Bang voor de Bank

Alain Praet & Pascal Paepen

Bang voor de bank HET SURVIVALBOEK VOOR DE FINANCIËLE JUNGLE

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 1

8/10/19 10:46

I NHOUD

D E E L I I N L E I D I N G 5 DOOR DE BANK GENOMEN 6 HOOFDSTUK 1 HOOFDSTUK 2 HOOFDSTUK 3 HOOFDSTUK 4

De intermediatiefunctie 17 Financiële instellingen 32 De oprichting van de bank 43 Risico’s en controles 56

D E E L I I R E TA I L B A N K I N G 69 HOOFDSTUK 5 HOOFDSTUK 6 HOOFDSTUK 7

Wie wil ons zijn geld toevertrouwen? 70 De klant en zijn geld 85 Het verstrekken van kredieten aan particulieren 93

D E E L I I I C O R P O R AT E B A N K I N G 111 HOOFDSTUK 8

Financiering van bedrijven 112

D E E L I V I N V E S T M E N T B A N K I N G 125 HOOFDSTUK 9 HOOFDSTUK 10

HOOFDSTUK 11 HOOFDSTUK 12 HOOFDSTUK 13 HOOFDSTUK 14 HOOFDSTUK 15 HOOFDSTUK 16

2

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 2

De marktenzaal 126 Begeleiden van beursintroducties en kapitaalverhogingen 143 Begeleiden van uitgiftes van schuldpapier 156 Begeleiden van fusies en overnames 174 Private Equity 185 Trading op de valutamarkt 194 Trading op de goederenmarkt 208 Structured Finance 215

I n h o u d

8/10/19 10:46

D E E L V V E R M O G E N S B E H E E R 229 HOOFDSTUK 17 HOOFDSTUK 18 HOOFDSTUK 19

De bank als broker op de beurs 230 Asset Management 238 Private Banking 256

D E E L V I B A N K M A N A G E M E N T 265 HOOFDSTUK 20

I n h o u d 

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 3

De tegenpolen risico en rendement 266

3

8/10/19 10:46

4

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 4

I n h o u d

8/10/19 10:46

DEEL I iNlEiDiNG

DEEL I

iNlEiDiNG

Inhoud

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 5

5

8/10/19 10:46

DOO R D E B A N K G E N O M E N

WA A R OM Z IJN W E BANG VOOR DE BANK? Bang en bank: er is slechts één letter verschil en met wat we de jongste jaren allemaal hoorden, lijkt dat geen toeval meer.

Lange tijd stonden banken bekend als rustige, stabiele instellingen die geleid werden door deftige heren. Van jongs af aan leerden we onze spaarcentjes op een boekje te plaatsen, want dat was veilig.

We gingen er langs om een lening af te sluiten voor een woning of een wagen. Voor beleggers golden banken als goedehuisvaderaandelen: er was weinig risico, je kreeg elk jaar een mooi deel van de winst uitbetaald als dividend en de koers bleef almaar stijgen.

Tot 2008. Toen ging Lehman Brothers failliet.

Lehman Brothers was een relatief kleine bank in de verre Verenigde Staten. Ze was bij velen onbekend en dus onbemind.

Het faillissement leek slechts een fait divers, een kort bericht in de krant.

Niets was minder waar.

Het faillissement veroorzaakte een schokgolf in de financiële wereld. Plots bleek hoe sterk de banken afhankelijk waren van elkaar. Dat ene faillissement zette een kettingreactie in gang die de hele wereld besmette. Wereldwijd kwamen banken in de problemen en overheden zagen zich genoodzaakt om banken te redden met het geld van de belastingbetalers.

6

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 6

D o o r d e b a n k g e n o m e n

8/10/19 10:46

DEEL I INLEIDING

Fortis, een van de boegbeelden van de Belgische financiële sector, wankelde. Er zaten bij Dexia meer lijken in de kast dan iemand ooit voor mogelijk had gehouden. Ook KBC moest worden ondersteund. Angst overheerste op de financiële markten.

Toen kwamen de vragen: hoe was dit mogelijk? Wie was de schuldige van dit drama? Banken en bankiers belandden op het strafbankje en moesten zich verantwoorden. De centrale vraag in dat proces luidde: wat weten we eigenlijk over de beklaagde?

Bitter weinig, zo bleek.

WAT LIE P E R FO UT BIJ D E BA NKEN? Hoewel iedereen een vaag idee heeft van wat een bank is en wat zij doet, doorgronden slechts weinig mensen de banken volledig. De bankkantoren die we nu nog in bijna elke gemeente vinden zijn het uithangbord van de bank, maar daarachter gaat een complexe wereld schuil. Dat maakt de banken enigszins mysterieus, maar toen duidelijk werd wat er zich achter de schermen afspeelde, verloor dat mysterie alle charme.

Banken hadden massaal geïnvesteerd in producten die ze zelf niet of nauwelijks begrepen. De experts waar iedereen zijn vertrouwen in stelde, bleken enkel te denken aan hun eigen verdiensten.

Boosdoeners van dienst waren afkortingen als CDO, CMO, ABS, MBS en CDS, waarvan de precieze betekenis alleen duidelijk was voor ingewijden – en zelfs daar kun je vraagtekens bij plaatsen.

