Kaleidoscope of (Hi)stories - Kunst uit Oekraïne

KALEIDOSCOPE OF (HI)STORIES

KALEIDOSCOPE OF (HI)STORIES

KUNST UIT OEKRAÏNE

MUSEUM DE FUNDATIE | WAANDERS UITGEVERS, ZWOLLE | STAATLICHE KUNSTSAMMLUNGEN DRESDEN

EEN GESPREK TUSSEN MARION

ACKERMANN, BEATRICE VON BORMANN EN HILKE WAGNER

Hilke Wagner Kaleidoscope of (Hi) stories is de eerste omvangrijke tentoonstelling van moderne en hedendaagse Oekraïense kunst in Duitsland en Nederland. Het is in veel opzichten een buitengewoon project. Het was zeker niet te voorzien dat we een op een land gerichte tentoonstelling zouden maken en voor ons allemaal – inclusief de curatoren Maria Isserlis en Tatiana Kochubinska en veel van de deelnemende kunstenaars – was die keuze in zekere zin tragisch, omdat het de noodtoestand weerspiegelt waarin we ons sinds de Russische invasie van Oekraïne bevinden.

Tatiana Kochubinska formuleerde dit indrukwekkend tijdens de opening van de tentoonstelling in Dresden: ‘We zien onszelf als Europeanen, als burgers van de wereld – we hopen op een toekomst waarin nationale grenzen worden overwonnen, die voorheen geen rol voor ons speelden – vooral in de kunst.’ De sciencefictionfilm van Dana Kavelina

die in de tentoonstelling in Dresden werd gepresenteerd, eindigt ook in deze geest en kijkt vooruit naar een toekomst zonder nationale grenzen en en lasten.

Beatrice von Bormann Het is buitengewoon tragisch dat de aanval van Rusland op Oekraïne de aanleiding is geweest voor dit overzicht van kunst uit Oekraïne. Tegelijkertijd is het een belangrijke kans om de kunst en cultuur van Oekraïne beter te leren kennen, maar helaas niet onder de omstandigheden die men zou wensen: als een vanzelfsprekend onderdeel van de internationale kunstscène of in het land zelf. Veel van de kunstenaars in de tentoonstelling leven vandaag de dag in de diaspora in verschillende landen of onder zeer moeilijke omstandigheden in Oekraïne. Het is des te belangrijker om hun kunst nu te kunnen laten zien, en dat in een tentoonstelling die ook belangrijke historische terugblikken biedt om zo tegelijkertijd de ontwikkeling van

kunst in deze regio te laten zien. In dit opzicht is de tentoonstelling ook een uitgestoken hand in de richting van de kunstwereld in Oekraïne. De historische posities van 1912 tot de jaren tachtig zijn bijna allemaal in bruikleen van musea in Oekraïne, in Zwolle aangevuld met enkele bruiklenen van het Kröller-Müller Museum in Otterlo. Daarnaast hebben acht kunstenaars nieuw werk gemaakt voor de tentoonstelling in Zwolle, deels in dialoog met de collectie, deels met de plek zelf. Een van hen, Anna Zvyagintseva, woont nu nog in Nederland; zij deed van 2021-2022 een residentie aan de Jan van Eyck Academie in Maastricht.

Marion Ackermann Ja, de tentoonstelling is zeker onder speciale omstandigheden tot stand gekomen. Door de oorlogssituatie waren veel archieven, collecties en bibliotheken in Oekraïne ontoegankelijk, wat het onderzoekswerk voor onze curatoren bemoeilijkte. Veel werken konden alleen met de grootste moeite het

land uit worden gebracht, vooral dankzij Oekraïense bruikleengevers en instellingen, en verlieten Oekraïne voor de allereerste keer. Het behoud en de duurzame bescherming van kunst en cultuur zijn fundamentele museumtaken. Het is daarom onontbeerlijk om Oekraïense musea te ondersteunen en ze een veilig platform te bieden om hun kunstwerken te presenteren. Maar dit geldt vooral voor de mensen. Een essentieel aspect van de tentoonstelling was daarom het openhouden van ruimtes voor hedendaagse kunstenaars (en collega’s) om nieuwe projecten te ontwikkelen en bestaande werken tentoon te stellen. In totaal zijn er meer dan 50 kunstenaars te zien in deze tentoonstelling, waaronder nieuwe werken die voor de tentoonstelling zijn gemaakt, zoals de installaties van Nikita Kadan en Lada Nakonechna, die in dialoog met onze beider museale collectie zijn ontwikkeld en ons hier in Dresden ook herinneren aan ons post-socialistische erfgoed, of de indrukwekkende werken van Masha Reva, Kateryna Lysovenko of Andrij Bojarov.

Het ontdekken van het Oekraïense modernisme en – dankzij de twee curatoren – vooral het vrouwelijke modernisme, was een openbaring voor mij. Mezelf onderdompelen in kunst en in de turbulente geschiedenis van Oekraïne, de voortdurende strijd vatten voor zelfbegrip in een multi-etnisch land, een land dat nu zo dicht bij ons is, is een belangrijke ervaring voor ons allemaal. We kijken door een caleidoscoop naar meer dan 100 jaar kunst – en afhankelijk van hoe we de caleidoscoop draaien en waar we hem op richten, komen er andere beelden, indrukken en verhalen tevoorschijn, waardoor een complex beeld ontstaat van de diversiteit en meerstemmigheid, de continuïteiten en breuken van de

Oekraïense kunstgeschiedenis(sen). De tentoonstelling laat zien hoe kunstenaars omgingen met de politieke, sociale en culturele ontwikkelingen van hun tijd – met al hun ups en downs: van de geest van optimisme van het begin van de 20e eeuw tot de nieuwe tijd. HW Tijdens de vele contacten met Oekraïense collega’s tijdens de voorbereiding van de tentoonstelling werd duidelijk hoe belangrijk cultuur is voor de Oekraïense samenleving. De betrokken museumdirecteuren vertelden ons op indrukwekkende wijze dat, zelfs toen de stroom uitviel, mensen nog steeds de musea in Oekraïne bezochten en met fakkels in de hand door de museumzalen gingen. Tegenwoordig zijn veel originelen in veiligheid gebracht en worden ze niet meer in de musea tentoongesteld. We zijn dankbaar dat sommige van deze werken nu in Dresden en Zwolle te zien zijn. Veel vluchtelingen uit Oekraïne, en dat zijn er alleen al bijna 10.000 in Dresden, vinden zo ook een stukje van hun eigen cultuur en identiteit in onze musea. Kunst en cultuur zijn belangrijke ankers van een beschaving – vooral tijdens oorlog. Door de Russische invasie ervaart de Oekraïense cultuur een nieuwe decentralisatie en een nieuw nomadisme, zoals de curatoren het uitdrukten. Veel kunstenaars zijn, net als veel andere vluchtelingen, gedwongen om als migranten verspreid over de wereld te leven.

