Oikonomia

JOHAN ALB RECHT • B RU NO M ERLE VEDE

OIKONOMIA INZICHT IN ECONOMIE

I N L E I D I N G 1 . W E LVA A R T E N M A R K T E V E N W I C H T

8

3 . 6 . D E I N S T I T U T I O N E L E S C H O O L

111

3 . 7. D E G E D R AG S E C O N O M I S C H E S C H O O L

113

16

3 . 8 . D E S C H O O L VA N H E T G E L U K

115

1 .1 .

GOED, MA AR NIE T GOED G ENOEG

16

3 . 9 . D E E VO L U T I O N A I R - B I O LO G I S C H E S C H O O L

120

1 . 2 .

B E LG I Ë I N D E G LO B A L C O M P E T I T I V E N E S S I N D E X (G C I )

19

3 . 1 0 . D E P R A K T I J K S C H O O L VA N E C O N O M I S C H E O N T W I K K E L I N G

123

1 . 3 .

W E LVA A R T: E E N I N T E R D I S C I P L I N A I R E ZO E K TO C H T

21

3 . 1 1 . D E N E O L I B E R A L E I D E O LO G I E

127

25

3 . 1 2 . D I V E R S I T E I T I N H E T E C O N O M I S C H E D E N K E N

133

1 . 4 . W E LVA A R T U I T M A R K T T R A N S AC T I E S 1 . 5 .

V R A AG , A A N B O D E N M A R K T E V E N W I C H T

31

1 . 6 .

ZELFREGULERENDE MARK TEN

35

1 . 7.

VERLIEZERS EN WINNA ARS

38

4 . 1 .

39

4 . 2 . TO E G E VO E G D E WA A R D E

143

41

4 . 3 . H E T B B P VA N B E LG I Ë

145

1 . 1 0 . OV E R O U D E E N N I E U W E M A R K T E N

45

4 . 4 . B E P E R K I N G E N VA N H E T B B P A L S E C O N O M I S C H E M A AT S TA F

150

1 . 1 1 . D E V R I J E M A R K T I S G E M A A K T / “ L A I S S E R - FA I R E WA S P L A N N E D ”

48

4 . 5 . H O E Z WA A R W E E G T D E OV E R H E I D ?

154

1 . 1 2 . H E T E E R S T E R E S E R V E L E G E R E N O N G E S C H O O L D E T E C H N O LO G E N

52

4 . 6 . H E R V E R D E L E N E N S T I M U L E R E N

158

4 . 7. B E L A S T I N G E N E N W E LVA A R T

161

4 . 8 . D E P U B L I E K E S C H U L D

170

4 . 9 . E F F I C I Ë N T I E VA N D E OV E R H E I D

174

1 . 8 . D E DY N A M I E K VA N C O N C U R R E N T I E O P D E M A R K T 1 . 9 .

WELK E MAR K TEN ZIJ N ZELFR EG U LER EN D?

2 . B E H O E F T E N , B E G E E R T E N , M O D E L L E N E N B E E L D E N 2 . 1 .

56

E C O N O M I S C H E A N A LY S E I N G E ZO N D H E I D S ZO R G E N K L I M A AT B E L E I D 57

4 . B B P E N H E T G E W I C H T VA N D E OV E R H E I D B B P, N B P, B N P

140 140

2 . 2 . S C H A A R S T E I N T I J D E N VA N OV E R V LO E D

61

2 . 3 . B E G E E R T E N

66

2 . 4 . S C H A A R S E M I L I E U G O E D E R E N E N E C O S Y S T E E M D I E N S T E N

72

5 . 1 .

2 . 5 . O P P O R T U N I T E I T S K O S T E N E N D E M A R G I N A L E A N A LY S E

73

5 . 2 . G R O E I = TO E N A M E E C O N O M I S C H E T R A N S AC T I E S

183

2 . 6 . H E T G E B R U I K VA N M O D E L L E N E N H Y P OT H E S E N

78

5 . 3 . VA R I A B E L E G R O E I O P K O R T E T E R M I J N

184

2 . 7. H E T M O D E L VA N D E E C O N O M I S C H E K R I N G LO O P

81

5 . 4 . H O E V E R K L A R E N W E G R O E I O P M I D D E L L A N G E T E R M I J N ?

186

2 . 8 . D E E M B E D D E D E C O N O M Y

85

5 . 5 . H O E K A N O N Z E E C O N O M I E V E R D E R G R O E I E N ?

193

2 . 9 . WAT I S G O E D VO O R D E E C O N O M I E ?

89

5 . 6 . I S E C O N O M I S C H E G R O E I W E N S E L I J K ?

196

5 . 7. D E I M PAC T VA N G R O E I O P D E O N G E L I J K H E I D

202

92

5 . 8 . O N G E L I J K H E I D I N B E LG I Ë

210

DE KLASSIEKE SCHOOL

93

5 . 9 . P E R S P E C T I E V E N OV E R O N G E L I J K H E I D

218

3 . 2 . D E N E O K L A S S I E K E S C H O O L

96

3 . 3 . D E M A R X I S T I S C H E S C H O O L

103

3 . 4 . D E O O S T E N R I J K S E S C H O O L

105

6 . 1 .

3 . 5 . D E K E Y N E S I A A N S E S C H O O L

109

6 . 2 . G E L D C R E AT I E

3 . D E E CO N O M I S C H E S C H O L E N 3 . 1 .

5 . G R O E I E N O N G E L I J K H E I D G R O E I O P L A N G E T E R M I J N ; D E G O LV E N VA N K O N D R AT I E F F

6 . CO N J U N C T U U R E N M AC R O - E CO N O M I S C H B E L E I D WAT I S G E L D E N WA A R O M G E B R U I K E N W E G E L D ?

180 180

226 227 228

6 . 3 . D E WA A R D E VA N G E L D

234

6 . 4 . I N F L AT I E

238

6 . 5 . E C O N O M I S C H E F L U C T U AT I E S O P K O R T E T E R M I J N

243

6 . 6 . V R A AG E N A A N B O D VA N U I T M AC R O - E C O N O M I S C H P E R S P E C T I E F

246

1 0 . 1 .

6 . 7. M AC R O - E C O N O M I S C H B E L E I D O P K O R T E T E R M I J N

256

1 0 . 2 . G LO B A L I S E R I N G G E M E T E N

380

1 0 . 3 . H O E V E R K L A R E N W E H A N D E L S S T R O M E N ?

386

264

1 0 . 4 . W E LVA A R T D O O R H A N D E L

391

265

1 0 . 5 . H A N D E L S B E L E M M E R I N G E N E N H A N D E L S I N T E G R AT I E

394

7. 2 . B U B B E L S ZO N D E R C H A M PAG N E

270

1 0 . 6 . D E E U R O P E S E U N I E

397

7. 3 . I N T E R E S T VO E T E N E N B E L E I D

273

1 0 . 7.

7. 4 . I N N OVAT I E I N D E F I N A N C I Ë L E S E C TO R

276

1 0 . 8 . G LO B A L I S E R I N G 2 . 0

405

7. 5 . E C O N O M E N Z AG E N H E T N I E T A A N K O M E N …

281

1 0 . 9 . M O B I L I T E I T VA N P R O D U C T I E F K A P I TA A L

409

7. 6 . TO O B I G TO FA I L

283

1 0 . 1 0 . M I G R AT I E

414

7. 7. H E T I S O O K J O U W M A R K T

285

7. D E C R I S I S A L S M I N S K Y- M O M E N T 7. 1 .

O P N A A R H E T VO LG E N D E M I N S K Y- M O M E N T

9 . 8 .

DA A R O M Z I J N W E B E ZO R G D OV E R C O N C U R R E N T I E !

1 0 . G LO B A L I S E R I N G HANDEL = SAMENWERKING

D E C H I NA-SC H O K

1 1 . E X T E R N E E F F E C T E N E N D U U R Z A M E O N T W I K K E L I N G 8 . B E D R I J V E N

369 378 378

403

420

290

11 .1 .

N I E M A N D I N D E C O C K P I T VA N D E G LO B A L E E C O N O M I E ?

421

290

1 1 . 2 .

R I J K E PAT I Ë N T ZO E K T L I F E S T Y L E C OAC H

422

8 . 2 . O N D E R N E M I N G E N VA N DA AG

292

1 1 . 3 .

M A R K T FA L E N E N B E L E I D

427

8 . 3 . WA A R O M Z I J N E R O N D E R N E M I N G E N ?

294

1 1 . 4 .

NIEUWE MODELLEN

438

8 . 4 . E I G E N A A R S , M A N AG E R S E N W E R K N E M E R S

299

1 1 . 5 .

D E P I G O U V I A A N S E I N T E R N A L I S AT I E

444

8 . 5 . E E N B L I K O P O N D E R N E M I N G E N I N E U R O PA

305

1 1 . 6 .

DUURZAME ONTWIKKELING

454

8 . 6 . D E D E S T R U C T I E V E K A N T VA N W I N S T M A X I M A L I S AT I E

310

8 . 7. O P B R E N G S T E N , KO S T E N E N W I N S T

313

8 . 8 . M O D E L L E R E N VA N O P B R E N G S T E N , K O S T E N E N W I N S T

322

8 . 1 .

O N D E R N E M I N G : VA N P R O J E C T N A A R J U R I D I S C H E R E A L I T E I T

1 2 . T E C H N O LO G I E E N I N N OVAT I E

474

1 2 . 1 .

WIE MAAKT JOUW IPHONE?

476

12 . 2 .

M A Z Z U C ATO E N D E OV E R H E I D A L S O N D E R N E M E R E N I N N OVATO R

479

330

1 2 . 3 .

DE SURFER EN DE GOLF

480

330

1 2 . 4 . S U P P LY- P U S H M E E T S D E M A N D - P U L L

9 . 2 . M A R K T VO R M E N : E E N OV E R Z I C H T

333

1 2 . 5 .

9 . 3 . P E R F E C T E C O N C U R R E N T I E

335

9 . 4 . M O N O P O L I E

344

9 . 5 . M O N O P O L I S T I S C H E C O N C U R R E N T I E : E E N I N T U Ï T I E V E C O M B I N AT I E VA N P E R F E C T E C O N C U R R E N T I E E N M O N O P O L I E

354

9 . 6 . S T R AT E G I S C H E I N T E R AC T I E T U S S E N B E D R I J V E N

358

9 . 7. M A R K T M AC H T E N P R I J S D I S C R I M I N AT I E

366

9 . M A R K T E N 9 . 1 .

M A R K T M AC H T

D I S R U P T I E D O O R D I G I TA L I S E R I N G , R O B OT I S E R I N G E N A I ?

483 488

INLEIDING Hoe maken we welvaart? Is welvaart belangrijk? En waar word je best geboren?

Economie biedt je als wetenschappelijke discipline inzichten en methodes om geargumenteerde antwoorden te formuleren. Maar als je de drie vragen aan verschillende economen voorlegt, krijg je wellicht nooit exact dezelfde antwoorden. De economische analyse maakt gebruikt van een ruime toolbox en biedt ruimte voor diversiteit. Diversiteit vinden we ook in de praktische organisatie van moderne economieën. Tussen de rijkste landen zijn er belangrijke verschillen in de structuur en werking van de economie. En deze verschillen kunnen op lange termijn enorme gevolgen hebben.

Figuur 0.1.

I

LANGETERMIJNEVOLUTIE VAN HET BRUTO BINNENLANDS PRODUCT (BBP) PER HOOFD IN GESELECTEERDE LANDEN (UITGEDRUKT IN $)

Zo toont Figuur 0.1 de evolutie van de rijkdom of het inkomen per hoofd van de bevolking in België, de Verenigde Staten, Mexico en China. Economen meten deze rijkdom op basis van het bruto binnenlands product (BBP), dat in dit boek uitgebreid aan bod komt.

In figuur 0.1 vallen twee fenomenen op. Vooreerst is de rijkdom in de vier landen tot het jaar 1800 quasi identiek. Hoewel je je terecht vragen kan stellen bij de accuraatheid van de becijfering van historische inkomens, is het getoonde beeld wel consistent met bijvoorbeeld de gekende beschrijvingen van de economische activiteit in de literatuur en in de lokale geschiedschrijving. Zo valt op dat China na 1800 helemaal niet rijker werd en tot 1970 bij de armste landen ter wereld werd gerekend. Toch sprak bijvoorbeeld Napoleon Bonaparte rond 1800 zijn ontzag uit voor het grote China: “Let China sleep, for when she wakes up, she will shake the world.”

Rond 1800 was China even arm of rijk als de rest van de wereld – de verschillen in rijkdom waren niet waarneembaar – maar beschikte het wel over geavanceerde technologieën en een enorme bevolking. In 1800 keken Europese staatslieden met argusogen naar de ontwikkelingen in China, maar rond 1900 had Europa amper nog interesse in het arme China dat met moeite de eigen bevolking kon voeden.

30000

Het tweede fenomeen dat we in Figuur 0.1 waarnemen, is de toenemende divergentie in de evolutie van de rijkdom na 1800 (en vooral na 1850). De eerste industrielanden manifesteerden zich en de bevolking ervoer er jaarlijks een toename van de welvaart. De industrialisatie bleef lang een geografisch geconcentreerd fenomeen. Naast het rijke Westen ontstond een economische periferie waarin we vandaag de zogenaamde ontwikkelingslanden vinden. Mexico was in 1800 al armer dan de Verenigde Staten en deze inkomenskloof is altijd groter geworden. Toch heeft Mexico net als alle andere landen toegang tot de belangrijkste technologieën.

Mexico is intussen ook geïndustrialiseerd, maar het blijft relatief arm. Heb je overigens al gehoord van Amerikaanse vluchtelingen die in Mexico hopen op een beter en rijker leven?

20000

10000

0 1000

1200 België

1400 Verenigde Staten

1600

1800 Mexico

2000 China

Bron: Maddison Project, https://www.rug.nl/ggdc/historicaldevelopment/maddison/

8

Ook tussen de rijke landen onderling zijn er inkomensverschillen. De inkomenskloof tussen België en de Verenigde Staten is op lange termijn vrij stabiel. En het ooit zo arme China is momenteel bezig aan een zeer sterke inhaalrace. Als China het recente groeiritme aanhoudt, zal het inkomen per hoofd er tegen 2030 hoger zijn dan in heel wat Europese landen. Niemand had dat omstreeks 1980 durven voorspellen.

