ook dat maakt een nauwelijks waarneembaar geluid. Ik herinner me plots een moment, toen ik als zestienjarige aan het 13

over geluid en leven

reizen was in Amerika, op uitstap naar een desolate, extreem stille plek. Het was windstil en snikheet. Je hoorde er niets, behalve wat stil geruis, in mijn hoofd. Ik ontdekte achteraf dat ik mijn eigen lichaam hoorde en het stuwen van mijn bloed.

Het is nooit echt stil.

Ondertussen schuift mijn vrouw een stoel achteruit, maakt ze fruitpap, ook voor mij, en vult achtereenvolgens het schillen van een appel en het pletten van de banaan de keuken. Leo ligt ietwat verderop in zijn parkje te brabbelen, terwijl een mobieltje boven zijn hoofd draait. De melodie vult de kamer en clasht met Eels.

Hoog tijd om te vertrekken. Er staat vandaag heel wat op het menu. Ik check mijn telefoon, hoor een lichte buzz. Het is een notificatie. Ik heb verder alle meldingen uitgeschakeld, althans de geluiden toch – mijn dagen zitten al vol geluid. Ik verkies de stilte boven de korte blieps of pings die mijn smartphone de wereld in stuurt. Kwestie van wat aan ruimtelijke geluidsordening te doen.

Reeboks aan, laptop in de rugzak. Ik neem afscheid van vrouw en kind, draai het slot open – alweer een apart geluid – doe de deur open (tiens, die sleept wat) en ga naar buiten. Naast de kilte van de ochtend valt me ook meteen het omgevingsgeluid op. Ik hoor in de verte de tractor van boer Sjarel op het land, één grote zoom van de autosnelweg in de verte en mijn eigen stappen naar de auto. Klik. Het alarm van de wagen staat plots uit, het slot springt open. Ik open de deur, stap in en trek ze terug dicht.

Amper twee minuten verder in de ochtend, en de geluiden blijven zich maar opstapelen: ik steek de sleutel in het contact, draai en hoor een lichte tik. Het dashboard licht op. De motor start en laat een zacht gehum horen. Het is half acht en ik hoor het tweede, zelfde, nieuws van de dag. Een mannenstem. Ik luister even, maar kies vandaag toch liever zelf, via bluetooth. Jóhann Jóhannsson vult de wagen. Ik zit even in mijn cocon en zet aan.

14

de kracht van geluid

Wagens zijn stille kooien. Goed geïsoleerd voor de geluiden van buitenaf. Ik hoor de motor lichtjes draaien, en verder enkel muziek. De tien minuten van thuis naar de studio zijn een moment waarop ik mijn gedachten kan ordenen. Tot de telefoon gaat, natuurlijk. In stilte, ik heb geen ringtone, maar ik hoor mijn telefoon trillen. Als ik antwoord, vult de wagen zich met de stem van Mounir en de achtergrondgeluiden van de plek waar hij zich bevindt. In de opnamestudio, zo blijkt. Ik hoor muziek en de stemmen van Steven en Phile, het gesprek eindigt, de auto wordt weer stil. Jóhannssons virtuoze pianospel zwelt aan.

Hoe moet het vroeger geweest zijn, toen er minder auto’s waren?

Of toen de mensen zich verplaatsten met paard en kar? Wat hoorden mensen toen? Meer natuur, meer geknars en gepiep van mechanische onderdelen die dringend gesmeerd moesten worden. De hoeven van paarden op kasseistenen, het draaien van het wiel, een occasionele ‘yo’ van een passant. Meer buiten, minder in de afzondering van een auto.

Ik bereik de studio, parkeer de wagen, hoor de verklikkerlichtjes vervaarlijk tuten als ik achteruit rij en zet de motor af. Het moment dat ik het portier open, waaien de geluiden van de drukke steenweg me tegemoet. Auto’s, vrachtwagens, motors rijden voorbij. Opvallend is dat elk voertuig een geluidsidentiteit lijkt te hebben. Vrachtwagens klinken log en zwaar, auto’s eleganter. Hybride wagens ruisen als de ochtendwind voorbij, ook gevaarlijk. Ik sta er even bij stil, hoor de knallende cilinders van een zware motorfiets en het irritante belgerinkel van een fiets. Ietwat verderop slaat een autodeur dicht en hoor ik de hydraulische kraan van een leverancier naast de deur waar het bedrijf van mijn broers Didier en Christophe zit. Het is acht uur. Goeiemorgen!