BvB In Nederland is de Oekraïense diaspora sinds de Russische invasie in februari 2022 gegroeid van 20.000 naar meer dan 110.000 mensen. Daarvan zijn 91.000 vluchteling. Er wonen ook veel Oekraïners in Zwolle; voor hen biedt de tentoonstelling een zeldzame kans om een belangrijk deel van hun cultuur te ervaren in hun nieuwe woonplaats, niet in de laatste plaats omdat de werken van

deze kunstenaars nooit eerder in deze constellatie zijn getoond. Voor Museum de Fundatie is dit project ook een kans om een nieuwe weg in te slaan. In voorgaande jaren richtte het museum, ook vanwege zijn ligging in de oostelijke helft van het land, zich regelmatig op het Oosten, waarmee in eerste instantie vooral Duitsland werd bedoeld. Nu reikt onze oriëntatie verder, baant deze zich een weg naar de grenzen van Europa en daarbuiten, waarbij de locatie van het museum en de collectie altijd het uitgangspunt blijven. Daarom is bijvoorbeeld de sculptuur Staand Naakt (1921) van Oleksandr Archypenko uit onze collectie in de tentoonstelling opgenomen als een belangrijke getuigenis van de vroege avant-garde van deze regio. Er is ook op een andere manier aansluiting aan het museum en haar geschiedenis: Lada Nakonechna en Nikita Kadan hebben zich ook hier in de collectie verdiept en verweven postkoloniale aspecten hiervan met de geschiedenis van Oekraïne. Zo worden verschillende geschiedenissen op een natuurlijke manier met elkaar verweven en bieden een ander perspectief op een deel van onze eigen collecties. Ondanks alle moeilijkheden en de beperkte bewegingsvrijheid zijn een aantal kunstenaars in de aanloop van de tentoonstelling in Zwolle geweest om het museum te leren kennen en samen met conservator Aude Christel Mgba de mogelijkheden voor de presentatie van hun werk te onderzoeken.

MA De kunstcollecties van de staat Dresden worden vanwege haar ligging ook beschouwd als een poort naar het oosten. We hebben ons toegelegd op het vertellen van de microgeschiedenissen van de Middenen Oost-Europese kunstgeschiedenis die tot nu toe te weinig aandacht hebben gekregen. Met de middelen van onze grote museumvereniging en ons

internationale bereik willen we helpen de eenzijdige canon op te schudden en meer toegankelijk te maken. Dit kunnen we alleen doen door onszelf als netwerkmuseum te definiëren. En vooral vanuit Dresden, met een eigen “oosterse” identiteit binnen Duitsland en een eeuwenlange culturele uitwisseling met enkele Midden- en Oost-Europese landen, is het bijzonder belangrijk om te onderzoeken waarom er nauwelijks kennisoverdracht met andere landen heeft plaatsgevonden. HW Deze brugfunctie brengt een speciale verantwoordelijkheid met zich mee en we moeten de juiste lessen trekken. We hebben te lang te weinig aandacht besteed aan Oekraïne vanuit een West-Europees perspectief. Tegen deze achtergrond was ik bijzonder ontroerd door de werken van Boris Mikhailov en Lesia Khomenko, die de gezichten van de Maidan-demonstraties in 2014 weergeven. Ze tonen het streven van het volk naar democratie, onafhankelijkheid en de waarden van de Verlichting. Ze vertegenwoordigen ook de strijd van het Oekraïense maatschappelijk middenveld tegen verkiezingsfraude, corruptie en Russische invloed. Ik was erg onder de indruk van dit proces van sociale toenadering en empowerment. Vandaag zien we soortgelijke beelden uit Georgië en de Republiek Moldavië – en ik zou heel graag willen dat we deze keer beter kijken. Vooral nu de interesse in een postSovjet perspectief langzaam begint door te dringen in de kunstwereld. In principe zijn de thema’s van de tentoonstelling universeel; de meeste werken zijn immers voor de oorlog gemaakt. De vier hoofdthema’s van de tentoonstelling, Tegen onderdrukking, Cultuur van het Geheugen, Ruimtes van vrijheid en Gedachten over de toekomst gaan ons allemaal aan.

BvB Dat klopt, maar de historische posities in deze tentoonstelling laten ook zien hoe internationaal de Oekraïense kunstwereld al aan het begin van de 20e eeuw was –Archypenko bijvoorbeeld, geboren in Kyiv, verhuisde na zijn opleiding in Kyiv, Odesa en Moskou naar Parijs en vervolgens in 1923 naar de VS. Na de officiële oprichting van Oekraïne in 1991 begonnen kunstenaars weer te reizen, op verschillende plaatsen te werken en internationaal tentoon te stellen. Deze tentoonstelling biedt een zeldzame kans om veel van deze internationaal bekende kunstenaars samen te zien, gegroepeerd in de vier thema’s die je noemde. Velen van hen relateren hun kunst aan actuele of historische gebeurtenissen, wat niet verrassend is gezien de turbulente geschiedenis van Oekraïne. Hun kunst biedt dus ook de kans om de geschiedenis te heroverwegen, om na te denken over wat het betekent om te leven in een land waarvan de grenzen in vraag werden gesteld en nog steeds worden gesteld, en welke verbanden er zijn tussen culturele herinnering(en) en de plaatsen in Oekraïne. Een kunstenaar als Sasha Kurmaz reflecteert onder meer op deze twee vragen door een fictieve ruimte in het museum te markeren met een rode lijn. Dit doet denken aan de kapotgeschoten gebouwen van Oekraïne, maar roept ook de vraag op: wie staat waar, wat is in dit geval ‘binnen’ en ‘buiten’?