9

I nleiding

De vier landen in Figuur 0.1 hebben een ogenschijnlijk vergelijkbaar economisch systeem met toch veel kleine en subtiele verschillen. De finesses maar ook de beperkingen van de vrije markteconomie komen in dit boek uitgebreid aan bod. Al deze landen zijn in principe kapitalistisch georganiseerd – weliswaar met subtiele tot manifeste uitvoeringsverschillen – en investeerden in instituties om de economie te ondersteunen. Privaat eigendom, private bedrijven met beperkte aansprakelijkheid en vrij ondernemerschap zijn de fundamenten van het kapitalisme. Toch gaat in dit boek veel aandacht naar de rol van de overheid in het economische leven.

We benadrukken hierbij dat ook in de vrije markteconomie de overheid altijd een belangrijke economische speler is.

FIGUUR 0.2.

I

BRUTO BINNENLANDS PRODUCT PER HOOFD

Luik B van Figuur 0.2 toont het verband tussen het inkomen per hoofd en de samengestelde index van ‘well-being’ of welzijn, die onder andere rekening houdt met de kindersterfte, de uitstoot van schadelijke stoffen en de geletterdheid in een land. Dit luik toont aan dat ons welbevinden toeneemt naarmate we rijker worden.

Ja, het is zeer goed leven in rijke landen. Het is ook goed leven in iets minder rijke landen. En geld maakt eerder gelukkig dan ongelukkig. Economen bestuderen welbevinden en geluk al lang. In het derde hoofdstuk over de economische scholen bespreken we de essentie van deze school van het geluk. Maar ook zonder Figuur 0.2 beseft iedereen dat de bevolking in de armste landen al 150 jaar niet van een hoog niveau van welbevinden geniet. De gevolgen hiervan zien we dagelijks op televisie. Wie kan kiezen, zorgt er best voor om geboren te worden in een rijk land…

EN ANDERE WELVAARTSMAATSTAVEN

LUIK A

LUIK B

Levensverwachting bij geboorte

'Well-being' index

80

80

60

60

40

40

20

20 5

6

7

8

9

10

Inkomen per hoofd (logaritmische schaal) 1950

2000

5

6

7

8

9

10

Inkomen per hoofd (logaritmische schaal) 1870 (61 landen)

1950 (126 landen)

Bron: Maddison Project (https://www.rug.nl/ggdc/historicaldevelopment/maddison/) en CLIO-INFRA ‘How was life?’-project (https://www.clio-infra.eu/index.html)

10

We kunnen voorlopig concluderen dat er meer dan één economisch systeem is om welvaart te maken. Hiermee is de eerste vraag van deze inleiding beantwoord. Maar is economische welvaart echt zo belangrijk? Figuur 0.2 toont het verband tussen het inkomen per hoofd en de levensverwachting in een aantal landen in 1950 en in 2000. Hieruit blijkt dat de levensverwachting toeneemt als de economische welvaart toeneemt. Hiervoor zijn enkele elementaire verklaringen, zoals de opkomst van een levensstijl met aandacht voor hygiëne en natuurlijk de uitbouw van moderne systemen van gezondheidszorg. Maar de figuur toont ook dat de verschillen in levensverwachting tussen de allerrijkste en minder rijke landen niet zo groot zijn.

De verschillen in levensverwachting tussen de allerarmste en de allerrijkste landen zijn zoals verwacht wel zeer groot.

2000 (148 landen)

In het rijke Westen genieten we dagelijks van onze rijkdom. En ook in minder rijke landen zijn zowel de levensverwachting als het welbevinden relatief. Dat is het indrukwekkende palmares van de economische ontwikkeling na 1800. Een onverdeeld succesverhaal als we de situatie in de armste landen even buiten beschouwing laten? Toch niet! Economen meten onder meer de economische welvaart op basis van maatstaven zoals het BBP per hoofd, maar andere wetenschappers meten bijvoorbeeld de atmosferische concentratie van het broeikasgas CO2. Figuur 0.3 toont de evolutie van de CO2-concentratie. Bemerk dat deze figuur een quasi identiek verloop als de eerste figuur in deze inleiding heeft.

11

INLEIDING

Figuur 0.3.

I

De economische analyse is in de afgelopen decennia sterk geëvolueerd. Vele economen werken rond milieuproblemen, inkomensongelijkheid, armoede, chronische aandoeningen, geluk en welbevinden. Economen pogen mee te denken over goede antwoorden op deze uitdagingen. Dat lukt dikwijls, maar zeker niet altijd. We moeten beseffen dat de grote uitdagingen voor de toekomst in de praktijk vooral maatschappelijke problemen zijn. Wie op een constructieve manier de grote uitdagingen voor de komende decennia mee wil aanpakken, moet kennis uit zeer diverse disciplines combineren. Er zijn weinig eenvoudige oplossingen voor complexe problemen. Economische analyse is altijd maar een deel van de oplossing. De meeste economen zijn zich hiervan bewust.

EVOLUTIE VAN DE ATMOSFERISCHE CO 2 -CONCENTRATIE (IN PPM)

CO₂ (ppm) 400

350

300

250 1000

1200

1400

1600

1800

2000

Bron: IPCC (2017)

Met onze grote rijkdom steeg ook de CO2-concentratie die verantwoordelijk is voor de opwarming van de aarde. De verklaring hiervoor is eenvoudig: de productie van economische welvaart is zeer energie-intensief en we gebruiken voornamelijk fossiele brandstoffen. Bij de verbranding of het gebruik van fossiele brandstoffen komt CO2 vrij, die honderd jaar in onze atmosfeer blijft hangen. Economische rijkdom is dus CO2-intensief en dat zal nog enkele decennia zo blijven. Je weet ongetwijfeld dat de toekomstige generaties geconfronteerd zullen worden met een ingrijpende klimaatverandering. Die kan zeer duur uitvallen en letterlijk disruptief worden. We zijn rijk – maar er hangt iets in de lucht. Het huidige economische systeem biedt geen pasklaar antwoord op deze globale ecologische uitdaging. We moeten hard werken aan een duurzamere economie. Dit boek besteedt daarom veel aandacht aan de ecologische uitdagingen, die op zich ook opportuniteiten kunnen zijn. De bouw van een koolstofarme infrastructuur is een ecologische prioriteit maar ook een investeringsopportuniteit. Een hoofdstuk over duurzame ontwikkeling kan je hopelijk inspireren…

12

13

I nleiding

HOOFDSTUK 1

Welvaart en marktevenwicht

15

WELVA ART EN MARK TEVENWICHT Hoe gaat het met onze economie? De economische berichtgeving kan je inspireren tot diverse antwoorden. Zo ondervinden veel bedrijven vandaag grote problemen om geschikte werknemers aan te trekken. Een recordaantal vacatures raakt niet ingevuld en de lijst met knelpuntberoepen[1] groeit gestaag. Het gaat blijkbaar goed met onze economie, want bedrijven werven alleen nieuwe mensen aan als de zaken goed draaien. Maar misschien ken je zelf mensen die recent werkloos zijn geworden, of vijftigplussers met een universitair diploma die al lang vergeefs een nieuwe job zoeken. Vele schoolverlaters krijgen alleen tijdelijke contracten aangeboden en een recordaantal werknemers kampt met een burn-out. Het gaat goed met onze economie, maar niet goed genoeg voor iedereen.

1.1.

GOED, MA AR NIET GOED GENOEG Economische groeicijfers halen steevast de voorpagina’s van de kranten. Hoera, de Belgische economie is in het afgelopen kwartaal gegroeid met 0,4%! Prima, want economische groei zorgt voor meer jobs en hogere fiscale ontvangsten voor de overheid. Toch geven onze regeringen nog steeds meer uit dan ze ontvangen.

Hierdoor blijft de uitstaande overheids- of publieke schuld toenemen. De factuur van deze hoge schuld zal overigens vooral gedragen moeten worden door de toekomstige generaties. De Europese Commissie maakt zich grote zorgen over het Belgische begrotingsbeleid en dreigt frequent met procedures tegen ons land. Het gaat misschien goed met onze economie, maar zeker niet goed genoeg. We hebben duidelijk een meer compleet beeld nodig om te bepalen hoe het echt gaat met onze economie. Cijfers over werkloosheid, vacatures, groei en begrotingstekorten zijn belangrijk maar vertellen nooit het volledige verhaal. Een mooie analogie vinden we in de holistische geneeskunde waarbij een arts niet alleen rekening houdt met symptomen maar tevens probeert te begrijpen welke mechanismen aan de basis van

[1] Knelpuntberoepen hebben drie mogelijke oorzaken: een kwantitatief tekort door een te lage uitstroom uit het onderwijs, een kwalitatief tekort door een tekort aan kandidaten met de vaardigheden, en minder aantrekkelijke arbeidsomstandigheden zoals weekendwerk of gevaarlijk werk.

16

deze symptomen kunnen liggen. De gezondheid van onze economie beoordelen we best ook vanuit een holistisch perspectief.

Economen bestuderen vooral de creatie van welvaart. Het gaat goed met onze economie als deze vandaag welvaart creëert en tevens investeert in de toekomstige creatie van welvaart. Dit klinkt vaag en conceptueel, maar aan het eind van dit hoofdstuk weet je al veel meer.

De moderne economie is een complex systeem van productie en consumptie.

Bedrijven, overheden en consumenten spelen diverse rollen in dit complexe systeem.

Private bedrijven produceren goederen en diensten en zorgen voor tewerkstelling.

Overheden voorzien in het aanbod van publieke goederen en diensten, kopen aan bij bedrijven en stellen ook veel werknemers tewerk. Deze activiteiten en transacties gebeuren op markten, zoals de markt voor goederen en diensten en de arbeidsmarkt.

Markten die goed functioneren ondersteunen de economie. Overheden reguleren de economie – onder andere door spelregels voor de markten te bepalen zoals een verbod op kinderarbeid of productwaarborgen – en kunnen via het fiscale beleid de economische activiteit aansturen[2]. Consumenten kopen goederen en diensten aan, betalen belastingen en vormen het menselijke kapitaal dat de economie doet draaien. Gezinnen investeren in de vorming en scholing van hun kinderen en ondersteunen hierdoor de toekomstige economie. Als het goed gaat met onze economie, dan functioneert dit complexe systeem goed. Dit blijft een vaag antwoord dat we verder moeten specificeren.

Hierbij maken we eerst onderscheid tussen het werkveld van de econoom en van de bedrijfseconoom. Een bedrijfseconoom analyseert de operationele werking van organisaties, zoals bedrijven en overheden. Zijn de productie en dienstverlening van de organisatie efficiënt georganiseerd? Is de interne kostencalculatie transparant en relevant? Bereikt de organisatie haar doelgroepen met de juiste campagnes en marketing? Heeft de onderneming een adequate strategie inzake sociale media en webplatforms? Deze en vele andere vragen worden beantwoord door bedrijfseconomen.

Economen bestuderen het globale economische systeem of belangrijke delen van het systeem. Zo analyseren arbeidseconomen de werking van onze arbeidsmarkten. Uit

[2] Hoe deze sturing in de praktijk werkt, wordt duidelijk gemaakt in de volgende hoofdstukken.

17

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

hun analyses blijkt dat er vandaag inderdaad zeer veel vacatures zijn, maar dat deze niet ingevuld raken omdat werkzoekenden niet beschikken over de noodzakelijke vaardigheden of skills. Een structureel onevenwicht tussen de vraag op de arbeidsmarkt en het aanbod door werkzoekenden kan op termijn opgelost worden door onderwijshervormingen, betere bruggen tussen onderwijs en het bedrijfsleven of door gerichte opleidingsprogramma’s binnen en buiten ondernemingen. Structurele onevenwichten wegwerken heeft een kost maar zorgt voor grote baten. Economen bestuderen het verschil tussen deze baten en kosten per interventie of beleidsoptie, wat neerkomt op een zogenaamde welvaartsanalyse.

van voeding of dranken. Als maatschappij kunnen we ook beslissen om minder te consumeren en sterk te investeren in een goed onderwijssysteem, een goede infrastructuur, de ontwikkeling van nieuwe technologieën en de bescherming van het leefmilieu. Deze keuzes hebben vandaag een kostprijs[5] maar zullen de toekomstige welvaart sterk verhogen. Economen gebruiken kosten-batenanalyses om na te gaan of de toekomstige baten van een project of beleidsoptie opwegen tegen de investeringen die hiertoe vandaag nodig zijn. Bij grotere toekomstige baten dan huidige investeringskosten, zullen economen aanbevelen om deze projecten uit te voeren. Het doel van economische analyses is dan ook om betere economische keuzes te faciliteren, ofwel keuzes die de welvaart verhogen. In de ideale wereld hopen economen natuurlijk de beste keuzes aan te kunnen reiken die de welvaart maximaliseren. In de praktijk dwingen informatieproblemen economen tot pragmatische analyses die nooit perfect of compleet zijn. Diverse informatieproblemen, en het besef dat een markt in essentie een mechanisme is dat helpt om informatie te verwerken, komen in latere hoofdstukken aan bod.

Welvaart is een kwalitatieve maatstaf die meet in welke mate de inzet van schaarse middelen leidt tot de creatie van economische baten. Er zijn monetaire en niet-monetaire baten. Indien hervormingen leiden tot minder werkloosheid en een hogere tewerkstelling bij bedrijven, dan spaart de overheid werkloosheidsvergoedingen uit en kunnen de bedrijven een hogere omzet en winst realiseren. Dit zijn monetaire baten. Wanneer een onderneming na lang zoeken eindelijk voldoende geschikte werknemers kan aantrekken, daalt de werkdruk binnen de onderneming, wat positief is voor alle werknemers. Zij zijn aan het einde van de werkweek minder vermoeid, wat bijvoorbeeld hun sociale leven ten goede komt, of wat hun risico op burn-out of een te hoog stressniveau verlaagt. Dit zijn belangrijke niet-monetaire baten omdat we deze niet exact kunnen waarderen in euro’s. Via kwalitatieve maatstaven is wel een indicatieve waardering mogelijk.

Een goede economie is voor economen dan ook een economie die haar potentieel[3] optimaal weet om te zetten in een hoge economische welvaart. Een economie met een zeer hoge werkloosheid doet dit niet, zelfs niet wanneer de dominante bedrijven recordwinsten boeken. Veel menselijk kapitaal wordt in een dergelijke economie niet benut en kan geen bijdrage leveren aan de economische welvaart.

Economen beoordelen de creatie van welvaart vanuit diverse tijdsperspectieven. Zo halen we als consument onmiddellijk welvaart[4] uit bijvoorbeeld de consumptie

[3] Het economische potentieel hangt af van het menselijke en fysieke kapitaal dat kan ingezet worden. Gekwalificeerde werknemers, machines, technologie, kennis, land en infrastructuur zijn daarom de productiefactoren van een economie. Hoe meer productiefactoren beschikbaar zijn, hoe hoger de potentiële economische productie.

