TxistuaZ 01

2020ko uda

TXIS TUAZ

01

Solastuz

IĂąaki Palacios Patxi Perez Ainara Martinez Jose Inazio Elias

TXIS TUAZ

Idatzizz

Karlos S. Ekiza Jimmy Bidaurreta Aitzol Abala

Musikaz

J.L. Cantabrana Igor Arzuaga Karlos S. Ekiza Jimmy Bidaurreta Ch. Alemany

...

01 zbk 2020 uda I

1

01

Balkoitik...

01 zbk. 2020ko uda

TXIS TUAZ

Etxean konfinatuta ginela hasi zen proiektu hau mamitzen. Balkoi bizitzak ekarri zuen ametsa. Ametsetik paperera, ohiko bidea, baina oraingoan errealitatera salto egin dugu, hezur, haragi eta mami. Galdera batek piztu zuen sua: egin al daiteke etxetik eta dirurik gabe txistu aldizkari bat?

Apirilaren azken egunak ziren. Proiektua burura eramateko behar nituen kolaborazioak berehala lotzen hasi nintzen. Nire harridurarako denek esan zidaten baietz. Denek. Eta hori, asko da. Mila esker guztioi, bihotzez.

Gorka Hermosa soinu-joleari elkarrizketa batean irakurri berri diot punka zela gaztetan. Zu zeuk egiteko filosofia horren arrastoa dago proiektu honen ariman. Baliabide eskasei irudimenarekin aurre eginez eta ez asmatzeko beldurra alboratuz.

Hiru zutabe nagusitan oinarritzen da agerkari honen edukia: elkarrizketak, kolaborazioak eta partiturak. Aniztasuna gidari, zentzu zabalenean eta freskotasuna osagai. Erakargarri, interesgarri eta erabilgarria izan nahi du TXISTUAZ. Digitala da. Arratoiarekin klik eginaz audioak eta loturak topatuko dituzu pdf interaktiboan. Aurkibidean klik eginez edukia dagoen orrialdera iritsiko zara. Blogean ikusteko eta deskargatzeko eskura izango duzu. Feedback-a desira dugu baita.

Libre eta doan. Nahieran elkarbanatzeko. Eskura dauden sare guztiak erabiliz. Eskuz esku. Horrela nahi dugu zabaldu argitalpen hau. Argitaratu ostean hazten jarraituko duena, gure blogean argitaratuko ditugun partitxela, bideo eta material gehigarriekin.

Balkoia uzteko unea iritsi da, kalea zain dugu!

TXIS TUAZ I 01 zbk 2020 uda

txistuaZ@ni.eus

Ale honetan parte hartu dute: Aitzol Abala, Igor Arzuaga, Jimmy Bidaurreta, Jose Luis Cantabrana, Andoni Cortijo eta Karlos SĂĄnchez Ekiza Esker bereziak: Jose Inazio Elias, Ainara Martinez, IĂąaki Palacios eta Patxi Perez-i.

Erredakzioa, maketazioa eta diseinua: Christian Alemany Argitaratzailea: Zulo Xiri

http://4zulo-xiri1.blogspot.com/

Doan eta libre

AUR KLIK BIDEA

TXIS TUAZ

01 zbk. 2020ko uda

Solastuz

Idatziz El Zortziko: Otro enfoque Jimmy Bidaurreta

Estudiotik

Tres obras, tres momentos

Bailando en el lodo Aitzol Abala

Karlos Sanchez Ekiza

Balkoitik

Gramofonoa

Christian Alemany

Christian Alemany

a z ke n a TXALE ART-ek

Andoni Cortijo

Musikaz Par ti tu rak

Dakargun musikaz Christian Alemany

Solastuz Patxi Perez

“Erraten zidaten txistulari ona nintzela, dantzaria nintzelakotz�

Christian Alemany Arteta

Plaza dantzan jartzen ezaguna da Patxi Perez (Baiona, 1966) . Duela 22 urte sortu zuen espazio berri bat: Dantza piko, dantzak ikasiz eta dantzarekin gozatzeko, haur, gazte zein heldu.

