Werkspoorkwartier - een creatief & circulair maakgebied by utrechtsustainabilityinstitute

Werkspoorkwartier een Creatief & Circulair Maakgebied jul

1 6 5

vla

ijp

8 str

4 sch

ave

rij

str

ian

apa

aat

10 29

3 nij

ver

hei

dsw

tra

cti

vla

ijp

12 str

aat

14 15

27 gie

nij

ver

hei

dsw

rs jze

tra

cti

22 26

si rte

usw

21 18 20 19

Werkspoorkwartier een Creatief & Circulair Maakgebied

Met steun van de Europese Unie werkte een consortium van bedrijven en kennisinstellingen aan de transformatie van het Werkspoorkwartier tot een creatief en circulair maakgebied.

WELKOM Welkom in Werkspoorkwartier. Een Utrechts bedrijventerrein ingeklemd tussen woonwijken, langs het Amsterdam-Rijnkanaal. In de 20e eeuw werkten hier duizenden mensen bij de staalfabriek Werkspoor. Ze bouwden treinwagons, bruggen en andere staalconstructies. Schepen voeren af en aan met ijzer, hout, kolen en andere primaire grondstoffen. De haven is allang verlaten. Enkele grote fabriekshallen staan er nog. Na veertig jaar leegstand is het de beurt aan een nieuwe generatie makers. Zij renoveren het industriële erfgoed en bouwen nieuwe bedrijfslocaties voor jonge, creatieve ondernemers. IJzer en kolen behoren tot het verleden. Hergebruik staat nu centraal, naar een circulaire economie. Nederland heeft zich als duurzaam doel gesteld dat het circulair is in 2050. Dan wordt alles niet zomaar meer weggegooid maar maximaal hergebruikt. Werkspoorkwartier legt in Utrecht hiervoor een belangrijke basis. Na de sluiting van de fabriek in de jaren 70 van de vorige eeuw maakten veel Werkspoorpanden plaats voor nieuwe gebouwen en nieuwe ondernemers, met het accent

op stadsverzorgende bedrijvigheid en kleine maakindustrie. In het eerste decennium van deze eeuw ging de kwaliteit van het gebied achteruit en kwam er steeds meer leegstand en onveiligheid. Vanaf 2010 begonnen ondernemers en kunstenaars het gebied op te schudden. In 2012 verscheen een gemeentelijke gebiedsvisie waarin Werkspoorkwartier als vestigingslocatie voor creatief ondernemers werd bestempeld, waarmee de toekomst als werkgebied veilig gesteld werd. De aankoop en herontwikkeling van de monumentale Werkspoorkathedraal door een particuliere ontwikkelaar in 2014 fungeerde als katalysator voor veranderingen in het gebied. Hierna volgden nieuwe ontwikkelingen elkaar in hoog tempo op. Na de Werkspoorkathedraal is er een grote diversiteit aan bedrijfsverzamelgebouwen aan het gebied toegevoegd die ruimte bieden aan innovatieve makers, kunstenaars, ontwerpers en creatieve dienstverleners. Zij vulden de lege panden op of bebouwden braakliggende percelen, terwijl de reeds aanwezige stadsverzorgende bedrijvigheid haar plek behield. Eind 2016 mondden de nieuwe initiatieven uit in een gezamenlijk project van ondernemers in het gebied en Utrechtse kennisinstellingen, voor versterking van de herontwikkeling: “Werkspoorkwartier: creatief, circulair maakgebied”. Het project “Werkspoorkwartier: creatief, circulair maakgebied” is een gezamenlijke inspanning van bedrijven uit het gebied (Erfgoed Werkspoor Utrecht, Het Hof van Cartesius, Buurman Utrecht en DePlaatsmaker), experts op het gebied van circulariteit (Boot, Buurman Rotterdam) en de kennisinstellingen Universiteit Utrecht, Hogeschool Utrecht en HKU, gecoördineerd door USI, Utrecht Sustainability Institute. Werkspoorkwartier is in zes jaar op de kaart gezet als “creatief, circulair maakgebied”.

In het oog springende ontwikkelingen zijn Het Hof van Cartesius (100% circulaire werkruimte), de Werkspoorfabriek (renovatie van een van de voormalige fabriekshallen met een circulair inbouwconcept) en de Havenloods (verbouwde fabriekshal met buitenruimte voor kunstenaars en creatieve ondernemers). In de zomer van 2019 opende Buurman Utrecht de deuren: een circulaire hub voor gebruikte bouwmaterialen, met een werkplaats voor workshops en cursussen. Het project werd mede gefinancierd vanuit het Europese Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO). In dit boek zijn de resultaten gebundeld van zes jaar project Werkspoorkwartier. Illustrerende voorbeelden worden afgewisseld met ervaringen, belangrijke aandachtspunten en geleerde lessen.

resultaten In totaal is er anno 2022 in Werkspoorkwartier meer dan 17.000 m² werkruimte en