[4] In deze specifieke context kunnen we welvaart interpreteren als nut of voldoening. Een monetaire waardering is mogelijk op basis van de betaalde prijs. Wie bijvoorbeeld €2 betaalt voor een drankje, waardeert het nut van dit drankje op minimaal €2. Zo niet, dan zou hij of zij deze prijs niet willen betalen.

18

Aangezien grote maatschappelijke projecten vooral door overheden geïnitieerd en uitgevoerd worden, hebben economen veel aandacht voor het overheidsbeleid.

Economische analyses worden niet alleen uitgevoerd om grote investeringsprojecten te evalueren. Ook keuzes inzake sociaal beleid, fiscaal beleid, volksgezondheid, klimaatbeleid en onderwijshervormingen worden onderbouwd met economische analyses. Enkele voorbeelden hiervan komen later aan bod.

1.2.

B E LG IË IN DE G LOBAL COM PETITIVE N ESS I N D E X (G C I ) Na deze inleiding beantwoorden we graag de vraag hoe het gaat met de Belgische economie. Een goed antwoord vertrekt vanuit een ruim holistisch perspectief, met aandacht voor zeer verschillende dimensies. Een uitstekende vergelijking van de gezondheidsstatus van nationale economieën wordt jaarlijks gepubliceerd door het World Economic Forum (WEF)[6]. Deze organisatie werd in 1971 opgericht om een betere samenwerking tussen overheden en het bedrijfsleven te faciliteren. Het

[5] De schaarse middelen die we investeren in infrastructuur kunnen we niet besteden aan consumptie.

[6] https://www.weforum.org/

19

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

WEF publiceert jaarlijks het befaamde World Competitiveness Report[7] waarin de economieën van 137 landen worden vergeleken op basis van twaalf ruime economische domeinen die onderverdeeld kunnen worden in drie groepen. In de groep ‘basisvereisten’ bestudeert het WEF de kwaliteit van de nationale instituties, de infrastructuur, de macro-economische omgeving, de gezondheidszorg en het basisonderwijs. In de tweede groep ‘efficiëntiestimuli’ gaat de aandacht naar een efficiënte werking van de markten, de kwaliteit van het hogere onderwijs en de ruime technologische readiness. Deze dimensies zijn zeer belangrijk om toekomstige kansen te benutten. Tot slot is er de derde groep ‘innovatie en sofisticatie’ die het gebruik van nieuwe technologieën in het bedrijfsleven en het algemene innovatievermogen bestudeert. In totaal worden meer dan 150 nationale indicatoren gebruikt om de Global Competitiveness Index (GCI) of ranking van landen op te maken.

De beste landen in deze ranking hebben dus een economie die vandaag zeer goed presteert vanuit een welvaartsperspectief en die zich bovendien goed voorbereidt op toekomstige evoluties en opportuniteiten. De GCI-rangschikking voor 2017–2018 ziet er als volgt uit: 1. Zwitserland 2. Verenigde Staten 3. Singapore 4. Nederland 5. Duitsland 6. Hongkong 7. Zweden 8. Verenigd Koninkrijk 9. Japan 10. Finland België bezet plaats 20 op een totaal van 137 landen. Dat is zeker niet slecht, maar andere relatief kleine Europese economieën doen het aanzienlijk beter. Het kleine Zwitserland pronkt op de eerste plaats en buurland Nederland vinden we op plaats 4. Per land biedt het World Competitiveness Report een unieke detailanalyse van de prestaties voor de twaalf domeinen. Hieruit blijkt aan welke dimensies hard of minder hard gewerkt moet worden om de economie te verbeteren en te versterken.

[7] http://reports.weforum.org/global-competitiveness-index-2017-2018/

20

Ons land kampt met een problematische macro-economische omgeving door de zwakke begrotingsdiscipline van onze regeringen en de hoge uitstaande schuld.

Ook de Belgische arbeidsmarkt werkt niet optimaal. België scoort wel goed inzake gezondheidszorg, de kwaliteit van het basisonderwijs en de sofisticatie van het bedrijfsleven. In vergelijking met de GCI-ranking van 2015–2016 daalde België van plaats 19 naar plaats 20. Nederland steeg van 5 naar 4. Het gaat goed met onze economie, maar de trend is niet positief. Andere landen tonen dat het aanzienlijk beter kan.

1.3.

W E LVA A R T: E E N I N T E R D I S C I P L I N A I R E ZOE K TOCHT Economen bestuderen dus het ontstaan, de evolutie en de verdeling van economische welvaart. Welvaartsanalyses beperken zich niet tot de fysieke productie van materiële goederen en diensten, maar zijn dikwijls interdisciplinair van opzet.

Als wetenschappelijke discipline staat economie open voor inzichten uit andere disciplines. De economische analyse poogt ook maatschappelijk relevant te zijn.

Zo streeft een modern welvarend land niet alleen naar een efficiënte economie – bij voorkeur bevestigd door een mooie notering in de volgende GCI – maar ook naar een inclusieve maatschappij met een zo hoog mogelijk niveau van welzijn.

Klinkt goed, maar wat betekent dat precies en welke economische keuzes kunnen hiertoe bijdragen? Sociale wetenschappers associëren een inclusieve maatschappij met dezelfde kansen en een hoge levenskwaliteit voor alle inwoners. Een vrije en niet-discriminerende toegang tot onderwijs, de arbeidsmarkt, gezondheidszorg, huisvesting, openbare voorzieningen, socio-culturele netwerken en de ruime kennisinfrastructuur is hierbij essentieel. Groepen die achterop hinken moeten actief begeleid worden om hun kansen optimaal te benutten.

Stel dat enkele economen de vraag krijgen om de werking van de markten voor huisvesting te analyseren en suggesties voor een betere marktwerking te formuleren. Een traditionele economische analyse heeft vooral oog voor de ontwikkeling van de prijzen op de markten voor nieuwbouwwoningen, bestaande woningen en huurwoningen. Indien deze prijzen min of meer gelijk evolueren met de evolutie van de inkomens, zijn er geen indicaties van speculatieve prijsevoluties en blijven deze markten goed toegankelijk. Economen zullen ook kijken naar de transactiekosten of de belastingen op de aankoop en verkoop van een woning. Hoge transactiekosten

21

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

zorgen ervoor dat minder snel verkocht of aangekocht wordt, wat de economische mobiliteit negatief beïnvloedt, bijvoorbeeld wanneer werknemers voor een nieuwe job veel langer gaan pendelen in plaats van te verhuizen.

Een ander aandachtspunt is de concurrentie op de huisvestingsmarkten. Zijn er voldoende aanbieders van nieuwe projecten of wordt de markt gecontroleerd door enkele zeer grote bouwondernemingen, vastgoedmakelaars of verhuurkantoren?

Ook de toegang tot kapitaal krijgt een prominente plaats in de analyse van deze economen; ondersteunen de financiële instellingen met hun hypothecaire producten de toegang tot de huisvestingsmarkten op een efficiënte en faire manier? Stel dat een traditionele economische analyse concludeert dat de huisvestingsmarkten efficiënt en concurrentieel werken. Op zich is er voor overheden dan geen reden tot ingrijpen.

Veronderstel nu dat de gemiddelde huurprijzen net zoals de vastgoedprijzen wel mooi de evolutie van de gemiddelde inkomens volgen, maar dat de laagste huurprijzen sterk gestegen zijn en de hoogste huurprijzen gedaald. De gemiddelde evolutie van de huurprijzen verbergt dus een sterke toename van de huurprijs voor slechte woningen en een daling van de huurprijs voor mooie villa’s[8]. Net de gezinnen met de laagste inkomens bezitten geen eigen woning en zijn afhankelijk van het aanbod op de huurmarkten. Indien vooral de huurprijzen van slechte huurwoningen sterk stijgen, worden de lagere inkomens hard getroffen, terwijl andere groepen genieten van prijzen die de inkomensevolutie volgen. De toegang tot huisvesting van kwetsbare groepen komt hierdoor in het gedrang. Indien maatschappelijke inclusie een belangrijk criterium in de analyse is, zullen economen een oplossing voor dit specifieke probleem suggereren. Zo kunnen ze een selectief systeem van huursubsidies aanbevelen, waardoor de lagere inkomens minder moeite hebben om de maandelijkse huur te betalen. Een alternatief voor huursubsidie is een algemene inkomenssteun voor de lagere inkomens. Beide oplossingen hebben natuurlijk een kostprijs, maar deze moet afgewogen worden tegen de voordelen van een meer inclusieve maatschappij. Dat is geen eenvoudige opgave omdat uit onderzoek blijkt dat slechte huisvesting leidt tot meer gezondheidsklachten en slechtere schoolprestaties van de kinderen. Deze maatschappelijke kosten moeten dus ook in rekening worden gebracht. Maximale welvaart is het doel van een welvaartsanalyse en de invulling van welvaart gebeurt in toenemende mate op een interdisciplinaire manier.

[8] Deze evolutie observeren we vandaag in de Belgische huurmarkt.

22

Ieder van ons waardeert ons kwalitatief systeem van gezondheidszorg.

Om diverse redenen stijgt de kost van onze gezondheidszorg, wat op termijn tot een budgettaire uitdaging kan leiden. Beleidsmakers hebben de ambitie om de kostprijs te beheersen en tegelijk een hoge kwaliteit te bieden. Ons systeem van gezondheidszorg kan vanuit diverse perspectieven geëvalueerd worden. Zo zullen bedrijfseconomen oog hebben voor de processen binnen ziekenhuizen. Zijn de informatiestromen zo georganiseerd dat de kans op medische fouten geminimaliseerd wordt? Weinig landen houden statistieken bij over medische fouten, maar in de landen die dat wel doen zijn de resultaten verbluffend. Zo is naar schatting 10% van de overlijdens in de Verenigde Staten toe te schrijven aan medische fouten zoals verkeerde diagnoses, verkeerde behandelingen of medicatie, technische fouten tijdens operaties… Medische fouten hebben in 2016 geleid tot ongeveer 250.000 overlijdens in de VS. Velen maken zich zorgen om terroristische aanslagen, maar een ziekenhuisbezoek is duizend keer gevaarlijker! Andere bedrijfseconomen vergelijken de kostprijs per behandeling per ziekenhuis. Indien blijkt dat een bepaalde behandeling in een ziekenhuis zeer duur uitvalt in vergelijking tot andere ziekenhuizen, ontstaat druk om te zoeken naar de oorzaak van het kostenverschil. Op termijn ontstaan hierdoor besparingen, wat goed is voor de financierende overheden en voor de patiënt.

Economen met een ruimere kijk op het systeem van gezondheidszorg zullen inzoomen op de opmars van chronische aandoeningen of lifestyle diseases zoals overgewicht en hart- en vaataandoeningen. De factuur van de belangrijke chronische aandoeningen loopt op tot 35% van het totale gezondheidsbudget – terwijl we weten dat een groot deel ervan vermeden kan worden door een gezondere levensstijl. Een sterke ontmoediging van roken en overmatig alcoholgebruik, een gezond voedingspatroon en voldoende beweging staan hierbij centraal. Een activerend preventiebeleid is essentieel, maar dit beleid wordt momenteel niet ondersteund. In de rijkste landen gaat slechts 2 tot 3% naar preventiemaatregelen en tot 98% naar de curatieve gezondheidszorg. Dat is niet efficiënt. We laten mensen in alle vrijheid kiezen voor een levensstijl die hen chronisch ziek maakt en daarna worden de hoge medische kosten hiervan gedragen door de maatschappij. Economen pleiten er dan ook al lang voor om de middelen voor activerende preventie te verhogen. Dit heeft een kost die later zal terugverdiend worden als gevolg van lagere uitgaven voor de behandeling van chronisch zieken. Ruime informatiecampagnes, specifieke regulering – denk aan de wetgeving inzake (passief) roken – en samenwerking met het

23

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

onderwijssysteem en private bedrijven moeten gecombineerd worden met specifieke vormen van nudging, zoals hogere prijzen voor minder gezonde voedingsproducten of financiële beloningen als je je gedrag aanpast. Er is niet één unieke oplossing voor de opmars van chronische aandoeningen; een interdisciplinaire aanpak is nodig.

Overigens, gezonde werknemers blijken productiever te zijn.

Recent hebben enkele rijke landen sterk geïnvesteerd in een ruimer aanbod van psychologische gezondheidszorg. “Mens sana in corpore sano”, wist de Romeinse schrijver Juvenalis al: een gezonde geest in een gezond lichaam. Een belangrijk economisch argument voor deze investeringen was het hoge maatschappelijke rendement ervan. We hebben een zeer omvangrijk systeem voor onze lichamelijke gezondheid, terwijl de geestelijke gezondheidszorg op een zeer kleine schaal wordt georganiseerd. Belangrijke economen zoals Richard Layard – die ook in hoofdstuk 3 aan bod komt – stellen dat investeren in geestelijke gezondheidszorg bijdraagt tot een hoger geluksniveau in de maatschappij. Inderdaad, er zijn economen die zich toeleggen op de studie van geluk. Deze economen verdedigen de zachte zorgsector omdat die belangrijk is voor ons welzijn en voor onze welvaart. Mensen die zich goed voelen presteren beter op school, aan de universiteit, op de arbeidsmarkt en in verenigingen en sociale netwerken. De mens moet centraal staan in economische analyses en in het beleid. Mensen zijn niet alleen economisch actief maar leiden een zeer gevarieerd leven. We zijn tegelijkertijd consument, burger, gezinslid, kiezer, producent, ondernemer… Wat goed is voor de consument is niet noodzakelijk optimaal voor het gezin of de betrokken burger. Een beleid dat een hoge levenskwaliteit nastreeft, zal natuurlijk wel geapprecieerd worden door zowel de consument, het gezin als de kiezer.

Uit dit bondige overzicht blijkt dat een complete welvaartsanalyse per definitie multi- of interdisciplinair is. De meeste auteurs van het World Competitiveness Report zijn economen met een ruime interdisciplinaire kijk op wat vandaag en morgen leeft in de maatschappij. Welvaart is veel meer dan de consumptie van goederen en diensten geproduceerd door private bedrijven.

24

1.4.

W E LVA A R T U I T M A R K T T R A N S AC T I E S We laten de complexiteit van interdisciplinaire beleidsanalyses voorlopig achterwege en verkennen in dit deel de elementaire economische welvaartsanalyse. Deze biedt een kader dat later gebruikt kan worden voor de analyse van beleidsvraagstukken.

