Slagen met dyslexie in het hoger onderwijs

W I M TO P S

•

MAAIKE CALLENS

•

MARC BRYSBAERT

SLAGEN MET

DYSLEXIE IN HET

HOGER ONDERWIJS

Inhoud 3 Dyslexie 7 Voorwoord 9 9 9 13 13 17 19 21 21 22 25 29

Wat is dyslexie?

Wat betekent ‘dyslexie’?

Welke definities bestaan er?

Wanneer heeft iemand dyslexie?

Het achterstandscriterium Het hardnekkigheidscriterium Het exclusiecriterium

Hoe krijgt iemand dyslexie?

Verklaringen op biologisch niveau Verklaringen op neurocognitief niveau Verklaringen op cognitief niveau

Hoe vaak komt dyslexie voor?

29 Taal 30 Leeftijd 30 Sekse 30 Comorbiditeit 33

Hoe kan je dyslexie herkennen?

36

Problemen met lezen Problemen met spelling Problemen in andere domeinen

37 39

52 52 54 56

Hoe wordt dyslexie vastgesteld bij (jong)volwassenen?

Diagnostische tests Wetenschappelijk onderbouwd protocol Dyslexieverklaring / -attest

58

Heeft dyslexie invloed op de studievaardigheden?

65

Hebben studenten met dyslexie problemen met schrijven?

71

BeĂŻnvloedt dyslexie het leren van vreemde talen?

71

Verschillen tussen vreemde talen Dyslexie en Engels als vreemde taal 74 Vreemdetalenonderwijs 72

78

Is er een verband tussen persoonlijkheid en dyslexie?

81

Hoe presteren studenten met dyslexie in het hoger onderwijs?

86

Welke onderwijs- en examen­f aciliteiten kunnen helpen voor studenten met dyslexie?

94

Nuttige websites over en voor studenten met dyslexie in het hoger onderwijs

94 www.siho.be 94 www.handicap-studie.nl 94 crr.ugent.be

6

Voorwoord In dit boek worden handvaten aangereikt om de slaagkansen te vergroten van studenten met dyslexie die de stap naar het hoger onderwijs willen zetten of reeds hebben gemaakt. Het boek is in de eerste plaats geschreven voor studenten met dyslexie die op zoek zijn naar algemene informatie over dyslexie en wat het betekent om dyslexie te hebben in het hoger onderwijs. Naast de algemene informatie worden er tips en hulpmiddelen geĂŻntroduceerd om studies in het hoger onderwijs efficiĂŤnt aan te pakken. Ook ouders, leerkrachten en begeleiders van studenten met dyslexie kunnen daarom baat hebben bij de inhoud van dit boek.

De informatie in het boek is gebaseerd op een grondige internationale literatuurstudie in combinatie met de resultaten van een onderzoek aan de Universiteit Gent, aangevuld met bevindingen uit de praktijk. Het onderzoek waarvan sprake is werd uitgevoerd door Maaike Callens, Wim Tops en Marc Brysbaert aan de Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen van de Universiteit Gent. Aan dit onderzoek namen honderd eerstejaars bachelorstudenten met dyslexie en honderd eerstejaars bachelorstudenten zonder dyslexie deel.

Het doel van dit boek is niet om de bevindingen van dit onderzoek volledig te beschrijven, al zullen heel wat elementen ervan aan bod komen. Voor meer informatie over het onderzoek verwijzen we graag naar de academische publicaties die vrij beschikbaar zijn via de website van het Centrum voor Leesonderzoek (crr.ugent.be). Een aantal van deze publicaties zijn ook in het Nederlands beschikbaar.

Met dit boek willen we vooral de praktische implicaties van het onderzoek bekendmaken en in een bredere context plaatsen zodat studenten en hun begeleiders gericht aan de slag kunnen.

7

Om het leesgemak te vergroten zijn verschillende, belangrijke tekstdelen in kaders geplaatst. Het icoon signaleert een kader met daarin een korte samenvatting van het voorgaande. Het icoon kondigt een belangrijke bedenking aan bij de tekst. Het icoon hoort bij informatie omtrent de implicaties van dyslexie in het hoger onderwijs. Tot slot is er het icoon ; dat staat bij concrete tips die dyslectici in het hoger onderwijs kunnen helpen.

