Waakzaam zorgen voor Tieners

WAAKZAAM

ZORGEN

VOOR

tieners

WAAKZAAM

ZORGEN

VOOR

tieners SVEN BUSSENS

inhoud

Voorwoord Opzet van deze ouderbijeenkomsten

9

OUDERBIJEENKOMSTEN

36

B I J E E N KO M S T 1:

Pubergedrag

11

38

12 DOELPUBLIEK

39

13

39 PROGRAMMA

GOEDE PRAKTIJKEN BUNDELEN

ALGEMENE DOELSTELLINGEN

13 OPBOUW

40

TOELICHTING BIJEENKOMST 1 PER PROGRAMMAONDERDEEL

13 Bijeenkomsten

40

16 Thuisopdrachten

40 Verwelkoming

Deel 1: Start

41

Inleiding op de reeks ouderbijeenkomsten en het thema hedendaagse autoriteit

17

TOEPASSINGSMOGELIJKHEDEN VAN HET HANDBOEK

19

ALGEMENE DOELSTELLINGEN

44 Programmaoverzicht

21

PRAKTISCHE GIDS

45 Kennismaking

21

Ouders en opvoedingsverantwoordelijken

48 Afspraken

21

De vormingswerker

49

Deel 2: Pubergedrag

21 Rubrieken

49

Invloeden op gedrag

23

52

Typisch pubergedrag

De nieuwe autoriteit en het oplossingsgerichte metamodel

55

Ontwikkeling van het puberbrein

60

Hersenen in ontwikkeling. Een vrijgeleide of een oproep?

63

Het belang van een goede relatie

24 INLEIDING

75

Deel 3: Slot

25

75

Suggesties voor de komende dagen

Een handboek en een praktisch pakket

24

EEN STERK DUO: ‘NIEUWE AUTORITEIT’ EN HET ‘OPLOSSINGSGERICHTE METAMODEL’

25

Een systematische werkelijkheid

77 Afronding

25

Krachtgerichte focus

78

27

Aannames over verandering

78

28

Focus op de toekomstige gewenste situatie

78 Motivering

28

De kracht van oplossingsgericht werkenmet oudergroepen

78

Sociaal-emotionele ontwikkeling

29

Enkele oplossingsgerichte richtinggevers

79

Lichamelijke ontwikkeling

30

Enkele meer algemene richtinggevers

79

Ontwikkeling van de hersenen

31

Enkele specifieke richtinggevers

ACHTERGRONDINFO BIJ BIJEENKOMST 1 Achtergrond voor de vormingswerker

84 85

B I J E E N KO M S T 2:

Autoriteit en gezag ALGEMENE DOELSTELLINGEN

85 PROGRAMMA 86

TOELICHTING BIJEENKOMST 2 PER PROGRAMMAONDERDEEL

194

Reflectie op de suggesties van de voorgaande bijeenkomst

197

Korte herhaling

208

Deel 2: Waakzaam zorgen

208

Wat is waakzame zorg?

214

Niveaus van waakzame zorg

233

Ankerfunctie: schakelen tussen de verschillende niveaus

249

Deel 3: Slot

249

Suggesties voor de komende dagen

250

Afronding

86

Deel 1: Start

86

Verwelkoming

86

Reflectie op de suggesties uit voorgaande bijeenkomst

88

Deel 2: Autoriteit en gezag

88

Wat is autoriteit?

91

Oude autoriteit

252

96

Nood aan een nieuwe constructie

253

99

Hedendaagse autoriteit

253 PROGRAMMA

103

Verbindende taal

117

Bouwstenen voor gezag

119

Aanwezigheid en betrokkenheid

127

Onafhankelijkheid

130

Zelfcontrole en uitgestelde reactie

137

Weerstaan

147

Vastbeslotenheid

157

Transparantie

166

Relatiegebaren

172

Herstelgebaren

176

Ondersteunend netwerk

186

Volhouden

189

Deel 3: Slot

189

Suggesties voor de komende dagen

190

Afronding

192 193

B I J E E N KO M S T 3:

Waakzaam zorgen

254

TOELICHTING BIJEENKOMST 3 PER PROGRAMMAONDERDEEL

194

Deel 1: Start

194

Verwelkoming

B I J E E N KO M S T 4:

Zorg dragen bij spanning ALGEMENE DOELSTELLINGEN

TOELICHTING BIJEENKOMST 4 PER PROGRAMMAONDERDEEL

254

Deel 1: Start

254

Verwelkoming

254

Reflectie op de suggesties van de voorgaande bijeenkomst

257

Deel 2: Zorg dragen bij spanning

257

Conversaties en situaties onder spanning

263

Patronen en gewoontes

277

Brein en comfortvenster

285

Emotieroutes

295

De uitgestelde reactie

301

Mogelijke krachtgevers vanuit de hedendaagse autoriteit

307

Deel 3: Slot

307

Afronding

311 313

ALGEMENE DOELSTELLINGEN

193 PROGRAMMA 194

317

Slotwoord Bibliografie Dankwoord

Voorwoord Opvoedingsondersteuning focust vaak op gezinnen met jonge kinderen.

Investeren in de vroege levensperiode van kinderen is van groot belang.

Anderzijds houdt opvoeden niet op wanneer kinderen zes of twaalf jaar zijn.

Opvoedingsondersteuning is er ook voor ouders van de tieners, de pubers, de jongeren. De jeugd van tegenwoordig en de toekomst.

Ze verdienen een plek in de maatschappij waar ze ondersteund, gestimuleerd en gehoord worden. Hoe kunnen wij daar met zijn allen – ouders, opvoeders, professionele opvoedingsondersteuners – toe bijdragen? Hoe kunnen we klaarstaan voor ouders die soms op zoek zijn? Ouders die balanceren tussen grenzen trekken en kansen bieden. Ouders die hun kinderen een duwtje in de rug willen geven, om de vaak moeilijke en chaotische puberteit te ontgroeien en hun talenten maximaal te ontplooien.

EXPOO (Expertisecentrum Opvoedingsondersteuning van de Vlaamse overheid) zet zich al jaren in om blijvende aandacht te investeren in een positieve leefomgeving waar jongeren zich kunnen ontwikkelen tot de burgers van morgen. Vanuit EXPOO zagen we kansen binnen het gedachtegoed ‘nieuwe autoriteit’ en ‘geweldloos verzet’ om ouders antwoorden en handvatten te bieden in de soms stressvolle situaties met opgroeiende jongeren. Begrenzen vanuit nabijheid en zorg, met aandacht voor de positieve relatie tussen opvoeder en kind of jongere is het uitgangspunt.

Het concept vond meer en meer ingang in welzijnssectoren zoals de jeugdhulp en het onderwijs. Samen met VCOK vzw, Hogeschool Gent, Oplossingsgericht Centrum en professionals uit verschillende sectoren zijn we de uitdaging aangegaan om de inzichten uit ‘nieuwe autoriteit’ en ‘geweldloos verzet’ te vertalen naar het werken met ouders van jongeren in de preventieve sfeer.

Er werd een eerste draft van een handboek ontwikkeld en er werden try-outsessies voor professionals georganiseerd om ouderavonden te houden in de eigen voorziening. Met de zeer waardevolle feedback van professionals uit het werkveld en de heel grondige herwerking van Sven Bussens ligt hier nu het resultaat voor u. Het betreft een heel uitgebreide handleiding voor een vierdelige vormingsreeks met ouders, geen pedagogisch advies of hulpverlening. De nadruk ligt op dagelijks opvoeden, en dus op de grondhouding van waakzame zorg en verbindend gezag. Het doelpubliek zijn moeders en vaders met kinderen tussen 12 en 18 jaar. Het is duidelijk dat de inhouden nuttig zijn bij het opvoeden van jongeren in het algemeen en zo breed uitgewerkt zijn dat het mogelijk is om op basis van dit handboek 9

meer dan vier bijeenkomsten vorm te geven. De doelstellingen situeren zich op het verbreden van kennis, ervaringen, attitudes en vaardigheden.

Om aan de slag te kunnen met deze handleiding, organiseert EXPOO regelmatig een introductiedag en een train the trainer. Data worden bekendgemaakt via de website. Ook wordt het vormingsaanbod van partners bekendgemaakt.

Opzet van de ouderbijeenkomsten Met de ouderbijeenkomsten willen we opvoeden gebaseerd op de principes en het concept van Haim Omer, ‘nieuwe autoriteit’, bruikbaar maken voor het dagelijks opvoeden van pubers. Dat doen we door dagelijkse opvoedingsvragen en onzekerheden in kaart te brengen.