Het klassieke startpunt van een educatieve economische analyse is de creatie van welvaart op basis van markttransacties. Een markt brengt kopers en verkopers samen. Wanneer kopers en verkopers het eens worden over prijs en hoeveelheid, ontstaan transacties. Bij een transactie is er een aankoper die koopt en een verkoper die verkoopt. Dikwijls kunnen we aankoper vervangen door consument en verkoper door producent, maar dat hoeft niet altijd zo te zijn. Op tweedehandsmarkten verkopen consumenten vooral goederen die ze niet zelf geproduceerd hebben. In deze paragraaf kijken we naar markten met consumenten aan de vraagzijde en producenten aan de aanbodzijde.

Een transactie of ruil komt er niet zomaar. Consumenten kopen omdat ze een duidelijke baat of een voordeel zien in de transactie. Zonder deze baat is er geen reden waarom de transactie zou doorgaan. Dit voordeel vormt het economische motief, dat economen kwantificeren als een surplus of welvaart (zie verder). Consumenten kopen dus omwille van het surplus of de welvaart die ze uit de transactie halen. Als één transactie op een markt tot welvaart leidt, zal de totale economische welvaart stijgen bij de toename van het aantal transacties op allerhande markten. Hieruit volgt dat de organisatie en het gebruik van markten een belangrijke invloed heeft op de creatie van welvaart in een maatschappij. Toegankelijke markten die goed functioneren kunnen meer welvaart creëren dan markten met allerhande barrières of met voortdurende onevenwichten tussen vraag en aanbod. Als je als consument niet vindt wat je zoekt, vindt er geen aankoop of transactie plaats en ontstaat er geen welvaart.

Maar hoe bepalen we de welvaart die één individu geniet als gevolg van één transactie? Eens de welvaart voor één individu in de markt gekend is, kunnen we de totale welvaart voor alle individuen – aankopers en verkopers – in deze markt bepalen.

Hiervoor gebruiken we het befaamde vraag- en aanbodschema. Elke markt is een ontmoetingsplaats van vragers en aanbieders – of van consumenten en producenten – en dus moet elke markt geanalyseerd worden aan de hand van de specifieke vraag- en aanbodrelaties voor deze markt.

25

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

De vraag naar een product in een lokale markt komt van alle potentiële consumenten met interesse in het product en met voldoende koopkracht. Iemand die wel geïnteresseerd is maar over onvoldoende koopkracht beschikt, zal niet kunnen consumeren of aankopen. Iedere potentiële consument heeft een individuele waardering voor het product, wat resulteert in de individuele bereidheid tot betalen.

We veronderstellen dat deze bereidheid tot betalen kan worden gekwantificeerd in geldtermen. Zo is An bereid om €15 te betalen voor product X, terwijl Dieter niet meer dan €12 wil betalen. Deze geldbedragen zijn tevens een waardering van het totale nut geboden door product X. Hoewel we ons niet altijd bewust zijn van onze bereidheid tot betalen of de nutswaardering per product, vertrekt ons gedrag wel vanuit een impliciete kennis van deze bereidheid. Iedereen die bijvoorbeeld €10 betaalt voor een bioscoopticket, was blijkbaar bereid om minimaal deze gevraagde prijs te betalen. Zo niet, dan zou de aankoop niet zijn doorgegaan.

De bereidheid tot betalen is tevens afhankelijk van het aantal producten dat wordt aangekocht. Zo is er voor bepaalde goederen een daling van het zogenaamde grensnut of het nut per bijkomende eenheid die wordt aangekocht. Een dalend grensnut leidt tot een lagere bereidheid tot betalen. Een klassiek voorbeeld is de man die net terugkeert van een tocht door de woestijn. Een eerste fris drankje heeft voor hem een zeer hoog nut en zijn bereidheid tot betalen is dan ook hoog. Ook voor het tweede drankje is hij bereid veel te betalen. Enkele glazen later heeft een extra drankje natuurlijk een laag nut. Voor identieke producten kan de bereidheid tot betalen dus variabel zijn.

dan koopt de consument niet. Vertrekkende van de unieke marktprijs toont de vraagrechte welke vragers een hogere bereidheid tot betalen hebben en effectief zullen aankopen. Deze consumenten bepalen de gevraagde hoeveelheid bij een bepaalde prijs en deze informatie vinden we in de vraagrechte. Bij een daling van de marktprijs zijn er meer potentiële consumenten met bereidheid tot betalen boven de marktprijs. Hieruit volgt de zogenaamde ‘wet van de vraag’ die stelt dat de gevraagde hoeveelheid in een markt zal toenemen indien de prijs daalt. Stijgt de prijs, dan daalt de gevraagde hoeveelheid. Kan je verklaren waarom?

Op een lokale markt is er voor een identiek product één en dezelfde prijs. Net het verschil tussen de individuele bereidheid tot betalen en de unieke marktprijs is van groot belang in de economische welvaartsanalyse. Wie bereid was €100 te betalen voor een bepaald product maar dan ontdekt dat de marktprijs aanzienlijk lager uitvalt – bijvoorbeeld €60 – geniet van een uitgespaarde betaling van €40.

Deze consument geniet van een hogere baat of een hoger nut dan hij of zij dient te betalen, namelijk een totaal nut van €100 tegenover een marktprijs van €60. Elke consument met een individuele bereidheid tot betalen of nutswaardering boven de marktprijs, geniet van deze baat. Dit verschil tussen nut en marktprijs is het individuele consumentensurplus of de economische welvaart uit de transactie voor deze consument. De niet gespendeerde €40 kan gespaard worden of besteed worden aan de aankoop van een ander product.

Wie een product sterk waardeert, zal bereid zijn een hoge prijs te betalen. Wie het product amper of niet waardeert, zal alleen een zeer lage prijs willen betalen of helemaal niet aankopen. Als we voor alle potentiële consumenten hun bereidheid tot betalen per product rangschikken van hoog naar laag, bekomen we de dalende vraagrechte voor een product. Maar wat is het verband tussen de gevraagde hoeveelheid van een product in een markt en de rangschikking van de individuele bereidheid tot betalen? Vooreerst toont de vraagrechte dat weinig consumenten bereid zijn om zeer veel te betalen voor een product, maar dat alsmaar meer consumenten willen aankopen naarmate de prijs daalt. Voor elke aankoop vergelijkt de potentiële consument zijn of haar bereidheid tot betalen met de marktprijs. Op de markt is er op elk moment één unieke marktprijs die geldt voor alle vragers en alle aanbieders. Indien de marktprijs lager is dan de bereidheid tot betalen, zal de consument graag aankopen. Ligt de marktprijs boven de bereidheid tot betalen,

Deze analyse verklaart het gedrag van de consument op basis van enkele beslissingen. Eerst bepaalt de consument of hij of zij al dan niet interesse heeft in een bepaald product. Zo ja, dan bepaalt de consument de eigen bereidheid tot betalen of waardering van het nut. Deze bereidheid is natuurlijk afhankelijk van de capaciteit om te kunnen betalen. Kunnen betalen betekent niet dat de consument moet beschikken over cash geld. De consument kan ook een lening aangaan om bepaalde aankopen te financieren. Wie een woning aankoopt, sluit hiervoor meestal een hypothecaire lening af met de woning als onderpand. Indien de lening niet wordt terugbetaald, zal de woning verkocht worden om het geleende bedrag terug te betalen. Indien de consument beschikt over genoeg koopkracht – eigen middelen of via leningen – zal de waardering of bereidheid tot betalen worden vergeleken met de marktprijs. Bij een marktprijs onder de individuele waardering zal de consument aankopen en het individuele consumentensurplus realiseren. Ligt de marktprijs boven de individuele waardering, dan is er geen transactie mogelijk omdat de consument anders een negatief individueel consumentensurplus realiseert. Hoewel

26

27

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

dit alles de evidentie zelve lijkt, is deze consument toch wel zeer deskundig. Hij of zij weet niet alleen welke producten interessant kunnen zijn maar is bovendien in staat om elk product te waarderen in termen van nut. Voor welgekende producten is dit relatief eenvoudig, maar voor nieuwe en complexe goederen en diensten is dit allesbehalve eenvoudig. Het analyse- en rekenvermogen van onze consument is best indrukwekkend! We bespreken dit verder in het volgende hoofdstuk.

voor zijn jeugdbeweging kleine trofeeën te printen. De jeugdbeweging vraagt hem om twaalf trofeeën voor een sportkamp te produceren en wil zijn productiekosten vergoeden.

Laat ons veronderstellen dat de 3D-printer €5000 heeft gekost en dat hij per trofee een materiaalkost van €4 heeft. De printer kan gebruikt worden voor de productie van duizend kleine objecten. Naast de materiaalkost zijn er geen andere kosten waarmee

Consumenten vormen de vraagzijde van een markt. Aan de aanbodzijde van een markt vinden we de producenten of de aanbieders. Producenten gebruiken arbeid, kapitaal, technologie, energie, kennis en diverse grondstoffen om goederen en diensten aan te bieden die finaal gewaardeerd worden door consumenten. Zonder productie is consumptie onmogelijk. Maar deze productie moet wel efficiënt verlopen, want anders dreigt de kostprijs problematisch hoog te zijn. Op de markt komt een marktprijs tot stand – hoe de marktprijs bepaald wordt, verklaren we zo meteen – en elke producent wil bij de verkoop minimaal de relevante productiekosten recupereren. Dat kan alleen wanneer de marktprijs hoger is dan de productiekosten per eenheid product. Zo niet, dan maakt de producent verlies. Tussen alle aanbieders of producenten in een markt zijn er in de praktijk aanzienlijke verschillen in productiekost. Die hangt af van de gebruikte technologieën, de organisatie van de productie, de omvang van de onderneming, de vaardigheden van het personeel, enzovoort. Ook kan de productiekost per eenheid product binnen eenzelfde onderneming sterk variëren. Zeker voor industriële productieomgevingen geldt een optimale productiehoeveelheid waarbij de gemiddelde kostprijs per product geminimaliseerd wordt. Een veel lagere of veel hogere productie dan de optimale productie betekent een hogere gemiddelde kostprijs per product. Dit kostenverloop komt later nog aan bod. Wat nu telt zijn de kostenverschillen om eenzelfde product te kunnen aanbieden door meerdere bedrijven in één markt. Maar eerst moeten we de relevante productiekost specificeren.

rekening gehouden moet worden. Hierdoor is er per product een kapitaalkost van €5 en een variabele of marginale kost van €4. De marginale kost is de bijkomende productiekost per extra geproduceerde eenheid. De totale kostprijs per product is de optelsom van de kapitaalkost en de variabele of marginale kost en bedraagt €9.

Pieter print de trofeeën en ontvangt een vergoeding van €9 per stuk. Wat later vindt hij dat zijn printer best wat meer gebruikt zou moeten worden en hij beslist om nieuwe klanten te werven door andere jeugdbewegingen te mailen.

Jeugdbeweging JOC wil twintig trofeeën laten produceren en €10 per stuk betalen.

Pieter gaat graag in op deze vraag en maakt een totale winst van €20. Jeugdbeweging JAC bestelt zestig trofeeën aan €15 per stuk. Pieter produceert deze graag. Maar dan komt de vraag van jeugdbeweging NOP om tien trofeeën te produceren aan een vergoeding van €7 per stuk. Pieter wil deze bestelling eerst niet aanvaarden, want de geboden prijs is lager dan de totale kostprijs. De 3D-printer is intussen al herhaaldelijk gebruikt en heeft een zeer lage verkoopwaarde op de tweedehandsmarkt. Voor Pieter is deze investering intussen een sunk cost of een niet te recupereren uitgave.

Hij wil dan ook zijn kapitaalkost maximaal recupereren door te produceren en te verkopen. Als hij verkoopt aan €7 per stuk, recupereert hij de marginale kost van €4 en ook nog €3 van zijn totale kapitaaluitgave van €1000. Door wel te verkopen aan €7 recupereert hij dus een deel van zijn kapitaaluitgave, terwijl hij niets zou recupereren door niet in te gaan op de aanvraag. Een aanbieder wil dus steeds zijn marginale kost recupereren. Bij een marktprijs boven de marginale productiekost wil een producent aanbieden, zelfs wanneer de prijs lager is dan de totale productiekost per product.

B OX 1 .1 M E T W E L K E KO S T G A AT D E A A N B I E D E R N A A R D E MARKT?

Een aanbieder gaat dus met de marginale kost ‘naar de markt’.

Gelukkig volgde snel een bestelling van jeugdbeweging TOP van 25 stuks aan €18.

Daarna kwam er nog de vraag van jeugdbeweging NIL om tien stuks te produceren

Pieter verzamelt oude modelbouwvliegtuigen en koopt een kleine 3D-printer om ont-

tegen een vergoeding van €3 per stuk. Hoe reageerde Pieter op deze laatste vraag?

brekende of beschadigde onderdelen te produceren. Deze ontbrekende onderdelen zijn immers niet te koop. Omdat hij de printer relatief weinig gebruikt, beslist hij om

28

29

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

Wanneer we voor alle producten die in een markt aangeboden kunnen worden de marginale productiekost rangschikken van laag naar hoog, ontstaat de stijgende aanbodrechte. Een markt is steeds duidelijk gespecificeerd – bijvoorbeeld de markt voor kiwi’s in Vlaanderen of de hotelmarkt in Gent – en de aangeboden producten zijn sterk vergelijkbaar. Voor kiwi’s is dit vrij evident want er zijn geen extreme verschillen tussen kiwi’s. De totale hotelmarkt kan in de praktijk bestaan uit sterk verschillende niches, zodat het aangewezen kan zijn om met verschillende markten te werken, bijvoorbeeld een budgetsegment (tot €60 per nacht per kamer), een high-end luxesegment (meer dan €200 per nacht per kamer) en een markt voor standaard hotelkamers (prijzen van €60 tot €200 per nacht per kamer). Voor identieke bulkproducten is er natuurlijk maar één geografische markt, wat de analyse vergemakkelijkt. Later bespreken we de marktkenmerken meer in detail.

Op de aanbodrechte vinden we links de meest efficiënte aanbieders en rechts de minst efficiënte. Wie effectief zal aanbieden en verkopen, hangt af van het verschil tussen de productiekost per eenheid product en de marktprijs. Bij een zeer lage marktprijs kunnen alleen de meest efficiënte aanbieders verkopen en hun marginale kosten recupereren. Naarmate de prijs in een markt stijgt, kunnen meer potentiële aanbieders hun marginale productiekosten recupereren en stijgen zowel het aanbod als de verkoop. Bij een marktprijs gelijk aan €60 zal een aanbieder met een marginale productiekost van €75 geen producten aanbieden, omdat hij per eenheid product een marginaal verlies van €15 zou oplopen. En andere aanbieder met een productiekost van €40 zal wel willen verkopen aan een prijs van €60. Per eenheid product geniet hij van een surplus of een marginale winst van €20; hij wou eventueel verkopen aan €40 maar kan verkopen aan een prijs van €60. Stel dat deze producent één eenheid produceert en deze komt terecht bij eerdergenoemde consument met een bereidheid tot betalen van €100, dan vinden we voor dit unieke product een totale creatie van surplus of welvaart van €60, samengesteld uit €20 producentensurplus en €40 consumentensurplus. Wanneer we de surpluscreatie voor alle verkochte producten optellen, vinden we de totale welvaart gecreëerd door deze markt.

productieomgeving kennen hun relevante productiekosten natuurlijk goed. Voor totaal nieuwe producten zijn er heel wat onzekerheden over de productiekosten en over de te verwachten marktprijs. Geen wonder dat bedrijven achteraf met onverwachte verliezen of onverhoopte winsten geconfronteerd worden.