MA Het werk van Sasha Kurmaz gaat ook over spanningsvelden tussen burgers en de staat, machtsstructuren en de bezetting van ruimtes. In de indrukwekkende film Dima van Mykola Ridnyi neemt een politieagent, gedesillusioneerd door corruptie en machtsmisbruik, zijn toevlucht tot beeldhouwkunst. Beide werken werden voor de oorlog gemaakt en tonen ook huiselijke grieven. De

tentoonstelling als geheel maakt duidelijk hoe belangrijk kunst is als medium voor dialoog. Het laat ons zien hoe kunst kan helpen om grenzen te overwinnen en begrip tussen mensen te creëren.

BvB Sommige werken kregen een extra betekenislaag door de oorlog, zoals de serie Schoten, Breuken van Zhanna Kadyrova – oorspronkelijk gemaakt tussen 2009 en 2010 als een vormexperiment door letterlijk ronde en vierkante keramische platen te beschieten – maar nu door de kunstenaar zelf gedefinieerd als een ‘commentaar op de vernietiging van gebouwen en infrastructuur als gevolg van militaire activiteit’. Andere werken, zoals het enorme schilderij van Masha Reva, verwijzen naar de historische avant-garde en tonen soortgelijke motieven uitvergroot en in een nieuwe context.

HW Tegelijkertijd mogen we niet vergeten dat Oekraïne al vele jaren in een permanente crisis verkeert: eerst de enorme staats-, sociale en economische omwenteling na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en daarna de Russische oorlog op de Krim en in de Donbas. Oekraïne, zijn volk en zijn cultuur leken erg ver weg vanuit een West-Europees perspectief. Vooral de oorlog tegen Oekraïne vanaf 2014 – hoewel op Europees grondgebied – kreeg veel te weinig en slechts selectieve aandacht in het Westen, bijvoorbeeld na het neerschieten van het passagiersvliegtuig MH 17. Nikita Kadan beschreef het heel treffend in een interview: ‘De Donbas kon qua aandachtseconomie niet concurreren met andere conflicten’.

MA Tegelijkertijd is het werk van Masha Reva, waarover Beatrice spreekt, ook een beeld van hoop. Net zoals de tentoonstelling ons niet alleen inzicht geeft in het verleden en het heden, maar ook in de toekomst van Oekraïne, wat mij bijzonder

TUSSEN MARION ACKERMANN, BEATRICE VON BORMANN EN HILKE WAGNER

belangrijk lijkt. Dus we bedanken alle betrokkenen en hopen op veel geïnteresseerde bezoekers en lezers die hopelijk geraakt zullen worden door de kunst uit Oekraïne!

Dank

Zonder de vele deelnemende kunstenaars en hun enorme inzet zou deze tentoonstelling noch dit boek gerealiseerd zijn. Wij zijn hen oneindig dankbaar dat ze onder vaak zware omstandigheden aan dit project hebben meegewerkt.

Onze grote dank gaat uit naar alle bruikleengevers, maar vooral ook naar de Oekraïense instellingen: Het National Art Museum of Ukraine (NAMU) in Kyiv, het Odessa Art Museum, het National Museum of Ukrainian Decorative Folk Art in Kyiv, de Stedley Art Foundation, de Prymachenko Family Foundation, het Oleksandr Dovzhenko National Center, de MOCA NGO, de Artsvit Gallery, het Pavlo Gudimov Ya Gallery Art Center, het BIRUCHIY CONTEMPORARY ART

PROJECT, het Fedir Tetianych Archive en de Asortymentna Kimnata. Dat het mogelijk was om deze kunstwerken in een oorlogssituatie uit Oekraine te halen, is te danken aan de Oekraïense musea die er alles aan hebben gedaan om de tentoonstelling te realiseren. De tentoonstelling zou ook niet mogelijk zijn geweest zonder de steun van het Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken en de enorme inzet van het Oekraïense ministerie van Cultuur.

De curatoren Maria Isserlis en Tatiana Kochubinska kunnen wij niet genoeg bedanken voor het ontwikkelen van deze tentoonstelling, die zowel slim als liefdevol tot in het kleinste detail is samengesteld. Dat het mogelijk was om Tatiana Kochubinska, een van de meest deskundige kunstwetenschappers van Oekraïne, een jaar lang als co-curator aan het SKD te binden, is te danken aan

de Oekraïense financieringslijn van de Ernst von Siemens Kunststiftung. Curator Maria Isserlis van SKD heeft hier hard voor gewerkt, evenals voor de contacten tussen vele andere Duitse instellingen en Oekraïense curatoren, en met Francesca ThyssenBornemisza en haar initiatief “Musea voor Oekraïne” met het Oekraïense Instituut, dat een uitstekend publieksprogramma programma heeft georganiseerd ter begeleiding van de tentoonstelling in Dresden.

Voor Museum de Fundatie heeft Aude Christel Mgba in korte tijd enorm veel kunnen bereiken, door – kort na haar aantreden als conservator in Zwolle – met alle kunstenaars en instellingen contact op te nemen en de hele tentoonstelling voor deze locatie in goede banen te leiden. Dat geldt met name voor de begeleiding van de zes kunstenaars die nieuw werk voor deze tweede tentoonstellingslocatie maken. Wij willen dan ook onze grote waardering uitspreken voor haar intensieve werk aan deze tentoonstelling. Dat geldt ook voor Sanne van de Kraats, die voor de tentoonstelling in Zwolle heeft geadviseerd, deze publicatie op een zeer professionele manier heeft begeleid en als hoofd marketing van Museum de Fundatie bovendien de communicatie heeft verzorgd. Voor de vormgeving van dit boek danken wij grafisch ontwerper Harald Slaterus en Aliona Solomadina, die de visuele identiteit van tentoonstelling en boek leverde. Dank aan Marloes Waanders van uitgeverij Waanders voor het mogelijk maken van dit boek. Docus van der Made heeft als net aangetreden hoofd educatie & interpretatie in Zwolle voortvarend een uitgebreid en inspirerend publieksprogramma ontwikkeld en begeleid, ook hiervoor zij dank.

