Miejsca historyczno-patriotyczne w Nadleśnictwie Zwierzyniec

Nadleśnictwo Zwierzyniec

Miejsca historyczno-patriotyczne

Wstęp Celem niniejszej publikacji jest ukazanie materialnych obiektów dziedzictwa kulturowego, jakie znajdują się na terenie Nadleśnictwa Zwierzyniec. Wśród nich odnajdziemy obiekty zabytkowe, jak na przykład drewniana kaplica św. Rocha w okolicy Krasnobrodu lub budynek wyłuszczarni nasion w Zwierzyńcu, które są wpisane do rejestru zabytków. Lasy nadleśnictwa kryją także bezimienne mogiły partyzantów z 1863 r. oraz z okresu II wojny światowej, które przetrwały dzięki pamięci miejscowej ludności oraz leśników. Szczególne znaczenie mają pomniki upamiętniające tragiczną historię regionu w okresie II wojny światowej. Przemierzając lasy nadleśnictwa odnajdziemy także inne skromne obiekty kulturowe, jak na przykład krzyże i kapliczki, które częstokroć posiadają ciekawą historię powstania, a zdarza się także, że mają wysokie walory artystyczne, jak na przykład kapliczka Matki Bożej z 1906 r. w Nieliszu – Deszkowicach II.

Lucjan Bednarz Nadleśniczy

Obiekty zabytkowe Szczególne znaczenie w ochronie dziedzictwa kulturowego naszego kraju mają obiekty wpisane do rejestru zabytków, które podlegają prawnej ochronie. Na terenie nadleśnictwa znajdują się dwa takie budynki. Warto wspomnieć także o dwóch willach w Zwierzyńcu, które widnieją w gminnej ewidencji zabytków.

Kaplica św. Rocha Nr obiektu na mapie: 19 Współrzędne geograficzne: 50,53545oN 23,18639oE

RG

Kaplica umiejscowiona jest w malowniczym wąwozie w pobliżu Krasnobrodu. Historia kaplicy św. Rocha sięga połowy XVII wieku, kiedy to według przekazów, podczas panującej zarazy dżumy Marysieńka Sobieska ufundowała nad źródełkiem kaplicę i wydała polecenie umieszczenia w niej obrazu Świętego Rocha. Oryginalna kaplica została zniszczona w 1935 r., kiedy to przewrócił się na nią potężny buk. Została zrekonstruowana w 1943 r. Ulokowana na zboczu kapliczka została zbudowana w stylu zakopiańskim, z dachem pokrytym gontem. W środku kaplicy znajduje się ołtarzyk z wizerunkiem św. Rocha oraz relacja bitwy z okresu powstania styczniowego, sporządzona przez uczestnika tych wydarzeń. W sąsiedztwie kaplicy znajduje się malutkie źródełko, którego wody według miejscowej legendy mają właściwości uzdrawiające. Każdego roku, w pierwszą niedzielę po 15 sierpnia, w kaplicy odprawiana jest uroczysta suma odpustowa ku czci św. Rocha.

Warto wspomnieć postać fundatora odbudowanej kapliczki Kazimierza Fudakowskiego, senatora II RP w latach 1935-1939, którego dwór znajdował się w Krasnobrodzie. Obecnie mieści się tam Sanatorium Rehabilitacyjne Dla Dzieci im. Janusza Korczaka.

Ostatni remont kaplicy św. Rocha miał miejsce w 2008 r. i został przeprowadzony przez Nadleśnictwo Zwierzyniec, Urząd Miejski w Krasnobrodzie oraz Parafię pw. Najświętszej Marii Panny w Krasnobrodzie. W trakcie prac remontowych wymieniono poszycie dachu i uszkodzone elementy więźby dachowej.

Wyłuszczarnia nasion w Zwierzyńcu Nr obiektu na mapie: 12 Współrzędne geograficzne: 50,61258oN 22,97121oE

Historia pozyskiwania nasion drzew leśnych z szyszek sięga w Zwierzyńcu roku 1904. Wtedy to, w dobrach Ordynacji Zamojskiej, na terenie tzw.

Chmielniska, gdzie uprawiano chmiel na potrzeby zwierzynieckiego browaru, powstała pierwsza w regionie wyłuszczarnia nasion. Istnienie wyłuszczarni było niezbędne do zapewnienia odpowiedniej ilości nasion służących do odnawiania lasów. W okresie międzywojennym w wyłuszczarni pracowało 2-3 stałych pracowników i kilku sezonowych. W jej sąsiedztwie znajdowała się szkółka leśno-ogrodnicza, która produkowała sadzonki drzew i krzewów ozdobnych, w tym także egzotycznych oraz sadzonki roślin ogrodniczych.

Budynek wyłuszczarni zbudowano na planie prostokąta z wykorzystaniem miejscowego białego kamienia – opoki, będącej wapienną skałą osadową budującą okoliczne roztoczańskie wzgórza oraz cegły ceramicznej. Taka technologia

budowy jest charakterystyczna dla obiektów wzniesionych na przełomie XIX i XX wieku w Ordynacji Zamojskiej.

Po drugiej wojnie światowej wyłuszczarnia została przejęta przez Lasy Państwowe i weszła w skład nowo utworzonego Nadleśnictwa Zwierzyniec.

