Wit-zwart in zwart-wit

Paul Van Damme

WIT-ZWART in

ZWART-WIT Samen en toch apart: foto's en verhalen uit Belgisch-Congo

DANKWOORD

INHOUDSTAFEL

In den beginne was er een idee. Slechts een idee.

Het idee om de relaties tussen zwart en blank in de Belgische kolonies te duiden op basis van zwart-witfoto’s. Meer had ik niet. Slechts een vaag concept.

DANKWOORD

4

KOLONIALE FOTO’S EN HUN VERHALEN – Een voorwoord

7

En toch, mijn uitgever was onmiddellijk enthousiast. Samen gaven we het concept vorm en inhoud. Het idee groeide.

OP BLOTE VOETEN MET EEN ‘CRAVATE’ – Het etaleren van macht

21

VELE ‘ZWARTE’ HANDEN MAKEN LICHT WERK – Heer-slaafverhouding

33

LOURDES LIGT IN CONGO – Copy-paste (1)

47

‘DE NEGER IS EEN GOEDE DIENAAR’ – De ‘Stanley-met-boy-pose’

61

‘QUI N’A PAS ENCORE GOÛTÉ DE LA NÉGRESSE?’ – Ongelijke relaties

75

‘TINTIN AU CONGO’ – Het cliché

89

BLANK ONTMOET ZWART. EN OMGEKEERD – Het raciale denken

101

WERKPLEKLEREN? – Het praktische nut

117

ONDER BLANKE VLEUGELS – Copy-paste (2)

133

‘DE BELGEN BRACHTEN GEZONDHEID’ – Goednieuwsshow

147

EEN DUN LAAGJE VERNIS? – de mimetische begeerte

165

DE FOTO VOORBIJ – Een nawoord

184

BIBLIOGRAFIE

186

HERKOMST FOTO'S

191

INDEX VAN INSTELLINGEN, PERSONEN EN PLAATSNAMEN

192

EINDNOTEN

196

Maar zonder de hulp van missiecongregaties, oud-kolonialen, archivarissen, vrienden en familie zou het me nooit zijn gelukt. Hun foto’s, tips, geduld en vertrouwen waren een niet te onderschatten steun. Zonder hen was er niets. Nu is er iets. Dit boek. En ik draag het met een warm hart aan hen allen op. Uit dank [1].

 Uit dank…

[1][Broeder Sylvain], Dank! Aan den Missie-naaikring Dekenij-Kortrijk!, Lemfu (Neder-Congo), 20/09/1930.

4

KO LO N I A L E F OTO ’S E N H U N VE RHALE N Een voorwoord ‘Tegen de lasteraars van de Belgische kolonisering en de tegenstanders van koning Leopold II en zijn oeuvre’ Paul Vannès, 2017.

In het najaar van 2018 zond de VRT de reeks Kinderen van de kolonie uit. Een twintigtal Belgen en Congolezen passeerden er de revue om te getuigen over hoe zij de kolonisatie hadden ervaren en hoe zij tot op vandaag omgaan met de gevolgen ervan.

De reacties op de reeks waren heel divers, gaande van begrip en herkenning, over ongeloof en ontkenning, tot verontwaardiging en woede.

Het verwonderde me dat velen zich persoonlijk door de reeks aangesproken voelden. ‘Het is een echte schande’, zei iemand me. ‘Ik vind het verschrikkelijk dat wij (?) er zo slecht worden voorgesteld. Wij hebben daar zoveel goeds gedaan. En dat doen we nog altijd. Zelfs de zwarten kijken met heimwee terug naar de tijd van de Belgen.

Niet hier en daar een zwarte, maar zo goed als álle Congolezen willen dat we het land terug overnemen.’ Punt. Einde discussie.

 Dit boek zoomt in op zwart-witfoto’s waar blank en zwart samen op staan…

[2] [Onbekende fotograaf], Een opname voor de film Bongolo van regisseur André Cauvin (persoon links vooraan), s.l., foto, 1951.

Zelf voelde ik me door de reeks minder persoonlijk aangesproken. Mijn band met de ex-kolonie is eerder vaag. Mijn ouders noch mijn grootouders waren koloniaal. Wel hebben we in de familie één koloniaal1 gehad – een schoonbroer van mijn grootmoeder –, maar die stierf in 1914. Verder waren er nog een drietal Witte Paters2 , twee broers en een schoonbroer van diezelfde grootmoeder.

Die laatste bracht het zelfs tot missiebisschop. Nog een andere Witte Pater (een neef3 van mijn ma) werd in 1964 vermoord door Simba-rebellen4 in Oost-Congo. Al die familieverhalen waren mij bekend, maar dateren van voor mijn tijd. Ik stond er niet bij stil.

7

Maar bij die negatieve reacties op de kritische getuigenissen over de blanken in de kolonie stond ik wel stil. Eerst onbegrip, nadien begrip. Hoe meer ik mij inwerkte in het onderwerp, hoe meer ik die reacties kon plaatsen. Zo kwam ik bij research voor dit boek in contact met missiecongregaties en oud-kolonialen en telkens was de teneur: ‘wij hebben daar de beschaving gebracht’, ‘Belgisch-Congo was een modelkolonie’ of ‘er wordt vergeten dat we daar zoveel goed hebben gedaan’. Ze spraken met liefde over toen. Geen kwaad woord over hun verblijf in de kolonie. Geen kritiek. Dat zou ongepast zijn. Ondankbaar zelfs.

Vooral bij oud-kolonialen ligt dat verleden nog erg gevoelig. Zo werd in 2002 de vereniging Mémoires du Congo opgericht met als specifiek doel de Belgische aanwezigheid in Congo en Ruanda-Urundi blijvend in herinnering te houden. Uit respect voor het vele werk dat daar is verricht. Door blanken. De leden zijn bijna allen oud-kolonialen. In 2017 vierde dit genootschap zijn vijftienjarige bestaan. Voorzitter Paul Vannès hield de feestrede.