15

over geluid en leven

OVER GELUID EN EMOTIE

IN THE BEGINNING Als ik terug ga naar mijn allereerste (geluids)herinnering zie ik mezelf nog zitten op een kussentje voor de tv. Ik kijk gebiologeerd naar vreemde vormen en psychedelische kleuren die zich voor mijn netvlies afspelen. Vrolijke muziek, een peuter met een snotneus die een banaan eet, een cavia-puzzel, caleidoscopische beelden… Voor heel veel generatiegenoten zitten die beelden in het collectief geheugen. Ik heb het natuurlijk over Tik Tak, het peuterprogramma dat de openbare omroep elke dag om zes uur ’s avonds uitzond, zeer tot de voldoening van duizenden peuters én hun ouders, die wisten dat ze hun kind voor goed vijf minuten ongestoord alleen konden laten. Tik Tak (°1/11/1981) bleek niet enkel een succesvol tv-programma, het was ook nog eens revolutionair in zijn eenvoud: what you see, feel and hear is what you get. Als ik de begingeneriek van Tik Tak vandaag terug hoor, gaat er opnieuw een wereld open: ik, als kleine drol, in de tv-kamer, terwijl mijn moeder in de keuken in de weer is met het eten.

Ik heb mijn pyjama aan, en besef dat ik meteen na het eten moet gaan slapen. Ik was nog jong, maar als ik Tik Tak hoor, zit ik meteen weer in de sfeer van toen.

De hartslag. In rust ongeveer tachtig beats per minute. Je hoort hem. Je voelt hem. En als baby-in-de-buik ben je er nog niet echt mee bezig. Je ogen zijn nog gesloten. Maar ‘horen’, dat doe je al. En naast de hartslag sijpelen andere geluiden binnen, iets gedempter. Ik vraag me soms af of mijn fascinatie voor geluid en muziek daar haar oorsprong vindt. Zouden de platen die mijn vader draaide toen mijn moeder zwanger was – de Stones, The 17

over geluid en emotie

Velvet Underground, Elvis en consorten – een invloed gehad hebben op mijn liefde voor all things sound?

Ik zie alvast parallellen met mijn eigen zoon. Toen mijn vrouw zwanger was, hebben we een soundtrack samengesteld, vol toepasselijke muziek. Ervan overtuigd dat die vroege blootstelling aan muziek een invloed kon hebben op het welzijn van de baby, zetten we vaak een speaker tegen de buik van mijn vrouw. En raad eens? Telkens als onze zoon onrustig is, laten we hem een plaat van Eefje de Visser horen. Hij wordt meteen rustig. Je kunt dat moeilijk toeschrijven aan het toeval.

Wie nu naar het originele Tik Tak kijkt en luistert, zou kunnen denken dat het programma traag en gedateerd aandoet, maar zet er een kleuter of een peuter voor en je zult zien dat het nog steeds zijn doel niet mist. Hoe dat komt? Het zijn niet enkel de beelden die kinderen zo boeien, maar wel een combinatie van beeld én… geluid. Tik tak, tik tak, tik tak… Het kan ook wel tellen als onomatopee.

Grote bezieler van Tik Tak was BRT-graficus en regisseur Mil Lenssens. Tijdens een etentje bij vrienden zag hij hoe de kinderen des huizes gefascineerd zaten te kijken naar een lotto­ trekking. Hij wist dat de BRT op zoek was naar een nieuw programma voor de allerjongsten en koppelde zijn bevindingen van die avond aan een eigen insteek: hij wilde een programma maken dat vooral focuste op muziek, kleur, ritme en beweging.