Patrikan eskura izaten du xirula, lehen notak baina txistu patentado batekin eman zituen. Urteurren ospakizunetan zela mintzatu ginen berarekin.

20 urte bete ditu Dantza pikok, izango al da egun hau zer den ez dakienik?

Euskal Herriko dantza batzuk hartu ditut probintzia batzuetan eta baita kanpoko beste batzuk ere, Europako folk jaialdietan jasoak, eta konturatu nintzen, eraman behar nituela gure jaietarat. Orduan emanaldirako izena behar nuelarik, horratx: Dantza piko, ezen ez baita erromeria. Erromeria gazteentzako bakarrik da gauez. Erabiltzen ahal dute gure dantzak erromerietan, baina guk, ordu berezi bat hartu dugu, 6etan edo, eta elkarrekin zahar eta gazte dantzatzeko, mugarik gabe, dantzak edozein herrialdekoak izan baitaitezke.

Jendeak dantzak ikasten al ditu bertan?

Bai. Hegoaldean sartu nintzelarik, konturatu nintzen bazegoela kalejiren ohitura. Hiltzen ari da orain, jende batzuk erraten dute. Baina Iparraldean, ez dugu kalejira. Hasi nintzelarik, orain dela

4 I 01 zbk 2020 uda

20 urte Joseba Tapiarekin Aretan, Laudion (Araba), han izan baitzen lehen emanaldia 1998ko martxoaren 19an, ikusi nituelarik kalejiran dantzan, sinple ulertu nuen: Hegoaldean prest zirela dantzatzeko, baina ez zekiten zer. Gure gurasoek bazituzten dantzak: tango, pasodoble, mexikana, fandangoa, baltsa,... Baina azken 40-60 urteetan, erromeria batzuk jotzen dutelarik Itoiz edo Hertzainak edo Zarama,... ez da dantzarik eta horregatik pentsatu nuen izen propioa behar zuela honek.

Egin ahal izango duzu dantza eskotixa, rock & roll edo txistuekin karrikan edo,... Baina jendeak behar izaten du jakin zein dantza mota izango duen.

Gai bat, hain justu musika jo eta dantzarako.

Ospakizunaren baitan emanaldi bereziak egin dituzue, Amurriokoa adibidez.

Nahi nuen urteurrena ospatu probintzia guztietan, mintzaldi eta dantzaldi bat eginez. Ikastaldia

TXIS TUAZ

kanpoko irakasleekin egin nahi nuen, ez ni, denbora gehiago hartzeko. Mazurka adibidez 30minutuz ikasteko kanpoko irakasle batekin, ez nire emanaldietan egiten dugun moduan 5 minutuan dantza ikasteko. Orduan ez ginen jai batean.

Ondo zen, baina gela batean ginen, kirol gela handi batean.

Nire lana, Dantza piko, izaten da jaietan. Orduan ez da izaten dantza bakarrik, ondoan izaten da janaria edo txapelketa bat, edo herri bazkaria,... giro hori. Eta hori falta zen, baina ez zen posible eta hautatu genuen martxoan aurkeztu bost probintzietan.Guretzako Iparralde probintzia bat da eta.

Horrez gain diskoa ere kaleratu duzue.

Disko hortan kanpoko dantzak ezarri ditut, fandangoa barne, ezen kanpoko dantza bat delakotz, etorri baita baltsa edo beste batzuk bezala. Eta testuak berriz idatzi ditut, azalduz nundik etortzen diren dantzak, zeren eta duela 20 urte egin genuelarik Patxi eta bat bi hirurekin CDa Dantza piko izenburukoa, barnean idatzia zen dena, nundik ziran dantzak: Txapeolaz eta... Orduan testu berdina idatzi dut. 2000an hori idazten nuen eta., 20 urte pasata zer gertatzen den? Txapeolazek irabazi du. Alunelul txistulariekin egiten da plazetan, eta horra, pozik naiz.