Hierbij trok hij fel van leer ‘tegen de lasteraars van de Belgische kolonisering en de tegenstanders van koning Leopold II en zijn oeuvre’. Met ‘wij hoeven niet beschaamd te zijn over onze koning noch over onze actie in Midden-Afrika’ eindigde hij zijn betoog 5. Dat laatste wordt op dezelfde site met cijfers gestaafd.

En het mag worden gezegd: de statistieken wat betreft infrastructuur, onderwijs en ziekenzorg uit

1959-1960 ogen inderdaad indrukwekkend, zeker in vergelijking met andere kolonies. Ook economisch ging het Belgisch-Congo voor de wind. Het woord ‘modelkolonie’ was terecht, vindt de vereniging, en om haar grote gelijk te bewijzen verwijst ze naar een studie van het Internationaal Monetair Fonds uit 2015: ‘In de veronderstelling dat Congo een jaarlijkse economische groei van 5% kan bereiken, zal het nog tot 2075 duren vooraleer de in 1959 bereikte levensstandaard zal worden geëvenaard.’ Dit is met andere woorden ‘115 jaar na de onafhankelijkheid’6. Zonder ons is het alleen maar bergaf gegaan, is de ondertoon.

EUROPA WIKTE EN SCHIKTE, AFRIKA KNIKTE. NOODGEDWONGEN Het verhaal van de Belgische aanwezigheid in Midden-Afrika begon met een koning die een droom had: Leopold II wilde het kleine België een kolonie bezorgen. Dat België zelf niet stond te springen, kon zijn gedrevenheid niet temperen. Hij moest en zou een kolonie hebben. Was het niet voor België, dan was het maar voor zichzelf.

Maar bij de troonsbestijging van Leopold II in 1865 lagen de kansen niet meer voor het grijpen.

Het vet was van de soep. De koloniale taart was zo goed als opgesoupeerd. Leopold II besefte maar al te goed dat hij zich moest haasten. Hij probeerde het zowat overal, maar viste telkens achter het net.

Tot hij Midden-Afrika in het vizier kreeg. Een van de weinige gebieden die nog ‘vrij’ was.

Ca. 1800 was Midden-Afrika niet veel meer dan een witte vlek. Toch op de Europese kaarten van toen. Enkel de west- en de oostkust was wat ingekleurd. Portugese, Nederlandse en Britse koopvaarders hadden er eeuwenlang ivoor en slaven gekocht, die inlandse handelaars vanuit het Afrikaanse binnenland aanboden. Maar Midden-Afrika zelf was voor Europeanen terra incognita.

Onbekend en lange tijd onbemind. Maar de rivaliteit tussen de Europese naties om overzeese wingewesten te verwerven, wakkerde de interesse aan.

Rivaliteit als trigger. Europa raakte in de ban van zwart Afrika. Vanaf ca. 1860 drongen blanke ontdekkingsreizigers steeds dieper het Afrikaanse binnenland in. Hun exploten werden breed uitge-

smeerd in de pers. Hun reisverslagen werden bestsellers.

Ook de Belgische koning verslond hun verhalen.

Vooral de avonturen van de Brits-Amerikaanse journalist Henry Morton Stanley maakten op Leopold II een diepe indruk. Dat was de man die hij nodig had om zijn droom te realiseren: de oprichting van een kolonie. In 1879 huurde zijn Association Internationale du Congo (AIC) Stanley in. Officieel in dienst van de AIC, officieus in die van Leopold II, voer Stanley de Kongorivier op, liet stamhoofden verdragen ondertekenen waarvan ze de draagwijdte niet beseften en legde zo de basis van de latere Kongo-Vrijstaat7, de privékolonie van Leopold II. Op de Conferentie van Berlijn in 1885 gaven de Europese grootmachten hun fiat. Eindelijk een kolonie, dacht de dolgelukkige koning.

Het kan ons worst wezen en als het ons maar geen centen kost, redeneerde de Belgische regering.

Naar de mening van de inlanders werd niet gevraagd. Europa wikte en schikte, Afrika knikte.

Noodgedwongen.

Op papier zag het plan Kongo-Vrijstaat er veelbelovend uit. Een uitgestrekte internationale vrijhandelszone in Afrika met een enorm economisch potentieel – de oppervlakte zowat tachtig maal die van België. Een bevolking hunkerend naar de beschaving en het ware geloof – het aantal zieltjes naar schatting drie keer dat van België in 1885. En een koning die zich ten persoonlijken titel borg stelde om dit prachtproject te realiseren, inclusief de bestrijding van de slavenhandel. In Congoland lachte de toekomst de zwarte bevolking toe…

Zo werd het project toch aan de buitenwereld voorgesteld. Maar de realiteit viel anders uit. Zeker vanaf 1890, want de eerste vijf jaar was het nog wat verkennen en aftasten. Maar vanaf dan werd het steeds duidelijker dat ‘Congoland’ een ‘privékolonie’ was geworden. In naam van Kongo-Vrijstaat en Leopold II drongen expeditielegers met blanke officieren aan het hoofd de plaatselijke bevolking met geweld hun wil op. Een decreet stelde dat alle ‘lege’ gebieden bij wet eigendom van de staat werden. Dit kwam neer op een nationalisatie van 99% van alle gronden, inclusief de bijbehorende grondstoffen, boven- of ondergronds. Een ramp voor de plaatselijke stammen die leefden van de jacht en het verzamelen van voedsel. Zo waren ze wel ver-

8

plicht te werken voor de onafhankelijke staat en zijn concessiemaatschappijen. Uit pure noodzaak en onder harde dwang. Weerspannige zwarten werden gefolterd, verminkt, vermoord. De weg naar de beschaving en de economische vooruitgang eiste haar tol. In Kongo-Vrijstaat heerste de terreur.

