Tilo Baumgärtel

Das selbe Wasser

Tilo Baumgärtel

Tilo Baumgärtel

Waanders Uitgevers, Zwolle

Das selbe Wasser 2023 | olieverf op doek | oil on canvas | 33 x 44 cm

Voorwoord

Harry Tupan

Algemeen directeur Drents Museum

Een twee-eenheid. Dat is het Drents Museum en de figuratieve kunst al sinds jaar en dag. Aanvankelijk verzamelde het museum alleen oude kunst, waarbij het prachtige landschap van Drenthe centraal stond. Kunstenaars als Egbert van Drielst (1745-1818) en Jan van Ravenswaay (1789-1869) behoorden tot de vroegste die Drenthe vastlegden. Later, in de negentiende eeuw, kwamen ook grote kunstenaars als Vincent van Gogh (1853-1890) en Max Liebermann (1847-1935) naar Drenthe om de schoonheid en eenvoud van onze provincie vast te leggen.

Pas veel later richtte het museum zijn pijlen op hedendaagse kunstenaars. Die interesse ontstond in de jaren zestig van de vorige eeuw, toen er op de Groninger kunstacademie Minerva een groep ontstond die de figuratie centraal stelde in hun onderwijs: de Noordelijke Realisten. Het museum volgde de kunstenaars die een connectie hadden (student of docent) met Academie Minerva op de voet. Daarbij valt te denken aan namen zoals Matthijs Röling, Wout Muller, Henk Helmantel en Barend Blankert.

Rond 2000, toen ik nog conservator hedendaagse kunst was, werd mijn interesse gewekt door een groep kunstenaars die hun opleiding hadden genoten of hadden gedoceerd aan de Hochschule für Grafik und Buchkunst (HGB), de fameuze kunstacademie in Leipzig (Duitsland). Ook op deze academie was de figuratie, net als in Groningen, het uitgangspunt. Die interesse leidde in 2009 tot een uitgebreid overzicht onder de naam Realisme uit Leipzig. Drie generaties Leipziger Schule. Grote kunstenaars als Werner Tübke, Arno Rink en Neo Rauch waren daarin vertegenwoordigd. Na deze succesvolle introductie van de zogeheten Leipziger Schule werd er vervolgens beleidsmatig besloten om de jonge groep kunstenaars binnen deze

school actief te gaan volgen door middel van tentoonstellingen en aankopen. Zij zijn de exponenten van wat nu bekend staat als de Neue Leipziger Schule. Ondertussen heeft het Drents Museum al meerdere tentoonstellingen van toonaangevende kunstenaars als Rosa Loy, Kristina Schuldt, Matthias Weischer, David Schnell en Neo Rauch mogen tonen.

Nu is het podium voor Tilo Baumgärtel (1972). Al vanaf zijn studie aan de HGB geldt hij als een uitzonderlijk talent. Zijn werken, waarin de zichtbare werkelijkheid altijd het uitgangspunt is, verbinden verleden met heden en droom met werkelijkheid. Zelf noemt Baumgärtel zijn werken ‘kamers vol fragmenten’. Vaak heeft hij wel een idee van datgene wat er buiten de ‘kamer’ gebeurt, maar het verhaal helemaal uitwerken doet hij nooit. Daardoor doet het narratief op doek altijd geheimzinnig aan; alsof er nog iets groots te gebeuren staat. De inspiratie voor de aanwezige fragmenten haalt Baumgärtel uit allerlei bronnen, zoals stripboeken, documentaires en de kunstgeschiedenis. Telkens weer weet hij een nieuw en uniek beeld te vormen, waarin representatie en verbeelding volledig samenvloeien.