Het aanbieden van ouderbijeenkomsten vanuit het concept ‘nieuwe autoriteit’ betekent inzetten op sociale steun en ontmoeting. Die twee activiteiten staan centraal in het gedachtegoed en in de werkvorm ‘ouderbijeenkomst’.

Via uitwisseling met andere ouders en andere opvoedingsverantwoordelijken willen we de deelnemers in de eerste plaats ondersteunen om hun eigen opvoedingsverhaal te verrijken.

We willen de deelnemers in eerste instantie erkennen in hun eigen waarden en normen, ziens- en handelwijze. We nodigen uit om samen te reflecteren en indien gewenst ook samen mogelijke handelingsalternatieven te formuleren op pedagogische vragen.

Samen kennis en inzichten construeren staat centraal in deze vormingsreeks. Soms zullen die inzichten en kennis een bevestiging zijn van wat ouders al doen en soms zullen die mogelijkheden bieden om eigen opvoedingsdoelstellingen op een andere manier verder te realiseren.

Bij het aanreiken van de inhouden en de technieken kiezen we voor een begeleidingsstijl die gebaseerd is op het oplossingsgerichte metamodel. De hieraan ontleende krachtgerichte aannames en technieken ondersteunen de vormingswerker om te blijven aansluiten bij al aanwezige vaardigheden en mogelijkheden van de deelnemende ouders en hun opvoedingscontext.

Hiermee willen we aansluiten bij ouders om de eigen competenties en het besef van invloed te blijven zien en ervaren.

Tegelijk maakt EXPOO werk van diverse acties over dit thema: •

•

op www.expoo.be/themas/nieuwe-autoriteit bundelt EXPOO interessante informatie (literatuur, artikelen, websites…) voor professionals; voor al wie informatie wil uitwisselen over ‘nieuwe autoriteit’ in de preventieve gezinsondersteuning, is er een virtuele thematische werkplek. Zin om aan te sluiten? Mail naar info@expoo.be.

Deze ouderbijeenkomsten worden geëvalueerd en waar nodig bijgestuurd.

Zo komen we tot een praktijkbeschrijving.

EXPOO is steeds op zoek naar inspirerende praktijkvoorbeelden van nieuwe autoriteit. Ben je zelf aan de slag? Laat het ons weten!

Sofie Eerlings, EXPOO

10

WAAKZAAM ZORGEN VOOR TIENERS

11

O p z et v a n d e o u d e r bijeenkomsten

DOELPUBLIEK In deze ouderbijeenkomsten leggen we de nadruk op dagelijks opvoeden.

Dit handboek situeert zich in de preventieve gezinsondersteuning.

We richten ons tot ouders en andere opvoedingsverantwoordelijken die onzekerheden, vragen en spanningen ervaren in het dagelijks opvoeden van hun tiener(s). De opvoedingsvragen zijn meestal naar tevredenheid op te lossen of geven aanleiding tot een bepaalde onrust en toenemende spanning.

We richten ons niet tot opvoedingsverantwoordelijken die hun situatie op dit moment als een ernstige opvoedingscrisis of opvoedingsnood ervaren.

Hier ervaren de ouders een toenemende spanning met meer escalerende, hardnekkige en complexe opvoedingsproblemen die vaak al een langere periode bestaan.1 De deelnemende opvoedingsverantwoordelijken zijn vrij om ook mensen mee te brengen die hen op de een of andere manier (zullen) ondersteunen bij het opvoeden. De nieuwe autoriteit is een wij-autoriteit die haar kracht ontleent aan het netwerk. Paul Verhaeghe omschrijft die nieuwe of volgende vorm van autoriteit als een ‘horizontaal gedragen autoriteit’.2 We vinden het een meerwaarde om bij de toeleiding extra in te zetten op mensen uit het netwerk en in het bijzonder ook vaders en andere mannelijke opvoedingsverantwoordelijken. Het is net helpend om hen en in het bijzonder vaders, expliciet uit te nodigen om ook deel te nemen aan de bijeenkomsten.

Steunende partners zijn een belangrijke bron van opvoedingsondersteuning.

Het is raadzaam om te werken met een min of meer homogene groep m.b.t. hoe de deelnemende opvoedingsverantwoordelijken hun opvoedingsvragen beleven. Vanuit een vergelijkbare beleving kan (meer) lotgenootschap en verbinding ontstaan.

Bij de uitwerking van de ouderbijeenkomsten werd aandacht besteed aan een mogelijke deelname van diverse opvoedingsverantwoordelijken met diverse achtergronden en contexten. De vormingswerker kan kiezen uit verschillende methodieken, metaforen, toepassingen en beelden om inhouden en technieken af te stemmen en te laten aansluiten bij zo veel mogelijk deelnemers. De vormingswerker behoudt de vrijheid om aanpassingen op maat van de groep en zichzelf te doen. We volgen hier Jan Willem Veerman en Tom van Yperen in hun stelling dat een discretionaire ruimte voorziet in de handelingsruimte voor de professional om optimaal

af te stemmen en dus effectiever te werken.3 Dat staat voor ons tegenover een al te protocollaire benadering.

De na te streven doelen en de volgorde van de thema’s zijn overwogen en in de praktijk getoetst. We vinden het van belang om de opgenomen doelen en uitgewerkte opbouw trouw te blijven. De technieken en methodieken om de doelen na te streven zijn variabel en flexibel.

GOEDE PRAKTIJKEN BUNDELEN Om dit handboek zo volledig mogelijk en bruikbaar mogelijk te kunnen blijven aanbieden, doen we een warme oproep aan alle gebruikers van dit handboek om ervaringen en uitwerkingen te blijven delen met ons. In volgende edities kunnen ingezonden suggesties en uitwerkingen opgenomen worden. Het verbinden van vormingswerkers en expertise kan ons helpen om een zo passend en kwalitatief mogelijk aanbod te blijven aanbieden.

Inzendingen zijn welkom op sven@oplossingsgerichtcentrum.be

OPBOUW BIJEENKOMSTEN De hier voorgestelde reeks bestaat uit vier thematische bijeenkomsten. Elke bijeenkomst duurt 2,5 uur. De bijeenkomsten vinden wekelijks plaats. Het tempo van de groep primeert op de inhouden. Dat betekent dat niet in alle groepen dezelfde inhouden aan bod zullen komen. Naargelang de vragen en behoeften, worden accenten gelegd en zullen bepaalde inhouden en technieken minder of meer aandacht krijgen. De inbreng en tussenkomsten van de ouders zijn dus zeer helpend om het aanbod zo goed mogelijk af te stemmen op hun verwachtingen.

In dit handboek zijn vier thematische ouderbijeenkomsten uitgewerkt: • • • •

1 2

12

Kousemaker, N.P.J. & Timmers-Huigens, D. (1985). Pedagogische hulpverlening in de eerste lijn.

‘Primaire ambulante jeugdhulpverlening’ in pedagogisch perspectief. Tijdschrift voor Orthopedago­ giek, XXIV, 549-565.

Verhaeghe, P. (2015). Autoriteit. Amsterdam/Antwerpen: De Bezige Bij.

WAAKZAAM ZORGEN VOOR TIENERS

3

13

Bijeenkomst 1: Pubergedrag Bijeenkomst 2: Autoriteit en gezag Bijeenkomst 3: Waakzaam zorgen Bijeenkomst 4: Zorg dragen bij (toenemende) spanning

Van Yperen, T. & Willem Veerman, T. (2008). Zicht op effectiviteit. Handboek voor praktijkgestuurd effect­ onderzoek in de jeugdzorg. Delft: Eburon.

O p z et v a n d e o u d e r bijeenkomsten

In de eerste bijeenkomst is er aandacht voor typisch tienergedrag en het belang van een warme ouder-kindbinding. Het typische gedrag wordt gekaderd vanuit ontwikkelingen in het brein en ontwikkelingstaken eigen aan de leeftijd. De mogelijkheden en beperkingen van het brein worden gelinkt aan de noodzaak van begrenzing van buitenaf. Het belang van binding wordt gekaderd vanuit hechting en gelinkt aan de noodzaak van socialiseren en begrenzen. Het begrenzen van tieners biedt voor veel opvoedingsfiguren een hele uitdaging. Misschien wel meer dan ooit. Toezicht houden en aanwezig zijn in het dagelijkse leven van tieners is minder vanzelfsprekend geworden.