Txapeolaz aipatzen duzula, plazetan izaten da baina, baita dantza taldeen folklore emanaldietan.

Hori da. Fandangoa, gabota, kontradantzak, kadrila bezala.

Dantza horiek ez ziren euskal dantzak, erritualetan bezala: dantzari-dantza, brokel edo kaxkarotak. Niri iruditzen zait ez dugula behar, baina ulertzen dut dantza talde batzuek erabiltzea Txapeolaz. Baina segidan hori da nere erantzuna: gabota Xiberoan, kadrila Baxe Nafarroan, fandangoa Euskal Herrian,... zergatik ez beste bat? Orain haurrek, 18 urte edo 14 urte baino gutxiagokoek, pentsatzen dute euskalduna dela Txapeolaz, beti Euskal Herrian ikusi dutelakotz. Eta omen, Toledon (Espainia), Kepa Junkerak eta hemengo dantzari batekin irakasle gisa, irakatsi zuten euskal dantza bat, deitzen zena Txapeolaz. Edo joan den asteburuan, Parisen bazen publizitate bat udaletxe batean: artistekin hango dantza taldeak irakatsi du Txapeolaz jendeari. Eta facebooken bada idatzia euskal dantzen ikastaro baten baitan dantza hori. Zer erran ahal dut hortaz, justu ene CD-etan idatzia da dantzak nondik etortzen diren, gero jendeak egin ahalko du zer nahi. Dakigularik nongoak diren, joan ahalko dira edozein tokitarat dantza horiek.

“Ene CDetan idatzia

da dantzak nondik etortzen diren, gero jendeak egin ahalko du zer nahi.

Dakigularik nongoak diren, joan ahalko dira edozein tokitarat.“

“Txistua espero dut

segituko dela, baina bitxia da demagun ni duela 40 urte jotzen banuen [bi biribilketa ezagun txistukatu ditu], iruditzen zait egun, berdinak entzuten ditudala kalean.“

Kasu horretan tramsmisioa ondo gauzatzen ari dela esango zenuke?

Ez dut esango ona ala txarra denik, ez. Ezin dugu dena kontrolatzen ahal eta justu erraten ahal dugu nondik etortzen diren, nahi baduzu erabili edo... Orain, Iparraldean, gazteek, Txapeolaz ari direla dantzatzen, 17 urte dituztela eta egoten direlarik neska batekin, ez dute nahi aldatu. Bizkaian omen, herri batzuetan doblatzen dira gauzak, bi aldiz egiten dute aurrera eta atzerantz. Fandangoa bezala, dantza bat delarik ikusten da nola bizkaitarrek, gipuzkoarrek, nafarrek, arabarrek eta guk dantzatzen dugun fandagoa: aldatu da.

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I

5

“[Uztaritzeko

Txistulariek] Sortu dute zerbait polita, entzun ditut ez aspaldi.“

Dantzaria, xirularia... eta txistularia?

Txistuarekin hasi nintzen Iñaki Urtizberearekin, txirularik ez zelakotz, Xiberuan aparte, ni gazte nintzelarik. Folklorea Iparraldean berpiztu zen folkloreko dantza taldetik, orduan bai txistuarekin ikasi nuen. Baina izan zirelarik Kaxkarotak eta Ihauterien berpiztea Lapurdin Betty Betelurekin, Thierry Truffautekin, Claude Iruretagoienarekin... han hasi ginen txirulak erosten Xiberoan, eta orduan txistua utzi nuen. Orain badira xirula ikastaroak Iparraldean; lehenago ez ziren, Xiberoa barne!

Baina orain Lekornen batzuek txirula ikasten dute, ez txistua. Nere garaian ez, orduan txistua bakarrik. Eta problema: ni ez naiz musikaria, ni ez dut ulertzen akorde, bigarren hotsa, tonalitate,...zinez ez dut ezer ulertzen eta hasi zirelarik txistuarekin fa, ez sostenitua, normala beste soinuekin jotzeko, belarrira gaizki ematen dit neri, ezin dut...

