Bir Kentin Kimliği: Ayvalık Zeytinyağı ve Sabun Fabrikaları
ekonomik etkinliklerine şarapçılık, dericilik ve tuz üretimiyle daha geniş açılımlar sağlamıştır. İstanbul’a zeytinyağı ve sabun göndermekle yükümlü yerlerden biri de Ayvalık idi. Burası 1818-1819 tarihinde İstanbul’a 27.900 kantar zeytinyağı ve 4.852 kantar da sabun göndermeyi yüklenmiş ve bu yükümlülük de kazanın kadısı ilamıyla tescil edilmiştir” (Arıkan, 2006, s.12).
Başbakanlık Osmanlı Arşivinde tarihsiz belgede Akdeniz yöresinden İstanbul’a zeytinyağı ve sabun göndermekte olan mahallelerin tam bir listesinde Ayvalık’ın da adı geçmektedir. (Arıkan, 2006, s. 12). 1305/ Tarihli Karesi Salnamesine göre ise, “Ayvalık’taki zeytin tarımı yapılan arazinin toplamı 90.000 dönümden fazla olduğu, bu araziden yılda 12.400.000 kıyye zeytin ve 20.000 kıyye üzüm yetiştirildiği” şeklindedir (Mutaf, 2003, s. 201). Zeytinyağı ve sabun imalatının yanı sıra bağcılığın da büyük bir gelişme gösterdiği ve yerleşimin belli başlı şarap üretim merkezlerinden biri durumuna geldiği, tuz üretimi, dericilik gibi üretim etkinliklerinin de Ayvalık ekonomisine canlılık kazandırdığı belirtilmektedir (Aka, 1944, s. 27; Darkot, 1942, s. 278; Erim, 1948, s. 27; İzmir Ticaret Odası 1998, s. 205). Tüm bu üretimler ve ticarî faaliyetler dışında yine de Ayvalık ekonomisinin bel kemiğini zeytinyağı ve sabun üretimi oluşturmuştur. 19. yüzyıldan önce zeytinyağı ve sabun üretimi geleneksel atölye tarzında ve ilkel koşullarda gerçekleştirilirken, 19. yüzyılın son çeyreğinde bu atölye üretimlerinin koşulları geliştirilmiş, ayrıca bu sektöre ait çok sayıda zeytinyağı ve sabun fabrikası kurulmuş, zeytinyağı ve sabun üretimi konusunda en önemli bir merkezlerden biri durumuna getirilmiştir. Yerleşimdeki zeytinyağı ve sabun sektörüne ilişkin fabrikalarla ilgili veriler şu şekilde derlenmiştir. Tablo 1. 1875–1920 Ayvalık Zeytinyağı Fabrikalarının Sayıları İle İlgili Tarihsel Veriler 1875 yılında 110 adet zeytinyağı atölyesi vardır. (Σταυριδου,1996, s. 103). (Atölye ve fabrika tarzındaki üretim için bir arada verilmiştir. 1884 yılında, Batı Anadolu’nun en büyük zeytinyağı üreticisi R. Hadkinson, 1500 sterlin değerinde makine ve araç ithali yaparak, Ayvalık’ta yağ üretme tesisi kurmuştur. (Kurmuş, 1984, s. 148). 1894 yılı itibariyle 7 zeytinyağı ve fabrikası bulunmaktadır. (Yorulmaz, 1988, s. 54). 1896 yılında 7 zeytinyağı fabrikası bulunmaktadır. (“Ayvalık Kasabası”, 1896, s. 57-58). 1889 yılı raporuna göre eskiden tek bir buharlı yağ presleme makinesinin olduğu Ayvalık’ta şimdi 9 adet vardır. 9 sene içerisinde artan ticaret ile birlikte ile birlikte 22 zeytinyağı fabrikası kurulmuştur (İzmir Ticaret Odası, 1988, s. 111). 1900’de Ayvalık’a zeytin üretimi ile ilgili getirdiği yeni bir yöntemi Ayvalıklılar uygulayarak 22 sanayi tesisinde bu yöntemle üretim gerçekleştirmişlerdir. (Σολλατος, 1994, s. 189). 1905’te zeytin çekirdeğinden yağ çıkarmak üzere ilk fabrika kurulmuştur (İzmir Ticaret Odası, 1988, s. 205). 1907 yılı itibariyle, 17 fabrika bulunmaktadır (Mutaf, 2003, s. 73). 22 buharlı zeytinyağı fabrikası, 3 tane zeytin üreticilerinin çalışmaları için zeytin çekirdeği fabrikası bulunmaktaydı (19. yüzyıl II. Yarısı) (Λαμψιδης,1989, s. 28). 1909 yılında günde 90.000 kg yağ üreten 19 buharlı yağ fabrikası vardı (İzmir Ticaret Odası, 1988, s. 205). 1910 -1920 arası zeytinyağı fabrikaların sayısı yirmiyi aşmıştır (İzmir Ticaret Odası Raporları, 1988, s. 260).
221
S