Actuele maatschappelijke tendensen, zoals het toegenomen belang van de onlinewereld voor tieners en de ‘privacyreflex’ werken vragen, onzekerheid en soms ook handelingsverlegenheid in de hand: •

•

•

•

•

kenheid, onafhankelijkheid, zelfcontrole, volhouden, transparantie, weerstaan, relatiegebaren en een steunend netwerk.

Er is aandacht voor de kracht van taal, hoe ouders al aansluiten bij de voorgenoemde elementen en welke gebruiksmogelijkheden de aanwezige opvoedingsfiguren zien voor het dagelijkse opvoeden in de eigen opvoedingscontext. In deze bijeenkomst willen we ouders versterken en stimuleren om meer te doen van wat werkt en verder inspireren met concrete technieken, handvatten, acties en gedachten.

In de derde bijeenkomst hebben we aandacht voor de concrete uitwerkingen van het door Haim Omer ontwikkelde concept ‘Waakzaam zorgen’.

Het opnemen van waakzame zorg verloopt meer automatisch en spontaan bij jonge kinderen. Bij tieners is het minder gemakkelijk om gericht aandacht te geven aan gebeurtenissen die ongerust maken:

‘Ik heb tijdens de week niet zo veel tijd om door te brengen met mijn kind, ik wil de dag positief afsluiten en vind het daarom moeilijk om hem dingen te ontzeggen.’

‘Als ik dit niet toesta, zal ik de goede band met mijn tiener verliezen. De laatste tijd reageert hij vrij heftig op de kleinste opmerking.’

‘Ik heb te weinig kennis van sociale media om goed te weten wat mijn kind doet op zijn computer of smartphone.’

‘Ik wil mij niet moeien, hij stelt dit niet op prijs, bovendien is dit zijn privé en dat wil ik respecteren.’

‘Ik zie haar te graag, denk ik.’

• • •

•

•

•

Met de thema’s in deze bijeenkomst willen we ouders, met begrip voor de huidige uitdagende opvoedingscontext, nog meer inzichten bieden in het belang van het aanwezig zijn in het dagelijks leven van hun kind. We willen hen helpen om motivaties, legitimeringen en kracht te vinden om, indien nodig, te begrenzen en de best mogelijke zorg op te nemen. De zorg die zij willen opnemen en beschouwen als ‘goed genoeg’ om een evenwicht te vinden tussen het geven en inperken van verantwoordelijkheden en vrijheden aan hun tiener. In deze bijeenkomst willen we ook normaliseren en vooral aansluiten bij wat ouders al doen en als werkzaam ervaren om de zorg op te nemen die zij willen opnemen.

In de tweede bijeenkomst is het centrale thema ‘Autoriteit en gezag’.

In deze bijeenkomst plaatsen we een oudere vorm van autoriteit naast een mogelijke volgende, een nieuwe of misschien nog juister: een hedendaagse autoriteit. We construeren op basis van het gedachtegoed van Haim Omer een (nieuwe) vorm van gezag die vorm krijgt vanuit aanwezigheid en betrok14

WAAKZAAM ZORGEN VOOR TIENERS

‘Hij doet al een aantal weken zijn kamerdeur op slot.’

‘Hij komt steeds later thuis dan het afgesproken uur.’

‘Ik weet niet wie die nieuwe vrienden zijn, ik heb daar eigenlijk niet zo een goed gevoel bij.’

‘Ik heb de indruk dat zijn ogen steeds rood zien als hij na school thuiskomt.’

‘Ik vind haar de laatste tijd heel gesloten. Vroeger vertelde ze over haar vriendinnen of eens iets over de leerkrachten, nu krijg ik zeer korte antwoorden.’

‘Zou er iets zijn? Is dit een reden om mij zorgen te maken?’

Zelfs bij een duidelijk gevoel van bezorgdheid is het vaak niet vanzelfsprekend om het niveau van alertheid te vergroten en misschien zelfs acties te ondernemen: • • •

‘Kan ik bellen naar de leerkracht?’

‘Kan ik zijn vrienden aanspreken of zijn gsm even controleren?’

‘Kan ik de tijd op de computer legitimeren of sluit ik hem dan af van zijn vrienden?’

In deze bijeenkomst werken we mogelijke ouderlijke reacties uit bij een beleving van gerustheid, ongerustheid en/of bezorgdheid. Ook hier sluiten we aan bij de al aanwezige hulpbronnen, krachten en bij wat werkt. Wat we aanreiken en uitwerken, is ook hier inspirerend van opzet. Wat ouders uit het aangebrachte zelf boetseren, verdient de voorkeur. Meestal zijn die aanpassingen het best afgestemd op de eigen context en dus duurzamer 15

O p z et v a n d e o u d e r bijeenkomsten

van aard. We stellen de door Haim Omer uitgewerkte ankerfunctie van ouders hier centraal.

Er is aandacht voor signaalgedrag van de tieners. Signalen die ouders geruststellen en signalen die zorgen voor een toenemend gevoel van bezorgdheid.

We gaan na hoe we op basis van de eigen beleving van de signalen zo passend mogelijk kunnen reageren. Ook zelfzorg en het invullen van eigen noden van ouders krijgt hier aandacht. Om sensitief te kunnen blijven en signalen van je kind te kunnen beantwoorden, is het belangrijk dat ouders ook aandacht kunnen hebben voor hun eigen noden.

Bij het samenleven met tieners zijn de soms heftige en wisselende emoties niet weg te denken. Soms evolueren gesprekken en bijsturingen naar een explosie. Soms ontstaat de indruk dat spanningen blijven hangen, de relatie negatief kleurt en explosies nooit veraf zijn. Vanuit dit model blijven we onafgebroken inzetten op de ‘goede relatie’ tussen ouder en kind en de ruimere omgeving.

In de vierde bijeenkomst is er aandacht voor patronen met toenemende spanningen/escalaties en hoe opvoedingsfiguren verder kunnen inzetten op het controleren van eigen gedrag. We hebben hier aandacht voor het ontstaan, herkennen en veranderen van niet-gewenste patronen en het effect op de relatie tussen ouder en kind. We besteden ook aandacht aan hoe we, vanuit een focus op zelfcontrole, kunnen inzetten op volhouden, op zorg voor de relatie, en hoe we de tiener kunnen uitnodigen tot verandering.

We gaan na waar ouders al kracht vinden en misschien nog meer kunnen vinden. Sleutelbegrippen zijn hier: gewoonten, brein en het eigen comfortvenster, visualisaties van eigen emotieroutes en eigen krachtgevers.

we het belang van keuzevrijheid en de kracht van het gebruik op geheel eigen wijze respecteren en faciliteren. Ouders behouden hun actieve rol en de vrijheid om het aangereikte al dan niet te gebruiken. Kunnen kiezen versterkt de eigen actorpositie en het emancipatorisch karakter. Ook hier zien we een mogelijkheid om ouders in hun kracht aan te spreken en te versterken. Ouders worden niet aangesproken op het niet-uitvoeren van een thuisopdracht. Vanuit een oplossingsgerichte mindset nemen we aan dat alle ouders hun eigen goede reden hebben om te doen wat ze doen, en dat zij kiezen om te doen wat zij voor hen en de eigen context als helpend ervaren.

Om het ongedwongen karakter te benadrukken gebruiken we in deze reeks de titel ‘Suggesties voor de komende dagen’. Tegelijkertijd moedigen we ouders warm aan om dingen te doen. ‘Veranderingen’, waaronder ook bewust kiezen om te behouden, impliceert ‘actie’.

T O E PA S S I NG S M O G E L I J K H E D E N VA N H E T H A N D B O E K In dit handboek ligt de focus op het werken met ouders in groep rond het dagelijks opvoeden van pubers. De centrale thema’s in dit boek zijn geïnspireerd op en gelinkt aan het werk van professor Haim Omer en zijn concept van de nieuwe autoriteit en geweldloos verzet.

Het concept van de nieuwe autoriteit wordt in dit handboek versterkt met aannames en technieken uit het oplossingsgerichte metamodel. De uitgewerkte toepassingen en interacties met ouders zijn krachtgericht, activerend en versterkend.

Het handboek kan ingezet worden bij diverse oudergroepen. Een homogene groep op vlak van leeftijd van de tieners en beleving van de ernst van de opvoedingsvragen geniet de voorkeur.

Dit handboek situeert zich in de preventieve gezinsondersteuning en beperkt zich tot vier uitgewerkte ouderbijeenkomsten. Tegelijkertijd bevat het uitgebreide uitwerkingen van inhouden en een uitgebreid pakket aan interactieve toepassingen, waardoor het mogelijk is om bijkomende ouderbijeenkomsten uit te werken.