In totaal is er anno 2022 in Werkspoorkwartier meer dan 17.000 m² werkruimte en 10.000 m² openbare ruimte gecreëerd, voor meer 400 fte arbeidsplaatsen gerelateerd aan de projectdoelstelling “creatief, circulair maakgebied”. Daarnaast zijn er, buiten het project om, andere ontwikkelaars naar Werkspoorkwartier gekomen. Zo zijn de leegstaande kantoren van het voormalig Utrechtse energiebedrijf herontwikkeld tot Campus Werkspoor. Naast deze Campus verscheen het gebouw Houtwerk (100% houtbouw). Aan de Insteekhaven vestigde zich De Nijverheid met circa 2.000 m² werkruimte (ateliers, werkplaatsen, beeldende en podiumkunsten, programma, expositie en horeca). Central Studio’s, gevestigd in één van de historische Werkspoorhallen, transformeert tot De Machinerie, (innovatie)centrum voor film en beeldcultuur. Verschillende andere initiatieven voor bedrijfsverzamelgebouwen en werkplaatsen zijn nog in ontwikkeling.

pij

pst

4 sch

raa

Het Hof van CartESIUS 29

nij

ver

hei

dsw

tra

cti

ave

rij

str

aat

gie

nij

Het Hof werd in 2019 nummer 17 in de Duurzame Top 100 van Dagblad Trouw. Organisatie Het Hof van Cartesius is een Coöperatie. Het bestuur wordt gevormd door de oprichters: Bianca Ernst (zakelijk leider / penningmeester), Charlotte Ernst (creatief leider / voorzitter) en Simone Tenda (branding / secretaris). Het Hof wordt gerund door haar 110 Hofleden - de ondernemers van Het Hof. Ontwerp Het ontwerp van Het Hof is een idee van Charlotte Ernst en landschapsarchitect FLUX. Architect en stedenbouwkundig ontwerper Charlotte Ernst was ontwerpend en circulair opdrachtgever voor de totale ontwikkeling van Het Hof van Cartesius. Zij riep de hulp in van RHAW Architecture (Fase 1), Dynamo Architecten en Archifre (Fase 2 & Fase 3) voor het bouwtechnisch ontwerp van de paviljoens.

Partners 24

ver

hei

dsw

tij

ra rst

ijp

12 str

aat

14 15

tra

22 26

vla

Het Hof van Cartesius opende eind 2017 de eerste 2 paviljoens met 25 ondernemers. Inmiddels is Het Hof uitgegroeid tot een proeftuin van circulair en groen ondernemen, met 3.500 m2 werkruimte, 8 paviljoens voor 110 ondernemers en 1.000 m2 groene buitenruimte. Naast de 90% circulaire bouw zet Het Hof energie, afval en de collectieve tuin duurzaam neer. Het Hof is gasloos en wekt zelf 40.000 kWh stroom op. De groene buitenruimte heeft een eigen wateropvang, eetbare planten en wormenhotels voor het composteren van het groenafval.

cti

car

tes

ius

Het Hof wordt mogelijk gemaakt door een21 groot aantal partners. Overvecht Vastgoed, 23 Stadmakersfonds, Provincie Utrecht, Gemeente Utrecht, EFRO en de Triodosbank 20 investeerden in aankoop van de grond en het vastgoed. Stichting DOEN en de 19 investeerders van CrowdAboutNow maakten dat het circulaire, groene en collectieve gedachtegoed van de grond kwam.

Maatschappelijke Inbedding In de stadsregio Utrecht is Werkspoorkwartier een zeer gewaardeerd gebied geworden voor bedrijven, maar ook voor bewoners, met veel mogelijkheden voor recreatie en vermaak. In het hele gebied worden regelmatig festivals, muziekoptredens en kunstexposities georganiseerd. In de Werkspoorkathedraal worden landelijke beurzen en evenementen gehouden, en ieder jaar wordt er met Pasen het Werkspoorfestival georganiseerd. Memorabel zijn de indoorcamping Tour de France Grand Départ (2015), de aftrap van The Ocean Cleanup (2017) en optredens van Holland Opera in de zomers van 2016 en 2018. Naast de Werkspoorkathedraal ligt de Werkspoorhaven met horeca en uitnodigende terrassen langs de havenkade. Buurman Utrecht richt zich op hergebruikte bouwmaterialen voor bewoners van de aangrenzende woonwijken en werkt hiervoor samen met het gemeentelijk afvalscheidingsstation in Werkspoorkwartier. Het Hof van Cartesius organiseert laagdrempelige evenementen voor omwonenden (kledingruilbeurzen, plantenmarkten, workshops, gezamenlijke maaltijden) rondom de thema’s groen, circulair en hergebruik. Bij de Havenloods en de Nijverheid worden tal van film- en muziekfestivals (o.a. Pluk de Nacht en Le Mini Who?) georganiseerd. In de Werkspoorfabriek vestigde zich het ‘Museum