RECHTMATIG VERWORVEN OF ROOFKUNST? DAT IS NOG MOEILIJK TE ACHTERHALEN De ontsluiting van het Congolese hinterland opende meteen ook de jacht op etnografische kunst- en gebruiksvoorwerpen. Een vaak onderbelicht facet van de kolonisatie. Driftig gingen de eerste kolonialen op zoek naar authentieke artefacten. Het besef was er dat er snel moest worden gehandeld. Sommigen hadden de intentie om te collectioneren, anderen werkten in opdracht van Europese musea, en dan had je nog de kunsthandelaars die er een opportuniteit in zagen om snel veel geld te verdienen. Vooral cultusvoorwerpen waren erg gegeerd. Een paar voorbeelden van de jacht op het culturele erfgoed van de inlanders.

Om het gloednieuwe museum in Tervuren vol te stouwen met de meest volledige etnografische collectie van Midden-Afrika kregen de missionarissen in Belgisch-Congo in 1908 de opdracht om inlandse kunst te ‘collecteren’. De richtlijnen waren opgesteld door de Belgische etnograaf Edouard De Jonghe8. En zijn initiatief had succes. Zo plukte de scheutist Leo Bittremieux voor hem de streek van Mayombe in Neder-Congo leeg. In 1908 bezorgde hij De Jonghe een vrachtje van dertien kisten. Een oogst van honderden beelden en objecten. Allemaal topstukken. Bittremieux had een neus voor kwaliteit.

Die Congomanie sijpelde ook door in heel wat interieurs. Vanaf ca. 1900 werd het de gewoonte dat burgers hun huiskamers opfristen met een Afrikaans masker, een speer of een stuk bewerkt ivoor. Als blikvanger of als trofee aan de wand op het bloemetjesbehang, op de robuuste eiken kast naast de Napoleonborden of op de Vlaamse schouw onder het obligate kruisbeeld. Maar zelden waren het nog authentieke cultusbeelden,

9

want al snel produceerden lokale kunstenaars voor de ‘export’. Aangepast aan de westerse christelijke smaak. Minder aanstootgevend. Minder ruw.

Minder echt.

Niet alleen Belgische kolonialen of missionarissen sloegen aan het verzamelen. Ook buitenlanders pikten hun graantje mee. Alleen al in de Noorse, Deense en Zweedse musea en private collecties bevinden er zich zo’n 38.000 verzamelde stukken.

Een ‘erfenis’ van de grote groep Scandinaviërs die in dienst stonden van Kongo-Vrijstaat9.

De Zweedse zendeling Josef Håkansson inspecteert een kunstvoorwerp in het museum van de protestantse missiepost in Kongoyi in Neder-Congo [3].

Zijn zwarte assistent staat hem bij. Rechts op de foto een collectie fetisjen. Rechtmatig verworven of roofkunst? Dat is nog moeilijk te achterhalen.

DE ‘MODELKOLONIE’ BELGISCH-CONGO WAS EEN APARTHEIDSSTAAT MET GESCHEIDEN WOONWIJKEN, ONDERWIJS EN ONTSPANNING Vanuit het buitenland zwol de kritiek tegen het Congobeleid van de koning aan en in 1908 nam België noodgedwongen over: Kongo-Vrijstaat werd Belgisch-Congo. Niet dat nu plots alles drastisch veranderde. Niet dat de hemel nu van de ene op de andere dag opklaarde. Helemaal niet. Heel wat personeel uit de Vrijstaat bleef in functie, de opeising van arbeid ging door en zelfs lijfstraffen met de chicotte werden nog tot in de jaren 50 uitgevoerd… Toch gingen die excessen uit de pionierstijd er stilletjesaan uit.

Vooral na de Tweede Wereldoorlog werd het bestuur iets beter, iets menselijker, maar dat ‘iets’ is relatief, voor sommige zwarten was het te weinig, voor sommige blanken was het al meer dan voldoende.

Want in essentie bleef Belgisch-Congo een kolonie. Met inlanders als tweederangsburgers in eigen land. Met zwarten die er niet dezelfde rechten en kansen hadden als de blanken. Met grove schendingen van mensenrechten. In de praktijk was de ‘modelkolonie’ Belgisch-Congo een apartheids-

 De Zweedse zendeling Josef Håkansson inspecteert een kunstvoorwerp in het museum van de protestantse missiepost in Kongoyi in Neder-Congo…

[3] Karlman E., Een museum in een missiepost, Kongoyi (Neder-Congo), foto, 1927.

staat met gescheiden woonwijken, onderwijs (tot 1952) en ontspanning. En dit tot de onafhankelijkheid in 1960.

Een gelijkaardig regime heerste in Ruanda-Urundi, een deel van de vroegere Duitse kolonie DuitsOost-Afrika, die vanaf 1924 werd bestuurd door België, eerst als mandaatgebied (tot 1947), later als trustgebied tot de onafhankelijkheid in 1962. Ook die regio komt aan bod in het boek.

HET BELANGRIJKSTE SELECTIECRITERIUM WAS DAT ZWART EN BLANK SAMEN OP DE FOTO MOESTEN STAAN Tijdens de kolonisatieperiode werden miljoenen foto’s gemaakt. En neen, dat is geen overschatting.

Alleen al het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika heeft een fotoarchief van zowat 500.000 stuks. Tel daarbij wat de diverse missiecongregaties in hun kelders hebben liggen en de foto’s van de tienduizenden oud-kolonialen in particulier bezit, plus de foto’s van commerciële bedrijven voor bijvoorbeeld zichtkaarten, en de berg wordt gigantisch. Onoverzichtelijk zelfs. Bijna om wanhopig van te worden. Temeer omdat veel niet is geïnventariseerd.

En dit boek heeft de pretentie om in te zoomen op die fotoarchieven, hoor ik de lezer denken. Om op basis van zwart-witfoto’s de relaties tussen blank en zwart historisch te duiden (vandaar de titel ‘Witzwart in zwart-wit’). Een bijna onmogelijke opdracht, hoor ik de lezer opnieuw denken. En dat klopt, tenzij je afstapt van de obsessie ‘volledigheid’.