En hij voegde er een portie interactiviteit aan toe, begin jaren 1980 nog een vaag begrip. Interactiviteit? Niemand wist goed wat het precies inhield, maar Mil zag wel hoe kinderen van de doelgroep die de BRT voor ogen had, reageerden toen ze kinderen van dezelfde leeftijd op tv zagen: enthousiast. Tik Tak werd niet enkel vaste prik voor kinderen, maar werd meteen een dagelijks ijkpunt. Het programma kreeg in vele gezinnen een rituele bete18

de kracht van geluid

kenis: Tik Tak kijken en gaan slapen. Het zorgde meteen voor regelmaat. En, Tik Tak volgde steevast hetzelfde stramien: steeds terugkerende onderdelen met altijd weer dezelfde muziek van Al Van Dam. De muziekwerken van Van Dam zijn ondertussen evergreens geworden. Hij is er, al dan niet bewust, in geslaagd om Tik Tak een auditieve smoel en identiteit te geven. Van Dam was niet de minste: hij was lang de vaste pianist van de legendarische Antwerpse nachtegaal La Esterella, componeerde veel liedjes voor De Strangers en schreef niet enkel de soundtrack voor Tik Tak maar ook voor het magistrale Merlina, en is de man achter de hit ‘De werkmens’, van Ivan Heylen. Dat Tik Tak over generaties heen mensen wist te inspireren, bleek verder nog toen het Duitse electroduo Digitalism beelden gebruikte uit een aantal Tik Tak-afleveringen bij een track (‘Falling’) uit het DJ-Kicks-mixalbum dat ze samenstelden.

Toen ik vol enthousiasme aan Isi, de helft van Digitalism, vroeg waarom ze dit hadden gedaan, zei hij droogweg: ‘It was the idea of the director.’ De associatie met Tik Tak is heel persoonlijk en zit waarschijnlijk niet in het geheugen van een Turks-Duitse vriend die in Hamburg woont en niet in België is opgegroeid, ook al was Tik Tak destijds te zien in een dertigtal landen. Als ik er vandaag samen met zoon Leo naar kijk, groeit mijn respect voor Al Van Dam nog meer. Hoe hij erin slaagt om zijn instrumenten en synthesizers te gebruiken als gereedschap voor het sounddesign is heel straf. Het zijn niet alleen de bizarre geluiden, de heerlijke noise en de ‘onvergetelijke’ melodieën die het zo sterk maken, maar vooral de synchronisatie en match met wat je ziet en moet voelen.

Tijdens het schrijven van dit boek contacteerde de VRT me met de vraag of ik advies wilde geven bij de soundtrack van het nieuwe Tik Tak. Ik ging er gretig op in. Het was een mooi toeval,

19

over geluid en emotie

en het zorgt ervoor dat het programma een nog groter deel zal uitmaken van mijn leven.

DAS EXPERIMENT

Beeld en geluid zijn sterk verweven bij Tik Tak en dat brengt ons bij Kiki en Bouba, geen personages uit de reeks, maar wel belangrijk om de link tussen vormen en klanken toe te lichten. De associatieve kracht van geluid gaat dan ook verder dan de linken met ons verleden. Kiki en Bouba – origineel Takete en Baluba – verwijzen naar een bijzonder interessant geluidsexperiment dat aantoont in welke mate het visuele aan het auditieve gekoppeld is. Het stelt dat de vorm van een woord en de betekenis ervan niet arbitrair zijn. Het onderzoek werd voor het eerst gevoerd door de Duitse psycholoog Wolfgang Köhler op het eiland Tenerife, waar de voertaal Spaans is. Later werd het experiment vaak herhaald.