Het surplus voor zowel vrager als aanbieder hangt af van de marktprijs. Hoe komt de prijs op een markt tot stand? Is er één enkele prijs voor elk moment en voor alle vragers en aanbieders, of zijn verschillende prijzen mogelijk? En is de prijs wel hoog genoeg om voldoende productie uit te lokken zodat de meerderheid van de consumenten effectief kan aankopen? Al deze vragen kunnen we beantwoorden door de aanbodrechte en de vraagrechte samen te voegen.

1.5.

V R A AG , A A N B O D E N M A R K T E V E N W I C H T In Figuur 1.1 voegen we vraag en aanbod voor een specifiek product samen. Beide rechten bepalen de samenstelling van deze markt. Deze markt wordt gekenmerkt door zeer grote verschillen tussen de economische agenten. Er zijn potentiële consumenten die een zeer hoge prijs willen betalen, maar veel meer consumenten die een lage tot zeer lage prijs willen betalen. Daarnaast zijn er aanbieders die willen aanbieden bij een lage marktprijs – wat wijst op een lage marginale productiekost en dus hoge technische efficiëntie – maar veel meer aanbieders die alleen kunnen aanbieden bij een hogere prijs. In een markt wordt al deze informatie verwerkt om een prijs te kunnen bepalen waarbij een evenwicht ontstaat tussen vraag en aanbod.

Bij deze evenwichtsprijs is de aangeboden hoeveelheid gelijk aan de gevraagde hoeveelheid. Maar hoe vinden we deze prijs?

In dit verhaal nemen de aanbieders enkele belangrijke beslissingen. Vooreerst bepalen ze of ze bepaalde producten al dan niet kunnen produceren. Dan moeten ze de kostprijs per eenheid product in kaart brengen. Vervolgens vergelijken ze deze kost met de marktprijs. Indien een rendabele productie niet mogelijk is, bieden ze hun productie niet aan. Aanbieders met veel ervaring in een zeer stabiele

Laat ons in Figuur 1.1 vertrekken van een prijs van €80. Waarom de prijs gelijk is aan €80 maakt voorlopig niet uit. Bij een prijs van €80 zullen alleen consumenten met een hoge bereidheid tot betalen willen aankopen en kunnen alle aanbieders met een marginale kost tot €80 hun producten rendabel verkopen. Figuur 1.1 toont dat een prijs van €80 leidt tot een gevraagde hoeveelheid van 55 en een aangeboden hoeveelheid van 140. We bekomen deze hoeveelheden door vanaf de prijs op de verticale as een horizontale stippellijn te trekken die de vraag- en aanbodrechten snijdt. Vanuit deze snijpunten trekken we een verticale lijn om op de horizontale hoeveelheidsas de gevraagde en aangeboden hoeveelheden af te lezen. Dit grote onevenwicht bij een prijs van €80 is problematisch omdat van een productie van

30

31

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

140 eenheden slechts 55 eenheden aangekocht worden. De aanbieders kunnen 85 geproduceerde eenheden niet verkopen. Er is een dure overproductie of een groot onevenwicht. Conclusie: de prijs van €80 is geen evenwichtsprijs. Als we in Figuur 1.1 de prijs van €80 laten zakken naar bijvoorbeeld €75 of €70, dan is er nog steeds geen evenwicht maar daalt de overproductie. Hoe lager de prijs, hoe lager de overproductie. Als de prijs verder zakt tot €60 vinden we een evenwicht tussen de gevraagde en de aangeboden hoeveelheid; bij een marktprijs van €60 worden 100 eenheden gevraagd en 100 eenheden aangeboden.

Figuur 1.1.

I

HET MARKTEVENWICHT

p

Aanbod

80 60 40

Vraag

55

Er zijn geen overschotten of tekorten zodat dure overproductie of frustratie bij potentiële consumenten vermeden wordt. Elk product dat verkocht wordt, genereert surplus. Laat ons even inzoomen op eenheid 55 in Figuur 1.1. Deze eenheid komt in de markt nadat er al 54 eenheden geproduceerd en aangekocht zijn. Mocht het aanbod beperkt blijven tot 55 stuks – wat niet het geval is bij een marktprijs van €60 – zou voor de laatste eenheid €80 betaald worden. Deze bereidheid tot betalen vinden we immers op de vraagrechte. Indien de marginale productiekost van eenheid 55 gelijk is aan €40, dan genereert dit unieke product een totaal surplus van €40 (€80 – €40), ofwel de rode dubbele pijl in Figuur 1.1.

100

140

We kunnen vervolgens het surplus voor de totale productie optellen in Figuur 1.2. Het totale surplus voor alle transacties bestaat uit de optelsom van het consumentensurplus (CS) en het producentensurplus (PS). Het consumentensurplus over de evenwichtshoeveelheid is het verschil tussen de bereidheid tot betalen van alle consumenten en de evenwichtsprijs, of de oppervlakte onder de vraagrechte en boven de horizontale prijslijn. De consument geniet van dit surplus omdat hij minder moet betalen dan hij bereid was te betalen. Het producentensurplus over de evenwichtshoeveelheid is het verschil tussen de evenwichtsprijs en de marginale kost van alle aanbieders, of de oppervlakte tussen de horizontale prijslijn en de stijgende aanbodrechte. En de optelsom van beide surplussen is de welvaart die gecreëerd wordt door de transacties op deze markt.

Q Figuur 1.2.

Als we vertrekken van de evenwichtsprijs van €60 en de prijs denkbeeldig verder laten zakken tot €55, ontstaat terug een onevenwicht. Nu zal de gevraagde hoeveelheid de aangeboden hoeveelheid overtreffen. Er ontstaat een aanbodtekort omdat de daling van de prijs leidt tot een daling van het aanbod; producenten met een marginale kost tussen €55 en €60 zullen nu niet meer aanbieden. Dit is een illustratie van de ‘wet van het aanbod’ waarbij een daling van de prijs leidt tot een daling van de aangeboden hoeveelheid, en omgekeerd. Alleen producenten met een marginale kost tot €55 blijven aanbieden. Door de daling van de prijs van €60 naar €55 is de gevraagde hoeveelheid toegenomen – dit is de ‘wet van de vraag’ in actie – omdat consumenten die tussen €60 en €55 willen betalen eerst niet aankochten maar bij de lagere prijs wel tot aankoop overgaan.

WELVAART = CONSUMENTENSURPLUS (CS) + PRODUCENTENSURPLUS (PS)

p

Aanbod CS Evenwichtsprijs PS

Vraag

Een evenwichtsprijs maakt het mogelijk dat iedereen die wil aankopen tegen deze prijs ook effectief kan aankopen en dat iedereen die wil verkopen ook kan verkopen.

32

I

Evenwichtshoeveelheid

33

Q

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

De welvaart of CS + PS bij de evenwichtsprijs en de evenwichtshoeveelheid – zoals weergegeven in Figuur 1.2 – is maximaal. Er is geen andere prijs of een andere evenwichtshoeveelheid waarbij de totale welvaart hoger zou uitvallen. Probeer zelf eens de welvaart in kaart te brengen bij een prijs die hoger of lager is dan de evenwichtsprijs. Per definitie ontstaan onevenwichtssituaties waarbij bijvoorbeeld veel geproduceerd wordt aan een hoge marginale kost, maar waartegenover een lage betalingsbereidheid bij de consumenten staat. Of anders geformuleerd: dure producten worden aangeboden maar ze worden laag gewaardeerd (los van het problematische onevenwicht).

hoeveelheidsveranderingen. Deze bewegingen komen er door gedragsveranderingen van vragers en aanbieders en leiden op hun beurt tot aanpassingen op andere markten. Indien vliegtuigtickets plots veel duurder worden, kan de vraag naar treintickets voor internationale trajecten sterk toenemen. In deze context is het belangrijk om een bijkomende nuance aan te brengen in verband met de prijs in een bepaalde markt. In de voorbeelden in dit hoofdstuk spreken we van hoge en lage prijzen voor een bepaald product. Als de prijs stijgt, denken we snel dat dit nadelig is voor de consument en voordelig voor de producent. Bij een analyse van één markt, zie je natuurlijk niet wat er intussen op andere markten gebeurt. Stel dat in een bepaalde markt de prijs van brood stijgt van €5 naar €7. Hieruit kan je concluderen dat brood

Maximale welvaart impliceert tevens maximale efficiëntie. De evenwichtsproductie komt tot stand bij de aanbieders met de laagste marginale kosten en wordt aangekocht door de consumenten met de hoogste bereidheid tot betalen. Een meer efficiënte toewijzing van activiteiten en consumptie – dit is de zogenaamde allocatieve efficiëntie – is niet mogelijk. Het marktmechanisme op basis van een vrije prijsvorming heeft zonder meer belangrijke voordelen. De markt selecteert efficiëntie en hiervan wordt de consument beter. Hogere productiekosten leiden tot hogere prijzen en een lager consumentensurplus. Deze situatie zou zich voordoen wanneer de aanbodrechte evenwijdig naar boven wordt verplaatst.

zeer duur was in deze markt en nog duurder wordt. Maar indien in een andere markt de prijs voor 1 kilogram aardappelen stijgt van €25 naar €50, blijkt ditzelfde brood plots relatief goedkoop te zijn en valt ook de prijstoename best mee. Mocht daarentegen in een andere markt de prijs van diezelfde kilogram aardappelen dalen van €0,75 naar €0,60, dan blijkt brood zeer te duur en wordt het door de prijstoename extreem duur. Deze conclusies zijn gebaseerd op de relatieve prijsverhouding van brood in termen van aardappelen en omgekeerd. En net deze verhoudingen bepalen in de praktijk ons gedrag. Op de verticale as van een welvaartsanalyse vinden we prijzen die we presenteren als absolute prijzen. De interpretatie van dit prijsniveau gebeurt altijd in een ruimer kader van gekoppelde markten met relatieve prijsverhoudingen.

De gepresenteerde analyse is statisch. In de realiteit zijn zowat alle markten continu in beweging. De vraag door consumenten kan variabel zijn en producenten kunnen kiezen voor nieuwe technologieën. Door prijsveranderingen voor belangrijke grondstoffen kunnen ook de marginale productiekosten sterk variabel zijn in de loop van de tijd. Ook kunnen nieuwe aanbieders zich gaan richten op bestaande markten, enzovoort. Een dynamische analyse bestudeert de evolutie van de evenwichtsprijs doorheen de tijd, bijvoorbeeld na een verandering in de vraag of in het aanbod.

In Figuur 1.3 illustreren we de dynamische efficiëntie van het marktmechanisme.

Hieruit volgt het belangrijke principe van de zelfregulerende markten.

B OX 1 . 2 R E L ATI E V E P R I JZ E N Een economie bestaat uit zeer veel markten die dikwijls aan elkaar gekoppeld zijn.

Als consument beoordelen we wat er gebeurt op de markten die voor ons relevant zijn. Op elke markt zijn er voortdurend bewegingen die leiden tot prijs- en

34

1.6.

ZELFREGULERENDE MARKTEN In Figuur 1.3 vertrekken we van evenwichtsprijs p1 en evenwichtshoeveelheid Q1.

Vervolgens stijgt de vraag van V1 naar V2. De huidige vragers in de markt kunnen hun bereidheid tot betalen verhogen, waardoor de oorspronkelijke vraagrechte naar boven verschuift. Of er komen veel meer vragers naar deze markt, waardoor de vraag naar rechts verschuift. Wat de bron van de vraagtoename is, is niet zo belangrijk.

Wel veronderstellen we dat het aanbod of de aanbodrechte intussen niet verandert.

Bij V2 is de nieuwe evenwichtsprijs p2 nodig om het evenwicht tussen de gevraagde hoeveelheid en de aangeboden hoeveelheid te herstellen. Bij de oorspronkelijke prijs p1 vinden we op V2 nu een gevraagde hoeveelheid Q4 die veel groter is dan de aangeboden hoeveelheid Q1. Heel wat consumenten willen graag aankopen tegen p1 maar botsen op een aanbodgebrek. De aanbieders merken dit ook en beseffen

35

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

dat ze meer kunnen produceren als antwoord op de krapte in de markt. Aangezien de meest efficiënte productie al plaatsvindt, kan bijkomende productie hoger dan Q1 alleen komen van aanbieders met een marginale kost hoger dan p1. Het aanbod zal beetje bij beetje stijgen, maar het aanbodtekort is pas weggewerkt bij de nieuwe evenwichtsprijs p2 en de nieuwe evenwichtshoeveelheid Q2. Pas dan is er terug een evenwicht tussen de gevraagde hoeveelheid en de aangeboden hoeveelheid. Er is geen prikkel meer tot bijkomend aanbod en voor elke bijkomende eenheid – voorbij Q2 – is de marginale kost hoger dan marktprijs p2. Elk bijkomend aanbod zou leiden tot een marginaal verlies, wat niet de bedoeling is. Het vinden van een marktevenwicht is dus gebaseerd op het winstmotief: bij een toename van de vraag maken aanbieders winst op de bijkomende productie tot het nieuwe marktevenwicht bereikt is.

B OX 1 . 3 P R I J S I N T E RV E N TI E D O O R D E OV E R H E I D : R E C E P T VO O R W E LVA A R T S V E R L I E Z E N ?

Veronderstel dat de overheid oordeelt dat de nieuwe evenwichtsprijs p2 in Figuur 1.3 te hoog is. Wanneer het onderliggende product relatief belangrijk is in het totale uitgavenpakket van de modale consument, kan de overheid oordelen dat de consument beschermd moet worden tegen te hoge prijzen. De overheid kan dan een maximumprijs instellen. Indien de overheid de maximumprijs p1 instelt wanneer de vrije evenwichtsprijs p2 bedraagt, zal een onevenwicht op de markt ontstaan. Bij p1 bedraagt het vraagoverschot |Q1 Q 4|. Hierdoor ontstaat een belangrijk probleem voor de overheid: de consument is nu wel beschermd tegen een hoge prijs, maar er

Figuur 1.3.