Dit boek is slechts een voorlopige aanzet. Een exemplarische rondleiding. Een bescheiden verkenning.

Het belangrijkste selectiecriterium was dat zwart en blank samen op de foto moesten staan, wat een begrijpelijk uitgangspunt is als de focus ligt op de

11

relaties tussen blank en zwart [2]. Meteen kon ongeveer 80% van het aanbod van ‘koloniale’ foto’s opzij worden geschoven. Want meestal staan zwarten en blanken niet samen op de foto. Ook fotografisch was er apartheid. Toen ik aan een dochter van een koloniaal vroeg of zij in de familie geen foto’s had van hun ouders met hun boy, zei ze zonder blikken of blozen: ‘Met een zwarte samen op de foto, neen, dat hadden mijn ouders liever niet.’

Alleen in het laatste hoofdstuk wordt afgeweken van dit ‘blank-en-zwart-samen-principe’. En dan nog. Het is het hoofdstuk dat gaat over de zwarte als blanke, de zwarte die westers wordt en zich ook zo toont. Zelfs in die gevallen komen wit en zwart samen in één beeld. Niet direct, maar indirect.

KOLONIALE FOTOGRAFIE TOONT DIE ONGELIJKHEID. MEESTAL ALS HET NORMAAL, SOMS ALS HET IDEAAL Het begrip koloniale fotografie is diffuus. Want in principe valt alles hieronder wat ooit tijdens de koloniale tijd werd gefotografeerd. Een heel ruime allesomvattende definitie. Moeilijk bruikbaar in het kader van deze studie. Want hier is geen plaats voorzien voor de talrijke etnische afbeeldingen genre ‘types africaines’ – vaak heel erotisch getint, of voor de typische idyllische beelden genre ‘negertje voor zijn hut’, of voor gebouwen of landschappen. Hier gaat het over zwart en blank in hun onderlinge relaties. Zwart en blank samen op de foto.

Vaak getuigen dergelijke foto’s van sociale ongelijkheid. Onvermijdelijk, want blank en zwart waren in Belgisch-Congo niet gelijkwaardig. Niet enkel in het sociaaleconomische domein van de samenleving, of het politiek-militaire of culturele, maar in alle domeinen. En koloniale fotografie toont ons die ongelijkheid. In al haar gedaanten.

Meestal als het normaal, soms als het ideaal.

Maar er is meer. De kolonisator die pronkt met zijn realisaties aan de hand van goed georkestreerde goednieuwsshows. De kolonisator die zijn optreden rechtvaardigt in naam van de beschaving.

De kolonisator die zich moreel superieur acht en het grote gelijk aan zijn kant heeft. Ook die propagandabeelden toont koloniale fotografie ons. Met de hulp van technieken als het cliché, de vergelij-

 Twee zwarten begeleiden een pater die vertrekt op missietocht…

[5] [Onbekende fotograaf], En pousse-pousse, s.l., prentbriefkaart (V.E.D. Brussel), ca. 1910-1920.

 De blanke reizigers keuvelen en pauzeren bij hun auto, wachtende tot de zwarte arbeiders de weg hebben vrijgemaakt…

[4] [Onbekende fotograaf], Belgen op doorreis, s.l., persfoto voor Le Soir, ca. 1925.

king en bovenal de goednieuwsshow.

Ieder hoofdstuk focust op één specifiek thema en tegelijkertijd op één specifieke vorm van of één specifiek kenmerk van ongelijkheid. Vandaar telkens twee titels: een hoofdtitel voor het thema en een ondertitel voor de vorm, het kenmerk of de techniek.

Sommige van die foto’s bruuskeren. De ene meer dan de andere. Toch als je ze bekijkt met de kennis en de ingesteldheid van vandaag. Een voorbeeld aan de hand van drie beelden over reizen in ‘Congoland’ [4-6]. Drie typerende beelden uit de periode 1910-1925. Drie dagdagelijkse beelden die vandaag vragen kunnen oproepen.

Op de eerste foto houdt een limousine noodgedwongen halt omdat een boomstam de doorgang verspert [4]. Op de foto kun je zien dat inlanders aan de weg werken. Vermoedelijk betreft het dorpelingen die opgeëist zijn om de wegen te onderhouden. De blanke reizigers keuvelen en pauzeren bij hun auto, wachtend tot de zwarte arbeiders de hindernis hebben verwijderd en het blanke gezelschap zijn weg kan hervatten.

Zij gunnen de arbeiders geen blik…

14

Op de tweede foto begeleiden twee zwarten een pater die vertrekt op missietocht [5]. De missionaris rookt zijn pijp terwijl hij troont op een pousse-pousse. Onverstoord. Als een edelman, gedragen door zijn horigen. Zo’n draagstoel met wiel is een multifunctioneel transportmiddel: op een goed wegdek is het duwen en balanceren voor de zwarten, op een oneffen ondergrond is het dragen. En voor de missionaris is het zitten en genieten van het landschap, hoe het wegdek er ook bij ligt.

Op de derde foto draagt een boy zijn meester door het moeras [6]. De schoenen van de Amerikaanse wetenschapper dr. Shantz mogen niet nat worden.

Die van de boy Kolemerengo wel. Kolemerengo werd in Kaapstad aangeworven en vergezelde dr.

Shantz tijdens zijn trip naar Belgisch-Congo. Getrouw en plichtsbewust.

 Een boy draagt zijn meester door het moeras…

[6] [Onbekende fotograaf], Dr. R. L. Shantz met zijn boy Kolemerengo in Belgisch-Congo, s.l., persfoto voor de National Photo Company (VS), 1921.

TRIBALE TATTOOS OP ONTBLOTE RUGGEN. SCHAARS GEKLEDE JONGE VROUWEN OP WEG NAAR DE MARKT. DE BLANKE FOTOGRAAF WAS NIET VIES VAN ENIGE VORM VAN VOYEURISME Bepalend voor een publicatie als deze is de selectie.