Ez duzu gustuko fa-ko txistua...

Ez, horrela ikasi nuelako... Alaitz Telletxea trikitilaria (Alaitz eta Maider) Patxi eta konpainian zelarik, berak fandango eta arin arin nahi zituen si bemoleko trikitiarekin, zeren karrikarako zelako. Baina beste musikariekin jotzeko... Orduan ni txistulari bai, baina patentadokoarekin, fa sostenituarekin [barrez].

Gogoan al duzu zure lehen txistu hori nork egina zen?

Iñaki Urtizbereak erosten zituen eta marka zen patentado. Eta ez zen desmuntatzen ahal. Pisutsua zen.

Egun, zer harreman duzu txistuarekin? Erabat utzita? Zure disko batean bai jo zenuela...

Ez da txirularik ezta txisturik azken CD honetan, preseski Patxik ez du ezer egiten honetan. Preseski keinu bat kanpoko dantzak direlako eta soinu guztiak kanpokoak direlako. Jolasteko zen hori, jotzen ahal nuen gauza batzuk... Txistua gutxi ez, ikusgarri batzuetan dantza taldeekin. Bakarrik baldin banaiz arku-dantza edo txotxongilo segitzen dut txirularekin, baina gorulari tonuz aldatzen dut, apalago. Txirula gero eta gehiago erabiltzen dut, laburra delako, sakelan sartzen ahal da, txistua handiegia da hortarako. Nik gehienetan txirula erabiltzen dut plazetan.

6 I 01 zbk 2020 uda

“Mixel Etxekopar

bezala, nik nahi nuke erran Zeze [Miege] beste mundu baten ari dela.“

Zure diskoetan Zeze Miege ibili zen txirulak eta txistuak jotzen.

Zezek erabiltzen zituen txistuak eta txirulak, baina ez gureak. Metalezkoak erosten ditu, bitxiak. Baina Mixel Etxekopar bezala, nik nahi nuke erran Zeze beste mundu baten ari dela. Erabiltzen duen hiru xiloko hori ez dakit beste txistulariek erabili ahalko luketen Zezek bezala.

Zer giro Iparraldean txistularien munduan?

Iparraldean berpiztu dute. Ukan nuen duela urte bete e-mail bat erraten zuena txistulariak gero eta gutxiago zirela eta nahi zutela berpiztu, zinez ez nintzen interesatua. Baina bada txaranga bat Uztaritzen [Uztaritzeko Txistulariak] orain hasten direnak modernoko gauzak pizten, pieza moderno batzuk kontzertuetan. Sortu dute zerbait polita, entzun ditut ez aspaldi. Baina egia da ikusten ditudalarik Bizkaian eta beste tokiren batzuetan alardeak txistuarekin, adina...zaharra da.

EHTE ezagutzen? Bazkidea zara, iritzirik...

Bai, baina ez naiz batere barnean eta bakoitzak borrokatzen du dagoen lekutik. Orain nik atzeman dut nire soinua txirularekin, ilusioarekin...

Txistua espero dut segituko dela, baina bitxia da demagun ni duela 40 urte jotzen banuen [bi biribilketa ezagun txistukatu ditu: Atiarno eta Arrate], iruditzen zait egun, berdinak entzuten ditudala kalean.

Alegia, ez duela aurrera egiten...

Bai, iruditzen zait. Beharbada ez naiz barnean...

Trikitian ekartzen dugu musika bat Tapiarekin borobila egiteko eta orain trikiti eskoletan erabiltzen dute kalejira gisaz. Eta behar bada txistuan behar da, beste piezak...

Txistulariok eta dantza, harreman ona al daukagu?

Niri beti dantza taldeetan erran didate txistulari on on bat nintzela, dantzaria nintzelakotz. Hori argi, eta dantzariak begiratzen ditudalako dantzetan.