8

Wat is dyslexie?

Wa t b e t ekent ‘dys l exi e’?

Als we kijken naar de oorsprong van het woord dyslexie, dan betekent dit letterlijk ‘beperkt lezen’ (dys- of ‘beperkt’ + lexis of ‘woord’). Dyslexie verwijst naar het onverwachts ondervinden van moeilijkheden bij het lezen en vaak ook het schrijven van woorden ondanks intensief oefenen en normale mogelijkheden van het individu. Personen met dyslexie lezen beduidend trager dan hun leeftijdsgenoten en moeten meer moeite doen om woorden snel en correct te herkennen. Vaak gaat dit gepaard met het maken van hardnekkige spellingsfouten, hoe vaak de regels ook worden herhaald. Deze fouten worden sterk uitgelokt bij het maken van dictees, maar komen praktisch voor in alle geschreven producten (brieven, e-mails, papers, enzovoorts).

Soms wordt het onderscheid gemaakt tussen dyslexie en dysorthografie, waarbij deze laatste term naar een geïsoleerde spellingsstoornis verwijst. Deze term is echter in onbruik geraakt omdat het geïsoleerd voorkomen van een lees- en spellingsstoonis in de praktijk maar zelden voorkomt. Tegenwoordig worden dus ook de geïsoleerde problematieken onder de noemer ‘dyslexie’ geplaatst.

We l ke d ef i ni ti es bes t a a n er?

Dyslexie is een specifieke leerstoornis die thuishoort onder de noemer van de ‘ontwikkelingsstoornissen’, net zoals dyscalculie of rekenstoornis. Hoe dyslexie precies omschreven of gedefinieerd wordt, hangt sterk af van de soort definitie die men probeert te geven. Zo spreken we van beschrijvende, verklarende en handelingsgerichte definities. In de praktijk overlappen deze definities elkaar vaak en vullen ze elkaar aan.

9

Een voorbeeld uit de geneeskunde kan helpen om deze drie soorten definities te verduidelijken. Een verklarende definitie zal griep omschrijven als een besmetting door het griepvirus. Hier wordt dus een oorzaak aangeduid van de griep, namelijk een virus. Een beschrijvende definitie van griep verwijst naar symptomen zoals spierpijn, koorts en hoofdpijn. Een fenomeen wordt hierbij dus omschreven aan de hand van zijn belangrijkste uitingsvormen. Bij een handelingsgerichte definitie gaat het over het bestrijden van het virus door te rusten of (in ernstigere gevallen) virusremmers te nemen. Bij deze definitie worden de begeleidings- en behandelingsbehoeften in kaart gebracht en aangevuld met de eventuele beschermende en risicofactoren.

Toegepast op dyslexie geeft dit volgende mogelijke definities: De verklarende definities (er zijn er meerdere) van dyslexie includeren een vermoedelijke onderliggende oorzaak van de moeilijkheden met vlot leren lezen en/of spellen. Een voorbeeld van een verklarende definitie is een waarbij dyslexie wordt toegeschreven aan het niet goed samenwerken van een aantal hersengebieden, waardoor geschreven letters moeilijk omgezet worden in klanken. Dit leidt tot een tekort in de fonologische vaardigheden. Fonologische vaardigheden zijn de vaardigheden die je nodig hebt om klanken in woorden te herkennen. Dankzij die vaardigheden kan je bijvoorbeeld woorden in stukken hakken of delen van woorden aan elkaar plakken. Ook het vinden van woorden die op elkaar rijmen is een voorbeeld van een fonologische vaardigheid. Het verklanken van geschreven woorden is een belangrijk aspect bij het (leren) lezen en schrijven. Een voorbeeld van een verklarende definitie waarbij wordt verondersteld dat een gebrekkige verwerking van fonologische informatie aan de basis ligt van het lees- en/of spellingsprobleem is de volgende: ‘Dyslexie is een specifiek probleem met de fonologische verwerking van taal door de hersenen, dat doorgaans leidt tot lees- en spellingsproblemen en vaak ook tot meer of minder duidelijke problemen bij andere taken waarbij taal een rol speelt’ (Braams, 1996).

10

Wat is dyslexie?