W tym okresie został zbudowany 3-kondygnacyjny drewniany magazyn szyszek. Obecnie wyłuszczarnia służy 25 nadleśnictwom z terenu Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Lublinie. W jednej z linii technologicznych wyłuszczani nasion wykorzystywana jest metoda bardzo zbliżona do tej, która była stosowana na przełomie XIX i XX wieku, tj. łuszczenie w ażurowych bębnach ogrzewanych suchym powietrzem. Obecnie wyłuszczanie, oczyszczanie oraz suszenie nasion odbywa się z wykorzystaniem najnowszych rozwiązań w tym zakresie m.in. za pomocą szwedzkich urządzeń. Budynek wyłuszczarni wraz z drewnianym magazynem szyszek wpisany jest do rejestru zabytków.

W 2009 r. powołano w Nadleśnictwie Zwierzyniec Leśny Ośrodek Nasienny, w którym dokonuje się łuszczenia nasion przechowywanych w warunkach chłodniczych przez okres kilku lat. Na miejscu działa także Stacja Oceny Nasion.

Lata dwudzieste XX wieku – źródło: internet

Wille Kosteckich i Potockich w Zwierzyńcu Nr obiektu na mapie: 11 Współrzędne geograficzne: 50,61280oN 22,96849oE

W pobliżu siedziby Nadleśnictwa Zwierzyniec znajdują się dwie wille pochodzące z lat dwudziestych ubiegłego wieku. Niegdyś służyły jako domy dla naczelników Wydziału Lasów Ordynacji Zamojskiej. Obie zostały zaprojektowane przez Tadeusza Rogowskiego, który pełnił rolę budowniczego i geometry w Ordynacji Zamojskiej. Najpierw, w 1921 r. powstała willa Potockich, w której mieszkał Tomasz Potocki z rodziną. Następnie, w 1924 r. powstał kolejny budynek, zwany willą Kosteckich, w którym od 1933 r. mieszkał wraz z rodziną Stanisław Kostecki, naczelnik Wydziału Lasów Ordynacji Zamojskiej.

Wille mają konstrukcję drewnianą, są otynkowane. Uwagę zwracają oszklone werandy oraz mansardowe dachy budynków. Położone są na terenie byłego Ośrodka Szkoleniowo-Wypoczynkowego Lasów Państwowych „Jodła”. Obecnie nie są użytkowane z uwagi na roszczenia reprywatyzacyjne. Oba budynki widnieją w gminnej ewidencji zabytków i stanowią ciekawy przykład budownictwa dwudziestolecia międzywojennego.

Lasy Ordynacji Zamojskiej zajmowały w 1939 r. powierzchnię ponad 56 tys. ha. Był to prywatny majątek ziemski zarządzany przez ordynata. Ordynację założył Jan Sariusz Zamoyski w 1589 r., a ostatnim XVI ordynatem był Jan Tomasz Zamoyski, ziemianin i polityk, senator III Rzeczpospolitej, kawaler Orderu Orła Białego.

Pomniki Pomniki znajdujące się na terenie nadleśnictwa są związane z tragicznymi losami naszego regionu w czasie II wojny światowej, regionu szczególnie dotkniętego przez niemieckiego okupanta w akcjach skierowanych przeciwko ludności cywilnej oraz partyzantom podziemia. Obecnie są miejscem obchodów rocznic związanych z tymi wydarzeniami, gdzie składa się hołd ofiarom II wojny światowej. Napotkane w lesie pomniki przypominają przechodniom o potrzebie pamięci i szacunku dla ofiar wojny.

Pomnik ofiar II wojny światowej w Leśnictwie Wólka Nr obiektu na mapie: 5 Współrzędne geograficzne: 50,63113oN 23,18800oE

Na terenie Leśnictwa Wólka znajduje się miejsce pamięci, pomnik upamiętniający poległych w czasie II wojny światowej mieszkańców miejscowości Lipsko Polesie i Szewnia. Pomnikiem opiekuje się Szkoła Podstawowa w Szewni Górnej.

W okresie II wojny światowej, na tych właśnie terenach stały niemieckie namioty wojskowe, w których przebywali żołnierze obsługujący lotnisko w Mokrem koło Zamościa.

W lesie pomiędzy miejscowościami Kąty, Płoskie i Zawada znajdziemy leje po wybuchach bomb z okresu II wojny. Przed lądowaniem na lotnisku w Mokrem, niemieccy lotnicy zrzucali tu niewykorzystane w trakcie nalotów bomby.

Pomniki w miejscu obozu przejściowego w Zwierzyńcu Nr obiektu na mapie: 8 Współrzędne geograficzne: 50,61765oN 22,96695oE

