KERNSTAD NL

K E R N S TA D N L

K E R N S TA D N L

1

In deze reeks verschenen ook Voorwoord

KER NS TA D

KER NS TA D

H E R B R U I K I N K E R N S TA D

E N E R G I EVOOR V O O RKERNSTAD K E R N S TA DNL ENERGIE

Geraadpleegde bronnen KERNSTAD NL (van Urban Opportunities) Verkocht Wegens Vrede, Dienst Landelijk Gebied, Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, Mei 2011 Strategische ontwikkelverkenning Cruquius, Stichting Cruquius, Mei 2011 REOS Bestuurlijke intentieverklaring: visie, ambities, opgaven en aanpak. 9 Juni 2016 REOS Internationale Vergelijking, Vereniging Deltametropool, Oktober 2014 Grenzen Verschuiven, Juni 2014 Nederlandse Kantorenmarkt 2015, NVM Business, maart 2016 Graven en Puzzelen, Gemeente Amsterdam, 11Mei 2012 Masterplan Badhoevedorp 2010, Gemeente Haarlemmermeer, 12 Juni 2008 Defensie Eiland, Karres en Brands, 27 maart 2012 Perspectiefkaart Traceomlegging A9, Januari 2012 Staat van de Gemeenten, VNG, Juni 2015 http://www.nul20.nl/dossiers/van-masterplan-naar-spelregels http://www.platform31.nl/nieuws/amsterdams-cruquiusgebied-organische-gebiedsontwikkeling http://www.architectenweb.nl/aweb/redactie/redactie_detail.asp?iNID=39294 http://www2.deloitte.com/nl/nl/pages/data-analytics/articles/woningmarkt-resultaten-2015-state-of-the-state.html http://wonenopdefensieeiland.nl/ http://cruquius.nl/ http://www.buurtbestuurt.nl/Public/OverBuurt/Index/46 http://kennisbank.platform31.nl/pages/28024/Millinxbuurt-prachtig-opgeknapt-maar-nog-niet-klaar-om-los-te-laten.html http://gebiedsontwikkeling.nu http://www.nrc.nl/nieuws/2016/07/06/hou-de-randstad-in-beweging-pak-de-lightrail-en-de-deelauto-3121017-a1510322 http://www.nrp.nl/nieuws/een-duurzame-aanpak-van-leegstand/ http://www.cruquiusconnects.nl/ http://kennisbank.platform31.nl/websites/kei2011/files/KEI2003/documentatie/kei-publicaties/V89_Inspiratielab_Millinxbuurt_Rotterdam_ jan2012.pdf

1

E N E R G I E V O O R K E R N S TA D

M O B I L I T E I T K E R N S TA D

B U I T E N D E K E R N S TA D

Auteurs : Mathieu Vane & ir Remko Veenstra bnsp Onderzoek : Mathieu Vane & ir Remko Veenstra bnsp Illustraties : Mathieu Vane Uitwerking : AngĂŠla Kortleven Uitgegeven : 12 december 2014 (www.kernstad.nl)

14 juli 2017 (gewijzigde versie)

Urban Opportunities - Den Haag - NL

Het onderzoek naar Kernstad NL is tot stand gekomen door bijdragen van het onderzoeks- en inspiratieplatform Urban24Hub.NL en het stedenbouwkundig adviesbureau Urban Opportunities uit Den Haag.

Colofon Oude Molstraat 36b 2513 BB Den Haag T +31 (0)70 36 45 339 E mail@urbanopp.nl I www.urbanopportunities.nl contactpersoon: ir Remko Veenstra bnsp

Copyrights @2014 - 2017 Gebruik van kaartmateriaal en/of gegevens uit deze publicatie is alleen toegestaan met bronvermelding.

K E R N S TA D N L

Voorwoord

KER NS TA D

KERNSTAD is een ongewone observatie van hoe Nederland ongemerkt ruimtelijk en economisch veranderd is. Bestuurlijk meegaan in deze verandering is niet vanzelfsprekend. Angst voor verlies van identiteit speelt hierin een belangrijke rol.

Hierdoor dreigen, voor het oprapen liggende, voordelen van deze veranderingen niet benut te worden. Het debat over de ruimtelijke indeling van ons land kan elke bijdrage gebruiken.

Bijgaand boekwerk is de beknopte weerslag van het onderzoek naar Kernstad NL, een verfrissende kijk op de mogelijke ruimtelijke indeling van ons land.

Dit onderzoek is een direct gevolg van het voorstel van de regering om de bestaande twaalf provincies op te schalen tot vijf ‘superprovincies’. Een goede ruimtelijke visie ontbreekt aan dit voorstel.

Veel plezier met het lezen van dit onderzoek. ir R. Veenstra bnsp van Urban Opportunities

K E R N S TA D N L

Inhoud

KER NS TA D

07 Introductie 09 Inleiding 10 Problematiek en onderzoeksopzet 11 RO Nederland

12 Geschiedenis 13 Huidige situatie 14 De Randstad 17 Europese context 18 Metropoolregio’s

7 22

11 25 31 RO Nederland

Introductie

Ondergrond

Netwerk

Occupatie

22 Kernstad 22 Ondergrond 25 Netwerk 31 Occupatie

38 Nawoord en vervolg 39 Geraadpleegde bronnen 4

K E R N S TA D N L

Samenvatting

KER NS TA D

Kernstad NL is een reactie op de plannen van het kabinet Rutte II om de twaalf provincies op te schalen tot vijf ‘superprovincies’. Deze opschaling is vanuit een bestuurlijk oogpunt tot stand gekomen en mist een ruimtelijke en economische onderbouwing. In bijgaand onderzoek hebben wij getracht deze aspecten wat beter te belichten om zo een bijdrage aan de discussie omtrent de indeling van Nederland te kunnen leveren.

Wanneer we vanuit de lucht naar Nederland kijken, wordt al snel duidelijk dat ons land qua indeling te verdelen valt in een landelijk en een stedelijk gebied.

Dit stedelijke gebied omvat ca. 20% van Nederland en huisvest ca. 50% van de bevolking (met ook 50% van het nationale inkomen). Dit drukbevolkte deel van Nederland wordt in deze studie Kernstad genoemd.