Onderzoekers zijn het echter nog steeds niet eens over wat nu precies dyslexie veroorzaakt. Er bestaan verschillende theorieën waarbij een tekort in één enkel cognitief proces als oorzaak wordt gezien van de aanwezige lees- en/of spellingsstoornis (zie hoofdstuk ‘Hoe krijgt iemand dyslexie?’). Maar aangezien nog geen enkele van deze theorieën erin geslaagd is de heterogeniteit tussen individuen met dyslexie te verklaren, zien we dat er steeds meer wordt gedacht in de richting van multicausaliteit. Dit principe houdt rekening met het feit dat lezen en spellen complexe cognitieve processen zijn waardoor verschillende problemen kunnen leiden tot eenzelfde symptomatologie. Zo kunnen bijvoorbeeld problemen met visuele aandacht, een gebrekkige fonologische verwerking, en een trage verwerkingssnelheid allemaal leiden tot problemen met lezen en spellen. Zolang er geen duidelijkheid is over de precieze oorzaak van dyslexie, is het zinvol een beschrijvende definitie te hanteren. Op deze manier loopt men niet het risico individuen onterecht uit te sluiten op basis van de definitie.

In een beschrijvende definitie beschrijft men dyslexie aan de hand van uiterlijk waarneembare kenmerken. In 2005 formuleerde de Stichting Leerproblemen (nu het Netwerk Leerproblemen Vlaanderen) een visietekst over de diagnose van dyslexie die wordt gedragen door alle Vlaamse hogeronderwijsinstellingen. Het Netwerk Leerproblemen Vlaanderen sluit daarmee aan bij de beschrijvende definitie van dyslexie zoals opgesteld door de Stichting Dyslexie Nederland: ‘Dyslexie is een specifieke leerstoornis die zich kenmerkt door een hardnekkig probleem in het aanleren van accuraat en vlot lezen en/ of spellen op woordniveau, dat niet het gevolg is van omgevingsfactoren en/of een lichamelijke, neurologische of algemene verstandelijke beperking’ (Stichting Dyslexie Nederland, 2016).

Hieruit kunnen we afleiden dat niet alle mensen met lees- en spellingsproblemen dyslexie hebben. Sommigen lezen en schrijven moeizaam omdat ze de nodige verbale intelligentie missen, omdat ze deze vaardigheden weinig geoefend hebben, of omdat ze de taal niet genoeg beheersen.

11

De handelingsgerichte definitie heeft tot doel aangrijpingspunten voor individuele behandeling vast te stellen, die leiden tot een oplossing of vermindering van de problemen op school, thuis of op het werk. Zo wordt een onderscheid gemaakt tussen enerzijds taakrelevante aangrijpingspunten, zoals de aan- en afwezigheid van compensatiemogelijkheden, het sociaal-emotioneel functioneren en het al dan niet voorkomen van leer- en werkhoudingsproblemen, en anderzijds de taakgerichte aangrijpingspunten zoals keuzes met betrekking tot remediëren, compenseren en dispenseren. Ook wordt aandacht besteed aan mogelijke compenserende vaardigheden zoals bijvoorbeeld motivatie, metacognitieve vaardigheden en een positief zelfbeeld.

EVEN KORT

• Er bestaan verschillende soorten definities van dyslexie.

• Dyslexie betekent het ervaren van moeilijkheden bij het herkennen van woorden en/of het maken van hardnekkige spellingsfouten.

12

Wanneer heeft iemand dyslexie?

In Vlaanderen en Nederland wordt de diagnose dyslexie gesteld wanneer aan drie criteria wordt voldaan: 1. Achterstandscriterium: er is een belangrijke achterstand aanwezig op het vlak van lezen en/of spelling.

2. Hardnekkigheidscriterium: deze achterstand blijft bestaan ondanks intensieve inspanningen om er iets aan te doen.

3. Exclusiecriterium: dit probleem kan niet verklaard worden vanuit eigenschappen van de persoon of de omgeving.

He t a c hters ta nds c ri t eri um Bij dyslexie moet er een ernstig probleem zijn met lezen en/of schrijven ten opzichte van een groep vergelijkbare individuen (bijvoorbeeld eerstejaarsstudenten in het hoger onderwijs). Uit onderzoek blijkt dat dit relatief gemakkelijk vast te stellen is. Het volstaat om bij een individu een woordleestest af te nemen. Dit is een lijst van woorden waarvan men er zo veel mogelijk moet lezen in 1 minuut tijd. De behaalde score kan vervolgens vergeleken worden met de scores van een grote groep vergelijkbare individuen. Figuur 1 geeft een voorbeeld van hoe zo’n woordleestest eruit kan zien.