Dexia had plots moeite om zich nog te financieren. Het schrikbeeld van lange rijen mensen die staan te wachten om hun geld af te halen doemde op. Fortis bleek zich in zijn drang naar

D o o r d e b a n k g e n o m e n 

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 7

7

8/10/19 10:46

groei en winst te hebben verslikt in veel te grote overnames. Het vertrouwen verdampte en plotseling weerklonk de noodkreet: ‘Redde wie zich redden kan!’

De banken kregen een laatste reddingsboei toegeworpen: belastinggeld. De overheden kwamen tussenbeide met leningen, waarborgen, enzovoort – alle manieren waren goed om het financiële systeem overeind te houden.

Van een gezamenlijke Europese aanpak was geen sprake. Elk land probeerde zijn eigen banken te redden en zoveel mogelijk uit de brand te slepen. Na het massale bluswerk kwam de bezinning: wat zat er bij de inboedel van de banken dat het vuur zich zo snel kon verspreiden? Blijkbaar heel wat meer dan spaargeld en leningen.

In de VS, waar de financiële brand ontstond, kwam een hele berg rommelhypotheken aan het licht. Daar had haast niemand zich ooit zorgen over gemaakt omdat de banken die die leningen hadden uitgereikt, ze nadien hadden verkocht aan andere banken.

Die kopers maakten zich evenmin zorgen, want zij verkochten de verpakte rommelkredieten weer door aan andere beleggers. En zo ging het maar door, tot die slechte leningen uiteindelijk in Europa belandden. Onze banken voelden evenmin enige argwaan, want volgens de ratingbureaus waren de verpakte kredieten allemaal van topkwaliteit. Niets mis mee! Tot Amerikaanse gezinnen massaal hun hypotheeklening niet meer konden afbetalen.

Wat zat er nog bij de inboedel van de banken? Schulden.

Gigantisch veel schulden. Niet alleen maar geld van brave spaarders, maar heel veel geld dat de banken hadden geleend op de financiële markt en bij andere banken. Dat is geen probleem, tenzij je schuldeisers je niet meer vertrouwen. En net dat vertrouwen smolt als sneeuw voor de zon toen de waarde van de rommelkredieten in een mum van tijd verdampte.

8

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 8

D o o r d e b a n k g e n o m e n

8/10/19 10:46

DEEL I INLEIDING

Terwijl overheden en centrale banken uitslaande branden blusten, stonden traders hun schoentoppen te bestuderen. In hun zoektocht naar rendement hadden zij almaar meer risico genomen, maar op een enkele uitzondering na hadden ze toch niets gedaan dat wettelijk verboden was? En hun bazen hadden nooit iets gezegd! Die bazen keken toe op de activiteiten van de traders, en als het moest, keken ze toe met een half oog – zolang ze hun bonus op het einde van het jaar haalden, was er geen vuiltje aan de lucht.

Na het massale bluswerk bleef er heel veel puin liggen. De inboedel van de banken was grotendeels waardeloos geworden en vooral het fundament van de grootste banken bleek heel wankel.

En wie was er nu eigenlijk verantwoordelijk voor die financiële ramp?

W I ENS SCH ULD WAS DE KREDIETC RIS IS ?

Op de eerste rij van de beklaagdenbank zitten de topbankiers, de gezichten die de banken aanvoerden tijdens hun heldhaftige veroveringstochten. Ze organiseerden de ene overname na de andere in hun drang om almaar groter te worden – onder het mom van schaalvoordelen, met de bijbehorende premies.

Vooral in de VS bedroeg het loon van de topbankiers veelvouden van wat de gemiddelde werknemer verdiende – en hun toploon nam nog stevig toe naarmate er meer winst was. Die gevaarlijke cocktail zette bankiers ertoe aan om almaar grotere risico’s te nemen. Op korte termijn veel geld scheppen was hun doel.

De lange termijn? ‘Oh well, in the long run, we are all dead.’

D o o r d e b a n k g e n o m e n 

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 9

9

8/10/19 10:46

De andere medewerkers van de bank stapten vaak mee in het verhaal. Ook hun werden hoge bonussen beloofd als ze hun targets haalden, wat hen aanspoorde om zoveel mogelijk winst te maken en dus risico te nemen.

De volgende in het rijtje is de raad van bestuur. Die moet normaal gezien toezicht houden op het management, maar kennelijk liep het daar mis. Ondanks hun vaak heel fraaie verloning gingen de bestuursleden niet in tegen de wilde plannen van het management. Ook de (ex-)politici in de raad van bestuur hadden niets in de gaten. Maurice Lippens, de voorzitter van Fortis wiens naam verbonden was met de code voor deugdelijk bestuur, kwam in opspraak toen de communicatie van de bank niet overeen bleek te stemmen met de realiteit.

Wat met de aandeelhouders die de leden van de raad van bestuur kozen? In vele gevallen zagen zij hun financieel vermogen in rook opgaan. Op aandeelhoudersvergaderingen eisten uitzinnige beleggers dat er koppen moesten rollen, maar daarmee kregen ze hun verliezen niet terug.

Vele aandeelhouders hadden al hun vermogen in één bank belegd omdat ze geloofden dat het toch nooit mis kon gaan. De realiteit corrigeerde dat geloof nogal. Het blijft verbazen dat zelfs doorgewinterde en ervaren beleggers de eerste regel aan hun laars lapten: leg nooit al je eieren in hetzelfde mandje.

Hun verlies was vaak pijnlijk, maar je moet je ook durven af te vragen of de aandeelhouders er onrechtstreeks niet mee verantwoordelijk voor waren dat het management zoveel risico’s nam.