En daar bevinden wij – de uitgever en de auteur – ons slechts in het eindstationnetje. De eerste ‘selectieheren’ zijn immers altijd de fotografen. Zij bepalen wat en hoe er wordt gefotografeerd. Zij gidsen en tonen de weg. Lezers kunnen enkel dat zien wat de fotografen oorspronkelijk de moeite vonden om te fotograferen. De fotograaf bepaalt het beeld.

Wij kijken door zijn ogen.

In het geval van koloniale fotografie zijn die fotografen – toch zeker tot de Tweede Wereldoorlog

15

– bijna altijd blanke mannen. Opmerkelijke uitzonderingen uit de pionierstijd zijn de Engelse zendelinge Alice Seeley Harris (1870-1970), wiens foto’s de gruwel in Kongo-Vrijstaat tonen, en de Nigeriaanse fotograaf Herzekiah Andrew Shanu (1858-1905), die als koloniaal ambtenaar werkzaam was in de toenmalige hoofdstad Boma. Maar de algemene regel is toch dat de fotograaf een blanke colon, ambtenaar of missionaris is. En dat merk je aan hun werk. De blanke fotografeert wat hem fascineert. En vaak is dat bij portretfotografie l’exotique et l’ érotique. Tribale tattoos op ontblote ruggen. Schaars geklede jonge vrouwen op weg naar de markt. De blanke fotograaf was niet vies van enige vorm van voyeurisme.

Na de fotograaf treedt als tweede selectieheer de ‘archivaris’ op het voorplan, waarmee de man, de vrouw of de instelling wordt bedoeld die de foto’s beheert. Welke foto’s werden bewaard en welke niet? Welke werden de moeite waard gevonden om te worden geïnventariseerd en welke niet? En vooral: welke worden vrijgegeven en welke niet?

Want fotografie mag dan nog een toegankelijk medium zijn, het is diegene die de foto’s in bezit heeft die er het alleenrecht over heeft. Publiek maken of niet? De ‘archivaris’ filtert en beslist.

Pas na die twee selectieronden mogen wij – de uitgever en de auteur – ons ding doen. Op basis van wat er voorhanden is, wordt er een definitieve selectie gemaakt.

En bij die keuze spelen heel wat factoren een rol: de wetenschappelijke correctie en relevantie, de originaliteit, het boekconcept, de financiële rechten, het onderwerp, de kwaliteit, de afmetingen, de achtergrondinfo bij de foto’s, en ga zo maar door.

FOTO-INTERPRETATIE IS GEEN EXACTE WETENSCHAP Vooral dat laatste is niet onbelangrijk: er moet minimaal bijbehorende informatie over de foto voorhanden zijn. Zonder is het gevaar op verkeerde interpretatie reëel.

Een concreet voorbeeld.

De foto met de drie spelende kinderen komt uit een familiealbum dat wordt bewaard in Cegesoma

[7]. De familie Van de Meerssche verbleef in de jaren 50 in Belgisch-Congo. Over meer informatie beschik ik niet.

Een zwarte jongen zit opgesloten in een vogelkooi en de twee blanke meisjes vinden het leuk. Het zwarte jongetje iets minder, lijkt me. Wat is hier aan de hand? Een doelbewuste vernedering van een zwart jongetje door twee blanke kinderen? Of is het maar een onschuldig spel, waar verder niets moet worden achter gezocht? Moeilijk te achterhalen. Ik heb te weinig achtergrondinformatie. De enige bedenking die ik heb is dat de (volwassen) fotograaf hier geen erg in zag, hoewel dit geen gratuite foto is. Maar al de rest is speculatie. Hoe minder context, hoe gladder het ijs. Foto-interpretatie is geen exacte wetenschap.

De fotoselectie was een afvalrace. Van de honderdduizenden foto’s haalde slechts een fractie de eindmeet. Het eindresultaat is een mix geworden van originele foto’s, commerciële zichtkaarten en promopublicaties uit fotoboeken van toen. Alles van vóór 1960.

Commerciële zichtkaarten als bron, het is geen evidentie bij een historische studie. Het zijn maar ‘postkaartjes’, wordt dan gezegd. Goed voor collectioneurs en heemkundigen, maar niet voor wie op een ernstige manier aan geschiedschrijving wil doen. Misplaatst, vind ik, want die ‘postkaartjes’ bieden vaak een aparte en interessante inkijk in het leven in de kolonie. Want van alles, maar dan ook van werkelijk alles dat toen werd beschouwd als aanvaardbaar en normaal, werden prentbriefkaarten gemaakt. Van blanken in draagstoelen [5], over kinderen uit gemengde huwelijken [130] tot zelfs terechtstellingen [80]. Prentbriefkaarten droegen in niet geringe mate bij tot de beeldvorming van de kolonie in het moederland.

Afbeeldingen die nog niet of zelden werden gepubliceerd, kregen de voorkeur. Toch mochten enkele ‘klassiekers’ niet ontbreken. Foto’s die zich in de loop der jaren in ons collectieve geheugen hebben genesteld, zoals de foto van Stanley met zijn boy [zie 42], een foto van de ‘afgehakte handen’ uit de tijd van Kongo-Vrijstaat [zie 26] of het snapshot van de Congolees die op de Onafhankelijkheidsdag op de loop gaat met het ceremoniële zwaard van koning Boudewijn [zie 74].

De ongeveer 150 foto’s werden gebundeld per thema. De bijbehorende teksten zijn tegelijkertijd

16

verhalend en verklarend. Beelden roepen verhalen op en verhalen roepen beelden op. De hoofdtitel verwijst naar het inhoudelijke verhaal, de ondertitel naar de verklaring.

DE LICHAAMSHOUDING, DE BLIK EN DE OPSTELLING VAN DE GEPORTRETTEERDEN VERTELLEN ZO VEEL MEER Hoe toont die sociale ongelijkheid zich in beelden?

Altijd even stereotiep? Altijd even manifest? Op die cruciale vragen probeert dit boek een antwoord te geven.