De hier uitgewerkte ouderbijeenkomsten kunnen georganiseerd worden vanuit Huizen van het Kind, opvoedingswinkels, scholen, voorzieningen binnen de jeugdzorg en andere organisaties die de mogelijkheid hebben om met ouders rond opvoedingsthema’s in de preventieve gezinsondersteuning te werken.

Gezien de uitgebreide uitwerkingen van inhouden, de aandacht voor aannames en taal, en de diverse toepassingen kan het handboek ook bruik-

THUISOPDRACHTEN Op het einde van elke bijeenkomst zijn suggesties opgenomen voor thuisopdrachten. De eigenlijke veranderingen vinden plaats tussen en na de bijeenkomsten. Het werken met thuisopdrachten is helpend om de omzetting mogelijk te maken van een context waarin iets ‘geleerd’ wordt, naar een eigen, meer natuurlijke context. Het denken aan of uitvoeren van een thuisopdracht in de eigen context kan helpen om een (gewenste) verandering te realiseren en/of met nog meer overtuiging te behouden wat werkt.

Als we niet inzetten op die omzetting, bestaat het risico dat wat besproken wordt ook in de ruimte waar het besproken werd, blijft.

De thuisopdracht heeft een vrijblijvend karakter. De deelnemers behouden de keuze om die al dan niet uit te voeren, aan te passen en/of te vervangen door een totaal andere opdracht. Met die manier van werken willen

16

WAAKZAAM ZORGEN VOOR TIENERS

17

O p z et v a n d e o u d e r bijeenkomsten

baar zijn in onderwijscontexten om hulpverleners, zorgdragers, ondersteuners, jongerenwerkers en leerkrachten verder te bekwamen in het gedachtegoed. De bijeenkomsten richten zich naar ‘opvoedingsverantwoordelijken’.

De inhouden, methodieken, vraagsequensen, opdrachten en technieken uit dit boek kunnen ten slotte ook ingezet worden in individuele trajecten met ouders en/of opvoedingsverantwoordelijken. Dit kan in de vorm van bijvoorbeeld individuele ondersteunende gesprekken, geheel los van groepsbijeenkomsten, of tussen de groepsbijeenkomsten, of in een nazorgtraject.

is de relatie die verbindt. Vanuit ‘de relatie’ en ‘zich goed voelen’ blijft het ook mogelijk om als ouder voldoende vertrouwen te stellen in het ‘eigen aanvoelen’ en van daaruit te reageren. Vanuit dit model, aangevuld met de krachtgerichte aanpak in dit werk, staan we stil bij wat ouders zelf opmerken, zelf voelen en zelf nodig hebben om de ouder te zijn die ze willen zijn voor hun tiener.

A L G E M E N E D O E L S T E L L I NG E N

NOOT 1

Met de uitwerkingen in dit handboek is er aandacht voor aannames en technieken. Wat we doen (technieken), is een veruiterlijking van hoe we naar de werkelijkheid kijken. De manier waarop we naar de werkelijkheid kijken, wordt gevormd door de aannames die we kiezen. Bijvoorbeeld de overtuiging dat ouders beschikken over eigen hulpbronnen (competenties, vaardigheden, mogelijkheden, krachten). Technieken worden effectiever wanneer we die vanuit de bedoelde aannames inzetten. We gaan dan ook, waar het nuttig is, de technieken voorbij en besteden ruim aandacht aan achterliggende aannames. We besteden ook aandacht aan de specifieke taal die eigen is aan de hier centrale theoretische kaders. We nemen aan dat we met onze woorden werkelijkheden construeren. We willen een werkelijkheid mogelijk maken waarin een warme relatie centraal staat, ook als het opvoeden minder vanzelf gaat. Daarom kiezen we woorden die vorm kunnen geven aan de beoogde werkelijkheid. Woorden om samen met iedereen met wie we in relatie gaan, verder te construeren. In dit handboek zijn dat in eerste instantie onze tiener(s) en ons steunend netwerk.

NOOT 2

In dit handboek kiezen we voor de term ‘hedendaagse autoriteit’. Die term illustreert nog meer het gegeven dat die andere manier om gezag op te bouwen aangepast is aan de hedendaagse context.

Doorheen dit handboek worden de onderstaande algemene doelstellingen nagestreefd. Specifieke doelstellingen worden verder per thema en toepassing in het handboek toegelicht.

NOOT 4

Bij de formulering van de onderstaande doelen is vooral aandacht gegeven aan werkbare en meetbare formuleringen conform pedagogische richtlijnen.

De doelen zijn bedoeld als gidsen voor de gebruiker van dit handboek, ze zijn niet allesmakend. We willen benadrukken dat we onvoorwaardelijk aannemen dat alle ouders al heel wat dingen doen die werken en al een heel eind op weg zijn om wat voor hen goed ouderschap is, vorm te geven. Het gaat om (eventuele) volgende stappen in de richting van de door de ouders gewenste richting, niet om eerste stappen in een of de gewenste richting.

We vinden het belangrijk om te blijven aansluiten bij de door de ouders gewenste richting. Een gewenste richting benadert meer de realiteit en is meer werkbaar dan een doel. In de opgenomen interacties in het handboek willen we de gebruiker dan ook handvatten bieden en inspireren om die verder in praktijk te brengen.

NOOT 3

De inhouden van dit werk willen op geen enkele manier een bijdrage leveren aan een verdere instrumentalisering van ‘opvoeden’. Integendeel, het gaat hier om een denkkader met enkele technieken die ouders op geheel eigen wijze kunnen inzetten. Het gaat om een mogelijke uitbreiding op wat ouders al doen en nog zullen doen. Vaak zal het niet meer dan een bevestiging zijn.

De focus ligt op een kwaliteitsvolle relatie waarin ouders, opvoedingsverantwoordelijken en tieners zich kunnen vinden, elk op hun manier. Het 18

WAAKZAAM ZORGEN VOOR TIENERS

19

O p z et v a n d e o u d e r bijeenkomsten

We willen de groep deelnemers mede-eigenaar maken van het proces in de vormingsreeks. Het tempo van de groep primeert op het afwerken van het programma, tegelijkertijd blijft de ambitie overeind om de grondhouding mee te geven.

Doelstellingen voor ouders zijn: •

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

20

Ze kennen het belang van een goede relatie met hun tiener en kunnen concreet maken hoe zij (dagelijks) investeren in die goede relatie.

Ze kennen het belang van begrenzen en kunnen concreet maken wanneer en hoe zij begrenzen.

Ze kennen het belang van hun aanwezigheid in het dagelijks leven van hun kind en kunnen concreet maken hoe zij daar aanwezig zijn en wat maakt dat zij dat belangrijk vinden.

Ze weten hoe zij kunnen investeren in de relatie met hun tiener met relatiegebaren, algemene positieve ouderlijke betrokkenheid en met hun aanwezigheid in het dagelijks leven van hun kind en kunnen dat concreet maken voor de eigen context.

Ze weten wat de rol van een steunend netwerk kan zijn en kunnen concreet maken hoe een eigen steunend netwerk er kan uitzien (wie en met welke mogelijke ondersteunende rol).

Ze kunnen signalen in het gedrag van hun kind opmerken en concreet maken.

Ze kunnen eigen gevoelens van gerustheid, ongerustheid en bezorgdheid bij bepaalde signalen van hun kind erkennen en beschrijven.

Ze kunnen de eigen waakzame zorg voor hun kind, in hun context afstemmen op de signalen van hun kind en de eigen beleving hiervan. Ze kunnen hun zorg concretiseren in eigen (afgestemd) gedrag.

Ze kunnen eigen patronen met negatieve interacties en escalaties die de relatie met hun kind beschadigen, erkennen en beschrijven.

Ze kennen concrete technieken om escalatie te vermijden, te de-escaleren en te blijven investeren in een positieve relatiedynamiek. Ze kunnen die technieken afstemmen op de eigen context.

Ze weten en kunnen beschrijven wat en wie hun kracht geeft om vol te houden, te begrenzen en in de relatie te blijven investeren.

Ze kunnen beschrijven welk eigen opvoedingsgedrag zij wensen te behouden en welke aanvullingen en/of veranderingen zij wensen te proberen.

Ze kunnen aangeven of zij al dan niet een bijkomende ondersteuning wensen bij het verder vormgeven van hun eigen opvoedingsstrategieën.