Uit de analyse blijkt dat dit gebied op ruimtelijk en economisch vlak anders in elkaar zit dan de rest van Nederland. Zo wonen er niet alleen meer mensen, het biedt ook werk aan mensen uit de rest van Nederland. Mede daardoor is in dit deel van Nederland het leven veel intensiever. Wegen, openbaar vervoer, bijna alles is er in grotere dichtheid en wordt dus veel intensiever gebruikt dan in de rest van Nederland.

Het andere deel van Nederland wordt in dit onderzoek het Buitengebied genoemd.

K E R N S TA D N L

Met de Nota Ruimte verdween de visie om tot één metropool te komen. Hierin werd de Randstad gesplitst, uit angst dat dit anders een te groot machtsblok zou worden, in een noord- en een zuidvleugel.

Niettemin, vanuit ruimtelijk en economisch perspectief gezien, verzwakt deze splitsing juist ons land.

In Kernstad NL blijft én de Randstad één geheel én wordt de regio Eindhoven bij dit gebied betrokken. Deze regio lijkt economisch en ruimtelijk veel op die van de Randstad regio. Door deze regio’s samen te voegen ontstaat er een gebied dat goed in staat is te concurreren met de Europese regio’s.

Belangrijk ruimtelijk kenmerk is dat het niet één dominante kern heeft, maar vele kernen, als parels aan een ketting. Elke parel met zijn eigen kleur, identiteit, en glans, aantrekkingskracht. Een reeks aan verscheidenheid verspreidt over de vele stedelijke gebieden.

Dit onderzoek laat zien dat de ruimtelijke en economische verwevenheid binnen Kernstad al veel groter en hechter is dan de bestuurlijke. Met de uitkomsten van dit onderzoek, cq. uitgaan van het meer -stedelijke- kerngebied (ic. Kernstad) en het -landelijke- Buitengebied, lijkt een debat over de herindeling van Nederland zeer wenselijk.

Den Haag, december 2014

5

KER NS TA

De initiatiefnemers

D

Urban Opportunities wil mens, economie en hun leefomgeving verbinden door te luisteren naar wensen en behoeften door in te spelen op situatie, actualiteit en veranderbaarheid.

Urban Opportunities is een ontwerp en adviesbureau op het gebied van ruimtelijke opgaven en veranderingen op de meest uiteenlopende schaalniveaus.

In ons werk gaan wij uit van wat er al is.

Analyse van de bestaande omgeving leidt ons naar de -al dan niet verborgen-

URBAN24HUB is een kennis- en inspiratieplatform en ziet stedenbouw als een zoektocht naar een breed en gedragen ruimtelijk perspectief dat voortvloeit uit heldere analyses, ontwerpend onderzoek en ruimtelijk inzicht.

aanwezige kwaliteiten. Hierop bouwen wij elke opdracht, van groot naar fijn, van complex tot eenvoud, verder. Onze ruimtelijke voorstellen vinden hierin hun basis. Herstellen waar nodig, verbeteren waar mogelijk.

Onze ervaring: samen werken op basis van uitnodiging, ontmoeting, verbinding en respect voor elkaars belangen leidt tot toekomstbestendige plannen met meerwaarde.

De economie nodigt ons uit creatief te zijn. Soms door te zoeken naar wat beter kan, soms door nieuwe bouwstenen aan te dragen, soms door ervoor te zorgen dat er een discussie ontstaat om verandering in gang te zetten.

Afbeelding 1. Doelenschema URBAN24HUB

6

K E R N S TA D N L

Introductie

K E R N S TA D N L

7

KER NS TA D

De 3 provincies vinden dat de superprovincie meer macht moet krijgen. Zeggenschap over alle wegen, vaarwegen, spoor en over samenwerkings verbanden

Noord-Holland en Utrecht spreken zich uit tegen de fusie. Ze zijn niet overtuigd van nut en noodzaak

VVD en PvdA presenteren regeerakkoord aan Rutte 2. Hierin staat de beschrijving voor de herindeling van de provincies

Provincies NoordHolland, Flevoland en Utrecht onderzoeken voordelen van een fusie

Jaar

2011

Maand

1 2 3 4 5

1e concept ‘Kernstad’ Achterban PvdA twijfelt en zonder steun van deze partij komt het voorstel niet door de Eerste Kamer

2012

6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5

2013

6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5

1e stap naar een echte fusie:Utrechtse commisaris van de koningin wordt opgevolgd door een waarnemer

Start onderzoek ‘Kernstad’

2014

6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5

2015

6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5

6 7 8 9 10 11 12

Geen fusie zonder visie. Er is zelfs geen begin van een visie aldus de 3 provincies

De Eerste Kamer wil dat de provinciefusie wordt uitgesteld

Het kabinet besluit de plannen voor een superprovincie niet in te dienen.

Voorstel definitief van tafel

Het kabinet Rutte-1 zet de fusie door.

Hierdoor kunnen Amsterdam, Almere en Utrecht nog beter en meer gaan samen werken

Besluit om de provincie fusie een jaar uit te stellen.

De provincies hoeven pas in 2016 samen te gaan, andere provincies hoeven niet te fuseren als ze niet willen

In plaats van 5 landsdelen is er nu de wens voor 7 provincien Friesland, Brabant en Limburg blijven zelfstandig

Onderhandelingen zijn mislukt, de verschillen tussen de partijen zijn te groot om er op korte termijn uit te komen

Figuur 2. Tijdlijn van fusieplannen

8

K E R N S TA D N L

Inleiding

KER NS TA D

In het regeerakkoord wordt uitgegaan van het samenvoegen van de twaalf provincies tot vijf ‘superprovincies’.

Hierbij is het ook gewenst dat gemeenten opschalen tot gemeenten met 100.000 of meer inwoners. Naar onze mening is dit vooral bestuurlijk ingegeven en wordt het ruimtelijk en economisch aspect onderbelicht.

De indeling van deze ‘superprovincies’ is opvallend te noemen.

Het merkwaardige is dat er gekozen wordt voor een opsplitsing. De huidige Randstad bestaat namelijk uit de provincies; Zuid-Holland, Noord-Holland, Utrecht en Flevoland. Het kabinet wilt een sterkere Randstad, maar verwijderd met een eventuele fusering wel een sterke speler uit dit gebied.

Zo moeten Zeeland, Zuid-Holland en het westen van Noord-Brabant fuseren als het kabinet zijn plan doorzet voor de vorming van een sterkere Randstad. In die nieuwe provincie zou de nog te vormen metropoolregio van Rotterdam en Den Haag prima passen.