De zwart-en-blank-samen-foto’s kunnen vanuit drie verschillende invalshoeken worden benaderd: vanuit de vergelijking (hoe staan blank en zwart tegenover elkaar?), vanuit het standpunt van de zwarte (hoe staat de zwarte tegenover de blanke?) of vanuit dat van de blanke (hoe staat de blanke tegenover de zwarte?). De vergelijking is de meest objectieve en vrijblijvende. De blik van de zwarte of die van de blanke is een stuk subjectiever en vergt empathie, maar is daarom niet minder zin-

17

 Een doelbewuste vernedering van een zwart jongetje door twee blanke kinderen? Of is het maar een onschuldig spel, waar verder niets moet worden achter gezocht? Moeilijk te achterhalen…

[7] Van de Meerssche, Drie spelende kinderen, s.l., familiefoto, ca. 1955.

vol. Integendeel, zich inleven in die twee actoren is nodig om de scherpte van de confrontatie te begrijpen. De lichaamshouding, de blik en de opstelling van de geportretteerden vertellen zo veel meer.

Een concreet voorbeeld.

Tervuren, 1897. Naar aanleiding van de wereldtentoonstelling in Brussel is er in het park van Tervuren een Congodorp te bezoeken met daarin 267 echte Congolezen. De zwarten zijn er tentoongesteld in hun ‘natuurlijke’ omgeving: de ‘bosbewoners’ hebben een plaats in het bos, de ‘rivierbewoners’ aan de vijver. Een bord waarschuwt de bezoeker: ‘Verboden de zwarten te eten te geven, ze worden gevoed’. Tegenover die nepnederzettingen is een ‘village civilisé’ waar een kleine groep Congolese kinderen verblijft die in België onderwijs krijgt

van de geëngageerde pater Pieter Van Impe.

Meteen het levende bewijs dat beschaven kan.

Maar de zomer van 1897 is nat en kil. Zeven van de Congolezen zullen hun verblijf in België niet overleven. Vandaag bevinden hun graven zich nog altijd naast de parochiekerk van Tervuren.

Op de foto poseert een groep zwarten voor de fotograaf [8]. De chef centraal, zijn onderdanen links en rechts van hem. Hun kledij is half-Europees (toch zeker die van de twee vrouwen die allebei een allesverhullende jurk dragen). Enkel de twee krijgers (links en rechts) zijn traditioneel uitgedost. Slechts één zwarte (de krijger links) kijkt echt in de lens. De anderen wenden hun blik af. Uit schaamte, omdat ze te kijk worden gezet?

Rechts staat een blanke militair in uniform met sabel. Die kijkt wel recht naar de fotograaf. Zelfverzekerd, voetje vooruit, een ereteken op de borst, zijn hand op zijn sabel. Uit trots, omdat hij zich verheven voelt boven die zwarten?

‘WIT-ZWART IN ZWART-WIT’ IS GEEN WIT-ZWARTVERHAAL Tot slot, even terug naar het uitgangspunt: de feestrede van de voorzitter van Mémoires du Congo. Bij de opmaak van dit boek vroeg ik mij af: waar gaat de voorzitter mij onderbrengen? Bij de bad guys die de Belgische kolonisatie ‘belasteren’ of bij de good guys die er bewonderend over schrijven?

Ik hoop bij geen van beide. ‘Wit-zwart in zwartwit’ is immers geen wit-zwartverhaal geworden.

De relaties tussen blank en zwart in Belgisch-Congo kunnen niet onder één vaste noemer worden geplaatst. Ze getuigen eerder van een breed spectrum, gaande van een inderdaad racistische, over een paternalistische tot een eerder amicale houding. Een verhaal met vele nuances. Een verhaal met vele grijstinten. Zoals ieder geschiedenisverhaal zou moeten zijn.

Toch vind ik het jammer dat ik tot op vandaag op mijn mails met de vraag om samenwerking geen antwoord kreeg van Mémoires du Congo. Dat is een gemiste kans. Voor beiden.

 Slechts één zwarte kijkt echt in de lens. De anderen wenden hun blik af. Uit schaamte? Omdat ze te kijk worden gezet?…

[8] [Onbekende fotograaf], Groupe d’indigènes Basokos, Tervuren, prentbriefkaart, 1897.

18

O P B LOTE VO E TE N M E T E E N ‘C R AVATE ’ Het etaleren van macht

Irebu aan het Tumbameer (Evenaarsprovincie), 1904.

Een districtscommissaris is op inspectie- en consultatieronde en houdt even halt aan het Tumbameer [9]. Om op adem te komen. Hij heeft een lading gevangenen bij zich. Niet om ze naar een of andere gevangenis te brengen, want veel waren er in die beginperiode nog niet. Neen, hij heeft ze bij zich om zijn macht te etaleren. Dat is veel efficiënter dan de gevangenen weg te stoppen achter dikke muren.

De gevangenen zijn opgepakt voor kannibalisme, een praktijk die rond 1900 nog vrij veel voorkwam.

De menseneters zijn met een keten aan elkaar gebonden. Van nek tot nek. Als beesten.

Het koloniale jargon voor die aan elkaar geketende gevangenen was: ze dragen de ‘cravate’10… Puur sarcasme, alsof de zwarten vrolijk en blij opgekleed met een stropdas naar de gevangenis trokken. Of naar hun werk, want ook opgeëiste arbeiders werden zo afgeleverd op de werf.

GEWELD WAS INHERENT AAN KOLONISATIE

 Een districtscommissaris houdt even halt aan het Tumbameer…

[9] Vandekelder C., Menseneters aan de ketting, Irebu (Evenaarsprovincie), foto, 1904.

Het handhaven van de orde was van meet af aan een van de hoofdbekommernissen van het koloniale bestuur. Hoe leg je de bevolking je wil op?

Hoe bewaar je de rust? Hoe vermijd je rebellie?

Telkens was het antwoord: door streng en hard op te treden. Zo eenvoudig was het. Door zelf geweld te gebruiken, soms extreem en buiten alle proporties, maar het werkte wel. Het recht van de sterkste. Geweld was inherent aan kolonisatie.