Wanneer Amerikaanse zakenbanken pronkten met prachtige rendementen, piekte hun aandeel op de beurs. Dus concludeerde het management dat ze op het juiste pad zaten en dat ze nog meer risico’s moesten nemen voor nog meer winst. Die dynamiek hield aan tot het financiële systeem ontplofte.

10

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 10

D o o r d e b a n k g e n o m e n

8/10/19 10:46

DEEL I INLEIDING

Ook vele Belgen bleken plots aandeelhouder te zijn. Arco, het vehikel van de katholieke arbeidersbeweging, had aandelen verkocht met de boodschap dat die veilig waren. Het geld werd echter geïnvesteerd in aandelen van Dexia en toen die zo goed als waardeloos werden, verloren ook de Arco-aandelen zowat alle waarde. Werden de beleggers voorgelogen? Of waren ze gewoon te naïef? Daar kun je lang over discussiëren. Het enige dat zeker is, is dat vele mensen ondanks alle beloftes van politici achterblijven met een fikse kater.

WAT WAR E N DE GE VO LGEN VAN DE B A N K E NCR ISIS? Het is onmiskenbaar: de kredietcrisis leidde tot een deuk in het vertrouwen in de banken. Plots waren alle zekerheden van vroeger weg, alsof we wakker werden in een andere wereld. Nu was de wereld niet veranderd, de maskers waren gewoon afgevallen. Alle beklaagden werden op één hoopje gegooid. De brandstapel stond klaar: weg met het kapitalisme, weg met de banken!

Luid weerklonk het geroep om de traditionele bankactiviteiten af te splitsen van het risicovolle zakenbankieren.

Er moesten koppen rollen. De Londense zakenbankiers die zo lang grote sier hadden gemaakt, stonden plots op de stoep met een kartonnen doos waarin enkele persoonlijke spullen zaten. Vele topbankiers ontvingen het vriendelijke verzoek om op te stappen – al mochten ze wel nog eens langs de kassa passeren. Velen kregen als dank – we verzinnen het niet – voor hun inspanningen een verschrikkelijk hoge afscheidsbonus.

D o o r d e b a n k g e n o m e n 

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 11

11

8/10/19 10:46

Axel Miller had Dexia mee in de afgrond geholpen, maar kreeg bij zijn afscheid een applaus van zijn medewerkers – ondertussen moet iedere Belg nog altijd hopen dat de verliezen bij Dexia niet te groot zijn of de belastingbetaler mag nóg eens geld ophoesten. Uit de smeulende assen van Dexia ontstond de staatsbank Belfius en wat overblijft van Dexia werd bijna waardeloos op de beurs. De enige taak die het management nog heeft, is om het zaakje zo snel mogelijk en met zo weinig mogelijk verlies op te doeken.

Wat niet hielp om het vertrouwen in de banken te herstellen, waren de schandalen die na de financiële crisis bleven opduiken.

Verschillende banken betaalden miljarden euro’s aan boetes omdat ze hadden meegewerkt aan het witwassen van geld. Onderzoek wees uit dat vele banken het niet al te nauw namen met de regels en hun klanten gretig meehielpen bij het opzetten van constructies die je op zijn minst dubieus kunt noemen.

WE LK E STR AF K R E G E N DE S C HU LDIGEN? De beklaagden werden, hoe kan het ook anders, schuldig bevonden. Hun straf? Heel veel nieuwe regels die moeten vermijden dat de crisis zich herhaalt. Vanaf nu wordt één woord telkens opnieuw onderstreept als het gaat over bankieren: risico.

Alle mogelijke risico’s – marktrisico, operationeel risico, liquiditeitsrisico, systeemrisico, enzovoort – moeten worden gemeten.

De banken moeten buffers aanleggen om mogelijke verliezen op te vangen. Als ze risicovolle tradingactiviteiten uitoefenen, moeten ze zich daar voor indekken.

12

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 12

D o o r d e b a n k g e n o m e n

8/10/19 10:46

D o o r d e b a n k g e n o m e n 

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 13

DEEL I INLEIDING

Een Europese bankenunie moet het speelveld voor iedereen gelijk maken en concurrentie tussen landen vermijden. De bankenunie zorgt ervoor dat het spaargeld van alle spaarders beschermd is tot 100.000 euro, dat grote banken op Europees niveau worden gecontroleerd en dat banken in de problemen een uitgestippelde procedure volgen.

De banken komen er niet van af door enkel een hele resem nieuwe regels te slikken. Ze moeten ook opdraaien voor het leed dat ze hebben veroorzaakt. In het verleden moesten ze al veel activiteiten verkopen om hun risico te verminderen en de overheden – die vaak zelf in de problemen kwamen – terug te betalen. Daarnaast moeten ze een hoop extra belastingen betalen ter compensatie van het risico dat ze vertegenwoordigen. Kleinere spelers die niet rechtstreeks betrokken waren in de crisis worden helaas mee bestraft.

Alle banken zijn nu veroordeeld tot een moeilijke omgeving om in te werken. Om de economische crisis te bedwingen gingen de centrale banken immers geld bij drukken en door die quantitative easing zakten de rentevoeten naar een extreem laag niveau.

Er is tegenwoordig zelfs een recordbedrag aan obligaties met een negatief rendement. Ook België – nooit een flinke leerling als het aankomt op schulden – ontvangt rente in plaats van rente te betalen als het leent.