WAAKZAAM ZORGEN VOOR TIENERS

PRAKTISCHE GIDS OUDERS EN OPVOEDINGSVERANTWOORDELIJKEN In het handboek wordt meestal naar ouders verwezen. In deze gids willen we graag meegeven dat het steeds om opvoedingsverantwoordelijken gaat.

Vanuit het concept van de ‘hedendaagse autoriteit’ focussen we in eerste instantie op ouderfiguren. Dat concept gaat echter verder en wijst ons ook op de belangrijke rol van een steunend netwerk. In dat steunend netwerk kunnen heel diverse supporters (ondersteuners) plaatsnemen. Enkele voorbeelden: leerkracht, trainer van de sportvereniging, familielid, vriend van de ouders, buurvrouw, leider uit de jeugdbeweging… De in dit handboek gepresenteerde inhouden zijn bruikbaar voor iedereen die in contact komt met tieners.

DE VORMINGSWERKER We gebruiken meestal de term vormingswerker om te verwijzen naar degene die de groep begeleidt. Omwille van het leesgemak verwijzen we naar de vormingswerker met ‘hij’.

RUBRIEKEN De vier thematische bijeenkomsten zijn uitgewerkt met terugkerende rubrieken: •

21

Doelstellingen: Bij het begin van elke bijeenkomst zijn de algemene doelen opgenomen. De specifieke doelen zijn opgenomen per toepassing. Het gaat hier telkens om de na te streven minimale doelen. Op die manier willen we de vormingswerker een houvast geven om de minimale inhouden en technieken voor de betreffende bijeenkomst te selecteren. Zoals eerder aangegeven, vinden we het belangrijk om die doelen trouw te blijven. De doelen geven aan welke inhouden we telkens centraal willen stellen. De doelen zijn steeds vanuit het perspectief van de ouders geformuleerd. Het gaat om wat we de ouders graag willen meegeven.

O p z et v a n d e o u d e r bijeenkomsten

•

•

•

•

•

•

22

Programma: Bij het begin van elke bijeenkomst is een programmaoverzicht van de betreffende bijeenkomst opgenomen.

Nadien wordt elk programmaonderdeel uitgebreid toegelicht.

Agogische begeleiding: In deze rubriek worden telkens een aantal accenten en aandachtspunten bij de toepassingen en methodieken uitgewerkt. We beschouwen die als handvatten om de processen te begeleiden. De vormingswerker kan hier ook verdieping en verbreding vinden m.b.t. de achterliggende mindset bij de inhouden en technieken. In deze rubriek worden elementen uit de nieuwe autoriteit en het oplossingsgerichte metamodel verweven zodat ze elkaar kunnen versterken in de processen.

Inhoud: Onder deze rubriek worden telkens de inhouden van de betreffende bijeenkomst uitgewerkt.

Methode: Onder deze rubriek wordt de methode uitgewerkt.

Die kan bestaan uit verschillende fasen. Ook variatiemogelijkheden om ‘op maat’ te kunnen werken, worden hier opgenomen.

In tegenstelling tot de opgenomen doelen kan de vormingswerker kiezen om aangepaste of andere methoden te gebruiken.

Materiaal: Hier worden de voor de betreffende bijeenkomst nodige materialen opgesomd.

Interactie met ouders: Hier worden de concrete vragen en vraagsequensen om ouders uit te nodigen tot uitwisseling opgenomen. Het is niet de opzet om alle vragen per definitie te stellen. De opzet is het aanbieden van een pakket waaruit de vormingswerker kan kiezen om voldoende te kunnen afstemmen op de groep. Ook de individuele ondersteuner kan hierin inspiratie vinden bij het begeleiden van individuele gesprekken en trajecten. De opgenomen vragen bieden, waar mogelijk en gewenst, ook de mogelijkheid om samen met de ouders te verdiepen.

Deze verdieping is niet steeds mogelijk en/of nuttig in de groep, vaak wel in individuele contacten. Sommige vragen zullen voor een aantal ouders moeilijk of niet te beantwoorden zijn in het hier en nu. We vinden het stellen van de vraag belangrijker dan het krijgen van het antwoord. We vertrouwen erop dat de vraag opgepikt wordt en dat ouders op een voor hen passende manier met deze vraag aan de slag zullen gaan. Niet elke vraag hoeft een antwoord.

WAAKZAAM ZORGEN VOOR TIENERS

E E N H A N D B O E K E N E E N P R A K T I S C H PA K K E T Het handboek bestaat uit twee delen. Het handboek dat u op dit moment in handen hebt, bevat het uitgewerkte inhoudelijke luik. Het meegeleverde praktische pakket bevat onder andere een powerpoint met metaforen, structuren, kernbegrippen, handvatten, toepassingen en toepassingskaarten. De vormingswerker is vrij om te kiezen welke slides hij al dan niet gebruikt. Het praktische pakket is ondersteunend bedoeld en kan door iedere gebruiker uitgebreid worden met eigen materiaal.

NOOT 5

Op de webpagina van het boek (www.borgerhoff-lamberigts.be/boeken/ waakzaam-zorgen-voor-tieners) kunnen de extra materialen (invulkaarten, toepassingskaarten, powerpoint…) gedownload worden.

23

O p z et v a n d e o u d e r bijeenkomsten

De nieuwe autoriteit en het oplossingsgerichte metamodel

E E N S T E R K D UO : ‘N I E U W E AU T O R I T E I T ’ E N H E T ‘ O P L O S S I NG S G E R I C H T E M E TA M O D E L’ Hieronder hebben we, binnen de context van dit handboek, kort uitgewerkt waar de beide modellen elkaar kunnen vinden en versterken.

EEN SYSTEMISCHE WERKELIJKHEID Interacties en relaties staan centraal. Beide modellen focussen op wat er zich afspeelt tussen mensen en hun omgeving. In dit handboek tussen ouders-tieners en hun context. Het gedrag krijgt betekenis vanuit de context waarin het zich afspeelt. In dit handboek staan de relatie tussen ouder en kind, de opvoedingscontext, de tijdsgeest met actuele tendensen en (typisch) pubergedrag centraal. Er is aandacht voor:

I N L E I D I NG In dit handboek staan de technieken van het concept van de ‘nieuwe autoriteit’ centraal en versterken we die technieken en processen vanuit het ‘oplossingsgerichte metamodel’. Beide modellen delen een systemische manier van kijken naar de werkelijkheid en in het bijzonder naar relatiedynamiek, een krachtgerichte focus, welbepaalde aannames over verandering en focussen op de toekomstige gewenste situatie. Beide modellen hanteren verschillende technieken om een verandering te realiseren.

Elementen uit het oplossingsgerichte metamodel zijn concreet inzetbaar om aan te sluiten bij sterktes en mogelijkheden van ouders, ouders in hun kracht te zetten, successen te verankeren, veranderingen op te merken en de door de ouders gewenste toekomstige situatie te concretiseren. Ook in het werken met oudergroepen zijn oplossingsgerichte interventies nuttig om effectieve factoren bij het werken met groepen te activeren en een veilige, opbouwende en versterkende groepsdynamiek te installeren.

In dit handboek hebben we oplossingsgerichte aannames, methodieken en toepassingen geïntegreerd in het geheel. Uitgewerkte theoretisering hierover is geen onderdeel van de opzet van dit handboek. De geïnteresseerde lezer verwijzen we graag door naar oplossingsgerichte literatuur.

We zijn ons zeer sterk bewust van het gegeven dat opvoedingsverantwoordelijken opvoeden in diverse contexten. Contexten kunnen heel bepalend zijn en ‘opvoeden zoals we willen opvoeden’ bemoeilijken. Tegelijkertijd denken we vanuit het sterke duo ‘nieuwe autoriteit en het oplossingsgerichte model’ een betekenisvolle bijdrage te kunnen leveren om ouders te helpen om de ouder te zijn die ze willen zijn.

24

WAAKZAAM ZORGEN VOOR TIENERS

• •

•

•

•

hoe ouders de relatie met hun tiener beleven en zien; wat ouders in die relatie willen behouden en wat zij anders willen; wat ouders nodig hebben om te behouden en/of te veranderen van wat is; hoe de omgeving een invloed heeft op de relatie tussen ouder en kind en hoe die omgeving op een steunende manier betrokken kan worden bij het opvoeden; hoe ouders hun ouderrol willen invullen en hoe zij gezien willen worden door hun kind en hun omgeving (existentiële behoefte).