‘Waarom wil het kabinet de drie provincies samenvoegen?’

Het voorstel voor een superprovincie past in een brede ambitie van het kabinet om het openbaar bestuur in Nederland kleiner en efficiënter te maken. Het idee om dan juist het noordelijke deel van de Randstad samen te voegen, kwam voort

uit de samen-werking die dat deel nu al heeft op het gebied van economie en infrastructuur.

Andere redenen voor de fusie zijn: - Evenwicht tussen taken en omvang provincie - Betere coördinatie in ruimte en economie - Sterkere positie bij samenwerking - Beter concurreren met Europese regio’s

‘Waar zitten de knelpunten?’

De provincies zijn tegen dit plan. Er zou een visie ontbreken en zonder visie is er geen fundament voor een daadwerkelijke fusie. De politieke realiteit is een ander probleem. Doordat er steun moest worden gezocht bij oppositiepartijen, en deze elk ook hun eigen wensen hadden, verliepen de onderhandelingen stroef en kwamen deze op een dood spoor terecht.

‘Waarom wilde het kabinet het plan toch doorzetten?’

Vooral Mark Rutte pleit al jaren voor een aanpak voor het ‘bestuurlijk overgewicht’.

Hij haalt hierbij een voorbeeld aan van New York, waarbij de stad een ambtelijk orgaan heeft van ongeveer 300 personen, terwijl in Nederland voor hetzelfde oppervlakte grondgebied er een ambtelijk orgaan werkt van circa 6.000 personen.

Noord-Holland

Flevoland

Zuid-Holland Utrecht

Figuur 1. Knippen van de Randstad

K E R N S TA D N L

"Er is geen begin van een visie.

Geen fusie zonder visie"

?

9

KER NS TA

Problematiek en onderzoeksopzet

D

Occupatie Netwerk

Ondergrond

De opschaling is nu voornamelijk vanuit bestuurlijk oogpunt bekeken om te kunnen bezuinigen op het ambtelijk orgaan. Hierbij wordt het ruimtelijk en economisch aspect onderbelicht.

Vanuit urban24hub wordt een scenario aangedragen en een visie gegeven over dit vraagstuk, om bij te kunnen dragen aan de discussie omtrent de provinciale opschaling.

Kernstad NL gaat over de bestuurlijke opschaling van de provincies, waarbij er met de lagenbenadering, als hulpmiddel, wordt onderzocht of deze opschaling ook op een andere manier kan, zodat de ruimtelijk en economisch aspecten van ons land meer betrokken worden bij het idee van de opschaling (een en ander conform het pleit van de SER voor het hanteren van organiserende principes: ‘het geheel van functionele samenhangen passend in de lagenbenadering waaraan een ruimtestructurerende werking wordt toegekend’).

onder meer wegen, spoorlijnen en waterwegen. In deze laag zal onder andere onderzocht worden hoe intensief de wegen in en buiten het gebied Kernstad worden gebruikt. In de occupatielaag bevinden zich de menselijke activiteiten zoals wonen, werken, recreatie enz.

In deze occupatielaag worden ook economische gegevens meegenomen.

Middels deze benadering in lagen worden de verschillen tussen Kernstad en het Buitengebied duidelijk weergegeven.

De lagenbenadering in de planontwikkeling legt de ruimte uiteen in drie lagen.

De eerste laag bestaat uit de fysieke ondergrond, in deze laag worden onder andere de aanwezige ecologische verbanden aangegeven. De netwerklaag bevat netwerken van infrastructuur met

Op basis van deze lagen word getracht een bijdrage te leveren aan de indeling van Nederland, waarbij de pijlen meer worden gericht op de ruimtelijke en economische factor en minder op de bestuurlijke kant van het verhaal.

Figuur 3. Lagenbenadering

10

K E R N S TA D N L

RO Nederland

K E R N S TA D N L

Afbeelding 3.

11

KER NS TA

Geschiedenis

D

De Nederlandse provincies hebben een geschiedenis die terug gaat tot 1579. In dat jaar sloten zeven provincies de Unie van Utrecht. De samenwerkingsovereenkomst besloeg niet al te veel beleidsterreinen, de aandacht ging voornamelijk uit naar defensie. Gemeenschappelijk waren slechts de vloot, het leger en een Raad van State om die gebieden te besturen die zich niet bij het verbond hadden aangesloten. Daarnaast kende de Unie de Staten Generaal, het overleg orgaan van afgevaardigden van de zeven Provinciale Staten. Een overblijfsel uit die tijd is dat de leden van onze huidige Eerste Kamer door de leden van de Provinciale Staten gekozen worden.

In 1795 kwam er een einde aan de Unie, Napoleon vestigde de Bataafse Republiek.

Daardoor ontstond er een eenheidsstaat met een centraal gezag. Achttien jaar later, in 1813, was het gedaan met Napoleons macht, Nederland heroverde haar soevereiniteit.

Was de oude Republiek nog een verbond van provincies, na de grondwet van 1814 werd de oude Republiek veranderd in het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden, een eenheidsstaat met daarbinnen provincies.

In de provinciale Wet van 1850 werden de taken en bevoegdheden afgebakend.

Het aantal provincies nam in de loop der jaren toe. De Republiek startte in 1579 met zeven gewesten en werd later uitgebreid met generaliteitslanden: de latere provincies Noord-Brabant en Limburg.

In 1840 werd de provincie Holland gesplitst in een noordelijk en zuidelijk deel, omdat de rest van Nederland de provincie te groot en te rijk vond.

De jongste en twaalfde provincie is Flevoland, deze is er in 1986 bijgekomen.

Afbeelding 4. Zeven gewesten

12

K E R N S TA D N L

Huidige situatie

KER NS TA D

Op de vorige bladzijde werd de ontstaans geschiedenis van de opbouw van ons land beschreven. Hoe ziet de opbouw van Nederland er op dit moment uit, waar zit economisch potentieel en hoe sterk is het land ruimelijk verweven? Waar wonen de mensen, waar werken de mensen? Op deze vragen wordt in de loop van dit onderzoek antwoord gegeven.

Aantal provincies Aantal gemeenten Aantal inwoners Oppervlakte in km²

Door middel van de volgende feiten proberen we een beknopte analyse te geven om ons verhaal te starten.