Het is ongelofelijk wat in zo korte tijd tot stand is gebracht! Last but not least

willen wij de sponsoren bedanken die deze tentoonstelling mogelijk hebben gemaakt: voor het SKD is dat het Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken, de Ernst von Siemens Kunststiftung en de European Cultural Foundation; het is ook geweldig dat sommige werken door het SKD kunnen worden gekocht met de hulp van onze Vrienden van MSU. Museum de Fundatie dankt van harte de Gemeente Zwolle, vooral ook voor hun extra ondersteuning aan dit project, de Provincie Overijssel, het ministerie van OCW, de Vriendenloterij en de Founders en vrienden van het museum. Grote dank ook aan het V-Fonds dat het publieksprogramma van deze tentoonstelling mogelijk heeft gemaakt.

Daarnaast zijn er de geweldige teams in beide instellingen, van tentoonstellingsmanagement, marketing, educatie, collecties tot en met techniek, floormanagers en publieksmedewerkers! We zijn dan ook iedereen zeer dankbaar voor de fijne samenwerking tussen beide instellingen op alle vlakken. Het is en was een groot genoegen!

Marion Ackermann is algemeen directeur van Staatliche Kunstsammlungen Dresden. Beatrice von Bormann is directeurbestuurder van Museum de Fundatie, Zwolle en Heino / Wijhe.

Hilke Wagner is directeur van het Albertinum, Staatliche Kunstsammlungen Dresden.

EEN GESPREK TUSSEN MARION ACKERMANN, BEATRICE VON BORMANN EN HILKE WAGNER

DE VELE GEZICHTEN VAN OEKRAÏNE

Wij zoeken niet, wij kijken. Dit werd het motto van onze tentoonstelling dat tijdens de voorbereidingen en het bijeenbrengen van het materiaal ontstond – bij gesprekken met kunstenaars, bij het doorzoeken van archieven, collecties en bibliotheken die veelal als gevolg van bezetting, verwoesting en de algemene oorlogssituatie in Oekraïne niet toegankelijk waren. Kaleidoscope of (Hi)stories is een poging om Oekraïne door zijn kunst te benaderen en te beschrijven.

Historisch gezien is Oekraïne tot stand gekomen onder invloed van de verschillende staten waartoe het grondgebied behoorde. Uit de uiteenlopende artistieke, culturele en etnische invloeden ontstond een bont geschakeerd weefsel dat zijn neerslag vindt in de complexe, gelaagde identiteit van het land. Maar wat is identiteit eigenlijk? Het is een begrip dat aan verandering onderhevig is, in het bijzonder in het geval van Oekraïne. Wij kunnen geen algemeen geldend, universeel paradigma vinden voor de voorstellingen van de Oekraïense identiteit, de ontwikkeling van het land en zijn kunst. De identiteit van Oekraïne verandert nog altijd – tot op de dag van vandaag, Oekraïne heeft vele gezichten. Wij zien deze tentoonstelling als een omgeving die ons in staat stelt om na te denken over onze eigen culturele erfenis in al haar culturele en geografische veelvoud en om haar te begrijpen – want de ontwikkeling van kunst en cultuur in de verschillende regio’s van Oekraïne is gerelateerd aan uiteenlopende historische paradigma’s en connotaties.

In Kyiv, een stad met een eeuwenoude geschiedenis, waar zich de Sint-Sofiakathedraal bevindt met unieke voorbeelden van Byzantijnse kunst, ontstond de oorspronkelijke school van de monumentale kunst van Mykhailo Boychuk (1882 – 1937). Voor Kharkiv is de modernistische en deels constructivistische kunst van de jaren twintig van de vorige eeuw van buitengewone betekenis, en voor Odesa is dat de mythe van de unieke, multiculturele, “Mediterraanse” stad. Een heel andere

situatie treft men aan in het pas sinds 1939 tot de Sovjetunie behorende Lviv – daar kwam het tot het midden van de jaren 1950 zelfs sporadisch tot militair verzet. De streken in het oosten en zuidoosten van Oekraïne met hun industriële economie zoals Saporischschja en Dnipro vormden in de jaren twintig van de vorige eeuw een bakermat van het Oekraïense anarchisme, de grote mijnwerkersstakingen in het centrum van Donezk in de jaren 1989 tot 1990 zijn te beschouwen als een begin of ontwaken van het huidige politieke bewustzijn van de Oekraïners – als het begin van hun strijd voor burgerrechten en een burgermaatschappij. Dit werd vooral in de jaren na de Revolutie van de Waardigheid in 2013–2014 duidelijk. Al deze interne geschillen en tegenstellingen verwijzen naar het caleidoscopisch karakter dat ook in de titel van de tentoonstelling tot uitdrukking komt. De caleidoscoop is een natuurlijke metafoor: als je de hoek van de glaasjes in de caleidoscoop verandert, ontstaan er nieuwe beelden. Ook in de tentoonstelling is die verandering van perspectief belangrijk, van het gezichtspunt ten opzichte van geschiedenis, ervaring en artistieke praktijk. De vier hoofdthema’s van de tentoonstelling – Tegen onderdrukking, Cultuur van het geheugen, Ruimtes van vrijheid en Gedachten over de toekomst – gaan vloeiend in elkaar over. Zij nodigen de bezoeker uit voor een reis door een complexe verzameling van uiteenlopende ervaringen en geschiedenissen die getuigen van de facettenrijke, maar gedeelde geschiedenis van het land.