Symbool voor de koloniale onderwerping stonden

21

de chicotte, een zweep van gelooide nijlpaardenhuid, en de ketting. De chicotte toonde dat de koloniaal de controle in handen had, de ketting dat de gedetineerden onderworpen waren. En dat mocht worden gezien. Liefst zoveel mogelijk.

Sanctioneren als afschrikking. Vandaar het ‘meelopen’ van de geketende gevangenen met de koloniale ambtenaar en de publieke terechtstellingen en tuchtigingen11.

Een ‘fotoreportage’ toont ons zo’n openbare executie. De veroordeelde beklimt het schavot [10a].

Enkele zwarte soldaten begeleiden hem. Een blanke officier superviseert. Rustig. De armen gekruist op de rug. Het publiek kijkt toe vanop een afstand.

Op de tweede foto [10b] zit de klus voor de soldaten erop. Ze hebben postgevat naast de officier.

Die staat er nog altijd even rustig en onbewogen bij. De veroordeelde hangt.

Een weerspannige gevangene krijgt slaag met de chicotte [11]. De tuchtiging gebeurt en plein public.

Cipiers-soldaten houden de gevangene in bedwang.

Een zwarte soldaat slaat erop los. In de achtergrond staan drie kinderen. Een blanke kijkt rustig toe vanop de veranda. Alsof het iets heel gewoons is. En dat was het ook. Tot in de late jaren 50 waren lijfstraffen wettelijk toegelaten. Wel kwam er een ‘versoepeling’. In de beginjaren mochten er maximaal vijftig slagen worden toegediend (25 per dag). In 1948 waren dat er nog acht, in 1952 nog vier… Maar of men zich daar ook aan hield, is een andere vraag.

Het aantal slagen minderde, maar het principe bleef. Soms heel hardnekkig. De schrijver Jef Geeraerts, die in de jaren 50 assistent-gewestbeheerder was in de kolonie, werd Mambomo fimbo genoemd: kleine, blanke man die slaat met de zweep12 .

 Een rechter zit de politierechtbank voor…

[12] Costa J., Politierechtbank, Leopoldstad, foto, vóór 1951.

ALTIJD WAS ER VOOR DE ZWARTEN EEN ANDERE STRAFMAAT In Belgisch-Congo waren er aparte rechtbanken én aparte wetten voor Europeanen en Afrikanen.

Blanken konden enkel door professionele, Europese rechters worden berecht volgens het Belgische recht, zwarten konden naargelang van de overtreding worden veroordeeld door blanke rechters of door lokale chefs (les tribunaux indigènes). Die laatsten waren meestal aangeduid door de blanke overheid. De blanke rechters hanteerden het koloniale wetboek (le droit écrit), de dorpshoofden het Afrikaanse gewoonterecht (le droit coutumier).

Alleen wanneer het delict niet tegen de koloniale wetteksten indruiste, gold het gewoonterecht. Hoe je het ook draaide of keerde, de rechtspraak was in handen van de koloniale overheid. Zeker als het misdaden betrof waarvan een blanke het slachtoffer was. En altijd was er voor de zwarten een andere strafmaat zoals bijvoorbeeld dwangarbeid of lijfstraffen [inzet 1].

 De veroordeelde beklimt het schavot…

[10a en b] Pieters D., De executie van een soldaat, Kabinda (Lomami), foto, 1917.

 Een zwarte soldaat slaat erop los. Een blanke kijkt rustig toe vanop de veranda…

[11] De Witte G. F., Het gebruik van de chicotte tegen een weerspannige gevangene, Kiambi (aan de Luvua-rivier), foto, 1925.

22

23

[inzet 1] Désiré Merckaert, procureur-generaal van het Hof van Beroep in Elisabethstad, over de ongelijke strafmaat voor blanken en zwarten (1950)…

‘Bepaalde politierechters treden vaak heel repressief op […] Bijna altijd geven ze de maximale straf zoals dwangarbeid voor een inlander die met zijn fiets links of zonder licht reed. Voor dezelfde overtreding krijgt een Europeaan een boete van vijf Belgische frank of komt hij ervan af met een reprimande.’

Geciteerd in Dembour M.-B., La peine durant la colonisation belge, in Recueils de la Société Jean Bodin pour l’ histoire comparative des institutions. La peine (4). Mondes non-européens, n° 58, 1991, pp.

67-95.

Een rechter zit de politierechtbank van Leopoldstad voor [12]. Hij is de enige blanke in het gezelschap. De griffier is zwart, de agenten zijn zwart, de beschuldigden zijn zwart. Het etaleren van macht.

In de rechtbank. Onder het toeziend oog van koning Leopold III en koningin Astrid.

HET UNIFORM VERDEELDE EN HEERSTE Als er één instelling was die de koloniale macht het sterkst symboliseerde, dan was dat het leger of de Weermacht: de Force Publique. Niet alleen als ordehandhaver, maar eveneens in haar organisatie.

Alleen al het uniform toonde er de discrepantie in macht en gezag tussen blank en zwart. Het uniform verdeelde en heerste. De blanke officieren droegen een wit uniform, inclusief een tropenhelm, de zwarte soldaten (ook weleens ‘askari’s’ genoemd) moesten het stellen met een blauw pak met kniebroek en een rood hoofddeksel (een fez) en een bijpassende rode band rond het middel (een sash).

Een blanke onderofficier meet twee zwarte rekruten [13a]. Gewicht en lengte. De zwarte op de bascule kijkt ongeïnteresseerd en wacht gelaten zijn beurt af. De andere maakt zich zo groot mogelijk.

De onderofficier houdt het medische dossier in zijn handen. Hij kijkt noch naar de rekruut, noch naar zijn papieren. Zijn blik lijkt te zijn gefixeerd op iets of iemand links buiten het beeld.