Hoewel banken nu gemakkelijk aan geld geraken, kunnen ze bitter weinig rente aanrekenen aan hun klanten. Daardoor brokkelt hun traditionele verdienmodel af. Daarom zoeken ze naar andere inkomsten. Of ze schrappen kosten door hetzelfde werk te doen met minder mensen, wat opnieuw slechte reclame oplevert voor de banksector.

13

8/10/19 10:46

Digitalisering kan een oplossing zijn, maar is een tweesnijdend zwaard. Door de digitalisering zijn er nieuwe concurrenten opgestaan, veelal jonge technologiebedrijfjes die goedkoop en snel betalen mogelijk maken of diensten aanbieden die de klassieke banken buitenspel zetten. Fintech heet die golf van vernieuwende financiële apps. Daarnaast maakt het internet crowdfunding mogelijk: bedrijven hoeven niet langer te lenen bij de bank, maar kunnen evengoed rechtstreeks de massa aanspreken.

Zeer hippe technologiebedrijven hoeven niet eens bij de bank te bedelen voor een lening. Zij kunnen rekenen op de enthousiaste steun van private-equity-investeerders zonder dat ze al één euro winst hebben gemaakt. Sommige start-ups, zoals het Nederlandse Adyen of het Belgische Collibra, groeien uit tot unicorns of eenhoorns: jonge bedrijven met een waarde van meer dan één miljard dollar.

Ondertussen ondervinden de klassieke banken rechtstreekse concurrentie van spelers die ontsnappen aan de vele regels: de schaduwbanken. Buiten het zicht van de toezichthouders beheren zij miljarden. Ze vormen niet alleen een bedreiging voor de banken, maar groeien uit tot een almaar grotere bron van onzekerheid voor het hele financiële systeem.

K EE RT H E T VE RTR O UW E N IN DE BA NKEN O O I T T E R UG ?

Het wantrouwen in het financiële systeem is nog lang niet weg, daarvoor heeft de crisis te diepe wonden geslagen. Vaak is dat wantrouwen gebaseerd op onbegrip. Ten onrechte, eigenlijk. De financiële wereld is minder gevaarlijk dan hij vanop afstand lijkt.

14

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 14

D o o r d e b a n k g e n o m e n

8/10/19 10:46

DEEL I INLEIDING

Daarom moet financiële kennis een essentieel deel worden van de vorming van jongeren én ouderen. Ons hele leven lang moeten we financiële beslissingen nemen en dan komen we maar beter beslagen ten ijs.

Niet iedereen beseft dat je onrechtstreeks in de beurs investeert als je aan pensioensparen doet en dat je er dus alle belang bij hebt dat de beurs goed presteert. Mensen begrijpen dat de beurs risicovol kan zijn, maar weten vaak niet dat je dat risico kunt beperken door je beleggingen goed te spreiden of te investeren in een beleggingsfonds. Sommige beleggers laten zich nog altijd misleiden door de belofte van hoge rendementen en vergeten dat meer rendement automatisch een hoger risico met zich meebrengt.

Burgers moeten leren om kritisch te zijn voor banken, maar evengoed voor de Facebooks van deze wereld. Als grote technologiebedrijven hun eigen munt lanceren – de libra in het geval van Facebook – doen ze dat niet uit liefdadigheid, maar omdat ze geloven dat ze daar geld mee kunnen verdienen.

Slechts wie goed geïnformeerd is over geldzaken, kan zijn geld met vertrouwen beleggen.

KO M T E R NO G E E N BAN KENC RIS IS ?

Dat er een volgende crisis aankomt, lijdt geen twijfel.

Wanneer barst die crisis dan los? Geen idee.

Waarom weten we dat niet? Omdat crisissen per definitie onvoorspelbaar zijn.

Als we wisten wanneer een crisis zou toeslaan, zouden we die informatie kunnen gebruiken om rijk te worden. Maar we weten niet eens wie of wat de volgende financiële crisis zal veroorzaken.

D o o r d e b a n k g e n o m e n 

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 15

15

8/10/19 10:46

Een handelsoorlog tussen China en de VS? De brexit? Een land dat zijn schulden niet kan terugbetalen? Elke gebeurtenis kan een breuk in het vertrouwen veroorzaken die zo groot is dat ze de financiële wereld in een crisis stort.

De stapels nieuwe regels voor de banken maken een nieuwe crisis niet onmogelijk – jammer genoeg. Je kunt regels opstellen zoveel je wilt en alles proberen meten, maar banken worden nog altijd geleid door mensen. Mensen zijn feilbaar en nemen vreemde beslissingen die soms positief en soms negatief uitdraaien. Richard Thaler onderzocht hoe psychologie ons handelen en dus ook de financiële wereld beïnvloedt. Hij won in 2017 de Nobelprijs economie met zijn inzichten.

Bankiers zaten terecht op het beklaagdenbankje en mogelijk gaan ze bij de volgende crisis opnieuw in de fout, maar dat is geen reden om onze rug naar de financiële wereld te keren. We moeten de banken net beter leren kennen, en hoe doe je dat beter dan door even in de schoenen van een bankier te staan? Zo leren we wat het betekent om een bank op te richten en te runnen. Zo ontdekken we wat daar allemaal bij komt kijken.

We nodigen u uit om mee te stappen in die zoektocht. We kunnen niet garanderen dat u niet langer bang zult zijn, maar u zult wel weten wat er zich afspeelt in de financiële wereld. Beter dan ooit zult u beseffen dat het spel draait om het evenwicht tussen risico en rendement.