Ondanks of vanwege de oorlog, maar in ieder geval in verband daarmee, ontwikkelt Oekraïne tegenwoordig een nieuw karakter. Wanneer we worden geconfronteerd met wat onuitgesproken blijft, wat ongemakkelijk is en gecompliceerd, dan is het juist de kunst die het ons mogelijk maakt om nieuwe wegen te herkennen en nieuwe paden in te slaan.

KALEIDOSCOPE OF (HI) STORIES IN ZWOLLE

Kaleidoscope of (Hi)stories: Kunst uit Oekraïne brengt werken van belangrijke historische figuren uit de kunstgeschiedenis van Oekraïne samen met die van een geselecteerd aantal hedendaagse kunstenaars.

De tentoonstelling omvat schilderkunst, tekenkunst, video, installatiekunst, performance, beeldhouwkunst, geluid, fotografie en textielkunst en biedt een doorsnede van de enorme rijkdom en diversiteit van meer dan een eeuw Oekraïense kunstgeschiedenis. Van naïeve en volkskunst, socialistisch realisme en constructivisme tot futurisme, abstractie en conceptualisme, deze momentopname beschrijft de complexe verbinding tussen de avant-garde, het modernisme en de hedendaagse kunst die uniek is voor de kunstgeschiedenis van Oekraïne.

Voor de tentoonstelling in Zwolle hebben we het merendeel van de werken die te zien waren in het Albertinum Museum in Dresden behouden, aangevuld met een andere selectie van bestaande werken van een aantal van dezelfde deelnemende kunstenaars zoals van Yevgenia Belorusets, Dana Kavelina, Katya Buchatska, Sergey Bratkov en Andrij Bojarov. In Museum de Fundatie Zwolle is Kaleidoscope of (Hi)stories verspreid over drie verdiepingen. De tentoonstelling beslaat niet chronologisch de periode van 1910 tot 2023, maar is vloeiend georganiseerd rond de vier oorspronkelijke thema’s die elkaar soms kruisen: Tegen onderdrukking, Cultuur van het geheugen, Ruimtes van vrijheid en Gedachten over de toekomst.

De werken in deze tentoonstelling laten zien hoe Oekraïense hedendaagse kunstenaars altijd in dialoog zijn geweest en nog steeds zijn met hun modernistische en avant-garde voorgangers, door hun esthetiek over te nemen en er inspiratie uit te putten, terwijl ze zich tegelijkertijd bezighouden met de huidige mondiale discoursen. De positie van Oekraïne op het kruispunt van verschillende culturele, artistieke en religieuze invloeden heeft een rijk erfgoed opgeleverd. De ontmoetingen met Byzantijnse, Oost-Slavische, West-Europese en CentraalAziatische culturen hebben een breed scala aan artistieke stijlen en technieken opgeleverd (waaronder borduurwerk, keramiek, houtsnijwerk, pysanky en wandtapijten) die Oekraïense kunstenaars zich hebben toegeëigend en eigentijds hebben gemaakt. Sommige zalen in de tentoonstelling vertalen dat idee, zoals het schilderij van Kateryna Bilokur naast Maria Kulikovska’s zeepfiguur met bloemen, waarvan de serie opzettelijk Oekraïense volkskunst als inspiratiebron gebruikt.

Kateryna Lysovenko, Alevtina Kakhidze, Nikolay Karabinovych, Lesia Khomenko , Kateryna Snizhko en Anna Zvyagintseva zijn door ons uitgenodigd om nieuw werk te maken voor het museum in Zwolle. Kateryna Lysovenko, die een installatie van spandoeken/vlaggen buiten bij de hoofdingang van het museum presenteert, gaat in op de onmogelijkheid om een homogene wereld te creëren. Alevtina Kakhidze richt zich op hoop door ons uit te nodigen om te leren van planten en kinderen door middel van een installatie die bestaat uit een tekening

van kinderen gemaakt tijdens een workshop waar ze samen discussieerden over grenzen, staten, oorlog en vrede, een film en een serie tekeningen van haarzelf. Met een multimedia geluidsinstallatie onderzoekt Nikolay Karabinovych het idee van veerkracht in tijden van wanhoop door middel van humor en taal. Lesia Khomenko produceert speciaal voor het museum in Zwolle een bewerking van Max in het leger, een serie werken over de uitdaging van het maken van beelden tijdens de oorlog, die begon als een verbeelding van foto’s die haar man van hem en zijn militaire kameraden nam. Naast andere motivaties hebben de vele tumultueuze momenten die Oekraïne in het verleden heeft doorgemaakt, ertoe geleid dat veel mensen naar het buitenland zijn vertrokken. Oekraïense diasporagemeenschappen hebben zich in het Westen gevormd en spelen een belangrijke rol in het behoud en de verspreiding van de Oekraïense cultuur, taal en tradities en net als in vele andere gebieden hebben Oekraïense kunstenaars ook bijgedragen aan de kunstscène in Nederland. Een daarvan is Kateryna Snizhko, die sinds 2012 in Amsterdam woont, die we hebben uitgenodigd als lokale Oekraïense stem. In Zwolle presenteert ze een installatie/sculptuur van keramiek waarmee ze vragen aan de orde stelt over de fragmentatie van het territorium. Anna Zvyagintseva, die deelnam aan een residentie in Maastricht toen de oorlog in Oekraïne begon, maakt een 1:1 schaal van een voorbeeld van een “2 muren” regel van papier en textiel, om in gesprek te gaan over de kwetsbaarheid van veiligheid.

Naast de nieuwe opdrachten maken Lada Nakonechna en Nikita Kadan bewerkingen van bestaande werken die hun presentatie in Dresden in Nederland contextualiseren, waarbij ze specifiek kijken naar de collectie van Museum de Fundatie. Ze rekken afzonderlijk het kader van de huidige debatten over oorlog en geschiedenis in Oekraïne op naar dat van Nederland, Europa door een postkoloniale lens.