Dantza-talderako txistulari izateko dantzaria izan behar da. Hobeto izatea bai. Izan ahal da, dantzari ez dena, baina zerbait faltako zaio, pentsatzen dut. ■

TXIS TUAZ

Arriba: 1953 Gabriel Iradier, Juan C arlos Lorente, Luís Abínzano, Jose Luís Olkoz, Javier Vides y Gabriel Guirguet.

A la izquierda: 1966 Joaquín Catalán, Antonio Goñi, Ángel Liberal, José Manuel Gutiérrez, Jesús Mª González y Ángel Mª Ojer.

“Este quinteto conformaba el grupo Txikilandia.

Detrás estaba Javier Murillo, que introdujo, txistus, montaña y dantzaris, dinamizando el masacrado espíritu euskaldun que Tafalla siempre había tenido. Como era cura... pudo hacerlo, suerte para todos nosotros”. Así nos presenta estas dos instantaneas el fotógrafo y txistulari Andoni Cortijo, quien recomienda esta lectura para contextualizar estos dos pedacitos de una historia de más de 500 años: Tafalla y el txistu.

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I

7

Solastuz Iñaki Palacios

“Txuri beltzetik atera behar dugu, bestela akabo” Elkarrizketa bukatuta titularra eman digu Iñaki Palaciosek (Gasteiz, 1988). Izan ere, bere proiektuez galdetu ostean, bere gogoeta eta kezkak azaldu nahi izan ditu. Norabide aldaketa baten beharra ikusten du, txistuak etorkizunik izango badu.

Kolorea eta erakargarritasuna sentitzen ditu faltan, horregatik bere aletxoa jartzen saiatzen da Harria bezalako egitasmoekin.

Txistu irakasle Basaurin, musika ikasketak Gasteiz eta Bartzelona artean osatu zituen. Osasun egoerak aurtengo jira zapuztu badio ere, jada proiektu berri bat du esku artean.

KON TZER TUAN

*

Christian Alemany Arteta Zergatik Harria? Ikuskizuna, ideia... Zergatik harria bezalako elementu bat?

Harria proiektua pentsatu genuen duela... 2019ko urtarrilean. Josu Sanchez eta biok ikuskizun bat egiteko asmoa genuen eta Euskal Herria edo euskal kulturarekin zerikusia zuen zerbait bilatu nahi genuen eta harria etorri zitzaigun. Harria indarra duelako, euskararekin harreman asko duelako...

Baina lehenik eta behin Iñaki Perurenarekin hitz egin genuen. Izan ere Sanchez eta biok esan genuen: hemen Iñaki Perurena egon behar du, Iñaki Perurena eta harria bat datoz eta. Orduan, lehenik eta behin, Leitzara joan ginen berarekin hitz egitera. Proiektua azaldu genion: proiektuan dantza egongo zela, zuzeneko musika izango zela, eta bera narratzaile papera izango zuela. Gure harridurarako momentuan bertan eman zigun baiezkoa, ezer gutxi jakin gabe, ez baikenuen ez musika grabatua, ez trajeak diseinatuta, ez gidoia,...ez ge-

8 I 01 zbk 2020 uda

neukan ezer, ez argazkiak ez ezer. Eta berak, itsuitsuan, berarekin kontatzeko esan zigun, eta beno hortik aurrera dena oso ondo joan da.

Zein izan da orduan Iñaki Perurenaren papera ikuskizunean?

Iñaki Perurenak proiektuari ospea ematen dio, ate asko irekitzen dizkizu baita. Iñaki Perurena aipatzean, Euskal Herri guztiak badaki nor den Iñaki Perurena. Eta batez ere, jendeak Iñaki Perurena beste arlo batean ikusi nahi zuen. Publikoak beti ikusi izan du harriak altxatzen eta oraingoan poesia errezitatzen ditu, bertsoak botatzen ditu, harriari buruz mintzatzen da, maitasun askorekin gainera, eta horrek tiradizoa izan du. Hori argi daukagu, Iñaki atal oso garrantzitsua izan da proiektuan, horrela da bai.

Izan ere, diskoa bere olerki batekin hasten da, ezta?