Van de 403 gemeenten die Nederland heeft zijn er op dit moment 26 gelijk of groter dan 100.000. Dit betekent dat het kabinet 94% van de gemeenten te klein vindt. Volgens het regeerakkoord kan de inwonersnorm worden aangepast aan de bevolkingsdichtheid in verschillende delen van het land.

Toch zouden gemeenten wat betreft omvang dan veel op provincies gaan lijken. Hieruit volgt dan de opschaling van de provincies tot superprovincies.

: 12 : 403 : 16.848.439 : 41.450

bron: CBS, 15 april 2014

Inwoneraantal

403 gemeenten

403 gemeenten

133 gemeenten

133 gemeente

270 geme

= 100.000+

403 gemeenten Figuur 4. en 5. Provincies en aantal 100.000+ gemeenten binnen het Kernstad gebied

K E R N S TA D N L

133 gemeenten

270 gemeenten Gemeenten in en buiten Kernstad

13

KER NS TA

De Randstad

D

De Randstad is in Nederland het stedelijk gebied waarin de grootste Nederlandse steden liggen: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht, samen met talrijke middelgrote steden. Geografisch gezien bestaat het gebied uit een groene kern (Groene Hart) met daaromheen een halve cirkel van stedelijke gebieden.

Deze stedelijke gebieden functioneren grotendeels onafhankelijk van elkaar met elk een eigen bestuur. In de plannen van het kabinet wordt de Randstad veranderd in een metropool.

De Randstad als metropool is een polycentrisch gebied. Het heeft niet één dominante kern, maar diverse functies zijn verspreid over verschillende steden.

Dit genereert verschillende identiteiten en aantrekkingskrachten binnen deze metropool.

Zo heeft bijvoorbeeld Amsterdam Schiphol, staat Rotterdam nog altijd in de

Figuur 6. Randstad

14

Figuur 7. Inwoners Randstad

top 10 van ‘s werelds grootste havensteden en is in Den Haag de nationale en internationale overheid gesitueerd.

Wanneer we de metropool Randstad met de metropool Parijs vergelijken, vallen er een aantal dingen op. De agglomeratie Parijs heeft 11 miljoen inwoners en bestaat uit 280 gemeentes.

De metropool Randstad heeft een aantal grote steden (kernen) die verspreid liggen door het gebied. Elk van deze steden hebben veel inwoners door de grote werkgelegenheid.

In tegenstelling tot de Randstad heeft de agglomeratie Parijs één grote kern (de stad Parijs) waar de meeste mensen wonen door de grote werkgelegenheid.

In de figuren 7 en 8 is de indeling van beide metropolen schematisch weergegeven. Hoe donkerder de kleur, hoe meer inwoners.

Figuur 8. Inwoners agglomeratie Parijs

K E R N S TA D N L

KER NS TA D

duurzaamheid. Men zet zich in voor een uitstekend ondernemersklimaat door de juiste randvoorwaarden te creĂŤren en ondernemers de ruimte te geven om te vernieuwen en te groeien. Door aandacht te hebben voor onze natuur en leefomgeving.

Door samenwerking te stimuleren tussen onderzoekers en ondernemers.

Zo bouwt het ministerie onze topposities in landbouw, industrie, diensten en energie verder uit en investeren we in een krachtig en duurzaam Nederland.

In de structuurvisie voor de Randstad 2040 wordt een aantal doelen gesteld om de Randstad te versterken. Daarvoor is een viertal principes als vertrekpunt genomen: 1. Leven in een veilige, klimaatbestendige en groenblauwe Delta (RO) 2. Kwaliteit maken door sterkere wissel werking groen, blauw en rood (RO) 3. Wat internationaal sterk is, sterker maken (EZ) 4. Krachtige, duurzame steden en regionale bereikbaarheid (RO) Deze vier principes kunnen worden onderverdeeld onder twee ministeries: 1. Ruimtelijke Ordening (RO) Het ministerie van Infrastructuur en Milieu zet in op leefbaarheid en bereikbaarheid, met een vlotte doorstroming in een goed ingerichte, schone en veilige omgeving. Het ministerie werkt aan krachtige verbindingen over de weg, spoor, het water en door de lucht, beschermt tegen wateroverlast en bevordert de kwaliteit van lucht en water. Ook het verbinden van groengebieden is iets waar het ministerie zich mee bezig houdt. Een leefbaar, bereikbaar en veilig Nederland.

2. Economische Zaken (EZ) Het ministerie staat voor een ondernemend Nederland met oog voor

Randstad Regio

Het opmerkelijke aan deze vier principes is dat drie er van gericht zijn op ruimtelijke ordening, terwijl dit aspect in de visie van het kabinet om gemeenten op te schalen nauwelijks aan bod komt.

Figuur 9. Ligging Randstad binnen Europa

K E R N S TA D N L

15

KER NS TA D

Parijs Londen Ruhrgebied Randstad Kernstad

11,0 miljoen inw.

11,9 miljoen inw.

11,5 miljoen inw.

7,9 miljoen inw.

8,3 miljoen inw.

bron: World Databank

Figuur 10. Europese Topregio’s

16

K E R N S TA D N L

Europese context

KER NS TA D

De ruimtelijk-economische groei in Europa was de afgelopen jaren in belangrijke mate te vinden internationaal georiënteerde steden als Barcelona, Frankfurt, Kopenhagen, Praag, Brussel, Helsinki, Dublin en Amsterdam. Deze steden en hun omringende regio’s worden steeds meer de centra waar de kansen liggen. De Randstad wil met deze Europese regio’s concurreren en profileert zichzelf als ‘wereldstad’. Wat niet zo vreemd is, gelet het gegeven dat de agglomeratie Parijs ongeveer 11 miljoen inwoners huisvest en in de agglomeratie Randstad ca 8 miljoen inwoners wonen.

Met het huidige idee van de Noordwestelijke Europese Delta kan de positie van Nederland worden versterkt door een actieve en brede euregionale samen werking tussen de desbetreffende delen van Nederland, Duitsland en België.