Deze tentoonstelling laat verder zien hoe de kunstscène in Oekraïne ook is gevormd door kunstenaarscollectieven, waar een groot aantal van de getoonde kunstenaars deel van uitmaakten en deel van uitmaken. In de tentoonstelling presenteren twee collectieven, te weten Open Group (Yuriy Biley, Pavlo Kovach, Anton Varga) en het duo Roman Khimei & Yarema Malashchuk, recent videowerk dat zich bezighoudt met de huidige politieke en sociale situatie van het land.

De oorlog vormde de aanleiding voor dit project, en we moeten erkennen dat deze een cruciale rol speelt in de lopende gesprekken over wat we nog steeds aanduiden als de mondiale kunstgeschiedenis, die vele geografische

gebieden, geschiedenissen, culturen, lichamen, rassen, geslachten en seksuele geaardheden heeft uitgesloten, toegeëigend en bijgedragen aan de onzichtbaarheid ervan. Kaleidoscope of (Hi)stories kan ook worden beschouwd als een uitnodiging om terug te kijken in onze collecties en de historische grenzen en de manier waarop sommige kunstenaars zijn ingekaderd opnieuw te bekijken. Daarom hebben we ook werken van Oleksandr Archypenko en Oleksandr Bohomazov uit onze collectie en die van het Kröller Müller Museum geselecteerd voor deze tentoonstelling.

Gezien de zeer gevoelige omstandigheden waaronder deze tentoonstelling moest plaatsvinden, willen we met veel plezier Sergej Anufriev, Yevgenia Belorusets, Andrij Bojarov, Sergey Bratkov, Katya Buchatska, Davyd Chychkan, Danylo Halkin, Nikita Kadan, Zhanna Kadyrova, Alevtina Kakhidze, Nikolay Karabinovych, Roman Khimei & Yarema Malashchuk, Dana Kavelina, Lesia Khomenko, Maria Kulikovska, Sasha Kurmaz, Yuri Leiderman, Kateryna Lysovenko, Larion Lozovyi, Pavlo Makov, Boris Mikhailov, Lada Nakonechna, Open Group (Yuriy Biley, Pavlo Kovach en Anton Varga), Vlada Ralko, Masha Reva, Mykola Ridnyi, Andriy Sahaidakovskyi, Kateryna Snizhko, Anna Zvyagintseva, de instellingen en musea in Oekraïne, en de curatoren Tatiana Kochubinska en Maria Isserlis bedanken voor hun vertrouwen en voor het feit dat ze ons de ruimte gaven. Dit proces was verrijkend en heel belangrijk voor onze kennismaking met de kunstscène en de kunstgeschiedenis van Oekraïne.

Oksana Pavlenko

Lang leve 8 maart! | 1930-31 | olieverf op doek | 150 x 115 cm

National Art Museum of Ukraine

TEGEN ONDERDRUKKING

Verzet. Het betekent in de eerste plaats onenigheid, het innemen van een afwijkend standpunt ten opzichte van heersende conventies en het doorbreken van de clichés die in het ‘sociale oordeel’ zijn vastgelegd.

Verzet komt voort uit de noodzaak om het recht op leven, werk en creativiteit te verdedigen, om geweld, onrecht en onderdrukking – politiek, psychologisch en sociaal – te weerstaan. Verzetsdaden komen op wanneer een stabiel bestel bedreigd wordt, uitgelokt door heftige levensgebeurtenissen, oorlog en andere mechanismen die de gebruikelijke orde der dingen bedreigen.

Kunst als verzet uit zich op diverse manieren en omvat een scala aan strijdmethoden. Deze kunnen variëren van agitatie- en propaganda-uitingen tot het innemen van de publieke ruimte en het verzet tegen de gevestigde normen die de vrijheid van denken, leven en handelen beknotten.

In Oekraïne fungeert de kunst als getuige van tumultueuze revoluties en biedt ze in aanzienlijke mate inzicht in de gepolitiseerde realiteit en de daarmee gepaard gaande controverses1, die veroorzaakt werden door de strijd voor zelfbeschikking. Oekraïne heeft herhaaldelijk te maken gehad met vijandelijkheden op haar grondgebied.

‘[...] in januari 1918, toen Kyiv zware artilleriebeschietingen onderging, schilderden we naar levend model. Een van de meest toegewijde vrouwelijke modellen kwam regelmatig poseren en de meest dappere studenten werkten iedere dag. Een artilleriegranaat trof de onderste verdieping van het gebouw waarin op dat moment een ziekenhuis was gehuisvest. Door de hevige explosie stortten de studenten en modellen, tegelijk met hun ezels en paletten, op de grond...’,2 zo herinnerde kunstenaar

Oksana Pavlenko (1896 – 1991) zich deze gebeurtenis.

Ook Oleksandr Dovzjenko (1894 – 1956) beschreef vol tragiek het verwoeste Oekraïense land tijdens de Tweede Wereldoorlog in zijn documentaire Oekraïne in

brand (1943). ‘Ze legden hele families op een rij neer en schoten, terwijl ze (Nazi strijdkrachten, red.) de huizen in brand staken. Ze hingen mensen op, lachend als gekken, achtervolgden vrouwen, namen hun kinderen van hen af en gooiden ze in het vuur. [...] De gehangenen, aan hun verschrikkelijke galgen, slingerden nog steeds en wierpen onvergetelijke griezelige schaduwen op de grond. Het hele dorp stond in brand. Alles wat niet tijdig kon vluchten naar het bos, naar het riet, naar de geheime schuilplaatsen in de grond – alles ging ten onder.’3

Een dergelijke realiteit, zo lijkt het, had bewaard moeten blijven in de duisternis van de geschiedenis, doorgegeven van generatie op generatie in de vorm van iemands verhaal, een persoonlijke herinnering, een spoor van wreedheden met zich meedragend om een nieuwe ontmenselijking te voorkomen. Maar nu is het weer de harde realiteit, de huidige Oekraïense steden zijn opnieuw het toneel van vijandelijkheden geworden. Geweld, bloed en strijd vormen het bekende decor waartegen de kunst in Oekraïne gedurende de twintigste en eenentwintigste eeuw zich heeft ontwikkeld en blijft ontwikkelen. Dit lijkt een vaak terugkerend patroon te zijn, waar dan ook ter wereld, wanneer kunst wordt geconfronteerd met totalitarisme, burgeroorlogen, onderdrukking en politieke gevangenschap.