van Zuilen’, dat de herinnering aan de staalfabriek en de naastgelegen arbeiderswijk Zuilen levend houdt. Het “Werkspoorpad”, een voetpad met groenstrook, loopt van station Utrecht Zuilen tot aan de Haven en terug. Het pad verbetert de toegankelijkheid van het gebied voor voetgangers. Dit kunnen bezoekers van evenementen zijn, maar ook buurtbewoners of lunchtijd-wandelende professionals uit het gebied. Het Werkspoorpad vergroot hiermee de sociale kwaliteit van het bedrijventerrein. Het pad kreeg hiervoor een vermelding in het Jaarboek van Stedenbouw en Landschapsarchitectuur 2019. De rol die het gebied voor omwonenden speelt, wordt versterkt door de ontwikkeling van het NS-rangeerterrein tegenover Werkspoorkwartier tot binnenstedelijk woongebied met 2.400 woningen en een bijbehorende vraag naar locaties voor ontspanning en vermaak. Niet alleen in de regio Utrecht en landelijk, maar ook Europa-breed wordt Werkspoorkwartier gezien als toonaangevend voorbeeld van circulaire herontwikkeling

van stedelijk bedrijventerreinen met industrieel erfgoed. Werkspoorkwartier ontving in 2018 de prestigieuze ABN-AMRO Circular Economy Award voor het beste circulaire bedrijventerrein van Nederland. Verschillende gebouwen en locaties van het project hebben stedelijke of regionale prijzen gewonnen, zoals de Rietveld-prijs voor de Werkspoorkathedraal en de Groene Kroon voor de tuinen van Het Hof van Cartesius. De Werkspoorfabriek werd genomineerd voor de BNA prijs “Beste Gebouw van het Jaar 2020”. Het Hof van Cartesius behaalde in 2019 de 17e plaats in de Trouw Duurzame Top100. Mede door alle media-aandacht ontvangt het gebied grote aantallen professionele bezoekers die willen leren van Werkspoorkwartier, waaronder bouwbedrijven (bouwers en toeleveranciers), architecten, projectontwikkelaars, beleidsmakers en kennisinstellingen. Per jaar worden er door ondernemers en vanuit het EFRO-project meer dan 100 rondleidingen gegeven aan bedrijven, overheden en particulieren. Daarnaast is er een ruim aanbod van workshops en kennissessies voor bouwers en (gebieds-)ontwikkelaars. Via social media, de gebiedswebsite, films, publieksevenementen, publicaties en wetenschappelijke artikelen vindt actieve kennisdeling plaats.

innovatie en samenwerking De doelstelling voor het EFRO project - de ontwikkeling van Werkspoorkwartier tot ‘creatif, circulair maakgebied’ is niet extern opgelegd, maar zorgvuldig opgesteld vanuit de ambitie van betrokken bedrijven, met een centrale rol voor de betrokken bedrijven. Deze benadering leidde tot een olievlek in Werkspoorkwartier waarbij andere ondernemers aanhaakten en er een samenwerking met de gemeente en Bedrijvenkring Cartesius tot stand kon worden gebracht. Werkspoorkwartier heeft verschillende ministeries, gemeentes en provincies op bezoek gehad om van deze aanpak te leren. De bottom-up benadering kan worden overgedragen naar andere gebieden, waar dit ongetwijfeld zal leiden tot een heel andere set van projectdoelstellingen en activiteiten. Maar wel steeds gebaseerd op circulaire ontwerp en ontwikkelprincipes zoals die ook in Werkspoorkwartier zijn gehanteerd (zoals de 7 ontwikkelprincipes van Metabolic en het 10-R model van RIVM / Jacqueline Cramer), rekening houdend met de specifieke bedrijvigheid in het betreffende gebied. In Werkspoorkwartier zijn verschillende innovatieve werkwijzen en technologieën ontwikkeld en toegepast. Om er een paar te noemen: - De coöperatieve ontwikkeling van Het Hof van Cartesius: vernieuwende vormen van samenwerking en bedrijfsvoering. Het Hof van Cartesius is pilotproject voor de ontwikkeling van innovatieve financiering via een landelijk Stadmakersfonds.

- De renovatie van de Werkspoorfabriek: ontwikkeling en toepassing van een modulaire en schaalbare houten inbouwconstructie door het Utrechtse bedrijf Sustainer Homes / Respace. - De inrichting van de Havenloods met een circulair inbouwpakket voor ateliers en ontmoetingsruimtes. - De inrichting van de buitenruimte van de Havenloods met zelfbouwkavels als atelierruimte voor creatief ondernemers. Daarnaast werkten onderzoekers en studenten van de kennisinstellingen samen met de bedrijven aan de ontwikkeling van circulaire businessmodellen, rekenmodellen en circulaire toepassingen voor bouwmaterialen. Ervaringen uit Werkspoorkwartier vloeien uiteraard ook weer terug naar het onderwijs, bijvoorbeeld in de HU-specialisatie “de Circulaire Stad”. Alle resultaten van de kennisinstellingen zijn gebundeld op de kennisbank van het EFRO-project terug te vinden (www.efro-wsk.nl/kennisbank). Hier zijn ook de vier projectfilms te vinden die gemaakt zijn over innovatie en samenwerking.