In dit gebied liggen vier grootstedelijke

clusters met elk hun eigen metropolitane ambities: 1. Randstad/Deltametropool 2. Brabantstad 3. Vlaamse Ruit 4. Ruhrgebied Daarnaast zijn er, alleen gekeken naar Nederland, ook nog kleinere gebieden die zich profileren als euregio. Dit zijn bijvoorbeeld het Knooppunt Arnhem Nijmegen (KAN), Zuid Limburg en Greenport Venlo. Veel van deze regio’s zijn al (inter)nationale samenwerkingsverbanden aangegaan met omliggende regio’s om zichzelf zo een sterkere uitgangspositie te verschaffen op de arbeidsmarkt. Mede doordat de binnen grenzen binnen Europa zijn vervaagd kan dit ook veel makkelijker ‘over de grens’.

De Randstad is zoals eerder is vermeld geen stad maar kan wel uitgroeien tot een stedelijk netwerk van metropolitane allure.

Afbeelding 5. Agglomeratie Parijs

K E R N S TA D N L

17

KER NS TA

Metropoolregio’s binnen Nederland

D

Metropoolregio’s hebben elk hun eigen specifieke kwaliteiten. Voorbeelden van Nederlandse metropoolregio’s zijn Rotterdam-Den Haag, AmsterdamUtrecht en Eindhoven. Elk van deze regio’s hebben een bepaalde invloed op het omliggende gebied.

In Kernstad liggen deze gebieden relatief dicht bij elkaar. Dit zorgt er voor dat er in het gebied veel verschillende kwaliteiten voorkomen en waan elkaar worden verbonden.

Een goed voorbeeld van hoe steden zich profileren als een metropolitaan gebied, is hoe de regio Eindhoven zich neerzet in de markt. Hierin werken 21 gemeenten, die in deze regio vallen, samen om hun regio verder te ontwikkelen. De naam ‘Brainport’ en de reputatie ‘slimste regio van de wereld’ geven geen enkele garantie voor de toekomst. Door deze regionale samenwerking tracht de regio, samen met het bedrijfsleven, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties, de domeinen economie, ruimte en mobiliteit te versterken (Triple Helix).

Specifiek voor deze 21 gemeenten houdt de samenwerking het volgende in²:

regio Amsterdam - Utrecht: 36 gemeenten

regio Eindhoven: 21 gemeenten Een metropool is een agglomeratie, bestaande uit een grote stad met de bijgelegen stedelijke gebieden, waaronder voorsteden en het diffusere land daarachter. Dit achterland is niet per definitie stedelijk, maar de inwoners zijn aan de stad verbonden door voorzieningen, werk of winkelgelegenheden. Het aantal inwoners van een metro stad kan daardoor vele malen groter zijn dan de inwoners van de stad zelf.

18

regio Den Haag - Rotterdam: 24 gemeenten totaal: 81 gemeenten Figuur 11. Metropoolregio’s in Nederland

² Bron: Metropoolregio Eindhoven

K E R N S TA D N L

KER NS TA D

1. Een gezamenlijke strategie en agenda opstellen, met doelen voor regionale inzet, 2. Samenhang en afstemming organiseren tussen alle betrokken regionale partijen, 3. Gezamenlijk optrekken naar hogere overheden.

Een samenwerking als deze kan ook op een grotere schaal tot stand komen. Zo kunnen de drie metropoolregio’s van Nederland, samen 81 gemeenten, met elkaar verbonden worden tot één geheel waarbij de tussenliggende gemeenten ook binnen dit samenwerkingsverband vallen. Dit gebied noemen wij Kernstad.

In de visie van het kabinet wordt gesproken over de komst van vijf ‘landdelen’. In het concept Kernstad NL wordt er niet over landsdelen gesproken maar over Kernstad en het Buitengebied.

Twaalf provincies

Vijf landsdelen

Kernstad kan worden gedefinieerd als het stedelijke gebied in Nederland waarin de aanwezige metropoolregio’s hun kwaliteiten aan elkaar verbinden.

Terwijl het buitengebied meer een landschappelijk karakter heeft, waar verschillende grotere kernen als ‘ankerpunten’ aanwezig zijn die een invloed uitoefenen op het omliggende gebied.

Leeswijzer Op de volgende pagina’s zal Kernstad aan de hand van de lagenbenadering worden uitgelegd. Er wordt begonnen met de ondergrond, ofwel de 1e laag, waarin wordt beschreven wat het gebied precies is. Daarna zullen de netwerken aan bod komen, hoe bewegen mensen zich binnen Kernstad, om ten slotte bij de occupatielaag aan te komen, waarin wordt ingegaan op economische en demografische gegevens.

Kernstad vs. Buitengebied

Figuur 12. Verdelingen Nederland

K E R N S TA D N L

19

20

K E R N S TA D N L

K E R N S TA D N L

Afbeelding 6. Amsterdam

21

Ondergrond

22

Afbeelding 7.

K E R N S TA D N L

Ondergrond

KER NS TA D

Nederland heeft een totale oppervlakte van 41.540 km² met een gemiddelde bevolkingsdichtheid van 406 inw/km².

De contouren van Kernstad omvatten een gebied van 6.916 km². Dit is 18,5% van het oppervlak van Nederland. In dit gebied wonen 8.255.735 inwoners en dat is 49% van het totaal van Nederland.

De bevolkingsdichtheid is 1.194 inw/km².

Dit is meer dan vier keer als de rest van Nederland (248 inw/km²).

Het grootste deel van Nederland ligt onder N.A.P. Het laagste punt, gemeten op 6,76 meter onder N.A.P.³ ligt in de gemeente Zuidplas, vlakbij Rotterdam.

Kernstad ligt bijna volledig onder N.A.P. .

Enkel de regio Eindhoven ligt hoger. Dit gegeven samen met de wetenschap dat in Kernstad ca 50% van ons land woont en economisch het meest belangrijke deel is, geeft een extra dimensie aan het aspect veiligheid en water. ³ Bron: www.rijksoverheid.nl

41.540 km²

6.916 km²

Zuidplas

41.540 km²

6.916 km²

34.624 km

Eindhoven 41.540 km² Figuur 13. Hoogtekaart

K E R N S TA D N L

6.916 km²

34.624 km² Figuur 14. Oppervlaktes

23

KER NS TA

Nationale landschappen

D

Met het Nota Ruimte zijn er in Nederland 20 nationale landschappen bij gekomen.

Het beleid voor deze landschappen is er op gericht de kwaliteiten te behouden, duurzaam te beheren en waar mogelijk te versterken.

De vijf grootste nationale landschappen binnen Kernstad zijn het Groene Hart, Arkemheen-Eemland, het Groene Woud, het Rivierengebied en de Hoeksche Waard.