Przy kościele parafialnym w Zwierzyńcu znajdują się dwa pomniki upamiętniające ofiary hitlerowskiego obozu przejściowego w Zwierzyńcu, związanego z akcją wysiedleń na Zamojszczyźnie, jedną z najtragiczniejszych w historii regionu. Wysoki pomnik poświęcony jest francuskim jeńcom wojennym, natomiast mniejszy, z wizerunkiem matki z dzieckiem, upamiętnia dzieci, które zginęły w obozie w czasie wysiedleń. Początki obozu sięgają 1940 r., wówczas postawiono baraki dla niemieckich firm budowlanych, które od 1 kwietnia do 6 września 1942 r., ogrodzone drutem kolczastym, służyły jako obóz dla jeńców francuskich. Wiosną 1943 r. obóz został przystosowany do przetrzymywania mieszkańców przymusowo wysiedlanych z zamojskich wsi. Plan o kryptonimie „Aktion Zamość” miał na celu osiedlenie niemieckich mieszkańców w miejscowościach objętych wysiedleniami. Los mieszkańców był w rękach okrutnych niemieckich okupantów, którzy segregowali ludzi, rozdzielając rodziny, skazując na zesłanie do Rzeszy, obozów koncentracyjnych lub przesiedlenie w inne rejony Generalnego Gubernatorstwa. Szacuje się, że represjami zostało dotkniętych około 51 tys. Polaków. Wiele osób zginęło z powodu ciężkich warunków panujących w obozach przejściowych m.in. w Zwierzyńcu. W trudnej sytuacji znalazły się osierocone dzieci, wiele z nich udało się uratować z obozu dzięki odwadze i uporowi Róży i Jana Zamoyskich. Dzięki nim schronienie znalazło 460 dzieci odebranych wysiedlonym rodzinom.

Pomnik w Uroczysku Kobylak Nr obiektu na mapie: 31 Współrzędne geograficzne: 50,50530oN 22,83954oE

W miejscu obecnego pomnika znajdowała się dwugajówka Nadleśnictwa Tereszpolskiego Ordynacji Zamojskiej, która podobnie jak inne gajówki była miejscem odpoczynku partyzantów. Z tego właśnie powodu wiele osad leśnych zostało zniszczonych przez Niemców podczas II wojny światowej. Taki los dotknął mieszkańców dwugajówki w Uroczysku Kobylak, która została spalona przez Niemców w kwietniu 1943 r., w wyniku akcji skierowanej przeciwko partyzantom Gwardii Ludowej. W latach 60-tych XX wieku został zbudowany pomnik poświęcony żołnierzom GL. W 2018 r. dokonano przebudowy pomnika w związku z realizacją polecenia Instytutu Pamięci Narodowej, które obligowało do likwidacji pomnika upamiętniającego komunistyczne podziemie. Obecnie jest to miejsce pamięci poświęcone ofiarom II wojny światowej poległym i pomordowanym na tych terenach.

Pomnik w Uroczysku Kobyli Grzbiet Nr obiektu na mapie: 27 Współrzędne geograficzne: 50,50606oN 22,89536oE Na wydmowym wzniesieniu, pośród bagien, znajduje się pomnik z 2021 r. poświęcony partyzantom AK, którzy bronili się w tym miejscu podczas akcji Sturmwind II w czerwcu 1944 r. Na południe od wzniesienia mieściła się baza oddziału AK dowodzonego przez por. Adama Haniewicza ps. Woyna. W sąsiedztwie pomnika można dostrzec zagłębienie terenu po zasobniku zrzutowym, a jeszcze do niedawna można było odnaleźć fragmenty niemieckiego czołgu, który został zniszczony przez minę przeciwpancerną.

Inicjatorką budowy i fundatorką pomnika była pani Aniela Terlecka.

Kamień pamiątkowy przy dębie papieskim Nr obiektu na mapie: 9 Współrzędne geograficzne: 50,61327oN 22,96715oE W sąsiedztwie siedziby Nadleśnictwa Zwierzyniec znajduje się niewielki granitowy kamień pamiątkowy. W roku 2008 pracownicy nadleśnictwa posadzili tu jeden z dębów papieskich. Sadzonka dębu została wyhodowana z żołędzi poświęconych przez papieża Jana Pawła II.

Mogiły Niestety większość mogił w lasach nadleśnictwa jest bezimienna. Czasami, na podstawie wspomnień mieszkańców oraz dokumentów przechowywanych w archiwach, udaje się odnaleźć informacje o poległym, jak miało to miejsce w 2020 r. w przypadku mogiły kpr. Piotra Szpyrki poległego w 1939 r. Ponownego upamiętnienia doczekała się także mogiła Żydów w Adamowie oraz powstańców styczniowych 1863 r. w Trzepiecinach. Udało się także odczytać płytę nagrobną z 1843 r. we wsi Ciotusza Stara. W wypadku pozostałych mogił odnalezienie informacji o pochowanym jest bardzo trudne, a często ustnie przekazywane informacje są ze sobą sprzeczne.

Grób w Ciotuszy Starej Nr obiektu na mapie: 23 Współrzędne geograficzne: 50,48479oN 23,18761oE W sosnowym lesie, na skraju wsi Ciotusza Stara, w sąsiedztwie dawnego dworu majątku Ciotusza, znajduje się wapienna płyta nagrobna z napisem: „D. O. M. TU LEŻĄ ZWŁOKI KATARZYNY Z LENIEWSKICH LIPSKIEY ZMARŁEJ W DNIU 12 MAJA 1843 R.” Grób należy do żony Euzebiego Lipskiego, właściciela majątku Ciotusza na początku XIX wieku. Zmarła była córką Ignacego i Doroty Leniewskich, dziedziców dawnych Dóbr Ornatowice koło Grabowca.

Mogiła kpr. Piotra Szpyrki Nr obiektu na mapie: 21 Współrzędne geograficzne: 50,49654oN 23,24231oE

Mogiła polskiego żołnierza września 1939 r. kpr. Piotra Szpyrki z 4 Pułku Strzelców Podhalańskich z Cieszyna, który poległ w tym miejscu podczas pierwszej bitwy pod Tomaszowem Lubelskim. Nadleśnictwo Zwierzyniec w październiku 2019 r. podjęło starania, mające na celu odnalezienie rodziny Piotra Szpyrki oraz jego macierzystej jednostki wojskowej. Dzięki odpowiedzi otrzymanej z Biura Poszukiwań Polskiego Czerwonego Krzyża oraz z pomocą Muzeum 4 Pułku Strzelców Podhalańskich w Cieszynie udało się poinformować rodzinę poległego żołnierza, poszukiwanego po wojnie przez swojego brata.