- Hergebruik van bouwmaterialen in Het Hof van Cartesius: technische innovaties om deze materialen te hergebruiken. Voorbeelden: direct hergebruik van het geraamte van oude loods; hergebruik van CLT (kruislaaghout); herplaatsing “Dudok garage” uit de aangrenzende wijk Oog in Al; hergebruik perrondelen NS-station Maarn, Spoorrails en NS-ramen; kozijnen en deuren uit sloop sociale woningbouw.

DE werkspoorfabriek

1 6 5

De Werkspoorfabriek is gerealiseerd in een herontwikkelde industriële Werkspoorloods van 175 meter lang, ooit Hal voor machinale ijzervoorbewerking. De Werkspoorfabriek is geen monument, maar een zeer kenmerkend grootschalig voorbeeld van industrieel erfgoed. De gebouweigenaar Erfgoed Werkspoorkwartier transformeerde de monumentale industriële loods tot duurzaam en circulair bedrijfsverzamelgebouw voor de creatieve maakindustrie. Het gebouw huisvest nu een actieve community van zo’n vijftig bedrijven, van bierbrouwerij tot 3D-printing en ontwerpers van lichtshows voor festivals. Daarvoor is in de vrije industriële ruimte een nieuwe structuur aangebracht met flexibele werkunits van hout en glas. Een modulair inbouwsysteem van houten bouwstenen dat eenvoudig kan worden aangepast of herplaatst. Het systeem is 100% circulair en wordt zonder schroef- en/of lijmverbindingen in elkaar gezet. Het geheel vormt een ruimtelijke wereld met bruggetjes, trappen en doorzichten, om elkaar zo veel mogelijk te ontmoeten en veel samenwerkingen te laten ontstaan. Dit systeem wordt nu door Respace verder ontwikkeld en toegepast voor een breed scala aan leegstaande gebouwen. De Werkspoorfabriek werd in 2020 genomineerd als Gebouw van het Jaar. Uit het juryrapport:

“Zecc (De architect, red.) is er goed in geslaagd ruimte te creëren voor wensen en actieve inbreng van toekomstige gebruikers. Belangrijkste doel is activeren van het gebied, het gebouw en de mensen die hier samen werken, denken, leren en maken.

Het Werkspoorkwartier is inmiddels het populairste werkgebied voor creatief en ondernemend Utrecht. Een unieke plek, waarbij heden en verleden op een inspirerende wijze aan elkaar worden gekoppeld. Veel historische gebouwen zijn inmiddels gesloopt, maar samen met de Werkspoorkathedraal vormt de Werkspoorfabriek de aanjager van het gebied en is het een symbool voor circulaire gebiedsontwikkeling.”

3 nij

tra

cti

ave

hei Verder benoemt het juryrapport het modulaire bouwsysteem 28 d s w van Sustainer Homes en eg de rol van De Stadstuin in de Werkspoorfabriek: “Met gerichte programmering voor de huurders en bredere events zorgen zij voor de27‘software’ van een stimulerende werkomgeving.” ver

nij

ijp

8 str

4 sch

vla

ver

rij

str

aat

hei

dsw

ij iet

zer

str

aat

22 26

20 19

Vervolg In 2019 kwam er samenwerking tot stand tussen het projectconsortium en de reguliere bedrijfsorganisatie van het gebied. Deze organisatie (Bedrijvenkring Cartesius, BKC), is actief in Werkspoorkwartier sinds 1970. De BKC is de vertegenwoordiger van alle bedrijven in het gebied en zorgt traditioneel voor collectieve vraagstukken (toezicht, veiligheidsmaatregelen, afvalinzameling). Door hen bij het project te betrekken, kan de kennis die in het project is ontwikkeld, worden gedeeld met alle bedrijven in het gebied. Na voltooiing van het project is het stokje overgedragen aan de BKC. De bedrijven die eerst projectpartners waren, zijn nu actieve leden van de Bedrijvenkring geworden. Zij zullen hun leidende rol in de ontwikkeling van Werkspoorkwartier voortzetten, die is begonnen binnen het mede door de Europese Unie gefinancierde project. Op deze manier wordt de focus op “creatief, circulair maakgebied” behouden. Tegelijkertijd transformeert de Bedrijvenkring tot een “brede gebiedsorganisatie” die de ruimtelijke ontwikkelingen en voorzieningen in het gebied coördineert, in samenspraak met de gemeente en andere stakeholders. Eind 2021 keurde de Utrechtse gemeenteraad een actualisatie van de gebiedsvisie uit 2012 goed, wat de aftrap vormde voor een intensievere samenwerking tussen gemeente en de BKC bij de verdere ontwikkeling van Werkspoorkwartier. In de ontwikkelingsvisie is aandacht voor circulariteit en voor behoud van het gebied voor werken/ontspanning (“verdichting van werkgelegenheid in een groen werklandschap met een verbreding van het programma met kunst/cultuur, sport, onderwijs, horeca”). Tevens zijn uitgangspunten geformuleerd voor de ontwikkellocaties in Werkspoorkwartier (Enecoterrein, Stationsomgeving, Stadsbedrijven en de RET/Insteekhaven). De visie biedt een goede basis om Werkspoorkwartier het komend decennium te behouden als een toekomstbestendige werklocatie met een recreatiefunctie voor de omliggende woonbuurten.