Deze groene gebieden zijn van grote recreatieve en ecologische waarde voor Kernstad. Inwonenden en bezoekers kunnen hier hun vrije tijd doorbrengen en er leeft een grote verscheidenheid aan dieren en planten Naast de nationale landschappen maken de beschermde natuurgebieden van Natura 2000 deel uit van Kernstad. Deze zijn niet in de kaarten aangegeven.

Figuur 15. Nationale Landschappen.

24

K E R N S TA D N L

Netwerk

K E R N S TA D N L

Afbeelding 8.

25

KER NS TA

Netwerk

D

In de netwerklaag is gekeken naar de verschillende vervoersstromen binnen Nederland: waterwegen, autowegen, trein en het vervoer door de lucht.

Deze vervoersstromen dragen bij aan de ruimtelijke en economische inrichting van Nederland. Hierbij is er een vergelijking gemaakt tussen Kernstad en het Buitengebied.

Figuur 16. Overzichtskaart netwerk

26

K E R N S TA D N L

Wegverkeer

KER NS TA D

De inwoners van de dunbevolkte provincies hebben meer kilometers infrastructuur nodig dan die van de dicht bevolkte provincies in het westen van het land.

Dit kan worden verklaard doordat de verstedelijkte gebieden dichter op elkaar liggen waardoor, om van punt A naar punt B te komen, minder kilometers gemaakt hoeven te worden.

waterschappen) bedraagt 138.201 kilometer.

Van dit aantal ligt 62.843 km in Kernstad, terwijl 75.358 km in het Buitengebied ligt. Opmerkelijk is dat de netdichtheid van de wegen (aantal meter infrastructuur per km²) in Kernstad substantieeel groter is dan in het Buitengebied: in Kernstad is dit 9.087 m/km² terwijl dit in het Buitengebied dit 2.176 m/km² is.

Deze conclusie wordt bevestigd door de cijfers van de netdichtheid en de lengte van de wegen.

Het totale aantal kilometers van alle wegen die Nederland rijk is (provinciale wegen, rijkswegen, alsmede wegen die in beheer zijn van de gemeente en de

Vanwege dit gegeven, dat in Kernstad de wegen zo veel dichter op elkaar liggen dan in het Buitengebied, ligt het voor de hand dat er op een totaal andere manier gekeken worden naar de toedeling en inrichting van de beschikbare ruimte.

138.201 km

138.201 km

138.201 km Figuur 17. Wegenstructuur

K E R N S TA D N L

62.843 km

62.843 km

62.843 km

75.35

75.358 km Figuur Wegennetdichtheid

27

Vliegverkeer

KER NS TA D

Figuur 18. Vliegverkeer

7

3

Binnen de agglomeratie Kernstad liggen drie luchthavens, alle drie van internationale betekenis.

Hiervoor is 4de landelijke 3 overheid verantwoordelijk. Deze luchthavens zijn bij elkaar goed voor meer dan 57 miljoen vluchten per jaar¤.

Hiervan is Schiphol de grootste met ruim 52 miljoen passagiers, Eindhoven Airport volgt met 3,4 miljoen passagiers en ten slotte Rotterdam The Hague Airport met 4 ongeveer 1,6 miljoen passagiers.

De overheid neemt maatregelen om de bereikbaarheid van Schiphol en andere luchthavens te verbeteren. Door de lucht, maar ook over de weg en het spoor. ¤ Jaarcijfers 2013 per luchthaven

3

Zo zullen andere luchthavens vluchten van Schiphol gaan overnemen.

In Nederland bevinden zich meer vliegvelden. Deze vliegvelden zijn meer voor recreatief gebruik en zijn van regionale betekenis. Dit betekent dat ze onder de verantwoordelijkheid van de provincies vallen. Deze zijn niet meegenomen in het onderzoek daar deze nauwelijks van nationaal of internationaal belang zijn.

De vliegvelden in Kernstad vormen de luchtverbinding met de mondiale samenleving. Dit in tegenstelling tot die in het Buitengebied. Deze richten zich meer op de nationale en regionale maatschappij.

4 Figuur Luchthavens

28

K E R N S TA D N L

Treinverkeer

KER NS TA D

De totale lengte van het spoornetwerk in Nederland bedraagt 3.013 kilometer. In Kernstad bevindt zich 1.400 km en in het Buitengebied 1.613 km.

Met een oppervlakte voor Kernstad van 6.916 km2 en 34.624 km2. voor het Buitengebied betekent dat de spoorlijn dichtheid in Kernstad (202 m/km2) ruim vier zo hoog is hoger is dan in het Buiten gebied (47 m/km2).

In Kernstad vormen de spoorwegen een cirkel, waar een aantal dwarsverbindingen tussen liggen die door het Groene Hart gaan. In het Buitengebied is dit netwerk veel meer gericht op lineaire verbindingen omdat deze relatief gezien een grotere afstand moeten overbruggen.

Naarmate deze lineaire verbindingen

dichter bij Kernstad komen worden ze dikker omdat deze trajecten intensiever gebruikt worden, ook zijn er meer vertakkingen. Dit kan verklaard worden door het feit dat er in Kernstad meer grote steden bij elkaar liggen die goed bereikbaar moeten zijn voor de mensen die er wonen (ongeveer de helft van de totale bevolking) en werken.

Niet alleen het gebruik van het spoorwegennet in Kernstad is veel intensiever, het belang ervan is ook groter. Dit vereist naast een adequaat onderhoud ook een net wat kan inspelen op (ver)storing. Dit brengt een ruimtevraag met zich mee.

3013 km

3013 km

3013 km Figuur 19. Treinverkeer

K E R N S TA D N L

1400 km

1400 km

1400 km

161

1613 km Figuur Spoornetwerk

29

KER NS TA

Waterverkeer

D

In figuur 20 zijn de waterwegen in Nederland aangegeven. Binnen de grenzen van Kernstad liggen grote vaarwegen als de Lek, de Nieuwe Maas, de Nieuwe Waterweg, het AmsterdamRijnkanaal en het Noordzeekanaal.

Deze vaarwegen zijn van groot

economisch belang.

Onder andere via deze waterwegen wordt handel gevoerd met landen uit de hele wereld. De havens van Rotterdam spelen hierbij een belangrijke rol, de stad is ĂŠĂŠn van de tien grootste havensteden ter wereld.