W 2020 r. odbyła się msza polowa, w której uczestniczyła rodzina poległego oraz przedstawiciele Wojska Polskiego, lokalnych samorządów, Lasów Państwowych oraz okoliczni mieszkańcy.

Mogiły na terenie Obrębu Leśnego Tereszpol Lasy Obrębu Leśnego Tereszpol, położonego w południowej części nadleśnictwa były w czerwcu 1944 r. świadkiem niemieckiej akcji przeciwpartyzanckiej o kryptonimie Sturmwind II (niem. Wicher II). Jej celem było zniszczenie

oddziałów partyzanckich, które swoje bazy miały w lasach Puszczy Solskiej. Wewnątrz niemieckiego okrążenia znajdowały się oddziały AK, BCh, AL oraz partyzanci radzieccy. Największa bitwa partyzantów z Niemcami miała miejsce pod Osuchami, gdzie obecnie znajduje się cmentarz, na którym pochowani są żołnierze polegli w walkach w Puszczy Solskiej.

Na dzień dzisiejszy w Obrębie Leśnym Tereszpol odnajdziemy 8 upamiętnionych mogił, które pochodzą z okresu II wojny. Pochowani są tu najprawdopodobniej partyzanci oraz ofiary cywilne, którzy stracili życie m.in. w wyniku akcji Sturmwind II. Mogiła powstańców styczniowych w Trzepiecinach Nr obiektu na mapie: 16 Współrzędne geograficzne: 50,56769oN 23,13816oE Przy skraju dawnego traktu prowadzącego do Krasnobrodu, na pograniczu wsi Trzepieciny i Bondyrz, przez wiele lat stał drewniany krzyż jakich wiele można było spotkać w okolicznych wsiach. Z czasem jego podstawa zmurszała i został przytwierdzony do sosny, znajduje się tam do dziś. Obecnie w miejscu starego krzyża postawiono metalowy, a według przekazów miejscowej ludności pochowani są tutaj dwaj powstańcy styczniowi 1863 r., zmarli w wyniku ran odniesionych podczas bitwy pod Panasówką w dniu 3 września 1863 r. Władze carskie surowo zabraniały upamiętniania miejsc pochówku powstańców, dlatego też pamięć o nich przetrwała jedynie dzięki ustnym przekazom.

Mogiła Żydów w Adamowie Nr obiektu na mapie: 6 Współrzędne geograficzne: 50,59807oN 23,16722oE

źródło: Fundacja Pamięć Która Trwa

W Leśnictwie Adamów znajduje się miejsce rozstrzelania i pochówku 20 Żydów zamordowanych przez Niemców w lesie, w Adamowie w 1943 r. Żydzi pracowali przymusowo w niemieckim gospodarstwie rolnym. Pochodzili w większości z Krasnobrodu, ale też z Warszawy, Łodzi i Józefowa Biłgorajskiego. W lecie 1943 r. na rozkaz Niemców wykopano dół w pobliskim leśnym wąwozie. Niemcy wyprowadzali tam pojedynczo Żydów i rozstrzeliwali. W dniu 28 maja 2019 r. odbyła się uroczystość upamiętniająca te tragiczne wydarzenia, w której uczestniczyli m.in. przedstawiciel Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Naczelny Rabin Polski, przedstawiciele władz samorządowych oraz Lasów Państwowych.

Krzyże Wznoszenie krzyży przy drogach było bardzo powszechną praktyką, mającą na celu ochronę podróżujących. Często stawiano je na rozdrożach, ale była to też forma upamiętnienia wydarzenia. Takim przykładem są dwa krzyże, które możemy znaleźć w Leśnictwie Nowiny.

Krzyż Tadeusza Kościuszki Nr obiektu na mapie: 3 Współrzędne geograficzne: 50,78389oN 23,04859oE Z relacji Jana Króla, poety ludowego, dowiadujemy się, że „Krzyż ów stanął w stulecie śmierci Generała” w 1917 r.

Wiadomo również, że krzyż ten postawili ksiądz Telatycki oraz leśniczy Nowakowski.

W przekazie ustnym żywa jest legenda, jakoby Tadeusz Kościuszko w drodze na wojnę z Rosją zatrzymał się w tym miejscu na odpoczynek. Krzyż Kościuszki w Nieliszu stał się symbolem pierwszej polskiej konstytucji.

Co roku odbywały się przy nim uroczystości związane z obchodami rocznicy Konstytucji 3-go Maja.