Bijzonder aan deze tentoonstelling is dat wij niet alleen Baumgärtels schilderijen laten zien, maar ook zijn tekeningen, digitaal werk en videokunst. Daardoor is niet alleen goed te zien dat Baumgärtel mediumoverstijgend werkt, maar is ook zijn productieproces uitstekend te volgen. Baumgärtel begint vaak met tekenen, waarbij zijn hand de pen haast over lijkt te nemen: gedachtes en herinneringen worden snel op papier gezet. Het is een soort filterproces. Uiteindelijk dienen die schetsen als inspiratie voor zijn schilderijen, digitaal werk en videokunst.

Het Drents Museum bezit reeds een mooie collectie werken van Baumgärtel, waaronder schilderijen en schetsboeken. Het kleurrijke schilderij Mafant (2020) kan als een van de hoogtepunten worden beschouwd. Deze persoonlijke favoriet van mij siert tevens de omslag van de publicatie. Het werk, met zijn sjokkende mammoetskeletten, toont precies waar Baumgärtel zo goed in is: hij creëert een eigen wereld met eigen regels, maar verliest de realiteit niet uit het oog.

Deze tentoonstelling en publicatie hadden niet tot stand kunnen komen zonder de bijdrage van gastconservator Saša Bogojev, die ik daarvoor hartelijk dank. Galerie Kleindienst (Leipzig) bedank ik voor

hun belangeloze inzet aan dit project. Ook dank aan alle bruikleengevers die hun werk genereus en belangeloos afstonden. Zeer dankbaar ben ik mijn team Drents Museum voor hun nimmer aflatende inzet om wederom de mooiste tentoonstelling te maken. Graag spreek ik mijn dank uit voor Albertine Dijkema, die de prachtige vormgeving van dit boek verzorgde. En uiteraard bedank ik onze uitgever, Waanders Uitgevers.

Last but not least dank ik Tilo Baumgärtel voor de geweldige samenwerking en onze diverse ontmoetingen. Ik hoop dat de bezoekers zullen genieten van de bijzondere werken die wij met Das selbe Wasser presenteren.

Preface

Harry Tupan General director Drents Museum

A two-unity. That is what the Drents Museum and figurative art have been for many years. Initially, the museum only collected old art that centred the beautiful landscape of Drenthe. Artists like Egbert van Drielst (1745-1818) and Jan van Ravenswaay (17891869) were among the earliest to record Drenthe. Later, in the nineteenth century, renowned artists such as Vincent van Gogh (1853-1890) and Max Liebermann (1847-1935) also visited Drenthe to capture the beauty and simplicity of our province.

It took a while for the museum to start focussing on contemporary artists. The interest arose in the sixties of the previous century, when a group emerged at Groningen's Minerva art academy that put figuration at the centre of their teaching: the Northern Realists. The museum closely followed the artists who had

a connection (student or teacher) with Academy Minerva. These include names such as Matthijs Röling, Wout Muller, Henk Helmantel and Barend Blankert.

Around 2000, when I was still the curator of contemporary art, my interest was aroused by a group of artists who had trained or taught at the Hochschule für Grafik und Buchkunst (HGB), the famous art academy in Leipzig (Germany). At this academy too, just like in Groningen, figuration was the guiding principle. That interest led to an extensive retrospective in 2009 entitled Realism from Leipzig. Three generations of the Leipziger Schule. Leading artists such as Werner Tübke, Arno Rink and Neo Rauch were represented in the exhibition. After this successful introduction of the so-called Leipziger Schule, a policy decision was made to actively follow the young group of artists within this school by means of exhibitions and acquisitions. They are the exponents of what is now known as the Neue Leipziger Schule. In the meantime, the Drents Museum has had the privilege of showing several exhibitions by leading artists such as Rosa Loy, Kristina Schuldt, Matthias Weischer, David Schnell and Neo Rauch.

Now the stage is for Tilo Baumgärtel (1972). Ever since his studies at the HGB, he has been considered an exceptional talent. His works, in which the visible reality is always the starting point, unite past with present and dreams with reality. Baumgärtel himself calls his works ‘rooms of fragments’. Often, he has an idea of what happens outside the 'room', but he never works out the story in its entirety. As a result, the narrative on the canvas always remains mysterious: as if something big is yet to happen. The inspiration for the presented fragments is drawn from all kinds of sources by Baumgärtel, such as comic books, documentaries and art history. Each time, he manages to form a new and unique image, in which representation and imagination completely merge.