Figuur 20. Vervoer over water

30

K E R N S TA D N L

Occupatie

K E R N S TA D N L

Afbeelding 9.

31

Wonen

KER NS TA D

In eerste instantie is er gekeken naar het aantal inwoners per provincie volgens gegevens van het CBS. Hierin tekent zich al een beeld af, waarbij er meer mensen wonen in het midden van het land dan in de meest noordelijke en zuidelijke provincies.

De volgende stap is het aantal inwoners per gemeente bekijken. Er is gekeken naar de 133 gemeenten die binnen de grenzen van Kernstad vallen. Deze gemeenten herbergen samen bijna de helft van de inwoners van Nederland.

Volgens cijfers van het CBS is de bevolkingsdichtheid per km² gemeten over heel Nederland 406 inwoners per vierkante kilometer.

406 inw/km²

248 inw/km²

De 133 gemeenten in Kernstad zijn 33% van de 403 gemeenten die Nederland rijk is. Voor deze 133 gemeenten is onderzocht hoeveel inwoners ze hebben om te kunnen zien wat de dichtheid van Kernstad is.

In Kernstad is de bevolkingsdichtheid 1.194 inwoners per vierkante kilometer.

Dit is dus meer dan vier keer zo veel in vergelijking met de rest van het land.

581.705

646.862

489.918

2.724.300 398.441 1.139.350 3.563.935

1.245.294 2.015.791

2.471.011

2.724.300 1.121.891

Figuur 19. Aantal inwoners per provincie

Figuur 20. Hoeveelheid inwoners per gemeente

1194 inw/km² Figuur Bevolkingsdichtheid

32

Figuur 21. Kernstad

K E R N S TA D N L

Bevolkingsdichtheid

KER NS TA D

16.848.439

8.255.735

8.592.704

51%

Inwoneraantal

49%

= 0 - 10.000

= 50.000 - 60.000

= 10.000 - 20.000

= 60.000 - 70.000

= 20.000 - 30.000

= 70.000 - 80.000

= 30.000 - 40.000

= 80.000 - 90.000

= 40.000 - 50.000

= 90.000 - 100.000 = 100.000+

Figuur 22. en 23. Aantal inwoners per gemeente in Kernstad

K E R N S TA D N L

33

KER NS TA

Werken

D

Opvallend is dat, ondanks de grote verschillen omtrent het aantal inwoners en de aanwezige netwerken, de economische verschillen relatief klein zijn. In heel Nederland is het gemiddelde jaarinkomen € 14.800, in Kernstad ligt dit bedrag op € 15.435, wat slechts ca 4% (€ 635) op jaarbasis scheelt. Dit kan worden verklaard doordat in Kernstad de grootste steden van het land liggen. Daar wordt de relatieve welvaart afgevlakt door grote groepen met lage inkomens.

Deze lagere inkomens zijn op gemeente niveau zeer divers. Amsterdam kent met 15,4% het hoogste percentage, terwijl Hardinxveld-Giessendam met 3,7% het laagste is.€

Opvallend is dat in het Groene Hart er in verhouding weinig lage inkomens zijn.

In 2011 was de som van alle inkomens per gemeente € 250.314 miljoen. Voor de 133 gemeenten van Kernstad was dat bijna € 127 miljard en voor de overige 270 gemeenten van het Buitengebied ruim € 123 miljard (49%). Dat betekent dat in het gebied vKernstad ongeveer de helft van Nederland woont en dat daar 51% van het totale jaarinkomen van heel Nederland zit.

Een directe gevolgtrekking is dat de agglomeratie Kernstad, doordat haar compactheid, van groot economisch belang is.

Gemiddelde Inkomen

€ Om te bepalen of een huishouden een laag inkomen heeft, wordt het besteedbaar inkomen van een huishouden (exclusief gebonden overdrachten zoals huursubsidie/huurtoeslag) omgerekend tot het gestandaardiseerde inkomen. Vervolgens wordt dit gestandaardiseerde inkomen (met het prijsindexcijfer voor de gezinsconsumptie) herleid naar het prijspeil in 2000. Het resulterende gestandaardiseerde en gedefleerde inkomen is laag wanneer het minder is dan 9.250 euro. Deze grens komt ongeveer overeen met de koopkracht van een bijstandsuitkering voor een alleenstaande in 1979, toen deze op zijn hoogst was.

Bron: Zorgatlas 2011

= Kernstad

= €10.000 - €11.999 = €12.000 - €13.999 = €14.000 - €15.999 = €16.000 - €17.999 = €18.000 - €19.999 = €20.000 - €21.999 = €22.000+

Figuur 24. Gemiddelde inkomen

34

= < € 200.000 = € 200.000 - €300.000 = € 300.000 - € 400.000 = € 400.000 - € 500.000 = € 500.000 - € 600.000 = € 600.000 - € 700.000 = € 700.000 - € 800.000 = € 800.000 - € 900.000 = € 900.000 - € 1.v000.000

Figuur 25. Woningmarktprijzen

K E R N S TA D N L

Creatieve industrie

KER NS TA D

De verschillen vanuit ruimtelijk en economisch perspectief zien we ook in de bevolkingsprognose én waar de creatieve industrie ‘zich huisvest’. Deze plaatsen zijn in onderstaande tekening weergegeven door middel van een groene stip, waar afhankelijk van de

Aantal banen x1000

20+ 1 - 19 0-9

Figuur 26. Netwerk creatieve banen

K E R N S TA D N L

grootte, meer of minder banen in dit werkveld aanwezig zijn. Wat opvalt is dat de meeste creativiteit binnen de contouren van Kernstad valt. Voor deze gebieden is de prognose vastgesteld dat er tot 2040 meer dan 10% bevolkingsgroei zal gaan plaatsvinden.

Aantal banen x1000

20+ 1 - 19 0-9

Figuur 27. Gekoppeld aan economische topregio’s

35

KER NS TA

Economische topregio’s

D

De door de regering aangeduide economische topregio’s bieden werkgelegenheid en zorgen daarmee voor een toevoer van (toekomstige) inwoners van deze gebieden.

De negen regio’s zijn gebieden waarin bedrijven zich clusteren en waar de vesti-gingsfactoren gunstig zijn. Wat opvalt is dat deze regio’s op knooppunten

van vervoersstromen liggen, en waarbij de creatieve industrie overal een rol speelt.