16

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 16

D o o r d e b a n k g e n o m e n

8/10/19 10:46

DEEL I INLEIDING

HOOFDSTUK 1

D E IN TE RME DIATIEFUN CTI E WA AR O M Z IJN FINANCIËLE I N ST ELLINGE N NO DIG? Als je een bank opricht, bestaat de kans dat je naam de geschiedenisboeken haalt. Denk maar aan Alexander Baring, Nathan Mayer Rothschild of John Pierpont Morgan. In een ver verleden lagen zij elk aan de basis van financiële instellingen die wereldwijde bekendheid genoten – of zelfs nog altijd genieten.

De namen Baring, Rothschild en Morgan blijven tot de verbeelding spreken. Ze werpen het beeld op van dynastieën die rijkdom, weelde en macht uitstralen.1 De banken die zij oprichtten, gaven de wereld mee vorm.

Waarom zouden we onze eigen namen niet toevoegen aan dat rijtje door een kredietinstelling op te richten? Gooi de namen Paepen en Praet samen en we kunnen de hort op met de PaPra Bank. Als het lukt om onze bank uit te bouwen tot een succesvol bedrijf, dan schoppen we het misschien tot een voetnoot in een of ander geschiedenisboek.

Alleen: niemand richt een bank op om zijn naam te vestigen en beroemd te worden. Wanneer je aan het bankieren gaat, moet je eerst een deugdelijk antwoord vinden op de vraag waarom mensen

H o o f d s t u k 1 D e i n t ermed i at i e f u n c t i e

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 17

17

8/10/19 10:46

kredietinstellingen nodig hebben. Of anders gezegd: waarom zouden klanten bij jouw bank komen aankloppen en met welke diensten kun je hen overtuigen?

Laten we die vraag even bekijken vanuit het perspectief van een potentiële klant. Stel dat Sam – zomaar een naam – denkt dat hij een gat in de markt heeft gevonden. Hij heeft een idee voor een product dat de wereld zal veroveren. Helaas heeft hij te weinig geld om de productie van dat wondermiddel zomaar op te starten. Zijn spaargeld volstaat niet om machines aan te kopen, personeel aan te werven en reclame te maken. Hij moet dus op zoek naar geld.

Maar waar vind je geld?

Sam zou kunnen aankloppen bij mensen die hij kent om geld te lenen, zoals zijn buurvrouw Sara, een oudere dame. Sam vermoedt dat ze er warmpjes bij zit en dat ze gerust wat geld kan missen. Alleen: is Sara wel bereid om hem uit de nood te helpen?

Waarschijnlijk niet.

Wanneer Sam zijn plannen uit de doeken doet, zal Sara zich afvragen of het wel verstandig is om hem geld te lenen. Hij zal immers geneigd zijn om zijn project rooskleurig voor te stellen en het potentieel van zijn wondermiddel te overdrijven terwijl hij de risico’s minimaliseert. Sam kent de werkelijke situatie van zijn project, zijn buurvrouw Sara niet. Dat hij over informatie beschikt die Sara niet heeft, noemen we informatieasymmetrie.

Als Sara niet op de hoogte is van dat fenomeen, kan ze als een blok vallen voor Sams uitleg en hem geld lenen – wat ze wellicht niet zou doen als ze over de juiste informatie beschikte. Dat probleem noemen we adverse selection of negatieve risicoselectie: een partij sluit een deal met een andere partij en berokkent zichzelf schade doordat ze niet het volledige plaatje ziet.

18

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 18

H o o f d s t u k 1 D e i n t ermed i at i e f u n c t i e

8/10/19 10:46

H o o f d s t u k 1 D e i n t ermed i at i e f u n c t i e

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 19

DEEL I INLEIDING

In het geval dat Sara vertrouwd is met het principe van adverse selection, zal ze Sam meedelen dat ze niet op zijn verzoek kan ingaan en dat hij zijn briljante idee voorlopig mag opbergen.

Wanneer Sam blijft aandringen om toch een lening te krijgen, zal hij Sara’s achterdocht alleen maar groter maken.

Zelfs als Sara overtuigd is van het potentieel van Sams uitvinding, kan ze zich afvragen of hij het geleende geld wel effectief zal gebruiken om zijn product te ontwikkelen. Evengoed gaat hij ermee op reis en ziet zij haar investering in rook opgaan. Ook in dat geval is sprake van informatieasymmetrie: Sam weet precies wat hij van plan is met de lening, maar Sara niet. Dat probleem noemen we moral hazard en het kan Sara evengoed doen beslissen om Sam geen geld te lenen.

Ontgoocheld en met de moed der wanhoop sloft Sam terug naar huis. Wat nu? Wel, hij kan nog altijd naar een bank stappen om een lening te vragen, bijvoorbeeld de PaPra Bank.

Stel je een wereld voor zonder banken. Iedereen die meer geld nodig heeft dan hij zelf bezit, zou moeten aankloppen bij vrienden, familie en buren. Dat zou bijzonder omslachtig zijn.

Daarbij zou elke schuld die niet of niet volledig wordt ingelost wrevel of zelfs ruzie met zich meebrengen. Vriendschappen lopen op de klippen, familiebanden barsten en er ontstaan aanslepende burenruzies.

Daarom is het goed dat Sam naar de bank kan. Hij hoopt dat die wel toehapt, want banken verdienen toch hun geld door klanten leningen aan te bieden? Waarom bestaan ze anders? Het is echter niet omdat je een bank bent dat adverse selection en moral hazard geen risico’s zijn. Alleen kan een kredietinstelling die informatieasymmetrie herleiden tot een minimum.