13

1. goed 2. wip 3. haas 4. per 5. bol 6. mee 7. inzet 8. fier 9. bewijs 10. auto 11. wak 12. zuur 13. doelwit 14. robot 15. bruin 16. keurig 17. collega 18. getrouwd 19. gezwollen 20. succes 21. pantser 22. presteren 23. riool 24. gleuf 25. slotenmaker 26. ingreep 27. competent 28. kruit 29. verfborstel 30. saus 31. slinger 32. smakeloos 33. stempelen 34. bouwwerk 35. speuren 36. horoscoop 37. jullie 38. urine 39. eindelijk 40. uitleggen 41. serum 42. assertief 43. eeuw 44. drama

14

45. colonne 46. verkleumd 47. kameel 48. vlakbij 49. analyseren 50. onbekwaam 51. verkeerd 52. cyclisch 53. deksel 54. werkkamer 55. zindelijk 56. honger 57. complex 58. rijkelijk 59. porselein 60. tropisch 61. afdruk 62. verlossing 63. misverstand 64. steil 65. horloge 66. perkament 67. interesse 68. omgooien 69. handrem 70. volop 71. snurken 72. hooikoorts 73. talent 74. snobistisch 75. bureaucratie 76. opwelling 77. moeizaam 78. treuzelen 79. wanhoop 80. avond 81. gouden 82. sjaal 83. ethisch 84. magnifiek 85. wispelturig 86. koppeling 87. rolletje 88. enthousiast

89. ondernemen 90. verkrijgbaar 91. unaniem 92. evenaren 93. onbezonnen 94. volstrekt 95. illustratie 96. keizerin 97. wangedrocht 98. wurgen 99. spuugzat 100. toevlucht 101. claustrofobisch 102. reptiel 103. bewegingsruimte 104. geloven 105. gladiator 106. verkwanselen 107. vulgair 108. ijsbaan 109. ruimdenkend 110. rampspoed 111. telepathisch 112. emotie 113. teleurgesteld 114. ertegenaan 115. ontwikkelen 116. ongenuanceerd 117. heksenjacht 118. onmiskenbaar 119. welgeschapen 120. bezitterig 121. bespoedigen 122. elektriciteit 123. gewauwel 124. formaliseren 125. miljardair 126. doordenkertje 127. tegenwerping 128. verschansen 129. nerveus 130. rentabiliteit 131. sjouwen 132. doorzettingsvermogen

Figuur 1. Voorbeeld van een woordleestest (Tops, Nouwels & Brysbaert, 2018). De lijst met 132 woorden dient om te zien hoeveel men er juist kan lezen in 1 minuut tijd.

Wanneer heeft iemand dyslexie?

Als men een dergelijke lijst aan honderd studenten geeft, dan is vast te stellen dat niet alle studenten even snel lezen. Sommige lezen meer dan 110 woorden in een minuut. Andere halen met moeite 90 woorden per minuut. Als we de prestaties van honderd studenten in een figuur zetten, dan zien we dat de helft een score tussen 98 en 111 behaalt. Vijfentwintig studenten behalen een score tussen 69 en 97 (waarvan tien studenten een score van lager dan 89). Aan de hoge kant zien we dat vijfentwintig studenten een score hoger dan 111 behalen.

% van de bevolking

Klinisch

Score op de test

89

16

25 75 Leeftijdsadequaat

Zwak

10 Subklinisch

1

98

100 Goed

111

Figuur 2. Hoe goed presteren studenten op een woordleestest?