Twee Amerikaanse onderzoekers, de neuropsychologen Ramachandran en Hubbard, toonden aan hun studenten de Kiki en Bouba-figuren en stelden hen de vraag: wie is Kiki en wie is Bouba? Ruim 95 procent van de proefpersonen herkende Kiki in de puntige figuur en zag een Bouba in de afgeronde figuur. Maar waarom? Ramachandran en Hubbard speculeerden dat dit te wijten is aan de aard van de verbindingen die bestaan tussen sensorische en motorische gebieden van de hersenen. Bijvoorbeeld, de visuele vorm van het object – rond of stekelig – is gekoppeld aan de vorm die onze lippen maken wanneer we dat corresponderende woord zeggen – open en afgerond, of smal en breed. Dit is ingebakken in ons DNA en op zijn beurt gekoppeld aan de manier waarop onze tong beweegt om het woord zelf te genereren: Kiki vereist dat je een ‘scherpe’ beweging van de tong in je gehemelte maakt, terwijl Bouba een meer ‘afgeronde’ beweging vereist.

Deze overeenkomsten verhogen de kans dat Bouba wordt gekoppeld aan het afgeronde object en Kiki aan het scherpere object.

20

de kracht van geluid

In later werk uit 2003 leverden Ramachandran en Hubbard ondersteunend bewijs voor deze theorie. Ze ontdekten dat schade aan een deel van de hersenen dat van belang is voor de taal, ertoe leidt dat een persoon veel minder waarschijnlijk het afgeronde object combineert met het woord Bouba. Het effect is interessant, omdat het ons helpt een licht te werpen op de potentiële evolutionaire oorsprong van taal. Het feit dat zoveel mensen, en zelfs jonge kinderen, consequent een scherp woord toewijzen aan een stekelig voorwerp, suggereert dat de manier waarop we geluiden op objecten in kaart brengen niet willekeurig is. In plaats daarvan is er een soort van natuurlijke beperking of systeem op zijn plaats dat ons helpt om die associatie te leggen, tussen beeld en geluid. En hoewel het hebben van een dergelijk raamwerk op zichzelf misschien niet voldoende is om de taal oorspronkelijk te hebben ontwikkeld, kan het op zijn minst een bouwsteen zijn geweest voor het ontstaan van verbale communicatie.

Het experiment heeft verder niet enkel betrekking op abstracte vormen, maar ook op mensen. Toen de Nieuw-Zeelandse onderzoekers Barton en Halberstadt aan verschillende proefpersonen vroegen welke van de zes namen die ze voorstelden het best pasten bij een hoekig of een rond gezicht, kozen de proefpersonen vrijwel allemaal ‘ronde, zachte’ namen voor het ronde gezicht – zoals Lou, Bob – en iets ‘harder’ klinkende namen voor het hoekige gezicht – zoals Pete of Eric.

21

over geluid en emotie

Verder bleek dat de proefpersonen wier naam het best bij hun gezicht paste, aardiger bevonden werden. Raar, maar waar. Uit internationale experimenten blijkt ook dat mensen bovengemiddeld vaak op hun voornaam lijken. De suggestie is dat mensen tijdens hun leven een gezicht ontwikkelen dat bij hun voornaam past. Of dat wetenschappelijk onderbouwd kan worden, is nog af te wachten, maar neem gerust de proef op te som. Ik stel me alvast meteen de vraag: past de klank van mijn naam wel bij mijn gezicht, en lijk ik niet meer op een Herman of een Jürgen?

BAM BOTS

Geluid is niet altijd wat het lijkt. Zo is er het McGurk-effect, genoemd naar de Schotse psycholoog Harry McGurk, die onderzoek verrichtte naar de waarneming van spraak bij taallerende kinderen. Het is een psychoakoestisch effect waarbij wat voorgelezen wordt niet overeenstemt met de klank ervan, waardoor de luisteraar de illusie krijgt dat hij iets anders hoort. Misschien een ingewikkelde verklaring voor een fenomeen dat makkelijk aanschouwelijk te maken valt.

Tijdens mijn Sound and Audio Engineering-opleiding in London (2011) heeft het in elk geval een blijvende indruk nagelaten. Het meest bekende voorbeeld van het McGurk-effect is dit: een persoon spreekt zowel de klank /ba/ als de klank /ga/ herhaaldelijk uit. Wanneer in het experiment de /ba/ uitgesproken wordt, krijgt de luisteraar /ga/ te zien, waardoor hij niet /ba/ hoort, maar door toevoeging van het visuele aspect /da/ hoort.