TXIS TUAZ

“Txistuak kalea

behar du, ados.

Baina kalean ere, ez du edozerk balio.

Erakargarria ez bada, gazteek ez dute txistua hartuko“

“Iñaki [Perurena]

oso atal garrantzitsua izan da proiektuan“

Bai hala da. Ikuskizun osoaren gidoia bagenuen: bera non sartuko zen... Adibidez, bertso horrekin bukatzen dugu ikuskizuna. Orduan, proposamena egin nion Iñakiri, esanez: diskoa irekitzeko, bere ahotsarekin hasiera ematea oso polita izango zela iruditzen zitzaidala. Berak, orduan ere, baiezkoa eman, Oiartzunera estudiora grabatzera etorri eta lehenengo hartzean egin zuen, bikain. Beraz, dena ondo. Crack bat. Gaitasun handiak ditu bai: telebista, bertsolaritza,...

Zelakoa izan da egitasmoaren sortze prozesua?Lehenengo musika, gero dantza,...?

Bai, lehenengo musika egin, zirriborroa. Nik, hemen etxean grabatzen ditut abesti guztiak gitarrarekin, txistuarekin, bateriarekin, baxuarekin...dena nik grabatzen dut, aurre-maketa baten antzera, 2018ko abendua eta 2019ko urtarrila artean izan zen hori. Behin hori eginda, musika Josu Sanchezi bidali nion, bera da Mulixka dantza taldearekin batera koreografiak sortzen dituena. Behin koreografiak eginda, Perurenarekin gidoi bat adostu genuen: bera non sartuko zen hitz egitera, non kantuko zituen bertsoak,... Entsegu orokor bat egin genuen estreinaldiaren aurretik eta... horrela joan zen.

“[Ritxi Aizpuruk dio]

badirudiela txistuak diskoan ahotsa duela, melodiak oso itsaskorrak direla eta baietz, txistuari beste aukera bat eman behar diogula.“

Ikuskizunak badu bereizgarri bat: ez duzue agertokirik erabiltzen. Zergatik hautu hori?

Erabaki genuen gurea plaza edo kale ikuskizun bat izatea, nolabait Iñaki Perurena herrialde gehienetan plaza horietan harria altxatu duelako. Adibidez, estreinaldia Gasteizko Foru plazan izan zen, eta Iñakik kontatu zigunez, bere hastapenetan, ezezaguna zenean, Gasteizera etorri zen eta plaza horretan

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I

9

altxatu zuen harria. Oso oroitzapen politak gordetzen dituela azaldu zigun. Hortik abiatuz, pentsatu genuen ideia ona izango litzatekeela, nola IĂąaki aritu den plazaz plaza... ikuskizuna plaza horietara eramatea. Beraz, horrela planteatzen dugu ikuskizuna, kale ikuskizun bezala.

Mulixka dantza taldearen eta IĂąaki Palaciosen arteko elkarlana, noiz hasten da eta zer garapen izan du urte hauetan?

Hasi, hasi... Josu eta biok elkar ezagutzen dugu duela... hamabost urte erraz! Azken finean ni txistularia, bera dantzaria, ba ezkontza askotarako deitzen ziguten, askotarako. Eta handik aurrera, 2012an bururatu zitzaigun Arabar Errioxari omenaldi txiki bat egitea, horrela sortu genuen Ardoaren dantza. Nik musika sortu nuen eta Josu Sanchezek koreografia bat egin zuen, dantzari bakarrarentzat. Batez ere, upategietan eskaintzen genuen eta baita ezkontzaren baten, youtuben ikusi zutelako edo horrelako zerbait. Gerora, Arabar Errioxako jatorri izendapeneko arduradunek ere ikusi zuten bideoa eta proposatu ziguten Mahats bilketaren festa, urtero, guk sortutako dantza horrekin hastea. Haiek oso gustuko zuten, ikusten zutelako omenaldi bat zela beraientzat. Azkenean Ardoaren dantzak ardoaren sortze prozesu guztia jasotzen du koreografikoki: mahatsak biltzen ditu, zapaltzen ditu, ardo kopa agertzen da,... Handik aurrera jendeak gustuko izan zuen dantza, askok ikusi zuten, guk espero baino arrakasta handiagoa izan zuen eta jendeak horren inguruan zerbait gehiago egiteko esaten zigun. Josu eta biok bueltak eta bueltak eman genizkion eta Lurra ardoa dantza ikuskizuna sortu genuen. Harriaren ildotik baina Arabar Errioxan enfokatuta, hori baizen gure nahia. Orduan, 2017an estreinatu genuen Lurra ardoa dantza, ondo joan zen, elkarlanak jarraitu zuen eta Harria sortu genuen iaz.