Vanuit de nieuwe autoriteit wordt een steunend netwerk opgezet met mensen die een positieve invloed kunnen uitoefenen op de ouder, het kind en de relatie tussen ouder en kind. Vanuit het oplossingsgerichte metamodel kunnen we ouders helpen om concreet te maken wie kan helpen, wie in het verleden al geholpen heeft en wat welke steun voor hen kan betekenen, welk verschil dat zal maken in hun leven en hoe zij hun existentiële verlangens in overeenstemming kunnen brengen met de werkelijkheid en wat zij op dit moment concreet doen.

KRACHTGERICHTE FOCUS Om als ouder eigen gedrag te kiezen en indien nodig dus ook grenzen te stellen, is moed en kracht nodig. Ouders komen opnieuw in de actieve rol en worden opnieuw onderwerp in hun eigen verhaal. Het besef van invloed komt in de plaats van het slachtoffer(gevoel) dat alles ondergaat en overkomt. Ouders kunnen zich (opnieuw) competent (blijven) voelen en de ouderrol opnemen die zij willen opnemen.

25

De nie u w e a u to r iteit en h et o p l ossin g s g e r i c h te met a mo d e l

AANNAMES OVER VERANDERING

Vanuit de nieuwe autoriteit: •

•

•

geven we ouders kracht door hen te helpen om concrete acties te ondernemen en hierdoor (opnieuw) een gevoel van invloed te ervaren; krijgen ouders kracht vanuit een steunend netwerk dat de ouders concreet ondersteunt bij het opvoeden en nog belangrijker, het standpunt van ouders m.b.t. hun opvoeding zichtbaar steunt; krijgen ouders mogelijke krachtgevende, helpende gedachten aangereikt.

‘You cannot teach a man anything; you can only help him find it within himself’.

— GALILEO GALILEI 4

Beide modellen leggen de focus op het starten van de gewenste verandering met een verandering van het eigen gedrag. Je kan het gedrag van de ander niet sturen of controleren, je kan anderen enkel uitnodigen tot verandering door te kiezen voor een verandering in het eigen gedrag. Je kan enkel het eigen gedrag controleren.

Mensen vertonen gewoontegedrag. Interacties verhouden zich vaak in patronen, bijvoorbeeld interacties tussen een tiener en zijn vader die altijd voorspelbaar eindigen. Een verandering nastreven betekent het installeren van nieuwe (gewenste) gewoontes, bijvoorbeeld een andere manier van communiceren.

Een goede samenwerkingsrelatie (vormingswerker-ouder of ouder-kind) is een absolute voorwaarde om een verandering te kunnen realiseren. Beide modellen investeren met eigen technieken in relaties.

Mensen veranderen allemaal op een andere manier. Voor sommige ouders helpt het om eerst psycho-educatie te krijgen en te reflecteren. Voor andere ouders is het gemakkelijker om te veranderen door eerst te doen en dan te reflecteren op de ervaring. In dit handboek wordt rekening gehouden met de beide manieren van veranderen.

Behouden is minstens even belangrijk. In alle omstandigheden, in alle relaties zijn er waardevolle elementen om te behouden. Vanuit oplossingsgerichte aannames en technieken zullen we die elementen onder de aandacht brengen en uitvergroten met aandacht voor hoe ouders erin geslaagd zijn om die elementen al gedurende een bepaalde tijd te behouden en bovenal, wat zij daarvoor al gedaan hebben en nog steeds doen. En, wie of wat helpt daarbij?

We zien mensen in een voortdurende relatie, verbinding met hun omgeving. Zeker binnen het kader van de hedendaagse autoriteit willen we mensen helpen om de waarde van die verbindingen te blijven zien. We stellen dan ook zeer regelmatig de vragen: Wie helpt hierbij? Wie heeft wat gedaan en op welke manier heb jij hiervan gebruik gemaakt?

Vanuit het oplossingsgerichte metamodel: •

•

•

•

•

analyseren we het (kleine) succes n.a.v. de ondernomen acties, waardoor het nog meer verankerd wordt; versterken we ouders door aan te sluiten bij wat zij al gedaan hebben en wat werkt (uitzonderingen, schaalvragen), bijvoorbeeld wat zij in het verleden al gedaan hebben, eigen helpende gedachten…; plaatsen we ouders in de actieve positie als eigenaar van hun eigen veranderingsproces door ouders acties te laten kiezen (keuzetaal en actortaal) en te helpen om keuzemogelijkheden te zien.

Wanneer de eigen acties en oplossingen ontoereikend blijken en we hiertoe mandaat krijgen van de ouders, kunnen we verschillende suggesties geven vanuit de nieuwe autoriteit; helpen we ouders om zich (opnieuw) bewust te worden van eigen krachtbronnen, successen en eerste tekenen van verandering in de door hen gewenste richting; investeren we in de samenwerkingsrelatie met ouders om meer mandaat te verwerven om hen te helpen om zichzelf te helpen.

4

26

WAAKZAAM ZORGEN VOOR TIENERS

27

Galileo, G. (2016) thequotes.in, https://bit.ly/2y6o782 De nie u w e a u to r iteit en h et o p l ossin g s g e r i c h te met a mo d e l

F O C U S O P D E T O E K O M S T I G E G E W E N S T E S I T U AT I E Ouders werken aan de door hen gewenste toekomst, bijvoorbeeld: ‘mijn tiener komt op tijd thuis’, ‘mijn tiener eet samen met ons’, ‘mijn tiener drinkt met mate’…

De technieken uit het oplossingsgerichte metamodel kunnen ouders helpen om de door hen gewenste situatie concreet te maken, bijvoorbeeld door een wondervraag te stellen. Stel dat een probleem opgelost is. Wat zal er concreet anders zijn in de positieve zin? Wat zal voor jou een eerste teken zijn dat de last voor jou verminderd is of dat er voor jou al een beetje meer zichtbaar is van het gewenste?

GR O E P S L E R E N

Groepsleren heeft vaak een rijkere impact dan individueel leren. In een groep zijn meer ervaringen en is meer expertise aanwezig. Doorheen de dialoog kunnen ouders ook op meer ethische vragen antwoorden, bijvoorbeeld: ‘hoelang laat ik mijn tiener op internet?’

De vormingswerker zorgt voor een aangename leeromgeving waarin de groep ondersteunt, positieve ervaringen deelt en samen mogelijkheden construeert.

Een aangename leeromgeving bestaat uit een emotioneel klimaat waar ouders zich veilig en begrepen voelen.

D E K R A C H T VA N O P L O S S I N G S G E R I C H T W E R K E N M E T OUDERGROEPEN5 Vanuit een oplossingsgerichte benadering kunnen we enkele gekende werkzame ingrediënten bij het werken met groepen maximaal activeren en optimaal benutten.

Het behoort niet tot de opzet van dit handboek om dat onderdeel over oplossingsgericht werken met groepen theoretisch uit te werken. We beperken ons tot een opsomming van enkele werkzame ingrediënten met een korte toelichting over het oplossingsgericht activeren van oudergroepen.

In het werken met groepen zijn andere dingen mogelijk dan bij het individueel werken met ouders. Sommige dingen zijn alleen mogelijk in het werken met groepen en nog andere dingen zijn alleen mogelijk door individueel te werken. En in het combineren van de twee werkvormen ontstaan ook weer nieuwe mogelijkheden.

GR O E P S O P T I M I S M E

Groepen bieden unieke kansen om hoop en geloof in eigen mogelijkheden te construeren. Andere succesverhalen kunnen het geloof in de mogelijkheden van het aangereikte en het eigen kunnen van de individuele ouder sterken.

De vormingswerker nodigt uit om positieve verhalen en successen te brengen. De vormingswerker kan ouders bevragen op welke manier het gebrachte ook in hun situatie bruikbaar kan zijn.

M O G E L I J K H E I D O M A N D E R E N T E H E LP E N

Uit onderzoek blijkt dat deelnemers die andere deelnemers kunnen helpen, vaak betere uitkomsten hebben in de eigen situatie. Een mogelijke verklaring ligt in het feit dat het kunnen helpen van iemand anders het besef van invloed en eigen kunnen opnieuw kan activeren en/of laten toenemen. Door zich te verplaatsen in het perspectief van een andere ouder, krijgen ouders soms ook een ander perspectief op het eigen probleem.

GR O E P S O N D E R S T E U N I N G

De vormingswerker faciliteert het verbinden van de groep door aandacht te besteden aan het ontschuldigen, delen van verhalen, thema’s en lasten.