– Auditief (enkel luisteren): ba ba ba ba ba ba – Visueel (enkel kijken, zonder geluid): ga ga ga ga ga ga – Illusionair (combinatie van kijken en luisteren): da da da da da da

22

de kracht van geluid

/da/ /ba/

/ga/

Het effect toont aan dat wat mensen horen voor een groot deel beïnvloed wordt door wat ze zien, zijnde de mondbeweging in dit geval. De link met klanknabootsing of onomatopee is hier snel gelegd – de associatie met Tik Tak is voor mij dan ook nooit ver weg. Ik begeef me hier even in het gebied van de taalkunde, maar ik vind het een zodanig interessant gegeven dat ik het toch even wil aanraken. Waarom? Omdat onze taal doorspekt is met onomatopeeën. Een precieze omschrijving van de stijlfiguur?

Een woord dat fonetisch het geluid dat het beschrijft nabootst of suggereert, zoals in miauw, waf waf, kukeleku, maar ook in werkwoorden als piepen, sissen, hikken, kraken, blazen enzovoort. Of, haaatsjie. (Ja, gezondheid.) En wat doen we als we kinderen een taal aanleren? Een auto is nog geen auto, maar een ‘toetoet’, een ‘woef’ is een hond en een ‘mauw’ een poes. In het Chinees is poes ook echt ‘mao’. Elke taal heeft onomatopeeën, en in elke taal zijn ze anders: bij ons is het geluid dat een haan voortbrengt ‘kukeleku’, in Frankrijk is het ‘cocorico’; wij zeggen piepen, de Engelsen ‘beep’, de Romeinen gebruikten ‘pipiare’.

23

over geluid en emotie

Onomatopeeën hebben hun weg gevonden naar ons dagelijks taalgebruik, in zowat alle vakgebieden, en uiteraard ook in het mijne: de hifi-termen ‘wah’ en ‘flutter’ verwijzen naar geluiden die uit speakers komen. Maar het is vooral in stripverhalen dat we veel onomatopeeën vinden: Suske en Wiske die tegen elkaar botsen? KNOTS! Een auto die optrekt? Vroaaaarrr! Batman die Robin een klets geeft: SLAP. Of de POW van Roy Lichtenstein!

Natuurlijk is er ook, buiten categorie, New Kids: BAM BOTS.

KATAPULT Tik Tak kan dan mijn allereerste herinnering zijn, het zorgt niet voor de meest intense associatie: die gebeurt wanneer ik Jerry Lee Lewis hoor. Dan denk ik meteen aan mijn vader die piano speelde in onze bar en hoe hij door de woonkamer danste. Ik herinner me nog haarscherp welke kleren hij droeg, hoe onze blikken elkaar kruisten en welk gevoel ik daarbij had. En hoezeer ik onder de indruk was van de verhalen over Jerry Lee Lewis die zijn piano in de fik stak. Sterk hoe muziek zulke emoties kan triggeren. Zelfs een fractie van de intro van ‘Great balls of fire’ is voldoende om mij te transporteren naar de dag van toen.

Net zoals bij talloze andere mensen zijn er momenten in mijn jeugd die ik altijd zal koesteren. En muziek is er onlosmakelijk mee verbonden. Zoals bijvoorbeeld het radioprogramma De Pré Historie, gepresenteerd door Guy De Pré.

Elke zondagochtend luisterden we ernaar. Het programma startte steevast met die fameuze intro van Eddy Duane of Duane Eddy (ik kan het nooit uit elkaar houden). Mijn broer Didier was toen al muziek aan het maken – de kiem voor Hermanos Inglesos – en Christophe zat vaak in de keuken te praten met mijn vader. Tussen het lezen van de krant door en het verorberen van een verse pistolet, voerden ze boeiende conversaties. Mijn moeder stond in de keuken,

24

de kracht van geluid

ze maakte op zondag zachtgekookte eieren en soldaatjes.

Ondertussen speelde muziek uit lang vervlogen tijden, met daartussen de zachte stem van Guy De Pré.