19

8/10/19 10:46

WA A R OM W IL E E N BANK ZOVEEL I N F O R MATIE OVE R O NS? Om het probleem van adverse selection te vermijden, maken banken een onderscheid tussen ‘goede’ klanten en ‘slechte’ klanten.

Dat doen ze door zoveel mogelijk informatie te verzamelen, zodat ze potentiële klanten kunnen screenen. Onze bank zal Sam dus vragen wat zijn inkomen is, hoeveel geld hij zelf wil investeren in zijn project, hoe zijn businessplan eruitziet en of hij een financieel plan heeft dat aantoont dat hij zijn lening effectief zal kunnen terugbetalen.

Op basis van die informatie berekent de bank een kredietscore (zie ook de hoofdstukken 7 en 8 over kredietverlening).

Die score zal mee bepalen of Sam zijn lening krijgt of niet. Voor Sara zou het helemaal niet interessant zijn om Sam te gaan screenen. Dat vergt niet alleen veel tijd en energie, er zijn ook sociale drempels: kun je je buurman bijvoorbeeld zomaar vragen om zijn inkomen te bewijzen?

Een andere manier waarop de bank het risico van adverse selection kan verminderen, is door signalling. Daarbij geeft Sam een signaal dat hij wel degelijk te goeder trouw is. Hoe doet hij dat? Bijvoorbeeld door een deel van zijn eigen spaargeld te investeren in zijn idee. Op die manier geeft hij aan dat hij zelf in zijn project gelooft. Doordat hij zijn eigen geld op het spel zet, kan hij de bank overtuigen om hem een lening te geven.

George Akerlof, die in 2001 de Nobelprijs economie won, beschreef als eerste hoe adverse selection de efficiënte werking van een markt verhindert.2 Hij illustreerde dat met de market for lemons of de markt voor citroenen. Akerlofs metafoor gaat niet over fruit, maar over auto’s: in de VS is lemon csf voor een tweedehandswagen die niet deugt. Kopers zijn vaak niet in staat om de

20

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 20

H o o f d s t u k 1 D e i n t ermed i at i e f u n c t i e

8/10/19 10:46

H o o f d s t u k 1 D e i n t ermed i at i e f u n c t i e

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 21

DEEL I  INLEIDING

kwaliteit van een wagen in te schatten. Een koper weet niet of hij kijkt naar een auto die zonder problemen zal rijden (a peach, of een perzik) of een wagen waarmee hij voortdurend in panne zal staan (a lemon). De prijs die hij wil betalen is daarom de gemiddelde prijs, namelijk ergens tussen de prijs van een goede wagen en de prijs van een slechte.

Dat is een duidelijk geval van informatieasymmetrie, want de verkoper weet door zijn eigen ervaringen heel goed of zijn wagen een lemon of een peach is. Als de wagen inderdaad van slechte kwaliteit is, zal hij blij zijn met de gemiddelde prijs die de koper wil betalen, want die ligt hoger dan de werkelijke waarde van de lemon. Als de wagen echter een peach is, weet hij dat de wagen meer waard is dan wat de koper wil betalen. Dus weigert hij om zijn wagen te verkopen en blijft hij er nog liever zelf mee rondrijden.

Het gevolg van adverse selection is dat er maar weinig goede tweedehandswagens op de markt komen. Kopers vertrouwen het zaakje niet en willen zeker niet te veel betalen voor een wagen die mogelijk een lemon is, terwijl verkopers van peaches niet de prijs krijgen die ze willen. Daardoor ligt de gemiddelde kwaliteit van een auto op de tweedehandsmarkt laag. Aangezien er weinig mensen zijn die een lemon willen kopen, zijn er weinig transacties.

Dat verklaart waarom de markt voor tweedehandswagens slecht functioneert. (Voor alle duidelijkheid: de paper van Akerlof verscheen in 1970, hij had het dus over tweedehandswagens uit de jaren 60.)

Onze bank zal bij wijze van spreken de motorkap van Sams businessplan opengooien en elk onderdeel aandachtig bestuderen.

Ze wil ook een beeld krijgen van hemzelf: heeft hij veel rijervaring of is hij een brokkenpiloot? Door vragen te stellen, kan de bank de informatieasymmetrie reduceren.

21

8/10/19 10:46

Dan is er nog het probleem van de moral hazard. Onze bank wil dat Sam het geleende geld effectief gebruikt waarvoor het bedoeld is, namelijk zijn wonderproduct ontwikkelen. Dus gaan we Sam monitoren: we vragen een waarborg of geven hem pas zijn geld als hij facturen kan voorleggen. Ook dat is een manier om de informatieasymmetrie te beperken en een kredietinstelling kan dat gemakkelijker doen dan een individueel persoon. Vrienden en familie durven waarschijnlijk gaan waarborg te vragen, want daarmee zouden ze aangeven dat ze Sam niet vertrouwen.

Toch wil ook een bank een goede relatie met haar klanten, want dat helpt evenzeer om de informatieasymmetrie te verminderen. Relatiebankieren betekent dat de bank investeert in langetermijnrelaties. Daar haalt zowel de bank als de klant voordeel uit.

Als Sam al klant was bij onze bank, hoeven wij bij zijn volgende kredietaanvraag heel wat minder kosten te maken voor screening en monitoring, want we hebben al zicht op zijn historiek als klant.