Krzyż Świętego Wojciecha Nr obiektu na mapie: 2 Współrzędne geograficzne: 50,78654oN 23,04102oE Według legendy krzyż ma związek z transportem relikwii św. Wojciecha z kościoła w Nieliszu do parafii w Wielączy. Podanie głosi, iż woły ciągnące wóz z relikwiami, w tym miejscu uklękły i nie chciały dalej iść. Ponoć dzięki temu relikwie wróciły do parafii Nielisz. Dla upamiętnienia tego wydarzenia postawiono drewniany krzyż. Nieznana jest data powstania kultu tego miejsca, jednak najprawdopodobniej krzyż św. Wojciecha stanął w tym miejscu najpóźniej w latach dwudziestych XX wieku. Pomimo nieścisłości, dotyczących daty i legendy związanej z krzyżem, miejsce to było odwiedzane przez wiernych, a lokalni mieszkańcy chętnie odmawiali tutaj modlitwy. Dawniej krzyż ten spełniał również funkcję punktu orientacyjnego, który łączył nieistniejące już ścieżki leśne, uczęszczane przez mieszkańcy Nielisza. Często przy krzyżu znajdowały się kwiaty oraz zapalone znicze.

Krzyż w Uroczysku Belfont Nr obiektu na mapie: 17 Współrzędne geograficzne: 50,56244oN 23,16173oE W pobliżu źródełka, na kamiennym postumencie, posadowiony jest żeliwny krzyż, przez niektórych łączony z powstaniem styczniowym. Inny przekaz mówi, że upamiętnia miejsce utonięcie syna miejscowego leśniczego. Na terenie uroczyska można znaleźć ślady po okopach z I wojny światowej oraz miejsce, gdzie znajdował się stary okop, zaznaczony na mapach z okresu Królestwa Polskiego.

Uroczysko Belfont to użytek ekologiczny położony w Leśnictwie Podzamcze, pomiędzy Hutkami a Jacnią w granicach Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego. Według podań Belfont to miejsce spotkań królowej Marysieńki z Janem III Sobieskim.

Kapliczki Kapliczki w krajobrazie Polski są nieodłącznym jego elementem. Na przestrzeni wieków wykształciło się wiele typów kapliczek, w zależności od okresu powstania i regionu Polski. Kapliczki spotykane w lasach Nadleśnictwa Zwierzyniec reprezentują liczne typy. Stanowią one świadectwo wiary mieszkańców oraz historii regionu.

Kapliczki domkowe Kapliczki domkowe są niewielkimi, drewnianymi budowlami, które powstały w wyniku obicia deskami kapliczek brogowych, wyglądem przypominających brogi gospodarskie wsparte na czterech słupach podtrzymujących daszek.

Nr obiektu na mapie: 30 Współrzędne geograficzne: 50,51021oN 22,78960oE Na terenie nadleśnictwa możemy spotkać trzy kapliczki domkowe. Jedna z nich znajduje się w Leśnictwie Brodziaki, przy drodze ze Smólska do Edwardowa.

Nr obiektu na mapie: 13 Współrzędne geograficzne: 50,60970oN 22,95237oE W Leśnictwie Zwierzyniec przy drodze wojewódzkiej nr 858 znajduje się kapliczka domkowa, we wnętrzu której umieszczono fragmenty rozbitej kapliczki słupowej z 1911 r., poświęconej św.

Antoniemu.

Nr obiektu na mapie: 1 Współrzędne geograficzne: 50,78780oN 23,04002oE Ciekawym przykładem kapliczki domkowej jest obiekt znajdujący się w Leśnictwie Nowiny, w miejscowości Nielisz, we wnętrzu którego znajduje się drewniany ołtarzyk z Jezusem na krzyżu.

Kapliczki murowane Nr obiektu na mapie: 7 Współrzędne geograficzne: 50,58844oN 23,17270oE Przykładem takiego obiektu jest kapliczka w Leśnictwie Adamów. Historia kapliczki, wg. przekazów mieszkańców, związana jest z budową klasztoru Dominikanów w Krasnobrodzie w XVII wieku. Budowniczowie klasztoru, którzy przemierzali drogę do Krasnobrodu postanowili zbudować w lesie murowaną kapliczkę. Jest to kapliczka w formie smukłego prostopadłościanu, przykrytego daszkiem, z płyciną w której umieszczony jest wizerunek Matki Bożej Krasnobrodzkiej.

Kapliczki wiszące na drzewach Te niewielkie kapliczki możemy spotkać na terenie całego nadleśnictwa, niektóre mają długą historię, inne są dziełem współczesnych twórców. Znajdują się najczęściej przy leśnych drogach. Wiele ciekawych, współczesnych kapliczek wiszących można znaleźć na terenie obrębu leśnego Tereszpol.

Wśród lokalnej ludności panuje przekonanie, że ścięcie drzewa, na którym wisi kapliczka może przynieść nieszczęście osobie, która to uczyni.

Kapliczki zbudowane po 1945 roku Kapliczka ufundowana przez Straż Leśną w dawnym Leśnictwie Senderki Nr obiektu na mapie: 24 Współrzędne geograficzne: 50,52567oN 23,04901oE Kapliczka położona jest na skrzyżowaniu dróg, przy zjeździe z drogi wojewódzkiej nr 849 w kierunku wsi Potok Senderki. Na murowanym postumencie znajduje się drewniana skrzyneczka, w której umieszczono figurkę Matki Boskiej. Kapliczka posiada metalową tabliczkę o treści: „Fundatorzy Straż Leśna Leśnictwa Senderki Szopa Adam i Mizak Józef 6 VII 1946 r.”