Unique to this exhibition is that we do not only show Baumgärtel's paintings, but also his drawings, digital work and video art. This not only shows that

Baumgärtel transcends mediums with ease, but also makes it possible to follow his production process closely. Baumgärtel often commences with drawing, during which his hand almost seems to take over the pen: thoughts and memories are quickly transferred to paper. It is a sort of filtering process. Eventually, those sketches act as sources of inspiration for his paintings, digital work and video art.

The Drents Museum already owns a fine collection of works by Baumgärtel, including paintings and sketchbooks. The colourful painting Mafant (2020) can be considered one of the highlights. This personal favourite of mine also adorns the cover of the publication. The work, with its trudging mammoth skeletons, shows exactly what Baumgärtel is so great at: he creates his own world with his own rules, yet he does not lose sight of reality.

This exhibition and publication could not have come about without the contribution of guest curator Saša Bogojev, whom I thank very much. I thank Galerie Kleindienst (Leipzig) for their selfless commitment to this project. Many thanks also to all the lenders who generously and selflessly loaned their work to us. I am very grateful to my team at the Drents Museum for their unceasing efforts to create yet another beautiful exhibition. I would like to thank Albertine Dijkema, who took care of the beautiful design of this book. And of course I would like to thank our publisher, Waanders Uitgevers.

Last but not least, I thank Tilo Baumgärtel for the amazing cooperation and our various meetings. I hope our visitors will enjoy the extraordinary works we showcase with Das selbe Wasser

Das selbe Wasser Introductie

Saša Bogojev

Terwijl ik mij verdiepte in de wereld van Tilo Baumgärtel en de verhalen achter zijn werk, begon het mij op te vallen dat er vaak sprake is van een ‘dreiging van het ineenstorten van alle vormen van orde, zekerheid en continuïteit’, zoals Nils Ohlsen het verwoordde in Little Nemo in Sachsenland: Die Bildwelt des Tilo Baumgärtel (2006). Ik vond dat heel verhelderend; zeker toen ik terugdacht aan het gesprek (zie het interview in deze publicatie) dat ik in maart 2023 met de kunstenaar had in zijn atelier aan huis. Uiteindelijk besloot ik mij volledig te richten op dat aspect van zijn werk: ik ging op zoek naar kleine aanwijzingen of sporen in zijn getekende, geschilderde of geanimeerde voorstellingen van ontheemde figuren in geïsoleerde momenten in de tijd.

Baumgärtel studeerde tussen 1991 en 2000 schilderkunst bij professor Arno Rink aan de Hochschule für Grafik und Buchkunst in Leipzig. Het was een tijd waarin binnen de kunst een mondiale verschuiving plaatsvond: van de visuele armoede van het minimalisme en conceptualisme naar het neo-expressionisme en een door massamedia beïnvloede beeldcultuur. Tegelijkertijd werd er op deze specifieke plek en in dit specifieke tijdvak een nieuwe generatie kunstenaars grootgebracht in een soort sociopolitieke bubbel waar nog bijzondere aandacht besteed werd aan figuratieve schilderkunst. Arthur Lubow beschreef dit fenomeen in The New York Times in 2006: ‘De opkomst van de abstracte schilderkunst in de jaren na de Tweede Wereldoorlog leidde in het westen tot het verval van de traditionele kunst. Originaliteit en authentieke gevoelens werden verheven boven techniek en levensechte voorstellingen, en de term ‘academisch’ werd gereduceerd tot een belediging. Het IJzeren Gordijn en de Berlijnse Muur bleken echter effectieve barrières te zijn tegen artistieke veranderingen die voor ophef zouden kunnen zorgen in de Duitse Democratische Republiek’. Net genoeg verbonden met de buitenwereld om een glimp op te kunnen vangen van wat er zich daar afspeelde, maar toch ook geïsoleerd genoeg om niet al te veel beïnvloed te raken, begon een groep kunstenaars in deze omgeving met het ontwikkelen van een eigen, mix van traditie en popcultuur, klassiek en modern. Een ‘dialect’ zoals Baumgärtel het noemde tijdens ons gesprek. Hoewel er nooit sprake is geweest van een daadwerkelijke stroming of eenduidige stijl, is de aanduiding ‘Neue Leipziger Schule’, of de ‘Leipziger Schule’, in de loop der