I

MARKTEVENWICHT NA EEN VERANDERING

is onvoldoende aanbod. De overheid kan dit probleem oplossen door de aanbieders te subsidiëren. Indien zij hun productiekosten vergoed krijgen, zullen ze de productie

VAN DE VRAAG

opvoeren van Q1 tot Q 4 . Hierdoor is het aanbodtekort of het vraagoverschot wegge-

p

werkt. Maar wat zijn hiervan de welvaartsimplicaties?

Aanbod

Ten opzichte van de welvaartsmaximaliserende hoeveelheid Q 2 is er door de over-

p2

heidsinterventie een bijkomende productie van |Q 2Q 4|. Leidt deze bijkomende pro-

p1

ductie tot een toename of afname van de welvaart ten opzichte van de welvaart V2

p3

bij Q 2 ? Hiertoe vergelijken we de waardering van de bijkomende productie |Q 2Q 4| met de productiekost ervan. De waardering vinden we als de oppervlakte onder de

V1

vraagrechte V 2 boven hoeveelheid |Q 2 Q 4 | en de productiekost is de oppervlakte onder de aanbodrechte voor hoeveelheid |Q 2Q 4|. Hieruit blijkt dat de bijkomende

V3

productie meer kost dan gewaardeerd wordt; door een inefficiënte allocatie van Q3

Q1

Q2

Q4

Q

schaarse middelen leidt de ingreep van de overheid in de zelfregulerende markt tot welvaartsverlies. In Figuur 1.3 is het welvaartsverlies gelijk aan de driehoek tussen

Als je voor het nieuwe marktevenwicht de optelsom maakt van het nieuwe consumentensurplus en het nieuwe producentensurplus, vind je de maximale welvaart.

De evolutie van het ene marktevenwicht met maximale welvaart naar het volgende marktevenwicht met een nog hogere maximale welvaart gebeurt ogenschijnlijk vanzelf. Alle economische agenten hebben wel een duidelijke economische motivatie: consumenten en producenten streven naar een maximaal individueel surplus.

Vrije markten hebben het belangrijke vermogen om zichzelf te reguleren in functie van maximale welvaart. Deze zoektocht naar individueel surplus is goed voor iedereen. De impliciete boodschap is dan ook: intervenieer niet in vrije markten en geniet van de zelfregulerende discipline en maximale welvaart.

36

de aanbodrechte en vraagrechte V2 boven hoeveelheid |Q 2Q 4|.

Deze welvaartsanalyse concludeert dat de vrije marktwerking maximale welvaart creëert en dat overheidsinterventie tot welvaartsverliezen leidt. Maar de overheid zal niet zomaar ingrijpen in deze markt. De baten van de overheidsinterventie moeten afgewogen worden tegen de beschreven efficiëntieverliezen als gevolg van de prijsinterventie. Bovenstaande analyse van de efficiëntie laat niet toe om te concluderen dat de vrije markt beschermd moet worden tegen de overheid en dat elk overheidsingrijpen nefaste gevolgen heeft. De realiteit is altijd veel complexer dan een abstracte en sterk vereenvoudigde analyse suggereert…

37

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

1.7.

VERLIEZERS EN WINNA ARS Laat ons de analyse van de zelfregulerende markt even wat persoonlijker maken door te veronderstellen dat je werknemer bent van een van de ondernemingen die producten aanbiedt in Figuur 1.3. Je hebt daarbij het geluk te werken in een relatief efficiënte onderneming, want deze produceerde al bij de eerste evenwichtsprijs p1. Daarna steeg de prijs naar p2 en stijgt ook de totale productie in deze sector.

Misschien kan jouw onderneming extra produceren. Je krijgt er dan collega’s bij en wie weet ook een hoger loon om je tot overuren te stimuleren. Je hebt dan ook weinig bezwaar tegen de evolutie van het eerste naar het tweede marktevenwicht.

De markt werkt prima. Maar in een volgende periode gebeurt iets onverwachts: de vraag daalt omdat de consument meer en meer kiest voor enkele nieuwe alternatieven in de markt. Wanneer de vraag daalt van V2 naar V3 – zie Figuur 1.3 – dalen ook de evenwichtsprijs en de evenwichtshoeveelheid. Maar geen zorg: ook bij de lagere hoeveelheid Q3 worden zowel de welvaart als de efficiëntie gemaximaliseerd.

Maar je bent nog steeds werknemer, en veronderstel nu dat de marginale kost van je onderneming hoger is dan de nieuwe evenwichtsprijs p3. Je onderneming wordt door de daling van de vraag uit de markt geduwd en je verliest je job. Ook je collega’s worden werkloos en het kapitaal van je ex-werkgever wordt van dag op dag zo goed als waardeloos. Dat hoeft niet noodzakelijk een drama te zijn als je vlug een nieuwe job kan vinden. Maar stel dat deze onderneming een belangrijke werkgever was in een regio met verder weinig activiteit. Dan kan het lang duren vooraleer iedereen terug een nieuwe job heeft. Een alternatief is natuurlijk dat de getroffen werknemers verhuizen naar andere regio’s met meer jobmogelijkheden. Dit zijn moeilijke situaties omdat in een volgende periode de vraag naar het product in Figuur 1.3 terug zou kunnen toenemen. De forse daling van de vraag zou dan een tijdelijk fenomeen zijn. Dus best even afwachten in de hoop dat de onderneming de activiteiten spoedig terug kan opstarten? Of toch verhuizen naar een andere regio?

productie – dan kunnen productmarkten niet zelfregulerend werken. Technische efficiëntie is alleen mogelijk als arbeid en kapitaal flexibel worden ingezet.

Wanneer een economie continu groeit, zullen de zelfregulerende markten de totale welvaart en efficiëntie maximaliseren. Maar de economie groeit niet altijd en kan plots krimpen. Voorts impliceert een nationale economische groei van 2% op jaarbasis niet dat elke economische sector met 2% groeit. Bepaalde sectoren kunnen groeien met 15% terwijl andere sectoren niet groeien maar krimpen. Het principe van zelfregulerende markten heeft belangrijke voordelen, maar introduceert per definitie een continue onzekerheid in het economische leven. Vooral evoluties in de werkgelegenheid hebben een belangrijke maatschappelijke impact. Ook de maatschappij ondervindt de gevolgen van het principe van de zelfregulerende markten.

1.8.

D E DY N A M I E K VA N C O N C U R R E N T I E OP DE MARKT In de besproken markten met vergelijkbare tot zelfs homogene of identieke bulkproducten concurreren de aanbieders op basis van hun marginale productiekosten.

Hoe lager de productiekost, hoe groter het verschil met de uniforme marktprijs en hoe hoger het surplus of de marginale winst voor de producent. Is de prijs lager dan de marginale productiekost, dan kan het aanbod niet verkocht worden. Dit aanbod verdwijnt dan van de markt.

Achter elke verandering in de geproduceerde hoeveelheden op markten schuilen vele winnaars en verliezers. Wat gebeurt in één markt heeft gevolgen voor de hieraan gekoppelde markten. De meest belangrijke markt gekoppeld aan de markten van goederen en diensten is natuurlijk de arbeidsmarkt. Het principe van de zelfregulerende markten voor goederen en diensten vereist dat de arbeids- en kapitaalmarkten ook zelfregulerend werken. Indien dit niet het geval zou zijn – denk aan wetgeving die het bedrijven verbiedt om werknemers te ontslaan bij een daling van de

De markt selecteert op basis van de efficiëntie van de productie. Economen benadrukken de belangrijke voordelen van deze concurrentie. In de praktijk wordt concurrentie niet alleen gevoerd op basis van de prijs. Laat ons even kijken naar de markt van AAA- of potloodbatterijen. Deze relatief kleine batterijen gebruiken we in tal van apparaten. Alle batterijen moeten voldoen aan strenge technische standaarden. Toch zijn er relatief grote prijsverschillen voor verschillende merken batterijen. Enkele producenten verantwoorden hun hogere prijs met een langere levensduur van de batterij. Stel nu dat de producent van batterijen met de langste levensduur merkt dat zijn verkoop jaar na jaar daalt en dat de verkoop van de goedkoopste batterijen door de concurrentie flink stijgt. Misschien hecht de consument niet zoveel belang aan een langere levensduur, of gelooft de consument niet alle commerciële claims inzake levensduur. De producent van de betere batterij kan beslissen om de productie aan te passen waardoor de batterij 40% goedkoper wordt

38

39

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

maar de levensduur daalt met 30%. Hierdoor wordt de batterij qua prijszetting terug concurrentieel en is de levensduur nog altijd relatief hoog. De andere aanbieders merken dat en stellen vast dat ze marktaandeel verliezen aan het bedrijf met de betere batterij. Ze kunnen reageren door hun prijzen verder te verlagen door te besparen op de materialen in de batterij, waardoor deze minder lang meegaat. Hun prijsverlaging kan op termijn leiden tot een aanpassing van de prijs van de betere batterij waarvan de levensduur verder daalt. De concurrentie werkt en de consument geniet van lagere prijzen voor batterijen met een steeds kortere levensduur.

waarvan de waardering zeer onzeker is, maar dit sluit niet uit dat de koersen toch jaar na jaar stijgen. Wie deze riskante producten in de markt aanbiedt, kan uitpakken met hoge rendementen. Als de koersen blijven stijgen, zien de meer conservatieve instellingen dat hun concurrentie die meer risico neemt – en dit doorverkoopt aan hun klanten – vele nieuwe klanten aantrekken en genieten van mooie winstmarges. Dit kan de conservatieve instellingen aanzetten tot het nemen van meer risico’s, waardoor een hoger rendement voor de belegger kan aangeboden worden. En de instroom van nieuw geld naar beleggingsproducten zorgt voor mooie winstcijfers en hoge bonussen. De concurrentiedynamiek van het marktmechanisme dwingt de meer conservatieve marktpartijen als het ware om meer risico’s te nemen.

Iedereen zeer tevreden… tot het marktsentiment plots kantelt en de risico’s veel ingrijpender blijken dan eerder ingeschat. Is dit efficiënt en is de welvaart gemaximaliseerd? Overigens, dit laatste voorbeeld sluit goed aan bij wat in de praktijk is gebeurd met de verkoop van complexe financiële producten voorafgaand aan de laatste financiële crisis. We bespreken dit verder in hoofdstuk 7.

Dit verhaal maakt duidelijk dat een concurrentiestrijd kan leiden tot kwaliteitsverliezen die niet transparant zijn. Omgekeerd kan de concurrentiestrijd leiden tot een continue verbetering van de productkwaliteit. Als de aanbieders van de goedkoopste batterijen merken dat hun concurrent met duurdere en betere batterijen zijn marktaandeel opdrijft, kunnen ze ook beslissen om betere en duurdere batterijen te gaan produceren.

Scherpe prijsconcurrentie kan ook leiden tot zeer onwenselijk gedrag. Wanneer bijvoorbeeld producent V zijn productiekost kan verlagen door de productie te verplaatsen naar landen met zeer slechte arbeidsomstandigheden, wordt het bedrijf beloond met een hoog marktaandeel. De consument geniet wel van lagere prijzen maar heeft geen informatie over de slechte arbeidsomstandigheden. Indien producent V een bedreiging wordt voor producent W, kan deze laatste beslissen om ook te gaan produceren in landen waar de arbeidsomstandigheden van weinig belang zijn. Als daarna nog andere producenten dit voorbeeld volgen, komt op termijn het totale aanbod uit deze landen. Deze producenten willen liever produceren in landen met goede arbeidsomstandigheden, maar worden gedwongen om zich aan te passen. Doen ze dit niet, dan dreigen ze uit de markt verdreven te worden door goedkopere producenten.

Een vergelijkbare situatie kunnen we aantreffen bij de aanbieders van beleggingsproducten. Centraal in economisch denken over rendement staat de inverse relatie tot het onderliggende risico. Hoe lager het risico, hoe lager het rendement. Streef je naar een hoger rendement, dan moet je er hogere risico’s bijnemen. Wanneer financiële instellingen beleggingsproducten aanbieden, willen ze klanten of te beleggen kapitaal aantrekken door een aantrekkelijke balans tussen risico en rendement aan te bieden. Er is natuurlijk nooit zekerheid dat een bepaald risico zich effectief realiseert. Zo kan een beleggingsproduct aandelen of complexe producten bevatten

40

1.9.

WE LK E MAR K TE N ZIJ N Z E LFR EG U LE R E N D? Op welke markten vinden we de vrije en zelfregulerende marktwerking? Heel wat internationale grondstoffenmarkten werken al lang sterk zelfregulerend. De internationale prijs voor een vat ruwe olie schommelt letterlijk van minuut tot minuut op basis van veranderingen in vraag of aanbod. Indien Saoedi-Arabië beslist om morgen minder olie op te pompen, heeft dit een onmiddellijke impact op de prijs.

Olie wordt als basisproduct verhandeld op zogenaamde groothandelsmarkten.

Alleen de producenten en de grote afnemers zijn aanwezig op de groothandelsmarkten. Dikwijls groeperen de kleine aanbieders zich om betere voorwaarden in de groothandelsmarkten af te dwingen. De particuliere consument koopt verwerkte olieproducten op een lokale markt. Tussen de lokale markten kunnen zeer grote prijsverschillen bestaan, hoewel de internationale prijzen voor de onderliggende basisproducten quasi identiek zijn. Deze lokale prijsverschillen zijn vooral het gevolg van verschillen in belastingen op energieproducten. Landen met bijvoorbeeld lagere brandstofprijzen hebben lagere accijnzen of andere belastingen die door de finale consument betaald moeten worden. Deze consument koopt aan in de lokale kleinhandel of retail.

41

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

Uit internationale vergelijkingen blijkt dat de belastingen op energieproducten in ons land relatief laag zijn. België laat hier een kans liggen, want door de belasting op energieproducten te verhogen, is het mogelijk om de belastingen op arbeid te verlagen. We bespreken later hoe belastingen op energieverbruik leiden tot een lager energieverbruik en minder vervuiling.