Van deze scène maakte de fotograaf verschillende opnames. Heel snel na elkaar. Op een andere foto uit die reeks wordt duidelijk wat de aandacht van de onderofficier trekt [13b]. Links buiten het beeld staan de vrouwen van de rekruten. Net als hun mannen halfnaakt…

VOOR EEN APPEL EN EI? NEEN, ZELFS DAT NIET

 Een blanke onderofficier meet twee zwarte rekruten…

Links buiten het beeld staan de vrouwen van de rekruten.

Net als hun mannen halfnaakt…

[13a en b] Cauvin A., Medisch onderzoek van twee rekruten, s.l., foto, 1939.

De verhouding tussen blank en zwart in het leger was buitenproportioneel. Het kwam neer op ongeveer één blanke officier voor honderd zwarte soldaten. Zo had de Belgische generaal Francis Dhanis, toen hij in 1893 slag leverde tegen de Arabische slavenhandelaar Sefu bin Hamid, 350 huurlingen uit West-Afrika onder zijn bevel. Die troepenmacht vulde Dhanis aan met een tweeduizendtal krijgers van loyale lokale chefs. Enkel zijn officieren waren blank: zeven Europese officieren voor pakweg 2.500 zwarte soldaten. Slechts zeven.

Dat geringe aantal blanken had vooral een financiele oorzaak: één blanke militair vereiste een groter budget dan honderd zwarte soldaten samen. En dat koloniale leger mocht niet te veel kosten, wat ook

25

in de beginjaren te merken was aan de uitrusting: verouderde enkelschotsgeweren, een beperkt aantal kanonnen en slechts enkele machinegeweren. Het was roeien met de riemen die men had.

De soldij voor de zwarte soldaten lag zeer laag: 0,30 Belgische frank per dag. Was dat werken voor een appel en een ei? Neen, zelfs dat nog niet. In dezelfde periode (in 1912) kostte een ei in Elisabethstad 0,50 frank!13 En toch vonden de blanken dat die zwarte soldaten niet te klagen hadden [inzet 2]…

[inzet 2] De katholieke politicus Vincent Diericx beschrijft hoe goed de soldaten van de Force Publique het hebben…

De dienst duurt gewoonlijk zeven jaar. Elke soldaat mag trouwen en krijgt een woonhuisje. […] De soldaten hebben recht, boven de kleederen (schoenen dragen ze niet), aan dertig centiemen daags: dit is hier voldoende om met vrouw en kinderen te leven. Op het einde van hun termijn, zijn ze in staat om, met honderd à 150 frank, naar hun dorp weder te keeren.

De slimste zijn korporaal of sergeant en die worden later gemakkelijk champetter of burgemeester, want gedurende hunnen diensttijd onderwezen, zijn er veel bekwaam, in hunne taal eenen brief te schrijven.

Uit Diericx V., Dwars door Congoland: Dagboek van eenen Belgischen Kongotrotter. Aalst: De Volksstem, 1912, p. 134.

APRÈS L’INDÉPENDANCE = AVANT L’INDÉPENDANCE Niet te verwonderen dat de Force Publique in de beginjaren te kampen kreeg met rebellie. Het begon in 1895 met La Révolte de Batetela in Luluaburg (nu Kananga). De Batetela pikten het niet dat hun stamhoofd Ngongo was terechtgesteld en doodden op hun beurt hun blanke officier. Maar ook de ontberingen en de harde legertucht lagen aan de basis van de onvrede. Het duurde tot 1905 vooraleer de opstand volledig was bedwongen. Ook later kreeg de Force Publique nog te kampen met muiterij. Zo was er in februari-maart 1944 een revolte van de Weermacht. Weeral in Luluaburg.

gemaakte afspraken. De palabre was hét instrument om sociale conflicten te vermijden en op te lossen. Zoals het al eeuwen het gebruik was19.

Een gewestbeheerder overlegt met een stamhoofd [16]. Hij zit aan een tafel en profileert zich zo als de belangrijkste persoon van de vergadering. Het stamhoofd zit links van de gewestbeheerder op zijn hurken. Zijn krijgers volgen in een kring aandachtig het gesprek. Achteraan staan twee soldaten van de Force Publique. Als ruggensteun voor de gewestbeheerder.

Een gewestbeheerder int de belastingen [17]. Hij zit aan een tafeltje, telt en noteert. De dorpelingen wachten in een rij gedwee hun beurt af.

Rechts op de foto staan enkele soldaten van de Force Publique. Opnieuw als ruggensteun. Het etaleren van macht.

Het betalen van belastingen in geld was voor de inlanders iets nieuws. Vroeger gebeurde dit in natura: een paar kippen, lappen stof, koper, arbeid, rubber… zoals gebruikelijk bij ruilhandel. Maar nu werden ze gedwongen om mee te stappen in een geldeconomie. Om aan de nodige centen te komen voor het betalen van hun belastingen dienden ze voortaan hun arbeid te verhuren aan blanke bedrijven en plantages: loonarbeid…

De gewestbeheerder was verplicht twee derden van zijn tijd te besteden aan plaatsbezoeken20.

Daarbij verplaatste hij zich te voet of met de fiets, de motorfiets, de prauw of de draagstoel (tipoy). In de jaren 50 gebeurden de tochten meer en meer met de auto.

We startten dit hoofdstuk met een districtscommissaris die op stap was met een sliert gevangenen achter zich. Zo maakte hij indruk. Zo etaleerde hij zijn macht. Maar het kon ook anders…

De commissaris van het evenaarsdistrict doet zijn dorpsbezoeken met een prauw [18]. Gevangenen heeft hij niet bij zich. Wel een fanfare. Telkens als hij een dorp nadert, moeten zij met veel trompetgeschal en tromgeroffel zijn komst aankondigen.

Het etaleren van macht. Met muziek.

 De commissaris van het evenaarsdistrict doorkruist de regio met een prauw…

[18][Onbekende fotograaf], La pirogue du Commissaire de district de l’Equateur, Evenaarsprovincie, prentbriefkaart, ca. 1910-1920.

30