jaren synoniem komen te staan met de erkenning en waardering van de figuratieve kunst uit dat tijdperk.

In het geval van Baumgärtel gaat het om een cocktail van verschillende invloeden die variëren van zijn vroege fascinatie voor gewelddadige kerkelijke iconen, Kuifje-stripboeken en illustraties uit geschiedenisboeken, tot een volledig spectrum aan beeldmateriaal voortgebracht door zijn eigen fantasierijke, nieuwsgierige geest. Het feit dat er geleefd, gestudeerd en gecreëerd werd in een deel van het land dat in die tijd plotselinge, niet altijd wenselijke, veranderingen doormaakte, heeft naar alle waarschijnlijkheid geleid tot een sfeer van vervreemding en desinteresse. Vervreemding van een gehele groep en niet zozeer van een individu; en desinteresse in alles behalve de in de afbeelding weergegeven activiteit. Hoewel er vaak sprake is van een surrealistisch – of beter gezegd absurdistisch – aspect in het werk van Baumgärtel, spreekt uit deze gefragmenteerde, dromerige snapshots een gevoel van alledaagsheid. De snapshots zijn opgebouwd uit spinsels die afkomstig zijn uit de diepste krochten van de ziel van de kunstenaar. Ze manifesteren zich in tekeningen en schilderijen, of zijn tot leven gebracht met verschillende animatietechnieken. Baumgärtel transformeert op effectieve wijze de algemeen erkende orde. Dat doet hij door voorstellingen ontleend aan specifieke onderwerpen te combineren met zowel werkelijke als fictieve herinneringen aan willekeurige gebeurtenissen, locaties en tijdsbestekken.

In alle aspecten van zijn productieproces weet Baumgärtel zijn vrijheid ten volle te benutten. Zo komen zijn beelden op impulsieve wijze tot stand en doet hij een beroep op zijn actuele gemoedstoestand en spontaniteit. Hij creëert ‘screenshots van films die hijzelf graag zou willen zien’. Hoewel de beelden vaak te maken hebben met een persoonlijke ervaring die hem is bijgebleven, zijn ze nooit bedoeld als een vorm van diepe, psychologische zelfbeschouwing. Meer als een bijdrage aan een informeel gesprek. De behoefte om iets te maken dat ongewoon is, iets dat je nergens zult zien, is een essentiële factor in de manier waarop hij zijn beeld tot leven brengt. Baumgärtel legt zijn verbeelding beperkingen op, zoals in het formaat van het doek of het papier, of in het aantal formele elementen. Tegelijkertijd onderzoekt hij de fysieke aspecten van het medium, waarbij hij de traditie in ere houdt en gebruikt om vorm te geven aan zijn geënsceneerde voorstellingen. Zijn werken functioneren als afzonderlijke afbeeldingen die ieder steeds één verhaal tegelijk vertellen, maar het voelt ook alsof ze op de een of andere manier met elkaar verbonden zijn. Daarmee wordt de indruk gewekt dat er ook een grotere verhaallijn is. De reden daarachter is dat de

werken steeds weer zijn geproduceerd met hetzelfde proces, dezelfde mentaliteit, dezelfde sfeer. Ze zijn geschilderd door dezelfde hand, met dezelfde hulpmiddelen, en geven daarom ook steeds dezelfde lucht en hetzelfde water weer.