nij

DE Havenloods

met buitenterrein 26

ver

tra hei

dsw

22 23

20 19

In de voormalige overstorthal voor afval van Werkspoor realiseerde de Utrechtse stichting DePlaatsmaker ruim 60 ateliers voor kunstenaars en creatief ondernemers. Hiervoor werd in de hal een inbouw gerealiseerd van circulaire materialen (met name hergebruikt hout), ontworpen door Sietse van der Spuij (Urbanizer Architecten). De buitengevels van de hal werden voorzien van hergebruikte gevelelementen. De inrichting bestaat uit zowel kleinere ateliers als grotere projectruimtes, zoals een danszaal en een workshopruimte. Op het buitenterrein van De Havenloods zijn 11 zelfbouwkavels uitgegeven en gefaciliteerd. Hier bouwde een bont gezelschap creatief ondernemers zelf hun eigen atelier of werkplaats, vaak geschikt voor fysieke activiteiten in de buitenruimte met staal en beton. Activiteiten die minder geschikt zijn om in een kantoorruimte of atelier voor stille werkzaamheden uit te voeren.

In en om het gebouw is er, naast ruimte om te werken, ook plaats om te exposeren of andere bijeenkomsten te organiseren. Door ruimte te bieden aan evenementen zoals workshops, exposities en festivals, zal De Havenloods de komende jaren ook steeds meer een plek worden voor bezoekers. Publieke evenementen die al plaats hebben gevonden zijn bijvoorbeeld: Le Mini Who?, Pluk De Nacht en Art Machines. Ter ondersteuning van deze publieke activiteiten vestigde NAR café der Kunsten zich op het terrein; een horecagelegenheid met kunstexposities in samenwerking met Galerie Larik.

cti

NEDERLAND CIRCULAIR Circulaire bouwprincipes als hergebruik, biobased en demontabel zijn gebruikt bij vrijwel alle ontwikkelingen binnen Werkspoorkwartier. Projectpartners Hof van Cartesius, Havenloods en Werkspoorfabriek gelden als toonaangevende voorbeelden voor circulair bouwen. Er is geen verdringing van bestaande bedrijvigheid in het gebied. Alle nieuwe bedrijfsruimte is gerealiseerd in leegstaande panden of op vrije kavels. De groei van bedrijvigheid in het gebied komt tot stand door hergebruik van bestaande panden en verdichting van het oppervlak. De groei is opgevangen binnen de bestaande contouren van het gebied zonder dat deze ten koste ging van de ruimte voor de zittende bedrijven. Energiebesparing en duurzame energie zijn geen aparte thema’s, maar worden als vanzelfsprekend meegenomen in herontwikkeling en nieuwbouw binnen het gebied. Op een groot deel van de herontwikkelde panden zijn door ondernemers zonnepanelen geplaatst en parkeerplaatsen zijn voorzien van laadstations voor elektrisch rijden. Vanwege het grote aantal stadsgerichte maakbedrijven liggen er grote kansen om afval en reststromen als grondstof weer in te zetten. Het afvalscheidingsstation in

Werkspoorkwartier werkt sinds 2019 samen met Buurman Utrecht waardoor jaarlijks meer dan 50.000 kg hout niet op de afvalberg belandt maar beschikbaar komt voor hergebruik door particulieren en zelfstandig ondernemers. Diverse ondernemers uit het gebied, maar ook bouwers die elders in stad aan het werk zijn leveren hun reststromen aan bij Buurman Utrecht of Het Hof van Cartesius. Het Werkspoorpad verbindt vrijwel alle circulaire locaties met elkaar, vanaf de entree tot het gebied bij NS-station Zuilen tot aan de Werkspoorkathedraal aan het AmsterdamRijnkanaal. De gemeente legde het pad aan, dat is uitgevoerd met een circulaire bestrating en een biodiversiteit bevorderende begroeiing. Binnen diverse eigen kavels is het toevoegen van groen net zo vanzelfsprekend als energiezuinig en circulair. Het Hof van Cartesius won met de inrichting van hun duurzame tuinen de Groene Kroon 2019 van de Provincie Utrecht. Projectpartner Erfgoed Werkspoor Utrecht vergroende het Havengebied en de buitenruimte van de Werkspoorkathedraal en de Werkspoorfabriek tot een aantrekkelijke openbare ruimte. Ook andere ontwikkelingen in het gebied voegen groene buitenruimte met een publieksfunctie toe aan Werkspoorkwartier. Waarbij groen niet alleen ter recreatie is, maar ook een functie krijgt ter bevordering van biodiversiteit, natuurlijke afwatering en voedselbereiding.