Kapliczka Matki Boskiej pod Hutkami Nr obiektu na mapie: 18 Współrzędne geograficzne: 50,54706oN 23,18899oE

Obecna kapliczka znajduje się w miejscu drewnianej kapliczki z ok. 1905 r., w której znajdował się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Kapliczka spłonęła w 1996 r. najprawdopodobniej z powodu pozostawienia zapalonego znicza lub w wyniku podpalenia. Obecna kapliczka została zbudowana w 1997 r. z miejscowego kamienia józefowskiego. We wnętrzu zabezpieczonym kutymi, stalowymi kratami znajduje się obraz Matki Bożej Krasnobrodzkiej oraz tablica przedstawiająca historię dawnej i obecnej kapliczki.

Kapliczka św. Huberta w Uroczysku Łyse Byki Nr obiektu na mapie: 25 Współrzędne geograficzne: 50,53724oN 22,96509oE Kapliczka wykonana jest z pnia dębowego, przykrytego czterospadowym daszkiem. We wnętrzu kapliczki znajduje się drewniana płaskorzeźba przedstawiająca św. Huberta, patrona myśliwych. Została ufundowana w 2001 r. przez myśliwych z Koła Łowieckiego Nr 59 „Słonka” z siedzibą w Zwierzyńcu.

Kapliczka św. Jana Gwalberta przy siedzibie Nadleśnictwa Zwierzyniec w Zwierzyńcu Nr obiektu na mapie: 10 Współrzędne geograficzne: 50,61316oN 22,96702oE Wyrzeźbiona w drewnie kapliczka przedstawiająca postać św. Jana Gwalberta została ufundowana przez Nadleśnictwo Zwierzyniec w 2016 r. i znajduje się przy siedzibie nadleśnictwa.

Kapliczka jest pamiątką po uroczystości wprowadzenia relikwii św. Jana Gwalberta, patrona leśników do kościoła pw. św. Jana Nepomucena (zwanego kościółkiem na wodzie) w Zwierzyńcu w dniu 16 lipca 2016 r.

Figury Figura Matki Bożej w Nieliszu – Deszkowicach II Nr obiektu na mapie: 4 Współrzędne geograficzne: 50,75761oN 23,05008oE Figura Matki Bożej jest położona na skraju lasu miejscowości Nielisz i pól wsi Deszkowice II. Fundatorem kapliczki był ordynat Maurycy Zamoyski, właściciel Ordynacji Zamojskiej. Kapliczkę opatrzono datą 19 lipca 1906 r., na pamiątkę ślubu Maurycego Zamoyskiego z Marią Różą Sapieżanką. Od tamtej pory pod figurą Matki Bożej, na leśnej polanie odprawiono wiele nabożeństw, szczególnie związanych z obrzędem święcenia pól. Ostatnimi laty, dzięki staraniom Stowarzyszenia Więź Pokoleń z Deszkowic II oraz Nadleśnictwa Zwierzyniec udało się na nowo odkryć walory figury. W trakcie prac konserwatorskich zabezpieczono rzeźbę, która po oczyszczeniu z licznych warstw farby ukazała pierwotny wygląd, charakteryzujący się dokładnie wykonanymi detalami rzeźbiarskimi sugerującymi pochodzenie z warsztatu tzw. szkoły lwowskiej. Obecnie figurę chroni drewniane zadaszenie zbudowane w 2020 r.

Figura Matki Bożej koło wsi Łuszczacz Nr obiektu na mapie: 22 Współrzędne geograficzne: 50,48795oN 23,24007oE Ciekawym przykładem sztuki ludowej jest figura Matki Bożej Krasnobrodzkiej, znajdująca się w Leśnictwie Zielone, w lesie koło wsi Łuszczacz.

Pochodzi ona najprawdopodobniej z przełomu XIX i XX wieku. Jest to kamienna figura Matki Bożej Krasnobrodzkiej ze skrzyżowanymi na piersi dłońmi. U jej podstawy znajdują się niewielkie figurki świętych zakonników.

Obiekty nieistniejące Zrzutowisko Hipopotam Nr obiektu na mapie: 26 Współrzędne geograficzne: 50,53644oN 22,96471oE Zrzutowisko broni, amunicji i sprzętu utworzyła w 1944 r. Komenda Główna AK. Było ono zlokalizowane w lasach Puszczy Solskiej, w sąsiedztwie leśniczówki Florianka, na polanie pomiędzy miejscowością Tereszpol Kukiełki a wsią Górecko Stare (obecnie polana stanowi własność prywatną). Strefie tej nadano kryptonim „Hipopotam”. Warunki, jakie musiało spełnić to miejsce, były bardzo rygorystyczne. Zrzutowisko miało znajdować się z dala od dróg,

siedzib ludzkich i niemieckich posterunków. Oficerem zrzutów był Marek Zamoyski, brat ordynata Jana Zamoyskiego. Magazynierem był Stanisław Szklarz ps. Zawisza. Radiostację, która była w tym miejscu zlokalizowana, obsługiwał Mieczysław Kwarciński, cichociemny, dowódca wyszkolony w Wielkiej Brytanii w dywersji i sabotażu. Łącznie, w okresie od 18 kwietnia do 25 maja 1944 r., dokonano 6 zrzutów. Zrzutowisko „Hipopotam” w ciągu jednej nocy przyjmowało od 27 do 45 zasobników o wadze 150 kg i kilkadziesiąt paczek o wadze 50 kg. Ciężar jednego zrzutu, zawierającego 45 zasobników i 57 paczek, jaki miał miejsce w nocy z 19/20 maja 1944 r., wyniósł około 10 000 kg.

Otrzymany ładunek był przewożony furmankami pod osłoną nocy do ziemianek zlokalizowanych w lasach oraz przy leśniczówkach i gajówkach.