B OX 1 . 4 ZELFREGULERING DOOR BEDRIJVEN Naast de zelfregulering van markten als automatisch proces bestaat er zelfregulering door bedrijven. Met zelfregulering engageert een bedrijf of een sector zich om bepaalde doelstellingen te halen die veelal indirect in verband staan met de productie. Zo gebruiken bepaalde industriële sectoren al sinds 1990 zogenaamde vrijwillige

Naast de impact van fiscale maatregelen op de prijs is er in ons land prijsregulering voor olieproducten zoals stookolie, benzine en diesel. De minister van Economie bepaalt de maximumprijzen voor brandstoffen. Wie gaat tanken, betaalt in de praktijk altijd minder dan deze maximumprijs omdat tankstations net door aantrekkelijke prijzen klanten willen aantrekken. De hoogte van de gereguleerde maximumprijs volgt met enige vertraging de evolutie van de prijzen op de internationale groothandelsmarkten. Een eerder beperkte prijsverandering op de groothandelsmarkten – bijvoorbeeld een stijging van de olieprijs met 0,5% – wordt niet van dag tot dag doorgerekend aan de pomp omdat dergelijke prijsaanpassingen altijd een kostprijs voor de distributiebedrijven meebrengen. Stijgt de olieprijs morgen echter plots met 10%, dan zal volgende week de prijs aan de pomp ook toenemen. Zal de prijs aan de pomp echter toenemen met 10%? De oliemarkt is dus zelfregulerend op het niveau van de groothandel, terwijl de lokale markten voor olieproducten in vele gevallen verstoord worden door regulering (accijnzen en prijscontrole).

akkoorden – bijvoorbeeld de Energy Efficiency Agreement – waarbij ze zich vrijwillig engageren om bepaalde duurzaamheidsdoelstellingen in een gegeven tijdvak te realiseren. De doelstellingen maken expliciet deel uit van een akkoord tussen bedrijven. Ook wordt bepaald hoe de realisatie van deze doelstellingen gecontroleerd zal worden – veelal door een externe audit – en welke maatregelen voorzien zijn mochten ze niet gehaald worden. Heel wat vrijwillige akkoorden met milieudoelstellingen werden voorgelegd aan de bevoegde ministers, die deze mede ondertekenden en zo formeel bekrachtigden. Vanuit strategisch oogpunt bleek dit dikwijls een meesterzet, omdat in de kleine lettertjes van de vrijwillige akkoorden vermeld werd dat de engagementen alleen uitgevoerd zouden worden op voorwaarde dat overheden

Andere belangrijke zelfregulerende markten vinden we voor bulkproducten zoals voedingswaren. Denk hierbij aan de markten voor graanproducten, melk, boter, koffie, fruit en vlees. Ook voor homogene producten zoals elektriciteit, katoen of staalproducten zijn er in toenemende mate zelfregulerende markten. Consumenten en lokale producenten van homogene bulkproducten zijn dus onderhevig aan de dynamiek van zelfregulerende internationale markten. Indien de vraag naar bepaalde bulkproducten plots sterk daalt, delen alle aanbieders en hun werknemers in de klappen. Als de vraag sterk stijgt, genieten alle aanbieders van hogere prijzen en hogere surplussen.

het gedrag van de bedrijven intussen niet met alternatieve reguleringen zouden beïnvloeden of sturen. Zelfregulering bleek zo een interessant alternatief voor overheidsregulering waar bedrijven minder vat op hebben.

Naast zelfregulering met een contractuele dimensie, zoals de vrijwillige akkoorden van de chemische industrie, kan elke onderneming vrijwillig een engagement opnemen en dit publiek bekendmaken. Zo zijn er vele bedrijven met een actief beleid tegen discriminatie of tegen het risico op burn-outs bij werknemers. Vele bedrijven werken zelf alternatieve mobiliteitsplannen uit en stimuleren hun werknemers tot carpoolen of het gebruik van een (elektrische) fiets voor de woon-werkverplaatsingen.

42

Bemerk dat al deze voorbeelden vertrekken van (quasi) identieke producten. 1 liter volle melk is altijd dezelfde liter volle melk en 1 kWh elektriciteit van producent A verschilt natuurlijk niet van 1 kWh geproduceerd door bedrijf B. Het eerder gepresenteerde vraag- en aanbodschema is dan ook vooral nuttig voor markten met identieke bulkproducten. Maar wat met markten voor niet-identieke producten, zoals de automarkt? We kunnen moeilijk in één unieke vraagrechte de vraag naar de allernieuwste Porsche bij de vraag naar een tweedehands Dacia voegen.

Dat zijn duidelijk totaal verschillende markten waarvoor een analyse per niche aangewezen is. Om deze reden besteden we later heel wat aandacht aan de verschillende marktvormen in de moderne economie. Wel geldt voor de automarkt dat een toename van de besteedbare inkomens als gevolg van economische groei kan leiden tot een hogere vraag en dus een hogere productie van zowel Dacia’s als

43

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

Porsches. Als de economie plots sterk krimpt, zoals in 2008–2009 is gebeurd als gevolg van de financieel-economische crisis, krimpt ook de automarkt. Hierbij is het best mogelijk dat de markt voor Porsches sterker krimpt dan de markt voor Dacia’s.

Kortom, zowat alle commerciële consumptiemarkten reageren op veranderingen in de internationale economie.

de overheid is het immers een kerntaak om basisonderwijs aan de bevolking aan te bieden. De uitbreiding van de onderwijscapaciteit vraagt een lange voorbereiding en moet budgettair natuurlijk mogelijk zijn. Door een trage reactie in het aanbod ontstaan dikwijls situaties met aanzienlijke tekorten, bijvoorbeeld in het lagere onderwijs in Brussel.

Hoe zit het met niet-homogene consumptiegoederen, zoals cornflakes? Worden cornflakes ook verhandeld op zelfregulerende markten? Indien de vraag naar cornflakes sterk stijgt, zal het aanbod volgen. Omgekeerd zal een sterke daling van de vraag leiden tot een lagere productie. De globale markt voor cornflakes werkt zeker zelfregulerend. Per type cornflakes ontstaat een ander beeld. Er komen continu nieuwe varianten op de markt, waardoor de verkoop van klassieke cornflakes kan dalen. Hierdoor daalt de productie van klassieke cornflakes terwijl de productie van de nieuwe varianten stijgt. Veel grote bedrijven in deze sector produceren zowel klassieke als nieuwe varianten. Zolang hun globale verkoop toeneemt, blijft de werkgelegenheid op peil. Binnen de verschillende productieafdelingen kunnen er natuurlijk wel sterke schommelingen zijn. De meeste producten die je in de supermarkt vindt, worden geproduceerd door zeer grote ondernemingen met een zeer ruim aanbod. Het Zwitserse Nestlé is wereldwijd de belangrijkste producent van voedingsproducten en dranken. De productie gebeurt in 450 fabrieken in 194 landen. In supermarkten van rijke landen kan je ongeveer 8500 producten van Nestlé aantreffen. Nestlé verkoopt onder andere Smarties. Mocht de verkoop van Smarties plots sterk dalen – omdat andere snoepvarianten populairder zijn – dan volgt de productie deze verschuiving in de markt gewoon. Kortom, in markten met een sterke productdifferentiatie zijn er dikwijls minder sterke schommelingen in de tewerkstelling als gevolg van veranderingen in de vraag naar bepaalde nicheproducten.

Wat in het onderwijs gebeurt, is niet uniek. Door de vergrijzing zal op termijn ook de capaciteit van kwalitatieve ouderenzorg moeten toenemen. Dus ook in de publieke sector is er een regulering van de aangeboden hoeveelheid op basis van de wetten van vraag en aanbod. Deze toename van het aanbod komt er echter niet spontaan, maar is het gevolg van vele overheidsbeslissingen. Ook zal er niet noodzakelijk een prijstoename zijn als gevolg van de toegenomen vraag. Kleuteronderwijs wordt vandaag gratis aangeboden en de overheid zal morgen niet opeens inschrijvingsgeld vragen ter compensatie van de extra investeringen. Hieruit kunnen we niet concluderen dat een toename van de vraag naar publiek aangeboden of georganiseerde diensten nooit zal leiden tot een prijstoename. In België wordt het systeem van de gezondheidszorg door de overheid gereguleerd en gefinancierd. Als consument betaal je maar een deel van de werkelijke kost van een medische behandeling. Dit is het zogenaamde remgeld. In vele landen – waaronder België – blijkt het persoonlijk betaalde aandeel in de totale bestedingen aan gezondheidszorg licht toe te nemen. Ook mensen die in publieke bejaardentehuizen verblijven, betalen een prijs die systematisch stijgt.

1.10.

OV E R O U D E E N N I E U W E M A R K T E N

Private bedrijven staan in voor de productie van bovenstaande producten. Naast de private sector is er de publieke sector met een ruim aanbod van goederen en vooral diensten. Denk hierbij aan onderwijs, gezondheidszorg, ouderenzorg en sociaal-culturele activiteiten. Ook deze markten reageren op maatschappelijke veranderingen zoals een toename van de vraag. Door de toename van de bevolking als gevolg van migratie en fertiliteit, stijgt de vraag naar plaatsen in het kleuter- en basisonderwijs. Na verloop van tijd zal ook de vraag naar capaciteit in het secundair onderwijs toenemen. Door de toename van de vraag zal het aanbod van de capaciteit in het kleuter- en lagere onderwijs met enige vertraging toenemen. Voor

Voor vele markteconomen staat de vrije marktwerking garant voor maximale welvaart en economische efficiëntie. Het marktmechanisme selecteert de beste aanbieders, wat een enorme stimulans is om te investeren in betere productietechnologieën en in finale producten die sterk gewaardeerd worden door consumenten.

De enorme toename van onze welvaart sinds pakweg 1800 is deels het resultaat van dit marktmechanisme, dat essentieel bleek om de nieuwe technologieën van de Industriële Revolutie optimaal te kunnen benutten. De Industriële Revolutie begon in Engeland en ook de vrije markteconomie is een institutionele innovatie van Engelse oorsprong. Hoewel het niet mogelijk is om een exacte datum op de introductie van de moderne vrije marktwerking te kleven, kunnen we deze innovatie situeren in de periode tussen 1800 en 1850. Het principe van de zelfregulerende

44

45

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

marktkrachten is dus relatief recent ontstaan. Maar waarom kozen de Engelsen voor het systeem van de vrije markteconomie? En welke systemen bestonden voor de introductie van de vrije en zelfregulerende markt? Markten bestonden immers al lang voor 1800. Zelfs in de Bijbel worden heel wat taferelen op marktplaatsen beschreven.

B OX 1 . 5 D E E E R S T E S TA D WA S E E N M A R K T P L A AT S Volgens de Griekse geschiedschrijver Diodorus van Sicilië was Megbi de eerste stad in de oudheid. Megbi ligt aan de Nijl in het huidige Egypte en zou in 3100 voor Christus gesticht zijn door handelaars uit Ethiopië die er een centraal gelegen voedingsmarkt organiseerden. Deze markt werd alsmaar belangrijker en er vormde zich een stad rond. Megbi betekent letterlijk ‘de stad van het voedsel’ en heet vandaag El-kab. De hiëroglief voor Megbi verwijst naar de begrippen voeding en eigendom. Er bestaan ook hiërogliefen die verwijzen naar vraag en aanbod, en naar de rol van economische agenten. In het oude Egypte waren er al veilingen met oplopende en afnemende prijzen waar bieders door hun vinger op te steken een signaal of ‘amete’ konden geven om hun bereidheid tot betalen kenbaar te maken. Deze laatste hiëroglief bevat een hand waarvan de wijsvinger naar boven wijst.

Al in de vroege oudheid waren er markten in steden en grote dorpen. Meer zelfs, heel wat steden zijn sterk gegroeid als reactie op het succes van lokale markten. Eens een lokale markt voor voedingswaren, kledij en gebruiksvoorwerpen alsmaar meer kopers en verkopers aantrekt, wordt deze locatie aantrekkelijker als huisvestingsbasis. Mensen wonen graag in de nabijheid van marktplaatsen die mogelijkheden bieden. Vergeet niet dat relatief snel transport over het land een recente innovatie is.

Tot na de middeleeuwen vonden we in Europa steden en grote dorpen met lokaal georganiseerde markten. De markten van Gent werden vooral bevoorraad door lokale producenten die lokale producten verkochten aan de Gentenaren. In 1500 kwamen er geen aanbieders uit Brussel, Antwerpen of Luik goederen verkopen op Gentse markten. De marktkramers in Gent hadden geen besef van het aanbod op markten in andere steden. Het aanbod van goederen op deze lokale markten was

46

op maat van de vraag van de lokale bevolking. Het had dan ook geen zin om meer te produceren, want er was geen vraag naar extra producten. Naast deze steden en grote dorpen waren er nog vele kleine gehuchten met vooral veel boerderijen.

Bewoners van gehuchten produceerden voor zichzelf en boden occasioneel overschotten aan op de dichtstbijzijnde markten. Door het gebrek aan wegen was dit een tijdsintensieve transactie. Ook was er geen garantie op een lucratieve verkoop omdat vele gemeenten en steden de toegang tot lokale markten bewust beperkten voor ‘buitenstaanders’. Lokale markten waren er voor de lokale gemeenschap; de belangen van de lokale handelaars primeerden op de occasionele aanbieders.

Uit historische analyses van lokale markten in Engelse steden blijkt dat lokale bestuurders de marktwerking zeer sterk reguleerden. Zo konden handelaars niet zelf de prijs voor hun producten bepalen. Vertegenwoordigers van het lokale bestuur bepaalden de prijs waarbij ze rekening hielden met de belangen van zowel de kopers als de aanbieders. Er was geen vrije marktwerking. In plaats van zelfregulerende marktkrachten was er regulering door overheden. De verkopers verdienden bij de gereguleerde prijzen genoeg om goed te kunnen leven, maar er was geen prikkel om meer te gaan produceren en meer winst te kunnen maken. Het winstmotief zoals we dit vandaag kennen werd door de prijsregulering en de afscherming van de lokale markten in heel wat middeleeuwse steden deskundig in de kiem gesmoord.

In de meeste landen was het aanbod van goederen en diensten bovendien zeer sterk gereguleerd via een systeem van gilden. Ambachtslieden waren zo georganiseerd dat ze het aanbod volledig controleerden. Jongeren moesten eerst lang werken bij een erkend lid van de gilde en konden pas na vele jaren zelf als aanbieder gaan werken, indien ze hiertoe goedkeuring van de gilde kregen.

Bewoners van geïsoleerde landelijke gehuchten leefden tot na de middeleeuwen min of meer zoals primitieve gemeenschappen met landbouw en de jacht als collectieve activiteiten. De opbrengst van de landbouw en jacht werd in primitieve gemeenschappen collectief verdeeld. Niemand ging op jacht of op zoek naar bessen en vruchten om zich de vangst of opbrengst exclusief toe te eigenen. Primitieve maatschappijen hanteerden de principes van reciprociteit, samenwerking en verdeling. De maatschappij zorgde collectief voor alle leden, ook voor degenen die niet deelnamen aan de jacht of landbouw.