(Tops, Nouwels & Brysbaert, 2017)

15

We stellen vast dat de verdeling van scores op psychometrische tests meestal de vorm van een klok heeft. Veel scores liggen rond de gemiddelde waarde en hoe dichter men de extreme waarden nadert, hoe minder mensen deze score behalen. Deze klokvormige verdeling wordt de ‘normaalverdeling’ genoemd. Op basis van de verdeling van de scores op een toets kunnen psychologen bepalen wat een ‘normale’ score is en wat ‘afwijkend’ is. Bij dyslexie wordt meestal het criterium gehanteerd dat een score die hoort bij de laagste 10% als afwijkend wordt gezien. Dit noemen onderzoekers een klinische score. Voor de woordenlijst die we hierboven gaven, betekent dit dat men 88 of minder woorden correct hardop kan lezen binnen 1 minuut. Op een vergelijkbare manier kan men bepalen of een persoon meer spelfouten maakt dan verwacht wordt op basis van het gemiddelde.

Opmerkingen bij het achterstandscriterium

Het is goed om weten dat het bepalen van een achterstand aan de ene kant relatief eenvoudig is, maar aan de andere kant ook een aantal kwesties met zich meebrengt.

Een eerste kwestie is welk criterium men hanteert. Hierboven zeiden we dat een score bij de laagste 10% als afwijkend gezien kan worden, wat betekent dat 10% van de bevolking een leesprobleem zal hebben.

Volgens sommigen is dit een te laks criterium en mogen enkel diegenen die tot de 5% slechtsten behoren als ‘afwijkend’ beschouwd worden. Anderen stellen dan weer dat dit criterium te hard is, want ook diegenen die tot de 15% slechtsten behoren, hebben volgens hen hulp nodig.

Een tweede kwestie is wat men moet doen met personen die net boven het criterium scoren. Hebben die dan geen probleem? Is iemand die in 1 minuut 89 woorden kan lezen dyslectisch, maar iemand die 90 woorden kan lezen niet? Het probleem is dat er geen duidelijke grens is tussen mensen die wel en die niet goed kunnen lezen. Het gaat om een geleidelijke overgang, waar men op een

16

Wanneer heeft iemand dyslexie?

tamelijk willekeurige plek een grens moet leggen om beslissingen te kunnen maken omtrent diagnoses en hulp.

Een derde kwestie betreft het feit dat mensen niet altijd op exact dezelfde manier presteren. Er zit variatie in de prestaties omdat het om een momentopname gaat. Misschien haalt iemand vandaag een score van 93 op de woordleestest en volgende week slechts een score van 89. Meestal is dat niet echt een probleem, als het verschil tussen de twee scores relatief laag is (bijvoorbeeld vijf woorden meer of minder). Maar wanneer die scores dicht bij de grens van het criterium liggen is er wel een probleem, omdat dit kan betekenen dat een individu de ene keer als ‘normaal’ bestempeld wordt, en de andere keer als ‘dyslectisch’.

Tot slot is het belangrijk om een goede vergelijkingsgroep te hebben om het achterstandscriterium te bepalen. Theoretische opleidingen besteden immers meer aandacht aan spellingsoefeningen dan beroepsopleidingen. Dyslexie zal zich ook anders uiten bij iemand die hoogbegaafd is dan bij iemand met een gemiddeld IQ. Helaas zijn er niet veel dyslexietests voor (jong)volwassenen beschikbaar in het Nederlands. Soms ontbreekt dus een goede vergelijkingsgroep.

He t ha rdnek k i ghei ds c ri teri um De moeilijkheden op het vlak van lezen en/of spellen moeten hardnekkig zijn. Dat betekent dat alvorens iemand de diagnose dyslexie kan krijgen, er voldoende geprobeerd moet zijn om de leesen spellingsproblemen weg te werken. Dit begint met aangepaste begeleiding of extra ondersteuning op school. Daarnaast moet er ook individuele remediëring hebben plaatsgevonden om te beoordelen of een lees- en/of spellingsprobleem hardnekkig is. Dit gebeurt meestal op school door (taak)leerkrachten of individuele begeleiders. Buiten school wordt vaak therapie gegeven door logopedisten of remediëring

17

door remedial teachers. In bepaalde gevallen wordt deze remediëring ook vergoed door de zorgverzekeraar of het ziekenfonds. Er bestaat nog onduidelijkheid over de duur van die remediëring maar de meeste onderzoekers vinden dat die voldoende intensief moet zijn (bij voorkeur wekelijks) en minimaal zes maanden moet worden aangeboden.