Leśniczówka w Hutkowie, postać Jerzego Zdziechowskiego, polityka Nr obiektu na mapie: 14 Współrzędne geograficzne: 50,57421oN 23,25459oE Kompleks leśny Hutków położony w Leśnictwie Adamów należał w latach 1910-1944 do Jerzego Zdziechowskiego, posła, senatora i ministra skarbu II Rzeczypospolitej, przyjaciela wspomnianego Kazimierza Fudakowskiego.

Zdziechowscy mieszkali w leśniczówce zwanej Hutków. Obecnie w sąsiedztwie wsi Hutków, na skraju lasu pozostały ślady po założeniu ogrodowym w postaci alei robinii akacjowej, klonów, sosen oraz lilaków.

Sanatorium dla Dzieci im. Michaliny Mościckiej Nr obiektu na mapie: 15 Współrzędne geograficzne: 50,56455oN 23,17383oE W okolicy Uroczyska Belfont, dzięki staraniom właściciela majątku Krasnobród Kazimierza Fudakowskiego, powstało Sanatorium im. Michaliny Mościckiej. Dnia 7 lipca 1934 r. na zaproszenie Kazimierza Fudakowskiego do Krasnobrodu przybył prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Mościcki i dokonał otwarcia źródło: internet tego obiektu. Był to budynek z wysoką podmurówką z opoki. Na niej znajdowała się drewniana kondygnacja z dużymi oknami, dachem dwuspadowym krytym gontem z frontową stylową dobudową w stylu góralskim.

Sanatorium działało przez 5 lat, przebywały w nim dzieci głównie z Warszawy.

W czasie II wojny światowej Niemcy zgromadzili w tym budynku broń i amunicję.

Na skutek wybuchu tych materiałów nastąpił pożar i budynek uległ zniszczeniu.

Sanatorium przeciwgruźlicze przy drodze na Szur Nr obiektu na mapie: 20 Współrzędne geograficzne: 50,52384oN 23,21817oE Przy drodze prowadzącej do miejscowości Szur, na terenie porośniętym lasem sosnowym, przy końcu ul. Lelewela w latach 1938-1939 Polskie Towarzystwo Przeciwgruźlicze staraniem Kazimierza Fudakowskiego, ostatniego właściciela dóbr krasnobrodzkich, rozpoczęło budowę sanatorium przeciwgruźliczego. Budowę sanatorium przerwał wybuch II wojny światowej.

Obozy partyzanckie Wszystkie opisane tutaj lokalizacje obozów partyzanckich znajdują się w Obrębie Leśnym Tereszpol, gdzie w czasie II wojny światowej miała miejsce wspomniana już akcja przeciwpartyzancka Sturmwind II. Obecnie ślady obozów zatarł upływający czas, jedynie obóz „Corda” jest łatwo dostępy i oznaczony w terenie. Pozostałe dwa położone są w trudno dostępnych miejscach, lecz z uwagi na ich znaczenie dla polskiego podziemia na Zamojszczyźnie, uważamy za warte wspomnienia.

Obóz por. Józefa Steglińskiego ps. Cord Nr obiektu na mapie: 29 Współrzędne geograficzne: 50,51411oN 22,83438oE

PS

Obóz oddziału AK por. Józefa Steglińskiego ps. Cord został założony w lutym 1944 r., kiedy na polach i w lasach leżał jeszcze śnieg. Obóz ulokowano w lesie Rakowe pod Brodziakami, w odległości kilku kilometrów od Wolanin i Margoli. „Placówka”, tak do tej pory miejsce to określają okoliczni mieszkańcy,

znajdowała się na wzgórku pośród bagien, w młodym, gęstym lesie, a zatem była to lokalizacja zapewniająca dobrą ochronę przed nieprzyjacielskim lotnictwem. Do obozowiska przylegała łąka, po której płynął strumyk służący partyzantom. Por. Józef Stegliński ps. Cord, komendant Rejonu AK Biłgoraj, utworzył oddział partyzancki jesienią 1943 r. Obóz pod Brodziakami był schronieniem tzw. „Dywersji”, Kursu Młodszych Dowódców Piechoty oraz partyzantów z okolicznych miejscowości. W czerwcu 1944 r., otoczeni przez Niemców partyzanci, wycofali się w kierunku Osuch, gdzie poległ Cord.

W 2014 r. dzięki staraniom Ochotniczej Straży Pożarnej w Brodziakach oraz Oddziału PTTK w Biłgoraju w miejscu byłego obozu postawiono kapliczkę wraz z tablicą informacyjną. Jeszcze niedawno na „Placówce” można było zobaczyć doły po ziemiankach, a także podziurawioną od kul sosnę, która służyła jako cel podczas ćwiczeń strzeleckich. Niedaleko obozu znajduje się mogiła, w której prawdopodobnie pochowany został partyzant.