Voor mij straalde De Pré Historie rust uit. Er is iets aan het programma waardoor je het meteen herkent, het heeft net zoals Tik Tak een eigen identiteit. Laat me tien samples van verschillende radioprogramma’s horen en ik haal het er zo uit. Het programma bestaat nog steeds en ik luister er nog weleens naar. Telkens als ik Guy De Pré toevallig hoor, zit ik meteen weer in mijn ouderlijke thuis, een gevoel dat ik koester, omdat het mij terugbrengt naar het verleden en het moment van het heden versterkt, waardoor ik het des te meer waardeer.

Met de muziek uit de film Amélie Poulain – van de hand van Yann Tiersen – heb ik een gelijkaardige ervaring, alleen triggert ze geen vrolijk gevoel, maar wel een gemis en verdriet.

Mijn broers, moeder en ik gebruikten het nummer ‘Comptine d’un autre été’ bij de begrafenis van mijn vader Hugo.

Sindsdien heeft de muziek voor mij een andere betekenis.

Ik denk in de eerste plaats niet aan de film, maar wel aan het moment waarop mijn vader begraven werd. Aan die miezerige dag. En dan komt het gemis, en het verdriet. Het was wel het moment waarop de rijke wereld van filmmuziek en soundtracks voor mij is opengegaan, en ik troost kon vinden in luisteren.

Als je een liedje hoort uit je jeugd, word je zo weer naar die periode gekatapulteerd, en sta je terug op de plek waar je het voor het eerst hoorde. Inclusief gevoel. Dat zit structureel in ons. Voor sommige mensen geeft het zelfs een thuisgevoel of helpt het tegen een gevoel van vervreemding. Geluid triggert emotie: het spontane kippenvel dat je krijgt bij je favoriete nummer? Het is een dopaminerush en dus verantwoordelijk voor het genotsgevoel. Het ‘Charlie bit me’-filmpje dat viral ging?

Aandoenlijk, omdat er kinderstemmen mee gemoeid zijn. Een 25

over geluid en emotie

bekende melodie kan een hele wereld oproepen: luister naar de ‘Coca-Cola Christmas Song’ en je krijgt een instant hartverwarmend kerstgevoel.

Ik ben dus lang niet de enige die zulke sterke emotionele associaties legt bij het horen van verschillende geluiden. En hoe leuker je ervaring, hoe leuker je de muziek zult vinden. Zelfs als het gaat over een guilty pleasure, Toto’s ‘Africa’ zal je altijd min of meer datzelfde gevoel blijven geven. Een ander gevoel krijg je bij de muziek in horrorfilms: als er één genre is waar geluid bepalend is voor de sfeer en de emotie, laat het dan horror zijn.

Aanzwellende violen, lichte krassen op de muur, de Tubular Bells van Oldfield, de vogels van Hitchcock… We hebben het allemaal al gezien. Of niet? Want meestal kruipen we bij al te gruwelijke of spannende scènes weg achter een kussentje – of onze geliefde – om vooral niet te moeten zien wat we eigenlijk wel willen zien. Maar dat helpt voor geen meter, want we blijven de geluiden horen en voelen ons adrenalinepeil gevaarlijk stijgen. Is er iets aan dat huiveren te doen? Ja, je oren dichtstoppen.

Of het geluid uitzetten, want dan vermindert de impact van de angstaanjagende beelden meteen. Sommige beelden worden dan zelfs wat banaal.

LYNCH

Het is vooral de juiste combinatie van muziek en beeld die de emotie versterkt. Het is niet het een of het ander. Dit vind je mooi en helder uitgelegd in een video die de cineast David Lynch maakte, waarbij hij op beelden uit oorlogsgebied – een helikopter in nood, machinegeweren, granaten – geluiden monteerde die niet de echte geluiden waren, maar alledaagse geluiden: een wekker die gaat, een pneumatische boor, de donder… Met het filmpje toont hij perfect aan hoe bijvoorbeeld soldaten die uit oorlogsgebied thuiskomen nog jaren 26

de kracht van geluid