Aipatu dituzu zailtasunak izan zirela grabazioan txalaparta eta txistuarekin, zer-nolakoak?

Nik etxean froga asko egin ditzaket, baina estudioan beste gauza bat da, hor bai, dena entzuten baita argi eta garbi, zerbait gaizki baldin badago hor entzungo da... Lehenengo diskoan topatu genuena izan zen adibidez, gitarra eta txistuarekin arazoak.

Gitarran sartzen genituen efektu batzuk eta efektu horien ondorioz txistua pixka bat desafinatzen zen, hori zen azken emaitza. Adibidez, delay bat ateratzen genuen gitarratik, eta delay horrek, berez errepikapen bat denez, txistuarekin talka egiten zuen. Hor, lehenengo oztopoa izan genuen eta beno, hori nolabait konpondu genuen. Bigarren disko honetan, harrizko txalapartak harmoniko asko sortzen ditu, harmoniko horiek, gitarraren efektuekin, delay edo reverb edo dena delakoarekin, eta txistua gehituta... Txistua ere, badakigu, ez dela musika-tresna bat ehun ehuneko afinazioa lortzen duena, alegia ez dela pianoa, esate baterako. Ba guzti hori zaindu egin behar da. Soinua zaindu, frogak egin eta mimo handiz landu egin behar da, eta askotan entzun.

Aipatu duzun bezala, hau da zuen bigarren diskoa Baga Biga diskoetxearekin. Nola hartu zuten txistu disko bat argitaratzeko proposamena? Kontuan hartuta batez ere rock estilora bideratutako diskoetxea dela.

Bai. Lehenengo diskoarekin, noski ez zuten erreferentziarik... Orain bai, bi disko hauek eginda hirugarren baterako proposamena banu, errazagoa litzateke: hau egin dut, oihartzun hau izan du, kontzertuak atera dira,... Lehenengo diskoa proposatzerakoan, guk genuen gauza bakarra Ardoaren dantza zen. Youtuben Ardoaren dantzak zituen erreprodukzioak eta zuen oihartzuna ikusi

Harria diskoari dagokionez, zer topatuko du entzuleak?

Ba nire ustez, txistuaren beste ikuspuntu bat topatuko du. Txistua orain arte ezagutu ez dugun formazio batekin, non gitarra elektrikoek protagonismo handia daukaten. Gitarra elektrikoa baina soinua asko zainduta. Harrizko txalaparta ere egongo da. Harrizko txalaparta eta txistuarekin zailtasun asko sortu ziren grabaketa garaian. Azkenean, entzuleak entzungo duena izango da txistua beste formazio baten baitan eta oinarrizko erritmoekin. Hor izango dira: fandangoa, kalejira,... baina beste puntu batekin, beste formatu batekin egina eta nire ustez, gaur eguneko erara edo musikara ekarria.

10 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

zuten, proiektua gustatu zitzaien, konfiantza jarri zuten nigan, elkar ezagutzen baikenuen eta aurrera egitea erabaki zuten. Ritxi Aizpuruk, diskoetxeko komunikazio arduradunak, beti esaten du nik txistuarekin abesten dudala ematen duela, nahiz eta letrarik ez izan badirudiela txistuak diskoan ahotsa duela eta melodiak oso itsaskorrak direla eta baietz, txistuari beste aukera bat eman behar diogula.