Maatschappelijk belang Werkspoorkwartier speelt een grote rol in het ontwikkelen en demonstreren van circulaire principes in de stad en de wijde regio. Het gebied is een living lab voor innovatieve ondernemers en de deelnemende kennisinstellingen. Met de principes van circulariteit is Werkspoorkwartier ontwikkeld van eenzijdig bedrijventerrein met achterstallig onderhoud en leegstand tot een hoogwaardig, toekomstbestendig binnenstedelijk gebied voor zowel bedrijven als culturele instellingen en het publiek. De ontwikkelingen in Werkspoorkwartier hebben bijgedragen aan de selectie van Gemeente Utrecht als meest Duurzame Gemeente in 2019. In een onderzoek naar circulaire kansen voor de Gemeente Utrecht (door BuroBuiten) wordt Werkspoorkwartier gezien als voorloper en kansrijk pionier gebied om Utrecht te profileren als circulaire gemeente. Werkspoorkwartier als circulaire gebiedsontwikkeling dient als voorbeeld van circulaire gebiedsontwikkeling voor de regionale netwerkorganisatie Cirkelregio Utrecht en voor de verduurzaming van andere werklocaties in de provincie Utrecht en daarbuiten.

BUURMAN

sch

rij

str

aat

3 nij

ver

hei

dsw

tra

cti

Buurman Utrecht is een werkplaats en bouwmarkt voor hergebruik van materialen. Wat 27 ooit afval was krijgt hier een tweede leven. Zo draagt Buurman bij aan een duurzame wereld waarin we logischer omgaan met onze grondstoffen. Maar Buurman helpt ook een nieuwe generatie makers op weg. Want in de werkplaats staat maken centraal. Van een workshop houtbewerking tot teambuilding met je collega’s - je gaat er voor naar Buurman24 Utrecht! Buurman staat voor lokaal hergebruik. Hergebruik is cruciaal 26 om de duurzaamheidsdoelstellingen, waarin actuele thema’s zoals grondstoffenschaarste, circulaire economie en reductie van CO2-uitstoot een belangrijke rol spelen, te halen. In de circulaire bouwmarkt van Buurman vind je gebruikte bouwmaterialen die klaar zijn voor een tweede leven. Het wisselende assortiment bestaat voor een groot deel uit hout. De open werkplaats is ingericht voor cursussen en (dag)workshops meubelmaken. Als individu maar ook met zijn tweeën of een hele groep. Deelnemers leren er werken met gereedschap en met gebruikt materiaal uit de circulaire bouwmarkt. Ben je bedreven en wil je zelfstandig aan de slag: huur een werkbank! Buurman werkt samen met organisaties en personen die van hun restanten materiaal geen afval willen maken, maar de grondstoffen circulair inzetten. Van bouwbedrijven tot kunstinstellingen, allemaal hebben ze regelmatig grote hoeveelheden materialen over. Materialen waarvan ze inzien dat ze nog waarde hebben maar die door logistiek, planning en andere processen vaak niet kunnen worden herbestemd. Buurman gaat partnerschappen aan met dit soort bedrijven om zo een win-win situatie te creëren: een afspraak met gesloten beurs waarbij er minder afval(kosten) zijn voor partners en waardevolle materialen via Buurman beschikbaar worden voor hergebruik door derden.

ave

vla

ijp

12 str

aat

15 ti gie

nij

ver

hei

dsw

jze

rst

aat

tra

cti

22 c

es art

ius

1 20 19

Belemmeringen Een bedrijventerrein met versnipperd grondeigendom bottom-up herontwikkelen tot een creatief en circulair gebied is geen sinecure. Het vereist afwijken van gebaande paden en procedures, doorzettingsvermogen en overtuiging. Pionierende ondernemers die hun nek uitsteken en hun ambities koste wat kost willen realiseren zijn belangrijke drijvende krachten achter de behaalde successen. Daarnaast maakte het EFRO-project kennisdeling, samenwerking en (financiële) ruimte voor experiment mogelijk. Ook hebben sommige ondernemers een beroep gedaan op andere subsidiemogelijkheden en alternatieve vormen van financiering zoals crowdfunding, om innovatieve bouwprincipes te realiseren. Er is langdurig eigenaarschap en veel toewijding nodig om circulaire ambities te realiseren.