In de postrevolutionaire jaren ‘20 van de vorige eeuw ging het in de werken van kunstenaars zoals Leonila Hrytsenko (1909-1992), Viktor Palmov (1888 – 1929) en eerder genoemde Oksana Pavlenko over het verzet tegen het wereldwijde historische onrecht en het tsaristische regime van het Russische Rijk. Hun werken zijn doordrongen van het geloof in de wereldrevolutie. Oksana Pavlenko werd niet begrepen door haar eigen boerenmilieu, waar men vond dat kunst alleen iets voor de elite was. Zij moest al eerste stap het recht veroveren

om kunstenaar te worden. Later, tijdens haar studie in de monumentale schilderstudio van Mykhailo Boychuk (1882 – 1937), werd de kunstenaar in spe opnieuw geconfronteerd met ongelijkheid: ‘Boichuk liet met grote tegenzin meisjes toe tot het atelier en weigerde mij aanvankelijk resoluut. Zijn motivatie was dat meisjes inherent onbetrouwbaar waren. Hij spendeerde tijd en moeite aan hen, waarna ze trouwden en de kunst verlieten... Maar ik was geduldig en zocht lange tijd zijn toestemming, zodat hij me uiteindelijk accepteerde.’4

Pavlenko’s vroege werk reflecteert op nieuwe rol van de vrouw in maatschappij van na de revolutie.5 Haar beroemdste werk is misschien wel Lang leve 8 maart! (193031) (p. 14). De kunstenaar schilderde een groep vrouwen die allemaal dezelfde kleren en schoeisel dragen tegen de achtergrond van een boerenlandschap. Ze houden een rood spandoek vast met de tekst ‘Leve 8 maart!’, dat het streven van vrouwen naar emancipatie en de strijd voor hun rechten en vrijheden symboliseert. Zoals kunsthistoricus Tetiana Zhmurko recent opmerkte: ‘Vrouwen treden hier op als een verenigd front, ze tonen niet een individu, maar een sociale groep die vecht voor haar rechten.’ De onderzoeker ziet hierin ‘de belichaming

van de artistieke methode van Mykhailo Boychuk, waarin het typische en algemene prevaleert boven het individu.’6

Dertig jaar later schreef Alla Horska (1929 – 1970): ‘Monumentale kunst is de kunst van het collectief. Het is als de zee, die wordt gevormd door rivieren die allen de naam ‘Ik’ dragen. Als een van die rivieren zich omdraait en zich verspreidt, verliest hij zijn kracht en wordt de zee ondiep. Er bestaan geen performers in onze monumentale kunst. Elke performer is een kunstenaar.’ 7

De jaren ’60 van de vorige eeuw kenmerkten zich door een heropleving van het Oekraïense monumentalisme, de school die in de jaren 30 verloren was gegaan. De monumentale werken van de vanwege haar politieke standpunten vermoorde kunstenaar Horska pasten,desondanks, in de algemene artistieke ideologie van het Sovjettijdperk. Het beroemde mozaïek Vaandel van de Overwinning, 8 dat opgedragen is aan de Jonge Garde9 –een partizanenbeweging tijdens de Tweede Wereldoorlog – eert met een voor die tijd kenmerkend pathos de heldendaden van jonge mensen die hun leven opofferden voor de bevrijding van het nazisme. Horska’s eigen generatie – de generatie van de jaren ‘60, vaak aangeduid

Alla Horska

Overwinningsbanier | 1960s | potlood, inkt, gouache, wit op papier | particuliere collectie (Kyiv)

als de ‘kinderen van de oorlog’ – vertegenwoordigde zelf een nieuwe Jonge Garde. Deze generatie was voorbestemd om actief deel te nemen aan de naoorlogse wederopbouw van het land, om na te denken over de last van stalinistische onderdrukking en om zich te verzetten tegen het afnemen van burgerlijke vrijheden aan het einde van de jaren ‘60: ‘In de afgelopen paar jaar hebben er in de Sovjetunie politieke processen plaatsgevonden tegen jonge mensen uit de creatieve en wetenschappelijke intelligentsia. [...] Bovenal kunnen we niet anders dan verontrust zijn over het feit dat veel van deze processen de wetten van ons land hebben geschonden. Bijvoorbeeld, alle processen in Kyiv, Lviv en Ivano-Frankivsk werden in 1965-1966 achter gesloten deuren gevoerd, in strijd met

wat direct en ondubbelzinnig wordt gegarandeerd door de grondwet van de USSR. Al deze en vele andere feiten tonen aan dat de politieke processen van de afgelopen jaren een vorm van onderdrukking van dissidenten aan het worden zijn. [...] In Oekraïne, waar schendingen van de democratie worden aangevuld en verergerd door perversies van het nationale vraagstuk, manifesteren de symptomen van het stalinisme zich nog duidelijker en op ruwere wijze.’10 In deze brief zindert het idealistische pathos van de jaren 1960. De ondertekenaars beriepen zich op de grondwet van de USSR, op de rechten van de Sovjetburgers en probeerden op geweldloze wijze het recht op een afwijkende mening op te eisen.

Mykola Ridnyi Water slijt de steen weg | 2013 | installatie: one-channel-video Dima | (8’28’’) | sculptuur (graniet) | bruikleen van de kunstenaar

In een brief aan Alla Horska schreef de kunstenaar Opanas Zalyvakha (1925-2007) ‘...een filosoof zei ooit dat als we kinderen wapens hadden geven, de mensheid er allang niet meer zou zijn. Laten we volwassen worden, zodat het niet zo triest afloopt.’11 Maar de mensheid wordt niet volwassen.