Obóz por. Adama Haniewicza ps. Woyna Nr obiektu na mapie: 28 Współrzędne geograficzne: 50,50314oN 22,89447oE Nad strumieniem Studczek znajdowała się placówka tzw. Kompanii Warszawskiej pod dowództwem Tadeusza Sztumberk-Rychtera ps. Żegota, a następnie Adama Haniewicza ps. Woyna. Miejsce to miało szczególne znaczenie w strukturach polskiego podziemia na Zamojszczyźnie, gdyż było siedzibą Inspektoratu Zamojskiego AK, którym dowodził mjr Edward Markiewicz ps. Kalina. Funkcjonowały tutaj także komórka Biura Informacji i Propagandy oraz ośrodek szkoleniowy w zakresie łączności. Oddział Kompanii Warszawskiej, który nosił oficjalną nazwę I Kompania Sztabowa Inspektoratu Zamojskiego AK, brał udział w licznych akcjach dywersyjnych skierowanych przeciwko niemieckiemu okupantowi. Obecnie trudno dostępny teren, gdzie znajdował się obóz stanowi użytek ekologiczny.

Obóz plut. Józefa Mazura ps. Skrzypik Nr obiektu na mapie: 32 Współrzędne geograficzne: 50,49471oN 22,87600oE Oddział Józefa Mazura ps. Skrzypik powstał we wsi Aleksandrów i liczył od 60-100 żołnierzy. Placówka w Uroczysku Ostrów położona jest w trudno dostępnym zalesionym, niewysokim wyniesieniu terenu, otoczonym łąkami.

W miejscu dawnego obozu można odnaleźć kamień pamiątkowy oraz ślady po mocowaniu belki jednego z zabudowań obozowych. Ponadto na skraju lasu, w kierunku łąk, możemy spotkać zagłębienia stanowiące stanowiska strzeleckie osłaniające obóz. Dojście do obozu jest bardzo trudne w uwagi na podmokłe łąki otaczające Uroczysko Ostrów.

Znalezisko archeologiczne – średniowieczne ogłowie końskie Poza pewnymi wyjątkami lasy Nadleśnictwa Zwierzyniec, szczególnie położone na ubogich piaszczystych glebach, nie były dogodnym miejscem do osadnictwa w czasach historycznych. Jednakże w 2019 r. na terenie Puszczy Solskiej, w Leśnictwie Kukiełki, ciekawego odkrycia dokonali pracownicy Muzeum Ziemi Biłgorajskiej. Znalezisko to jest, jak dotąd, jedynym tak kompletnym na terenie Polski średniowiecznym zabytkiem związanym z oporządzeniem jeździeckim o południowo-syberyjskiej proweniencji. Najprawdopodobniej ma to związek z którymś z trzech najazdów mongolskich na teren Europy środkowo-wschodniej.

W sprawozdaniu z badań odnajdziemy taki oto opis: „Odnalezione elementy składają się z wędzidła, o płaskich, okrągłych pobocznicach z przymocowanymi żelaznymi okuciami, do których nitowane były pierwotnie paski skórzane.

Pozostałe elementy są najprawdopodobniej pozostałościami po rozdzielaczach i popręgu. Wszystkie elementy posiadają ślady inkrustacji srebrnym metalem, co było charakterystyczne dla broni i oporządzenia jeździeckiego wytwarzanego przez ludność zamieszkującą południową Syberię, będącą przodkami obecnych Kirgizów”.

DT

Literatura 1. Czerwiński, T. (2012). Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce. Warszawa.

2. Dembowski, W. (2008). „Hipopotam” alianckie zrzutowisko broni koło Florianki. Biłgoraj.

3. Hałasa, E., Siemaszkiewicz, J., Cieplak, F. (red.). (2017). Zwierzyniec w starej pocztówce i fotografii. Zwierzyniec.

4. Kozaczka, M. (2010), Uprzemysłowienie Ordynacji Zamojskiej w okresie międzywojennym, [w:] W. Puś, J. Kita (red.), Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX Wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Tom VII. 5. Kowalczyk, Ł. (2020). Inwentaryzacja mogił na terenie Nadleśnictwa Zwierzyniec. Materiały Nadleśnictwa Zwierzyniec.

6. Matławska, H. (1991). Zwierzyniec. Zwierzyniec.

7. Polski, A., Kasprzak, A. (2012). W hołdzie przeszłości miejsca pamięci powstania styczniowego w województwie lubelskim. Lublin, Fajsławice.

8. Róg, D. (2020). Puszcza Solska domem partyzantów. Tablice informacyjne na terenie Obrębu Leśnego Tereszpol. Biłgoraj.

9. Tereszczuk, D. (2019). Sprawozdanie z badań ratowniczych przeprowadzonych 20, 22 i 28 sierpnia 2019 roku. Muzeum Ziemi Biłgorajskiej.

10. Adamów k. Zamościa - 28 maja 2019 r. Fundacja Pamięć Która Trwa, [online] http://www.fpkt.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=259%3A2019-06-16-18-12-06&catid=4%3Astrona-gowna&lang=pl

Nadleśnictwo Zwierzyniec

ul. Zamojska 6, 22-470 Zwierzyniec tel. 84 68 72 019, e-mail: zwierzyniec@lublin.lasy.gov.pl koncepcja: Ryszard Teterycz tekst: Łukasz Kowalczyk, Aleksandra Śrutwa zdjęcia: © Łukasz Kowalczyk, Piotr Szewczuk (PS), Remigiusz Gmyz (RG), Daniel Tereszczuk (DT), Wiesław Lipiec (1 str. okładki) grafika i skład: Maciej Lipiec Wydawnictwo Lipiec 2021, ul. Jasna 5/6, 22-470 Zwierzyniec, tel. 608343933, e-mail:lipiecphoto@pro.onet.pl, www.lipiecphoto.pl

ISBN 978-83-955629-4-5

ISBN 978-83-955629-4-5