Als de bank Sam kent en hem vertrouwt, kan hij gemakkelijker een nieuwe lening krijgen, vermoedelijk zelfs tegen een lagere interestvoet. Door een goede relatie op te bouwen met haar klanten kan een bank bovendien vermijden dat zij naar concurrenten stappen.3

WI E HE E FT E R VO O R DE E L BIJ DAT F I N A N CIĂ‹ LE INSTE LLINGEN BESTAAN? We keren nog eens terug naar Sam die aanklopt bij zijn buurvrouw Sara. Hij heeft haar ervan overtuigd dat zijn idee een verkoopsucces wordt en dat hij niet van plan is om de een of andere verre reis te boeken. Zij is bereid om hem een aardig stuk van haar

22

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 22

H o o f d s t u k 1 D e i n t ermed i at i e f u n c t i e

8/10/19 10:46

H o o f d s t u k 1 D e i n t ermed i at i e f u n c t i e

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 23

DEEL I INLEIDING

fortuin te lenen. Sara is een verstandige vrouw, dus vraagt ze om het een en ander op papier te zetten, zodat er later geen heibel ontstaat. Dingen die daar zeker in moeten staan, zijn het geleende bedrag en de voorwaarden van de lening, zoals de termijn waarbinnen zij haar geld terugziet en de eventuele interest.

Om helemaal zeker te zijn laat ze het contract opstellen door een advocaat, waarna beide partijen hun handtekening eronder zetten. Advocaten zijn echter dure vogels, zelfs in vergelijking met bankiers, en de hoge prijs voor het opstellen van zo’n contract zou Sara er alsnog van kunnen weerhouden om Sam geld te lenen.

Sam zou kunnen zeggen: ‘Goed, ik betaal die kost wel.’ Maar dan betaalt hij de advocaat met geleend geld en dat geld kan hij niet meer investeren in zijn product. Zo benadeelt hij zichzelf.

Voor onze kredietinstelling is het geen probleem dat er een hoge kost hangt aan het opstellen van een juridisch bindend contract. We betalen misschien één keer zeer veel geld om zo’n document op te maken, maar vervolgens kunnen we het meerdere keren opnieuw gebruiken. Als onze bank een standaardcontract laat tekenen door ettelijke duizenden klanten, dan is de kostprijs per klant verwaarloosbaar klein. Iedere klant een kleine administratiekost aanrekenen volstaat.

Er is nog een reden die Sara ervan kan weerhouden om Sam geld te lenen: een gebrek aan risicospreiding. Zelfs al gelooft ze in zijn project en zijn goede bedoelingen, dan nog kan het mislukken. Als Sara een groot stuk van haar spaargeld uitleent aan één persoon en het gaat mis met zijn project, om welke reden dan ook, dan betekent dat automatisch een groot verlies voor Sara. Dat haar risico geconcentreerd zit bij één enkele tegenpartij, kan haar doen weigeren om Sam geld te lenen.

23

8/10/19 10:46

Ook onze bank loopt het risico dat een klant zijn lening niet terugbetaalt. Alleen heeft een kredietinstelling vele klanten en zo kan zij haar risico spreiden over vele leningen. Als de bank haar screening goed heeft uitgevoerd, zullen de meeste projecten verlopen volgens plan. Zo is het voor onze bank geen drama wanneer er toch iets zou misgaan met Sams project: anders dan Sara verwedt zij niet al haar geld op één paard. Dat een bank haar risico kan spreiden, betekent ook dat Sam gemakkelijker een lening kan krijgen bij een bank dan bij zijn buurvrouw wanneer zijn plan goed in elkaar zit.

Onze PaPra Bank treedt eigenlijk op als tussenpersoon: wij staan tussen de Sams en de Sara’s van deze wereld. Als tussenpersoon of intermediair kunnen we het probleem van informatieasymmetrie, hoge transactiekosten en een gebrek aan risicospreiding verminderen of zelfs oplossen. Als onze bank succesvol is, hebben we immers heel veel klanten zoals Sam en Sara. Mensen met een geldoverschot krijgen een vergoeding, voorlopig toch nog, als ze hun geld bij ons deponeren. Mensen die geld te kort hebben, kunnen bij ons lenen en daar betalen zij een vergoeding voor.

Door onze rol als intermediair ontstaat een systeem van indirecte financiering. Spaarders verstrekken hun geld niet rechtstreeks aan ontleners, maar doen dat onrechtstreeks, via onze tussenkomst. Via de bank kan Sara’s geld alsnog bij Sam belanden, alleen weet zij dat niet. Evengoed wordt haar geld gebruikt om een andere lening te financieren.

Om een overzicht te krijgen van al het geld dat we van klanten ontvangen en wat we ermee aanvangen, stelt onze bank een balans op. Die bestaat uit een actiefzijde en een passiefzijde.

De passiefzijde geeft aan waar ons geld vandaan komt, namelijk van de aandeelhouders en de schuldeisers. De actiefzijde toont wat

24

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 24

H o o f d s t u k 1 D e i n t ermed i at i e f u n c t i e

8/10/19 10:46

DEEL I INLEIDING

onze bank met dat geld doet. Dat betekent dat de actief- en passiefzijde in onze boekhouding altijd even groot moeten zijn, want anders is er op miraculeuze wijze ergens geld verdwenen of bijgekomen .