In oktober 2013, een maand voor het begin van de Revolutie van de Waardigheid, toonde Mykola Ridnyi (1985) voor het eerst zijn werk Water slijt de steen weg (p. 17). Een belangrijk onderdeel van het werk is de video Dima, waarin een voormalig politieagent vertelt over de wijze waarop corruptie en willekeur de idealen van het politiewerk verwoest hebben.12 Schrijver en activist Gregory Sholette (1956) stelt dat het begrijpen van sociale dilemma’s alleen mogelijk is wanneer kunst verschijnt als een specifiek werk dat intellectueel en creatief wordt uitgevoerd in samenwerking met een ander.13 Dat was het geval met Dima. Na zijn carrière bij de politie heeft de hoofdpersoon van de film zich omgeschoold tot een grafsteenmaker. Ridnyi doorbreekt Dima’s dagelijkse routine door hem te vragen enorme politiebaretten van graniet te maken. Dit werk ontstond tijdens het bewind van de voormalige Oekraïense president Viktor Janoekovitsj, wiens beleidsperiode werd gedomineerd door dwingende macht. Het wordt nu gezien als een manifest van verzet tegen politiegeweld wereldwijd, waar burgerdemonstraties hardhandig en dodelijk worden onderdrukt.

In de loop van de tijd hebben kunstenaars geprobeerd opnieuwe een artistieke taal uit te vinden die de nieuwe uitdagingen van het veranderende verzetsparadigma kan beschrijven. In het licht van de tragische politieke geschiedenis van Oekraine komt het niet vaak voor dat in de kunst direct het verzet gereflecteerd wordt in haar eigen weefsel, op het oppervlak van de kunst zelf, kunst die zich verzet, ontkent en zichzelf ter disucssie stelt.. In zijn werk Zonder titel (1989) (p. 19) slaagt Andriy Sahaidakovskyi erin een voorgevoel van de ineenstorting van de bestaande orde uit te drukken. De kunstenaar verwerpt didactische verhalende taal en laat de schilderkunst voor zichzelf spreken, door haar als een onafhankelijke vloeibare materie te presenteren. Zo wordt een andere vorm van verzet vertoond.

1 De Februari- en Oktoberrevoluties van 1917; de proclamatie van de Oekraïense Volksrepubliek (UNR) en de West-Oekraïense Volksrepubliek (ZUNR) in 1918; de grote hongersnood/ Holodomor van 1932-1933; de Tweede Wereldoorlog en de Duits-Sovjetoorlog van 19411945; de ramp in Chornobyl in 1986; de ineenstorting van de USSR in 1991; de Oranje Revolutie van 2004; Revolutie van Waardigheid 2013-2014; de volledige invasie van Oekraïne door de Russische Federatie op 24 februari 2022.

2 Zhmurko, Tetiana: PORTRET: OKSANA PAVLENKO. OVER BOICHUKISME, FEMINISME EN HET BOUWEN AAN EEN NIEUWE TOEKOMST; YourArt, 30 december 2019; online bron: https://supportyourart.com/ stories/oksana-pavlenko/

3 Dovzhenko O. P. Oekraïne in brand: Filmverhaal, dagboek aan het front van de auteur O. M. Pidsukha.—bewerkt door K.: Rad. schrijver, 1990.

4 Jakovlenko, Kateryna: Why There Are Great Women Artists in Ukrainian Art. Kyiv 2019, p. 21.

5 Tetjana Zjmoerko ziet in de figuur van Pavlenko een persoonlijke tragisch verhaal, waar aan de ene kant de socialistische revolutie de weg opende naar het professionele leven, en aan de andere kant zij haar naasten, collega’s en vrienden, onder wie haar leraar, Mikhail Boichuk, verloor, die in 1937 werd doodgeschoten.

6 Zhmurko, Tetiana: PORTRET: OKSANA PAVLENKO. OVER BOICHUKISME, FEMINISME EN HET BOUWEN AAN EEN NIEUWE TOEKOMST; YourArt, 30 december 2019; online bron: https://supportyourart.com/ stories/oksana-pavlenko/

7 Fragment van een open protestbrief tegen politieke vervolging in Oekraïne, of de “brief van honderdnegenendertig” gericht aan de secretaris-generaal van het Centraal Comité van de CPSU Leonid Brezjnev, voorzitter van de Raad van Ministers van de USSR A. N. Kosygin, voorzitter van het Presidium van de Opperste Sovjet van de USSR M. V. Podgorny.

8 Het mozaïekpaneel Vaandel van de Overwinning werd gemaakt door Alla Horska in samenwerking met Viktor Zaretsky en Vladimir Smirnov met de deelname van Boris Plaksiy en Anatoly Lymarev voor het Jonge Garde Museum in Krasnodon (nu Sorokino, regio Loehansk, Oekraïne; sinds april 2014 onder de bezetting van de zogenaamde Volksrepubliek Loegansk.

9 Een ondergrondse antifascistische Sovjetorganisatie bestaande uit jonge meisjes en jongens en voornamelijk actief op het grondgebied van de regio Voroshilovgrad (nu de regio Loehansk in Oekraïne, sinds april 2014 gedeeltelijk onder de controle van de zogenaamde Volksrepubliek Loegansk).

10 Fragment van een open protestbrief tegen politieke vervolging in Oekraïne, of de “brief van honderdnegenendertig” gericht aan de secretaris-generaal van het Centraal Comité van de CPSU Leonid Brezjnev, voorzitter van de Raad van Ministers van de USSR A. N. Kosygin, voorzitter van het Presidium van de Opperste Sovjet van de USSR M. V. Podgorny.

11 Alla Horska : Chervona tin kalini: listi, spogadi, statti / ed. ta orde. O. Zaretsky, M. Marichevsky. –Kyiv : Spalakh LTD, 1996.

12 De Nationale Politie als centraal uitvoerend orgaan verscheen in 2015 in Oekraïne.

13 Sholette, Gregory: The Art of Activism and the Activism of Art (New Directions in Contemporary Art), 2022.

Andriy Sahaidakovskyi

Zonder titel | 1989, olieverf op doek | courtesy Pavlo Gudimov Art Centre Ya Gallery

Leonila Hrytsenko

Een episode uit de burgeroorlog | 1931 | olieverf op doek | 60 x 77 cm National Art Museum of Ukraine