Opmerkingen bij het hardnekkigheidscriterium

Het hardnekkigheidscriterium wijst vooral op het feit dat de moeilijkheden bij dyslexie niet te wijten mogen zijn aan een tekort aan oefening. Ze blijven bestaan, ondanks grote inspanningen om ze te overwinnen. Dit betekent echter niet dat iemand die nooit remediëring gekregen heeft, geen dyslexie kan hebben. Soms wordt op (jong)volwassen leeftijd dyslexie vermoed bij personen die geen extra remediëring gehad hebben, omdat hun problemen net niet ernstig genoeg waren of omdat ze hun problemen lange tijd hebben kunnen camoufleren en/of compenseren. Bij deze personen kan alsnog gekeken worden of extra oefenen helpt, of dat het inderdaad om dyslexie gaat.

Het hardnekkigheidscriterium is ook het criterium waarop dyslectici het vaakst aangevallen worden. Ze zouden leesproblemen hebben omdat ze niet genoeg inspanningen geleverd hebben of omdat hun remediëring niet goed genoeg was. Om de haverklap worden boeken gepubliceerd die beweren dat dyslexie niet bestaat en verholpen kan worden door een nieuwe, revolutionaire ingreep in het onderwijs of een aanpassing in het lettertype van woorden. Het feit dat geen enkele van deze ingrepen de situatie van personen met dyslexie echt verbeterd heeft, illustreert de hardnekkigheid van het probleem.

18

Wanneer heeft iemand dyslexie?

He t e xc l us i ec ri teri um Het moet bij dyslexie gaan om een onderpresteren dat niet helemaal te verklaren is vanuit een zintuiglijk probleem zoals een verminderd zicht of gehoor. Ook mag het lees- en/of spellingsprobleem niet te wijten zijn aan slecht onderwijs. De lees- en spellingsinstructie in de klas moet optimaal verlopen zijn. Ook de aanwezigheid van andere ontwikkelings- of gedragsstoornissen mag de lees- en/of spellingsproblemen niet volledig kunnen verklaren. Iemand met een ernstige aandachtsstoornis kan bijvoorbeeld zoveel problemen hebben met het vasthouden van de aandacht tijdens het lezen dat diegene heel snel afgeleid is, regelmatig stukken tekst moet herlezen of niet meer weet wat hij of zij net gelezen heeft. Het resultaat hiervan is dus ook een ernstig leesprobleem, maar dit probleem wordt heel anders verklaard, namelijk vanuit een gebrek aan aandacht in plaats van vanuit een onderliggende leesstoornis. Uiteraard kunnen personen met dyslexie ook bijkomende stoornissen hebben. In dat geval spreekt men van comorbiditeit of een dubbeldiagnose. Dit kan het stellen van een (juiste) diagnose soms bemoeilijken.

Opmerkingen bij het exclusiecriterium

Het exclusiecriterium is belangrijk omdat het aangeeft dat de lees- en schrijfmoeilijkheden een geĂŻsoleerd probleem vormen. Vooral scholen hechten hier belang aan. Iemand heeft niet dyslexie omdat er een intellectueel tekort is, maar omdat een fout in de hersenen deze twee specifieke vaardigheden moeilijker maakt. Theoretisch zijn er echter geen redenen om aan te nemen dat de veronderstelde fout in de hersenen enkel voorkomt bij kinderen met een normale intelligentie.

Iedereen kan dat bijkomende probleem hebben, onafhankelijk van het functioneringsniveau. Zo zijn er kinderen met een laag intelligentieniveau die juist heel goed zijn in het hardop lezen van woorden die ze vaak niet begrijpen (een fenomeen dat hyperlexie genoemd wordt).

Deze kinderen hebben relatief gezien sterke fonologische vaardigheden. Het exclusiecriterium is dus vooral belangrijk vanuit het stand-

19

punt van het onderwijs. Het belang van het criterium voor de definitie is vooral dat het erop wijst dat dyslexie een leerstoornis is die losstaat van het overige functioneren van de persoon.

EVEN KORT •

Om de diagnose dyslexie te kunnen stellen dient men in vergelijking met leeftijdsgenoten een voldoende grote achterstand te hebben in lees- en/of spellingsvaardigheden. • De problemen houden stand ondanks individuele remediÍring en kunnen bovendien niet volledig verklaard worden door andere individuele kenmerken.

20