Het principe van reciprociteit is belangrijk en functioneel. De ene keer heb je geluk bij de jacht en deel je de buit met anderen. Een andere keer heb je helemaal geen

47

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

buit maar delen andere jagers hun buit met jou. De oogst van enkele gewassen kan onverwacht meevallen, terwijl de oogst van andere gewassen twee maand later helemaal mislukt. Binnen deze gemeenschappen wordt alles gedeeld en is er een centrale controle over de opslagkamers die belangrijk zijn tijdens de wintermaanden. Deze gemeenschappen leven dus al in de deeleconomie die vandaag terug uitgevonden wordt. In deze gemeenschappen redeneert niemand in functie van eigenbelang of omwille van het winstmotief. Wie dat toch zou doen, riskeert verbannen te worden uit de gemeenschap omdat respect voor de expliciete en impliciete afspraken essentieel is om met z’n allen te overleven. Het concept van eigenbelang is volstrekt onbekend in dergelijke gesloten gemeenschappen. Aangezien ons DNA amper verschilt van onze verre voorvaders, hebben we een genetische basis die ons toelaat om in dergelijke gemeenschappen te functioneren. Heel wat mensen halen net veel voldoening uit samenwerking, vrijwilligerswerk of het beheer van natuurlijke rijkdommen zoals natuurgebieden.

Hoewel deze historische verwijzing anekdotisch kan overkomen, vinden vele auteurs dat de organisatie van markten een grote impact heeft op de organisatie en dynamiek van een maatschappij. Marktvormen gebaseerd op reciprociteit en samenwerking vertalen zich in een andere maatschappij dan een maatschappij die geënt is op markten waarin vooral geconcurreerd moet worden.

1.11.

DE VRIJE MARKT IS GEMAAKT / “ L A I S S E R - F A I R E WA S P L A N N E D ” Naast het aanbod van lokale producten ontstond in de 17e eeuw een beperkte invoer van exotische producten, zoals specerijen en thee, op de belangrijkste Europese markten. Deze ingevoerde producten werden vooral verhandeld in havensteden.

Van een algemene distributie naar elke uithoek van het land of de regio was geen sprake. Voor deze producten hanteerden steden eigen regels. Heel wat steden wilden voorkomen dat de lokale bevolking te veel geld zou moeten besteden aan ingevoerde luxeproducten. Invoer van exotische producten waarvoor geen lokale alternatieven voorhanden waren, was in principe toegelaten maar werd sterk gereguleerd.

het mogelijk om textielproducten te produceren tegen een lage kostprijs die onhaalbaar was voor bijvoorbeeld kleinschalige weefactiviteiten in de steden maar ook op het platteland. Vooral landbouwgezinnen waren tijdens de wintermaanden actief in deze kleinschalige sector. De eerste machines duwden deze kleinschalige productie uit de markt. Voor de steden veranderde er eerst niets; ambachtelijke productie voor de lokale markt werd vervangen door industriële productie voor de lokale markt. Na verloop van tijd werden de textielmachines alsmaar beter en efficiënter. In de steden ontstonden echte fabrieken en de productie kon verveelvoudigd worden. De eerste industriëlen beseften dat de dure machines alleen te verantwoorden waren indien ze zeer grote hoeveelheden konden produceren. Hiertoe hadden ze veel arbeiders nodig, maar vooral grote afzetmarkten. Zonder een grote afzetmarkt die de lokale vraag sterk overstijgt, is productie op grote schaal niet mogelijk. Hierdoor ontstond een politieke strijd, waarop het Engelse parlement besloot werk te maken van één grote interne markt. De afgeschermde lokale of stedelijke markten moesten dus vervangen worden door vrije markten zonder barrières, zodat een grote producent uit bijvoorbeeld Manchester zijn producten kon laten verkopen in alle andere Engelse dorpen en steden. Zonder een nationale interne markt was een schaalvergroting in de textielindustrie niet mogelijk.

De Engelse staat begon aan dit marktproject om de ambities van industriëlen die streefden naar eigenbelang mogelijk te maken. De staat deed dit omdat economische vooruitgang snel een maatschappelijk doel op zich werd. Voor de Industriële Revolutie evolueerden economie en maatschappij zeer traag. Het vooruitzicht van snelle veranderingen was revolutionair en voor velen zeer wervend. Voorts dient opgemerkt dat industriëlen altijd goed vertegenwoordigd waren in nationale parlementen, zodat hun visie per definitie veel politieke aandacht kreeg. Het doel van de industriëlen was de overgang van oude, beperkende marktvormen naar een moderne marktvorm in functie van technologische veranderingen en mogelijkheden. Aangezien een verandering in de organisatie van markten ook maatschappelijke veranderingen meebrengt, liggen technologische veranderingen aan de basis van deze maatschappelijke veranderingen; het marktformaat maakt de kracht van nieuwe technologieën zichtbaar en voelbaar.

Na de 17e eeuw kwam de Industriële Revolutie. Het gebruik van fossiele energie als drijfkracht maakte het mogelijk om machines in te zetten voor de eerste industriële en dus grootschalige productie van textielproducten. Efficiënte machines maakten

48

49

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

B OX 1 . 6 “ L A I S S E R - FA I R E WA S P L A N N E D ” In 1944 verscheen ‘The Great Transformation. The Political and Economic Origins of Our Time’ van de Hongaarse econoom Karl Polanyi (1886–1964). Polanyi was een pionier in de studie van de economie in een ruime maatschappelijke en culturele context. Volgens Polanyi is de economie steeds ingebed in hechte sociale maatschappelijke relaties, op basis van reciprociteit en samenwerking. Een economisch model op basis van anonieme marktkrachten waarbij alleen winst wordt nagestreefd, kent geen hechte maatschappelijke relaties en vernietigt de sociale cohesie. Het kapitalisme verdeelt ons in winnaars en verliezers. Voor Polanyi is een dergelijk economisch model een tijdelijke anomalie. Volgens hem kan een pure vrije markt evenmin bestaan;

begon de industriële productie van textielproducten aan de andere zijde van het Kanaal, onder andere in Vlaanderen. Maar ook op het vasteland waren de lokale markten niet happig om deze industriële productie zomaar te absorberen, zodat uitgevoerd werd naar… Engeland. Engelse industriëlen veranderden hierdoor plots hun pleidooi voor een vrije markt. Voortaan wilden ze alleen nog een vrije interne markt voor Engelse producten en zeer hoge invoertarieven om de import van buitenlandse textielproducten zo goed als onmogelijk te maken. En het Engelse parlement ging mee in dit verhaal. De nationale overheid werkte lang en hard aan de vrije markt. Bizar dat weinigen beseffen dat de vrije markt in essentie een overheidsinterventie is! En als we even verder redeneren, was de invoering van de vrije markt ook de hefboom tot de ontwikkeling van de huidige complexe welvaartsstaat met verschillende mechanismen van sociale bescherming (zie Box 1.6).

de maatschappij werpt een zelfregulerende bescherming op. En inderdaad, het pure kapitalisme bestaat nergens ter wereld.

De introductie van het marktmechanisme door beleidsmakers heeft voor Polanyi

B OX 1 . 7 H E T P L A N N E N VA N D E M A R K T I N C H I N A

dan ook geleid tot een continue interventie van overheden in het economische gebeuren. Eerst moest zeer hard gewerkt worden om vrije markten in te voeren, en

Na een burgeroorlog werd in 1949 de Volksrepubliek China opgericht met Mao aan

toen de gevolgen hiervan duidelijk werden moest hard gewerkt worden aan corri-

het hoofd. De economie werd communistisch georganiseerd; de communistische

gerende maatregelen zoals de invoering van systemen van sociale bescherming. Of

partij bepaalde wat en hoeveel geproduceerd diende te worden. Ook de prijzen van

om Polanyi te citeren: “The road to free markets was opened and kept open by an

alle goederen en diensten werden bepaald door de overheid, zonder rekening te

enormous increase in continuous, centrally organized and controlled interventionism…

houden met intrinsieke schaarste. Dit grootschalige economische experiment bleek

Laisser-faire was planned; planning was not.” (‘The Great Transformation’, p.146-147)

een ongeziene catastrofe. Economische planning door de communistische partij onder Mao leidde tot een van de grootste hongersnoden ooit. Tussen 1958 en 1962 overleden 23 tot 48 miljoen Chinezen door gebrek aan voedsel. Deze ramp is nog steeds een taboe in het hedendaagse China en het blijft wachten tot de archieven

Deze transformatie van het marktmodel was een lange strijd waarin zowat alle belangrijke steden decennialang weerstand boden. Moeilijke onderhandelingen waren essentieel om steden vrij te maken voor de eerste nationaal georganiseerde vrije markten. Eens deze markten er waren en de economische productie en tewerkstelling werden georganiseerd in functie van deze nieuwe realiteit, was er geen weg meer terug. Er kwam een migratie van het platteland naar de stad op gang, en de consumptie steeg door de lagere prijzen en de hogere tewerkstelling buiten de landbouw.

van de communistische partij worden vrijgegeven om de ware omvang van deze ramp te kunnen inschatten.

Ten tijde van de dood van Mao in 1976 was China een straatarm land met vooral een kleinschalige overlevingslandbouw. Na zijn dood werd binnen de communistische partij beslist om de economie te hervormen. China bouwde zijn eigen hervormingstraject uit, waarbij elke hervorming beoordeeld werd op zijn bijdrage aan de Chinese welvaart en de verbetering van de levensomstandigheden. Uiteindelijk hebben dertig jaar welvaartsgerichte hervormingen de Chinese economie van een geplande econo-

Vrij snel sloeg de dynamiek van de Industriële Revolutie ook aan op het Europese vasteland. Terwijl in Engeland de eerste grote textielfabrieken gebouwd werden,

50

mie steeds meer richting een markteconomie gebracht. Markten en prijzen bepalen in belangrijke mate – maar nog niet helemaal zoals in het Westen – de allocatie van

51

1 . W elvaart en marktevenwicht

1

goederen en diensten. Je kan dus zeggen dat ook de Chinese overheid stelselmatig de markteconomie heeft ingevoerd. Conform de evolutie in Engeland rond 1850 zijn na de invoering van het marktmechanisme ook honderden miljoenen Chinezen

maken hun goederen binnen de interne markt te transporteren, werd tevens geïnvesteerd in een aangepaste infrastructuur. Havens werden uitgebreid, kanalen verbreed, het spoorwegennet werd uitgebouwd en verharde wegen werden aangelegd.

van het platteland naar de stad en de fabrieken getrokken om consumptiegoederen voor de rest van de wereld te produceren. In het hoofdstuk over globalisering vind je meer informatie over de manier waarop China zich de laatste dertig jaar in de wereldeconomie integreerde.

1.12.

HET E E RSTE RESE RVE LEGE R E N ONGESCHOOLDE TECHNOLOGEN De eerste industriële productie was arbeidsintensief; er waren zeer veel handen – ook van kinderen vanaf 8 jaar – nodig om de machines te bedienen. Ook in de steenkoolmijnen werkten vele kinderen. Een sterke industriële expansie was alleen mogelijk bij een groot aanbod van inzetbare arbeid. Ook hier waren er politieke veranderingen in Engeland in het voordeel van de Industriële Revolutie. Voor de Industriële Revolutie was immers de beweging van de enclosures ingezet, wat neerkwam op een privatisering van gemeenschappelijke graasweiden of akkers.

Traditioneel konden dorpelingen gebruikmaken van gronden in collectief eigendom om hun dieren te laten grazen of gewassen te telen. In deze dorpen was iedereen afhankelijk van elkaar, zodat eigen beheersregels gebruikt werden om de gemeenschappelijke gronden optimaal te benutten. Om overbegrazing te voorkomen, was er een beurtrol om te bepalen wie wanneer hoeveel dieren kon laten grazen. Deze lokale afspraken werkten prima omdat iedereen wist hoe belangrijk ze waren, maar ook omdat het winstmotief in deze gemeenschappen quasi onbekend was. Engelse landeigenaren oordeelden echter dat deze gemeenschappelijke gronden efficiënter benut konden worden – voor hun private belang – wat uiteindelijk leidde tot de graduele privatisering van deze commons. Hierdoor werden vele kleine landbouwers met hun gezinsleden en medewerkers verdreven van het platteland. Net deze groep vormde het eerste belangrijke reserveleger van arbeidskrachten om de Industriële Revolutie te voeden.

De Industriële Revolutie is voor velen terecht een ijkpunt wat betreft het vermogen van technologie en wetenschap om de maatschappij te veranderen. En inderdaad, de welvaartsexplosie na 1800 is ongezien en nog steeds niet uitgedoofd. Interessant is dat de eerste stoommachines en industriële weefmachines ontwikkeld en gebouwd werden door ongeschoolde vaklieden zonder enig besef van thermodynamica en materialenleer. Richard Trevithick ontwikkelde de eerste moderne stoommachine met een hoog vermogen. Trevithick ging naar school tot de leeftijd van 11 jaar en werd door zijn leraar omschreven als ongehoorzaam, traag en verschrikkelijk koppig.

Maar hij bouwde de eerste stoomlocomotief en veranderde hiermee het traject van de Industriële Revolutie.

Nog betere stoomlocomotieven werden gebouwd door George Stephenson.

Stephenson werd geboren in 1825 en ging nooit naar school. Hij leerde pas lezen toen hij 19 jaar was, maar bouwde wel de spoorlijn tussen Liverpool en Manchester.

Hij had niet de minste kennis van wiskunde en mechanical engineering, maar slaagde waar anderen faalden. Toen Stephenson zijn technologieën ging toelichten op handelsbeurzen in Londen, moest een tolk hem begeleiden omdat welopgevoede Engelse gentlemen geen woord begrepen van deze ‘ongeschoolde arbeider’. En pas vijftig jaar later begrepen wetenschappers de onderliggende principes van belangrijke innovaties zoals stoommachines. Kortom, iedereen kan innoveren en kennis van wiskunde is niet onmisbaar voor belangrijke technologische doorbraken.

De Industriële Revolutie werd een echte economische revolutie omwille van ingrijpende institutionele evoluties die het mogelijk maakten het potentieel van nieuwe technologieën op basis van fossiele energie te benutten. Zonder de lokale afgeschermde markten open te breken was schaalvergroting van de textielproductie niet mogelijk. Met deze revolutie werd het winstmotief voor het eerst belangrijk in het economische leven. Om het winstmotief na te kunnen streven, bleken zelfregulerende markten van fundamenteel belang.

De instroom van arbeidskrachten in de steden noopte tot administratieve ondersteuning door lokale overheden. Deze investeerden ook in bijkomende huisvesting en andere diensten voor de arbeiders. Om het voor de grote fabrieken mogelijk te

52

53

1 . W elvaart en marktevenwicht

1