Begrip vanuit de groep werkt krachtiger dan begrip vanuit de vormingswerker. Vanuit de groep kunnen acties van de ouders mee ondersteund en gelegitimeerd worden. De groep kan een bron van kracht worden voor de individuele ouder. Die ervaring van ondersteuning kan verbreed en getransfereerd worden naar de individuele opvoedingscontext van de individuele ouder.

ENKELE OPLOSSINGSGERICHTE RICHTINGGEVERS Het oplossingsgerichte metamodel biedt concrete handvatten om te blijven inzetten op een positieve, ondersteunende en opbouwende groepsdynamiek. Hieronder nemen we enkele handvatten voor de vormingswerker op.

Een theoretische uitwerking of verdieping van het oplossingsgerichte kader behoort niet tot de opzet van dit handboek.

•

•

5

28

•

Sharry, J. (2014). Solutio-Focused Groupwork. Second Edition. London: Sage.

WAAKZAAM ZORGEN VOOR TIENERS

29

Investeer op alle mogelijke manieren in de relatie (veilig en begripvol klimaat, erkennig voor de last, aandacht voor persoonlijke beleving en emotie).

Wat niet stuk is, hoef je niet te herstellen.

Als iets werkt, ga ermee door.

De nie u w e a u to r iteit en h et o p l ossin g s g e r i c h te met a mo d e l

• • •

• •

• • • •

Als iets niet werkt, doe iets anders.

De ouders beschikken over eigen hulpbronnen en oplossingen.

Tot het tegendeel bewezen is, gaan we ervan uit dat ouders de best mogelijke zorg willen opnemen voor hun kind en het beste willen voor hun kind.

Focus op verandering en mogelijkheden.

Focus op wat ouders al doen waardoor het goed gaat en/of niet erger wordt.

Focus op achterliggende positieve intenties van ouders.

Bouw verder op sterktes, vaardigheden en hulpbronnen.

Focus op wat werkt.

Focus op de door de ouders gewenste toekomst.

•

•

•

ENKELE MEER ALGEMENE RICHTINGGEVERS In dit onderdeel geven we voor de gebruikers die dat nuttig vinden enkele richtinggevers die mee vorm kunnen geven aan de agogische begeleiding van de bijeenkomsten.

Met die richtinggevers willen we concrete handvatten bieden aan de vormingswerker om krachtgericht en met een sensitiviteit voor de noden en behoeften van de deelnemers inhouden over te brengen.

Tijdens ouderbijeenkomsten blijft het een evenwichtsoefening om enerzijds ouders de boodschap te geven dat zij expert zijn in hun situatie en al heel wat competenties hebben en anderzijds toch inhouden over te brengen.

De ouderbijeenkomst, geleid door een professional, suggereert voor een aantal ouders dat er iemand is die weet en iemand die niet weet. Enerzijds geef je de boodschap dat ouders de experten zijn en anderzijds vind je het toch nodig om ouders een aantal dingen te leren…

De onderstaande richtinggevers kunnen helpen om het evenwicht te zoeken en ervoor te zorgen dat het een versterkend verhaal kan worden.

• Ervoor zorgen dat alle ouders zich veilig en gewaardeerd voelen.

• Zorgen voor respect voor de diversiteit aan opvoedingswaarden en -normen.

• Duidelijke afspraken en leiding kunnen helpen.

• Zorgen voor een brede, laagdrempelige toegankelijkheid voor alle ouders, bijvoorbeeld anderstalige ouders, alleenstaande ouders, ouders die in armoede leven…

• Werken met vragen en situaties die vanuit de groep aangebracht worden, vergroot de kans op bruikbaarheid. Het is nuttig om als vormingswerker zelf ook voldoende herkenbare voorbeelden ‘klaar’ te hebben.

30

WAAKZAAM ZORGEN VOOR TIENERS

•

•

•

Het is belangrijk om van bij de start (werving en toeleiding) duidelijk mee te geven dat de ouderbijeenkomsten kaderen binnen een vorming. Het is geen therapiegroep en geen zelfhulpgroep.

Het is van belang dat deelnemers starten met gelijkaardige verwachtingen waar we vanuit deze opzet aan tegemoet kunnen komen.

Voldoende aandacht besteden aan de aannames binnen dit kader, bijvoorbeeld: je hebt enkel controle over het eigen gedrag, je kan het ijzer best smeden als het koud is...

Vermijden van een louter technische of instrumentele benadering door enkel te focussen op technieken. Technieken kunnen pas effectief ingezet worden als dat gebeurt vanuit stevige en eigen gemaakte overtuigingen.

Het model is niet allesomvattend, maar biedt een mogelijke uitbreiding op de technieken die ouders al gebruiken. Het is niet zo dat het model op alles een antwoord biedt en voor alles een oplossing heeft. Het is belangrijk dat ouders vooral blijven doen wat zij als werkzaam ondervinden.

Soms is het aangewezen om ouders te helpen bij het selecteren in wat ze precies zullen uitproberen. Soms zijn ouders zo enthousiast dat ze alles tegelijk willen proberen en veranderen. Uit ervaring weten we dat het beter werkt om stapsgewijs op te bouwen.

Een aantal ouders hebben het idee dat ze het niet goed doen in de opvoeding van hun tiener. Die idee werkt vaak verlammend.

Daardoor wordt ‘bewegen’ voor een aantal ouders bemoeilijkt.

Het is belangrijk om doorheen de bijeenkomsten te blijven normaliseren, situaties in een breder perspectief te plaatsen, aandacht te hebben voor verschillende betekenisverleningen en in te zetten op ‘ontschuldigen’.

ENKELE SPECIFIEKE RICHTINGGEVERS Z O RG E N V O O R U I T W I S S E L I N G , I N T E RAC T I E E N R E S P E C T V O LL E D I AL O O G T U S S E N D E E L N E M E R S

In groep reageert elke deelnemer vanuit zijn/haar eigen achterliggende situatie. Het kan gebeuren dat iemand over de kinderen vertelt en een ander reageert dat ‘zo’n opvoeding niet goed is’. Waarna de eerste dichtklapt of boos wordt… Sommige ouders zijn extra gevoelig en onzeker als het gaat over de opvoeding van hun kinderen. Vanuit respect voor elke deelnemer is het belangrijk om onderlinge interacties goed te managen. Je hebt dat niet 31

De nie u w e a u to r iteit en h et o p l ossin g s g e r i c h te met a mo d e l

volledig in de hand. Harde uitspraken gebeuren heel snel. Als gespreksleider kan je wel een aantal richtlijnen hanteren die de veiligheid in de groep kunnen verhogen. Zonder volledigheid te pretenderen sommen we hier enkele suggesties op.

•

Enkele suggesties om positief te sturen: • •

•

•

•

•

•

•

32

Niet toelaten dat iemand onderbroken wordt.

Wie aan het woord is, moet kunnen uitspreken. Treed onmiddellijk op wanneer een van de deelnemers de uitspraken van een ander zou aanvallen of belachelijk maken.

Verbaal en non-verbaal focussen op diegene die aan het woord is, deelnemer die tussenkomt even negeren.

Aan de deelnemer die tussenkomt antwoorden: ‘Ik stel voor dat we straks bij jou komen, verschillende meningen kunnen steeds verrijken, dank je wel voor de inbreng’ of ‘Mag ik vragen om dit nog even te parkeren? We komen daar zo meteen op terug.’

Positieve intenties, onderliggende positieve boodschappen teruggeven: ‘Ik hoor ook bij jou een sterke betrokkenheid op dit thema. We komen straks ook bij jou. Dank je wel om dit al even mee te geven.’ (Uitgangspunt, aanname: elke ouder reageert vanuit de beste bedoelingen.)

Structuur geven aan een lang en uitgebreid verhaal. Tracht structuur aan te brengen en de kern van het verhaal terug te geven aan de groep. Op die manier kan de groep geactiveerd worden en kan er verbinding en uitwisseling ontstaan.

Uitwisseling uitlokken of ruimte geven. Vraag de groep regelmatig op welke manier het gebrachte verhaal herkenbaar is.

Met positieve verhalen werken. Het is belangrijk om deelnemers erkenning te geven voor de last die zij ervaren. In een groepsgebeuren is het raadzaam om negatieve verhalen te beperken.