Het is de bedoeling dat bedrijven, kennisinstellingen en de overheid gaan samenwerken (triple helix), om zo collectief deze economische topregio’s te versterken. Deze regio’s bieden werkgelegenheid en dit trekt (toekomstige) werknemers aan. Deze werknemers verhuizen naar deze gebieden omdat ze niet willen reizen tussen woon- en werkplaats. Dit wordt onder andere als basis gezien voor de prognose dat dit de gebieden zijn met meer dan 10% groei tot 2040.

De topregio’s zijn: 1. Agro-Food 2. Tuinbouw en uitgangsmaterialen 3. Hightech materialen en systemen 4. Energie 5. Logistiek 6. Creatieve Industrie 7. Life sciences 8. Chemie 9. Water Bijzonder is, wanneer we kijken naar de verdeling van de topregio’s over Nederland, deze in evenwicht is: vier topregio’s in Kernstad en vijf in het Buitengebied. Dit sluit aan bij de eerdere constatering van de balans in de bevolkingsdichtheid en in jaarinkomen tussen beide gebieden.

Figuur 28. Economische topregio's

36

K E R N S TA D N L

Nawoord en ver volg

K E R N S TA D N L

Afbeelding 10.

37

KER NS TA

Nawoord en vervolg

D

Kernstad vs Buitengebied geeft een aanzet voor een herverdeling binnen Nederland. De balans is in evenwicht, ondanks de ruimtelijke en economische asymmetrie.

Het concept Kernstad NL biedt een handvat voor het heropenen van het debat over de herindeling van Nederland. De meerwaarde van het concept zit in het betrekken van ruimtelijke en economische aspecten bij deze opschaling.

Metropool Het onderzoek naar de samenhang van de verschillende functionele deelaspecten bevestigt de eerdere analyse: binnen de contouren van Kernstad heeft zich een ruimtestructuur ontwikkelt van metropolitaine omvang. Daarmee wordt het Buitengebied een gebied waar aspecten als mobiliteit en energie anders van karakter zullen worden, voorzover ze dat al niet zijn. Veel aspecten in Kernstad zijn vier keer zo intensief.

Zo is niet alleen de wegendichtheid ruim vier keer zo groot als in het Buitengebied maar ook het gebruik ervan is vele malen intensiever.

Vervolg Dit onderzoek is in onze visie een begin.

Het zou goed zijn wanneer dit leidt tot nader onderzoek op deelaspecten, als ook verdere verdieping van het concept.

Een drietal suggesties voor vervolgonderzoeken van Kernstad NL zijn: 1. onderzoek naar ruimtelijke mogelijkheden om de verwachte ruimtevraag binnen Kernstad (ten gevolge van de bevolkingsgroei) op te vangen en daar bij de mogelijkheden van hergebruik van buiten gebruik geraakte ruimten te betrekken.

2. onderzoek naar de ruimtelijke mogelijkheden van de nog steeds groeiende behoefte aan -duurzameenergie.

3. onderzoek naar de intensivering van de mobiltiteit, waarbij studies naar een hoogfrequent openbare vervoernet op de schaal van Kernstad een belangrijk uitgangspunt zou kunnen zijn.

Het aspect van behoud identiteit en de waarde van de plek zou als rode draad integraal meegenomen moeten worden.

Het eerste vervolgonderzoek â&#x20AC;&#x153;Energie voor Kernstadâ&#x20AC;? is in het najaar van 2014 gestart. De rapportage daarvan wordt begin 2015 verwacht.

38

K E R N S TA D N L

Geraadpleegde bronnen

KER NS TA D

pagina: betreft Voorblad Afbeelding Voorblad Afbeelding 7.

Afbeelding 1.

8.

Afbeelding 2.

12.

Afbeelding 3.

13.

Afbeelding 4.

17.

Afbeelding 5.

20+21.

Afbeelding 6.

22.

Afbeelding 7.

25.

Afbeelding 8.

31.

Afbeelding 9.

37.

Afbeelding 10.

Achterkant Afbeelding

bron: www.rotterdamdanst.nl www.gewoonovergeld.nl www.Urban24hub.nl National Geographic www.deboezem.nl www.kaarten.abc.ub.rug.nl www. images.forwallpaper.com www.topwalls.net www.veluwe.nu www.kpvv.nl www.Digifotopro.org www.z24.nl www.technologie.blog.nl

D

K E R N S TA D N L

KER NS TA

KER NS TA D

Agglomeratiekracht - Kunnen we het maken?

Bereikbaarheid anders bekeken CBS.nl Centraal Economisch Plan 2013 De concurrentiepositie van de noordvleugel van de Randstad in Europa De ratio van ruimtelijk-economisch topsectorenbeleid Decentralisatie en gemeentelijke opschaling - Maarten Allers Demografische ontwikkelingen 2014-2040 PBL Ex ante evaluatie Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte Het Nederlandse ondernemingsklimaat in cijfers 2012 Indicatoren lokale en regionale verschillen in investeringsklimaat 2013 ING Economisch Bureau; Grote regionale verschillen in woon-werkbalans Kenniskamer: Modernisering van de bestuurlijke inrichting Koepelvisie Delta Regio 2030 Kwartaaljournaal Lente 2014 www.dubbelkrimp.nl Landschappen met toekomstwaarde Nationaal waterplan 2009 - 2015 Network of European Deltaâ&#x20AC;&#x2122;s 2011 PBL.nl Randstad 2040 startnotitie Randstad is nu! 2010 Randstad Koopstromenonderzoek 2011 Regeerakkoord; Bruggen slaan Regionale prognose 2013 - 2040 PBL Ruimtelijk-Economische verschillen in Nederland SCP.nl Stand van de Rand stad, Randstad Urgent Werkt Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte Structuurvisie Randstad 2040 Vereniging Deltametropool Verslag symposium en paneldebat van kenniscentrum Lokaal 13 vrijdag 8 november 2013 www.rijksoverheid.nl Atlas de lâ&#x20AC;&#x2122;agglomeration Parisienne

39

Dit boekwerk is u aangeboden door:

Urban Opportunities verbindt mens, economie en leefomgeving

Oude Molstraat 36b 2513 BB Den Haag T +31 (0)70 36 45 339 I www.urbanopportunities.nl I www.kernstad.nl

Wijnhaven 88 2511 GA Den Haag T +31 (0)70 87 00 460 I www.emma.nl I www.kernstad.nl