Het vereist intensief overleg, afspraken op maat (bijvoorbeeld met de bouwinspecteur als het gaat om circulaire bouwprincipes), het durven nemen van risico’s en af en toe burgerlijke ongehoorzaamheid om resultaten te bereiken. Het Werkspoorkwartier heeft een mix van ondernemers die die uitdaging aan zijn gegaan. De faciliterende houding van de gemeente heeft bijgedragen aan het succes, ook al is de wirwar aan loketten en (soms) tegenstrijdige eisen vanuit gemeentelijke diensten en procedures voor de ondernemers niet altijd makkelijk.

LESSEN Zes jaar uitvoering van het EFRO-project leidden tot zes lessen over circulaire gebiedsontwikkeling: 1. Nodig bedrijven en andere stakeholders in het gebied uit om tot een gezamenlijke aanpak en doelstelling te komen. 2. Kijk goed waar de energie en het initiatief ligt in je gebied en begin vanuit daar met het formuleren van haalbare ambities. 3. Zet dit om in een kernachtige ambitie (“creatief, circulair maakgebied”). 4. Creëer een meerjarig project met aandacht voor samenwerking en kennisoverdracht. 5. Zorg op de relatief korte termijn voor een aantal iconische of spraakmakende resultaten (zoals Hof van Cartesius en de Werkspoorfabriek) die maken dat de ambitie anderen steeds meer aanspreekt zodat zij mee willen doen. 6. Betrek de zittende ondernemers in het gebied bij de transformatie.

Werkspoorkwartier: een uniek gebied dat laat zien hoe creativiteit, circulariteit en een focus op de stedelijke maakindustrie leiden tot een bruisende plek. Een unieke mix van historisch erfgoed, stadsverzorgende bedrijvigheid en bijzondere locaties voor ontspanning en vermaak, ontwikkeld vanuit de principes van circulariteit, duurzaamheid en betaalbaarheid voor het mkb. Gerealiseerd vanuit de passie van de gebruikers in het Werkspoorkwartier.

De Utrechtse Kennisinstellingen De Universiteit Utrecht, Hogeschool Utrecht en HKU werkten in het project samen met de andere partners van het EFRO-project aan kennisontwikkeling over de circulaire economie, elk vanuit hun eigen gezichtspunt. Jaarlijks bezochten meer dan 150 studenten Werkspoorkwartier, voor een korte excursie, een projectweek of een afstudeeronderzoek. HKU was betrokken bij de ontwikkeling van een aantal gebouwen in Werkspoorkwartier. Dit betrof bijvoorbeeld het interieur van de entree van de Werkspoorfabriek, het ruimtelijk ontwerp voor de buitenruimte van de Havenloods en materiaalgebruik voor de gevels van Het Hof van Cartesius. Studenten van de master (stedelijke) interieurarchitectuur deden onderzoek naar de ruimtelijke ervaring van Werkspoorkwartier op gebiedsniveau. Daarnaast onderzocht HKU specifiek het “creatief ondernemerschap” in Werkspoorkwartier en ontwikkelde daarvoor het Werkspoorboekje, een hulpmiddel voor creatief ondernemers bij het uitstippelen van hun reis naar hun circulaire droomonderneming. De Hogeschool Utrecht benutte Werkspoorkwartier als ‘living lab’ voor een aantal opleidingen. Zo startte de opleiding Built Environment in 2018 een specialisatieprogramma Circulaire Stad met Werkspoorkwartier als één van de casussen. In drie jaar deden studenten onderzoek naar verschillende gebouwen en materiaalstromen in Werkspoorkwartier. Er werden meer dan tien gebouwen in Werkspoorkwartier geïnventariseerd op gebruikte materialen en hergebruiksmogelijkheden, en er werden verschillende materiaalketens in kaart gebracht (o.a. bakstenen en plafondplaten). De resultaten van deze projecten zijn gebundeld in een werkboek Circulaire ketens. Dit werkboek maakt de gevolgen van de circulaire economie voor de bouw, de industrie en de stedelijke ontwikkeling duidelijk voor hogeschoolstudenten en praktijkpartijen.

De Universiteit Utrecht richtte zich in Werkspoorkwartier met name op modelontwikkeling voor de circulaire economie. Het Copernicus instituut (onderdeel van de Faculteit Geowetenschappen) ontwikkelde in samenwerking met de Hogeschool Utrecht een “Circular Material Flow Analysis” model, waarmee de milieu-impact van circulair bouwen berekend kan worden. Hierbij geeft het model inzicht in de milieuwinst wanneer standaard bouwprincipes vervangen worden door circulaire bouwprincipes.