Baumgärtel begint het schilderproces vanuit een kalme en evenwichtige gemoedstoestand: hij neemt heel rustig bezit van de ruimte op het doek en laat de sfeer langzaam tot stand komen terwijl de twee partijen aan elkaar wennen. Tijdens dit proces zou een opwindend element uit de afbeelding bijvoorbeeld kunnen leiden tot meer positiviteit, terwijl een belemmerend aspect de sfeer juist wat somberder zou kunnen maken – beide mogelijkheden suggereren dat er iets mis is met ‘de orde’. Vanuit dat perspectief bezien, lijkt het normaliseren van het vreemde of onmogelijke een hulpmiddel om de absurditeit te nuanceren en het alledaagse gelijk te stellen met het eigenaardige.

Door vast te houden aan deze opmerkelijke gang van zaken, neemt Baumgärtel een overtuigend standpunt in over de authenticiteit van de door hem afgebeelde wereld. Door dezelfde taferelen te tonen vanuit verschillende invalshoeken, die alternatieve standpunten opleveren en zelfs zinspelen op onwaarschijnlijke onderlinge verbanden, weet hij met een kalme suggestie de logica te verstoren. Alsof hij zich voortdurend afvraagt wat als Zo biedt Baumgärtel ons een ontsnappingsmogelijkheid en moedigt hij ons aan tot nader onderzoek. Door op deze bescheiden manier te pleiten voor geloofwaardigheid geeft hij zijn schilderijen een puur en eerlijk karakter.

Hij presenteert zijn voorstellingen als filmische interpretaties van onverklaarbare gebeurtenissen, vaak tegen een achtergrond van onstuimige, stormachtige weersomstandigheden. Hierbij houdt hij rekening met de beleving van de kijker en de sfeer van de omgeving. In deze gebeurtenissen kunnen tegenstrijdige personages en redeneringen naast elkaar bestaan, en worden alle aanduidingen van tijd, plaats of context vermeden. Naar aanleiding van het conflict tussen enerzijds de kunstenaar die met kleur en niet-lineaire perspectieven wil werken, en anderzijds de kunstenaar die behoefte heeft aan beperkingen, wordt in de beeldtaal gezinspeeld op Baumgärtels neiging om creatief om te gaan met de regels van gezond verstand, schildertradities of de orde van het leven. De enige rustpunten in deze wanordelijke situaties zijn de planten en dieren, die strategisch naast de menselijke protagonisten worden geplaatst. En water. Al stromend, poedelend, rimpelend en de omgeving weerspiegelend is het een symbool voor de veerkracht van de natuur en het immer voortschrijdende leven.

Das selbe Wasser Introduction

Saša Bogojev

As I was plunging into the imagery and narratives behind Tilo Baumgärtel’s work, I started noticing they are frequently ‘threatened by the collapse of any order, security, and continuity’, as Nils Ohlsen puts it in Little Nemo in Saxony - The Imagery of Tilo Baumgärtel (2006) . This made a lot of sense when I thought about the conversation (see the interview in this catalogue) I had with the artist at his home studio in March 2023. So eventually, I entirely focused on this aspect of his work: I started searching for little hints or clues while observing the drawn, painted, or animated portrayals of displaced figures existing throughout detached moments in time.

Baumgärtel studied painting between 1991-2000 at the Academy of Fine Arts in Leipzig in the class of Professor Arno Rink. This was during the time when art was globally shifting: from visually sparse Minimalism and Conceptualism towards Neo-Expressionism and mass media-influenced visual culture. Precisely at this particular place and particular time, a new generation of artists was raised in somewhat of a socio-political bubble, with an exceptional focus on traditional figurative painting.