Het kan volstaan wanneer het voor deelnemers duidelijk is dat er gedeelde verhalen zijn. Daardoor kan er een soort van lotgenootschap ontstaan. Deelnemers nemen deel om iets concreet te kunnen meenemen naar de eigen thuiscontext. Positieve verhalen over geslaagde interventies lenen zich het best. Concrete succes­ analyses kunnen inspireren om eigen vertalingen te maken. Het uitnodigen tot het maken van vertalingen en het verbreden van verhalen behoort tot de opdracht van de gespreksleider. Het uitspreken en delen van successen vergroot de kans op het herhalen

WAAKZAAM ZORGEN VOOR TIENERS

•

•

•

•

33

van wat succesvol was en werkt zelfversterkend. Vraag bijvoorbeeld: ‘Bij wie werken die helpende gedachten?’, ‘Hoe helpt dat precies?’, ‘Hoe gebruik je die?’, ‘Wanneer en hoe?’, ‘Bij wie is die interventie al succesvol geweest?’

Geen discussie, wel dialoog voeren. Persoonlijke ervaringen kunnen niet in vraag gesteld worden. Het gaat niet om wie gelijk heeft. Het gaat steeds om een persoonlijke beleving vanuit een eigen achtergrond en elke deelnemer is daar zelf expert in. De gespreksleider en andere deelnemers kunnen vragen stellen ter verduidelijking. Wanneer iemand reageert met: ‘Daar ben ik het niet mee eens’, kan een mogelijke reactie zijn: ‘Dat kan. Dat maakt opvoeden net zo interessant en moeilijk tegelijkertijd.

Elke situatie is anders. Hoe zie jij dit?’

Een geïnteresseerde houding aannemen. Als gespreksleider geef jij het voorbeeld van invoelend/actief luisteren. Stel enkele geïnteresseerde vragen en bevestig dat je hoort wat de deelnemer brengt. Toon ook non-verbaal je interesse.

Niets moet. Respecteer de eigenheid van elke deelnemer. Niet alle deelnemers moeten per se hun verhaal vertellen. Wanneer enkele mensen een getuigenis afleggen, is er meestal al een schat aan ervaring die toelaat datgene uit te leggen wat je duidelijk wilde maken. Sommige deelnemers leren nu eenmaal meer door anderen aan het woord te horen dan door zelf te praten.

Het tempo van de groep volgen. Voldoende aandacht besteden aan de vragen en noden van de groep primeert op het afwerken van het programma.

Formuleren van positieve hypothesen en benoemen van positieve intenties. Opvoedingsverantwoordelijken doen er alles aan om hun opvoedingsdoelen op de best mogelijke manier waar te maken. Als gespreksleider word je uitgenodigd om onderliggende positieve intenties te zien en te benoemen. Het teruggeven van die positieve intenties aan de groep kan een veilig klimaat bevorderen. Tegelijkertijd wordt er geïnvesteerd in de verschillende samenwerkingsrelaties met de deelnemers, waardoor er vertrouwen en meer mandaat verworven kan worden. Zeg bijvoorbeeld: ‘Ik hoor dat je al veel verschillende dingen uitgeprobeerd hebt’, ‘Ik merk dat je het belangrijk vindt dat jouw kind een goede indruk maakt en gezien kan worden als iemand met veel mogelijkheden. Klopt dit?’

De nie u w e a u to r iteit en h et o p l ossin g s g e r i c h te met a mo d e l

•

•

Verhalen concreet maken. Door verhalen te concretiseren, kunnen we die bruikbaar maken voor de grotere groep. Vraag bijvoorbeeld: ‘Wat gebeurde er?’, ‘Wie was daar?’, ‘Hoe deed je dat?’, ‘Hoe was dat zichtbaar voor je kind?’

Verandering is er altijd, stabiliteit is een illusie. Het is raadzaam om deelnemers te helpen om te evolueren van een vaststaande, onbeweegbare probleemtoestand naar een toestand met mogelijkheden. Deelnemers met een probleemverhaal zien in veel situaties enkel nog het alomtegenwoordige probleemverhaal. Het uitgangspunt is dat alles en iedereen voortdurend in beweging is. De vraag is niet of er verandering komt, de vraag is wanneer ze komt. Het kan bijzonder nuttig zijn om als gespreksleider de uitzonderingssituaties te bevragen. Momenten dat de problemen minder intens zijn, minder last berokkenen, zijn interessante uitzonderingssituaties die deelnemers kunnen helpen om beweging te zien en in beweging te komen. Interventies van de gespreksleider vanuit die aanname kunnen hoop en positieve verwachtingen genereren. Ook daar blijft een voldoende erkennen van het probleemverhaal belangrijk.

PR E V E N T I E V E G E Z I N S O N D E R S T E U N I N G O F HULPV E RL E N I N G ?

Het onderscheid tussen preventieve gezinsondersteuning en hulpverlening is niet steeds gemakkelijk te maken. Vaak bestaat dit onderscheid enkel in de hoofden van de professionals. Ouders vinden het belangrijker om te vinden en krijgen wat op dat moment voor hen nodig en gewenst is. Om voldoende gedeelde verwachtingen en verhalen te hebben kan het nuttig zijn om hier bij de toeleiding aandacht voor te hebben.

J U I S T E V E RWACH T I N G E N B I J D E D E E L N E M E R S

Het is van belang dat deelnemers kunnen starten met ‘juiste verwachtingen’.

Wanneer we de ouderbijeenkomsten beschrijven in dit handboek worden ook inhouden aangebracht en wordt er gewerkt en gedacht vanuit een gekozen model. Dat staat tegenover volledig vraaggestuurde bijeenkomsten en bijeenkomsten waar ouders enkel eigen ervaringen uitwisselen. Ouders die na de bijeenkomsten extra ondersteuning wensen, kunnen passend doorverwezen worden.

De gespreksleider heeft de opdracht om van bij de start duidelijk te maken wat de mogelijkheden en beperkingen zijn van deze reeks. De gespreksleider tracht het proces en de inhouden maximaal af te stemmen op de verwachtingen.

D E GR E N S T R E K K E N M E T T H E RAP I E GR O E P O F Z E L F HULPGR O E P

Het kan van belang zijn om dat onderscheid al bij de inleiding en zeker bij de start van de ouderbijeenkomsten te maken. In een meer therapeutische setting is de beleving van de opvoedingsvragen eerder geëvolueerd naar een duidelijke opvoedingscrisis en opvoedingsnood. Ouders geven aan dat ze het opvoeden niet meer aankunnen, neigen zich terug te trekken of hebben zich al teruggetrokken. Interactiepatronen met hun kind zijn destructief geworden, de opvoedingssituatie lijkt onoplosbaar, ouders voelen zich daar vaak geheel machteloos en teleurgesteld en de ruimte voor een kindperspectief is daar vaak heel klein geworden.

Ook met die doelgroep zijn er mogelijkheden vanuit oplossingsgerichte kaders en concepten van de nieuwe autoriteit, maar de interventies zullen daar aangepast zijn en het traject zal intensiever zijn. Het tempo van de groep en het tempo van de individuele ouder kan hier een spanningsveld opleveren. Het is niet zeker dat iedereen bijvoorbeeld op hetzelfde moment voldoende zelfcontrolevaardigheden heeft om te kiezen voor de in de groep voorgestelde interventies vanuit geweldloos verzet.

34

WAAKZAAM ZORGEN VOOR TIENERS

O N T S CHULD I G E N

Het kan van belang zijn om van bij de start aandacht te hebben voor ‘ontschuldigen’. Het feit dat de ouders aanwezig zijn, getuigt van positieve intenties, het beste willen. Sommige ouders zijn misschien benieuwd, andere ouders zijn misschien wat zoekend gezien de huidige vragen die ze zich stellen en nog andere ouders zijn misschien op zoek naar duidelijke antwoorden of handvatten, omdat de zoektocht moeilijker geworden is en alles niet meer zo vanzelf lijkt te lopen.

Spreek de ouders moed in: ‘Wat we delen, is dat we hier samen met de beste intenties zitten, we delen dat we hier samen zijn omdat we het beste voor onze kinderen willen. Dat is een duidelijk teken van goed ouderschap.

Opvoeden is zoeken, vragen stellen aan onszelf en/of anderen, proberen en nog eens zoeken.’ Dat is exact wat de aanwezige ouders doen. Ouders starten soms met de idee dat ze ‘geen goede ouder’ zijn en ‘falen’. Die ideeën leiden soms tot handelingsverlegenheid en ideeën van ‘vastzitten’. Door te ‘ontschuldigen’ kunnen we sommige ouders ‘ontdooien’ en opnieuw de mogelijkheid laten zien en vinden om te ‘bewegen’.

35

De nie u w e a u to r iteit en h et o p l ossin g s g e r i c h te met a mo d e l