Aangezien spaargeld onze bron van financiering is, heeft onze bank een schuld ten opzichte van de spaarders. Op elk moment moeten wij hun dat geld kunnen teruggeven en daarom wordt spaargeld aan de passiefzijde van de bankbalans geplaatst. De leningen die we verstrekken – dus onze besteding van dat spaargeld – plaatsen we op de actiefzijde. Klanten die geld lenen, zijn verplicht om ons die leningen terug te betalen.

WAT Z IJN DE VO O R DE LEN VAN I N T ER ME DIATIE ?

Als intermediair zet de PaPra Bank geld van spaarders om in leningen. Zo lossen we enkele problemen op waarmee Sam en Sara werden geconfronteerd toen ze probeerden om een rechtstreekse overeenkomst te bereiken.

Om te beginnen vindt er bij intermediatie een transformatie plaats: de vaak relatief kleine bedragen die spaarders bij onze bank plaatsen, worden omgezet in leningen voor veel grotere bedragen.

Als Sam een echt grote investering plant, zal het spaargeld van Sara alleen niet volstaan. Ook als iemand een lening aanvraagt om een woning te kopen gaat het vaak om een veel groter bedrag dan wat één persoon bij elkaar heeft gespaard.

Er volgt eveneens een transformatie in de looptijd. Als Sara rechtstreeks leent aan Sam, zal ze haar geld slechts voor een beperkte periode willen missen, terwijl Sam de lening liever over

H o o f d s t u k 1 D e i n t ermed i at i e f u n c t i e

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 25

25

8/10/19 10:46

een langere termijn gebruikt en terugbetaalt. Ook de looptijd van een lening om een woning te kopen is vaak veel langer dan de periode waarin een spaarder zijn of haar spaargeld aan ons wil toevertrouwen. Als bank zetten we dus kortlopende spaargelden om in langlopende kredieten. Dat creëert een liquiditeitsprobleem, want onze bank moet altijd in staat zijn om klanten hun spaargeld terug te geven wanneer ze daarom vragen – daar komen we later nog op terug.

Ten slotte transformeert intermediatie het risico. Als Sara haar geld aan Sam uitleent, zit al haar risico geconcentreerd bij één iemand. Als Sams project mislukt, is de kans groot dat Sara haar geld kwijt is. Doordat we als bank echter kredieten verstrekken aan heel veel verschillende projecten, is het risico gespreid en zo hoeft de spaarder niet te vrezen dat hij zijn spaargeld plots kwijt is.

Wanneer een bedrijf failliet gaat of wanneer een klant zijn lening niet terugbetaalt, zal de spaarder daar niets van merken. Bovendien kan de bank terugvallen op veel meer ervaring en expertise dan iemand die op zijn eentje geld uitleent aan een vriend of een buur. Zo kan de bank het probleem van de informatieasymmetrie herleiden tot een minimum.

De voordelen van intermediatie komen voort uit het schaalvoordeel van de bank. Door standaardcontracten op te stellen voor heel veel klanten en door ervaring op te bouwen in het selecteren en opvolgen van klanten, zijn we in staat om de kostprijs per transactie te verlagen. Hoe meer schaalvoordeel, hoe lager de kosten en hoe meer winst de bank kan maken. Dat streven naar schaalvoordelen is een belangrijke drijfveer voor banken om te fuseren en grotere bankgroepen te creëren. Ook in België werden grote financiële groepen gevormd. Zo ontstond KBC als fusie van Kredietbank, ABB Verzekeringen en Cera Bank.

26

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 26

H o o f d s t u k 1 D e i n t ermed i at i e f u n c t i e

8/10/19 10:46

H o o f d s t u k 1 D e i n t ermed i at i e f u n c t i e

B&L_Bang_voor_de_bank.indd 27

DEEL I INLEIDING

Door haar rol als intermediair creëert onze bank voordelen voor alle betrokkenen – niet alleen voor spaarders en ontleners, maar voor de bredere maatschappij. Spaarders hebben het voordeel dat hun spaargeld liquide en dus gemakkelijk opvraagbaar blijft. Tegelijk is hun risico beperkt aangezien de bank het geld heeft gespreid over heel veel verschillende ontleners. Wanneer klanten hun geld beleggen in de standaardproducten die de bank aanbiedt, blijven ook de transactiekosten beperkt. De bank biedt slechts een beperkt aantal producten aan, zodat klanten het overzicht behouden en niet worden afgeschrikt.

Ook ontleners genieten van lagere transactiekosten. Bovendien ontlenen ze tegen een lagere rentevoet dan wanneer ze zouden lenen bij één iemand. Daarnaast zorgt de bank voor financiering wanneer ze die nodig hebben en gaat het om grotere bedragen, die ook nog eens voor langere tijd beschikbaar zijn. Mensen die geld kunnen lenen, kunnen schokken in hun inkomen opvangen en hun consumptiepatroon afvlakken.

Voor de maatschappij als geheel heeft het bestaan van financiële tussenpersonen het voordeel dat het geld van spaarders op een efficiënte manier ter beschikking komt van ontleners. Dat leidt tot een hoog niveau van spaar- en ontleenactiviteiten, wat goed is voor de economie. Wanneer iedereen zijn geld onder zijn matras bewaart, hebben ondernemers te weinig geld ter beschikking om te investeren in hun bedrijf en kunnen gezinnen geen woning kopen. Daar komt bij dat een bank ook risicovolle investeringen kan financieren met een potentieel hoge opbrengst, want door haar schaalgrootte kan zij risico’s spreiden.

27

8/10/19 10:46