Arthur Lubow described this phenomenon in his 2006 The New York Times article: ‘The ascendance of abstract painting in the years after World War II had eroded that tradition in the West, elevating originality and authentic feeling over technique and lifelike depictions and reducing the word ‘academic’ to a slur. But the Iron Curtain and the Berlin Wall were effective windscreens, blocking artistic change from ruffling the German Democratic Republic’. Connected with the world enough to get a glimpse of what was happening outside but isolated enough not to get too influenced, a group of artists started building their own curious mix

of tradition and pop, classical and modern. Their own ‘dialect’, as Baumgärtel mentioned in our conversation. Never really a school or a single style, the meaning of ‘Neue Leipziger Schule’ or ‘Leipziger Schule’ has distilled with time to the recognition and appreciation of contemporary figurative painting at that particular moment in time.

In Baumgärtel’s case, the cocktail of disparate influences ranged from an early fascination with violent church icons, Tintin comics and history book illustrations, to a full spectrum of visuals prompted by his imaginative and inquisitive character. Living, studying and creating in a part of the country which underwent sudden and not always welcomed shifts likely set the foundation for the atmosphere of alienation and disinterest. Alienation of an entire group rather than an individual, and disinterest in anything besides the activity depicted in the picture. Although often underlined with a surrealist or absurd aspect, there is a sense of quotidian existence in the fragmented, dreamy snapshots by Baumgärtel. The snapshots are built from ingredients residing in the deepest corners of the artist’s psyche and manifested in drawings, paintings, or brought to life using different animation techniques. Blending together the visualizations based on a range of particular subjects, along with both true or fictitious memories about unrelated events, locations, and timeframes, is effectively bound to shake up what is commonly recognized as order.

Throughout his practice, Baumgärtel fully honours and utilizes his freedom. By devising the images impulsively and relying on spontaneity and his current mental state, he creates ‘screenshots of the movies he

would like to see’. Even though Baumgärtel’s images often relate to a personal experience that stayed with him, they are never meant to be a deep psychological introspection. Merely an item in an informal conversation. The urge to create something untypical, something that cannot be seen elsewhere, is an essential factor in the way these visuals are brought to life. By ambushing his imagination with the canvas or paper format and constraints of the formal elements, Baumgärtel is equally invested in exploring the physicality of the medium, honouring its tradition, and letting these staged depictions take shape. His works function both individually, telling one story at a time, but also feel as if they are somehow connected to each other, implying a larger narrative. The reason behind that is that they are produced using the same process, the same mindset, the same atmosphere. They are painted by the same hand, using the same tools, and therefore, always depict the same sky and same water.

Baumgärtel commences his painting process in a calm and balanced state: he quietly inhabits the conceived space on the canvas and allows the tone to set as both parties are both getting accustomed to each other. During this process, an exciting part of the image might influence it leaning towards positivity, or frustrating aspects might bring down its tone further towards a gloomy atmosphere – either of them suggesting the offness in regard to the ‘order’. In such light, the normalization of the weird or impossible transforms absurdity into nuance and equalizes mundanity with strangeness.

By sustaining this extraordinary status quo, Baumgärtel takes a convincing stand about the authenticity of the world he portrays. Repeating

the same scenes from different angles, offering alternative views, and even hinting at implausibly related situations, he disrupts the logic with a quiet suggestion. As if continuously asking what if. That way, Baumgärtel offers an escape and a moment for investigation. This timid way of advocating plausibility makes the paintings feel pure and honest.

Considering the viewer’s perception and the importance of the surrounding ambiance, they are laid out as cinematic views of inexplicable events often swathed in tumultuous, stormy weather. Events in which the incompatible characters and logics exist together, and all signifiers of time, place, or context, are shunned away. Conditioned by the conflict between the artist that wants to work with colours and non-linear perspective and the artist who needs constraints, the imagery hints at Baumgärtel’s tendency to bend the rules of common sense, painterly tradition and life’s order. It is only the strategically positioned plants and animals living alongside the human protagonists that calm down these disorderly situations. And water. While flowing, puddling, pouring, rippling, and reflecting the surrounding, water is a symbol of nature’s resilience and everproceeding life.

Pagina's uit schetsboek

Pages from sketchbook

ongedateerd | gemengde techniek op papier | 26 x 37 cm

undated | mixed media on paper