Publicatielijst 1. Vestigingsklimaat voor creatieve ondernemers in het Werkspoorkwartier en de circulariteit van hun bedrijfsmodellen; Ruben de Boer, Jelke de Boer, Luc van Veen; Roeland Vonk; HKU (2022) 2. Circulaire Ketens, werkboek over hergebruiksmogelijkheden van grondstoffen en materialen in de industrie, de bouw en de stedelijke omgeving; Evert-Jan Velzing, Annemiek van der Meijden, Kitty Vreeswijk en Ruben Vrijhoef; lectoraat Building Futures, Hogeschool Utrecht (versie 2.0; 2021) 3. A typology of social entrepreneurs in bottom-up urban development; Jeroen Mens, Ellen van Bueren, Ruben Vrijhoef, Erwin Heurkens; in Cities, volume 110 (2021) 4. Het Werkspoorboekje – reisgids voor creatief ondernemers; Ruben de Boer, HKU-x (2021) 5. Regenerating Post-Industrial sites through Circular Area Development: A Case Study of the Werkspoorkwartier in Utrecht; Noud van de Ven, Universiteit Utrecht (Master Thesis; 2021)

9. Van ketellapperij tot Wereldbedrijf en weer terug; Gerrit van de Maarl; Universiteit Utrecht (Masterprogramma Geschiedenis van Politiek en Maatschappij; 2019) 10. Handleiding Materiaal Gedreven Opdrachtgeverschap; Charlotte Ernst, Bianca Ernst; Cistain (in opdracht van Economic Board Utrecht; 2019) 11. Building ‘solution ecosystems’ for circular economy endeavors: a case study of circular urban development in the Netherlands; Julia Planko en Evert-Jan Velzing; Hogeschool Utrecht (EURAM; 2019).

6. Circulair renovatieplan gevel Vlampijpateliers; Jelle Brem, Lucien van Bussel, Rens te Loeke, Susan Mellendijk, Sam de Wilde de Ligny; Hogeschool Utrecht (specialisatie Circulaire Stad; 2020)

12. Werkspoorkwartier: circulair ‘living lab’ van Utrecht - Verkenning van vaste en variabele stromen in en uitgaande het gebied met aanbevelingen voor het benutten van potenties voor een (meer) circulaire buurt; Harprit Bola, Kristian van der Lek, Luna Arnold, Nordin Oudshoorn en Sivan Mikael; Hogeschool Utrecht (specialisatie Circulaire Stad; 2018)

7. De circulaire potentie van gebouwen; Joost Beers, Evert-Jan Velzing, Jesús Rosales Carreón; HogeschoolUtrecht en Universiteit Utrecht (2019)

13. Made in Werkspoorkwartier; Simone Tenda en Gabriëlle Muris (concept en productie; 2018)

8. Bending the linearity - assessing the sustainability implications of circular strategies; Joost Beers, Universiteit Utrecht (Master scriptie Sustainable Business and Innovation, 2019)

Alle resultaten zijn ook te vinden in de online kennisbank van het EFRO-project Werkspoorkwartier (www.efro-wsk.nl/kennisbank). Hier zijn ook de vier projectfilms te vinden die gemaakt zijn rond circulaire innovaties en samenwerking in het gebied.

COLOFON Teksten Tony Schoen, Gabriëlle Muris, Evert-Jan Velzing, Seléne van der Poel, Bianca Ernst Voor- en achterzijde Jochem Coenen Beeldmateriaal Floris Heuer (9/links) Gemeente Utrecht (4) Inez Faber (8; 10/links; 20; 25) Laura Wierdsma (23) Lize Kraan (16/links) Simone Tenda (22) Stijn Stijl (14, 15/rechts) Tessa de Geus (6/links; 7/rechts; 9/rechts; 10/rechts; 11; 12/rechts; 15/links; 16/achtergrond en rechts; 17; 18) Tony Schoen (5, 19) Utrechts Archief (6-7; 12/links; 13) Zecc (24)

jul

1 6 5

3 nij

ver

hei

dsw

ijp

8 str

4 sch

vla

tra

cti

ave

rij

str

ian

apa

aat

10 vla

ijp

12 str

aat

14 c

15 27 gi

nij

ver

hei

dsw

jz eti

ers

tra

cti

22 ca

si rte

usw

21 18 20 19

legenda circulair

historie

cultuur

kinderen

eten & drinken

creatief sport

Werkspoorhaven

11 kidzcity / ALL IN FitNESS

20 de nijverheid

Werkspoor Café De Leckere

12 buurman utrecht

21 De havenloods

De werkspoorkathedraal

13 het hof van cartesius

22 NAR Café der kunsten

de Werkspoorfabriek

14 Professor Loep &

23 de stadsjutters

museum van zuilen

De schaverij

15 oase

25 centralstudios

Vlampijpateliers

16 speelveld vlampijpstraat

26 pegus gebouw

WERKSPOORPAD

17 cab-gebouw

27 campus werkspoor

afvalscheidingsstation

18 db’s

28 houtwerk

19 Boot 122

29 peter MACCO Fietsen

10 klimmuur utrecht

Het Kunstlaboratorium

24 16x

es art

ius