Zer harrera izan du disko eta ikuskizun berriak?

Harrera ona izan zuen estreinatu genuenean. Esan dizudan bezala, Gasteizko Foru plazan estreinatu genuen dohainik, produkzio guztia dena gure kontu joan zen. Guk bai espero genuela lagunak eta baten bat hurbiltzea, baina espero ez genuena zen emanaldia hasi baino 45 minutu lehenago plaza jada lepo egotea, lekurik ez egotea, ez soilik aurreko jesarlekuetan, baizik eta Foru plaza osoan.

Guretzako izan zen... Ez genuen espero horrelako harrera izatea. Hortik aurrera, Lurra ardoa dantzarekin konparatzen badugu, eskaria bider lau edo bider bost izan da. Kale ikuskizun bezala aurkeztu genuenez, errazagoa da ere Udalek beren plazetara eramatea. Behintzat 2020an hamar edo hamabi emanaldi loturik genuen, baina badakigu zer gertatu den [covid 19aren afera] eta oraindik zer gertatuko den ez dakigu: datorren urtera pasako diren, bertan behera geratuko diren, irailetik aurrera zerbait egin ahalko dugun,... Ez dakigu ezer.

Beraz harrera oso ona izan zuen, urtarriletik 10-12 emanaldiko bira hori itxita geneukan, baina aste batetik bestera, dena bertan behera geratu da.

Zein perspektiba daukazue oraingo egoera honen baitan?

Orain, den dena airean dago. Guk dakiguna da jaiak bertan behera geratu diren herri horietan, adibidez burura etortzen zait Sestao, gure emanaldia bertan behera geratu dela dakigu soilik, ez dakigu datorren urtean deituko diguten edo bertan behera geratu den, ez dakigu. Guk dakiguna da, adibidez, beste formatu batzuk egiten ari direla, streaming bat egingo dugu EITB eta Vital Fundazioaren eskutik ekainaren 6an*, soilik musikariak, aretoan... Azkenean pixka bat berrasmatu, kontzertu batzuk bertan behera geratu dira baina eskerrak horrelako gauzak heltzen direla ere. Ea irailetik aurrera zelan doazen gauzak. Gure ikuskizuna kalean egin daitekeen emanaldi bat denez eta aulkiak jar daitezkeenez ba, agian, egin ahal izango dugu. Baina oraingoz ez dakigu ezer, izan ere inork ez daki ezer. Horrela gaude, lasaitasunez hartu behar dugu.

Txistu irakasle lanetan aritzen zara eta, zelan moldatu zara konfinamenduan klaseekin aurrera jarraitzeko?

Ondo, nik pentsatzen nuena baina hobeto. Hasierako zaplazteko hori: bat-batean Basaurin klaseak ematen egotetik, etxean egotera, eskolak skype bidez ematen, entzuten “modu horretan�. Izan ere txistua berez agudoa bada, ordenagailuaren mikrofonotik jasota... Baina ikasleek oso ondo erantzun dute eta normal ematen ditugu klaseak.

Nik espero nuena baino askoz hobeto. Nik eta baita nire lankideek ere, harrituta gaude ze ondo moldatu den jendea egoera honetara, ez baikenuen ezer prestaturik, ez dago protokolorik zelan eman klaseak baldintza hauetan... Auzokideak berdin, auzokideek errespetuz hartu dute dena. Hemen lau ordu gaude arratsaldez klaseak ematen etxetik eta normaltzat hartu dute guztiek. Eta hori, esperantzarekin, ea irailean bueltan gauden edo horrelako zerbait, ez dakit...

Aurrera begira proiektu berririk ba al duzu eskuartean edo oraindik Harriarekin ibilbide luzea duzu aurretik?

Gauza berri bat prestatzen ari gara bai. Oraingoz ezin dugu datarik esan, ez dakigu estudiora bueltatu gaitezkeen, ez dakigu ezer. Baina bai, zerbait berria egingo dugu. Ehuneko laurogeita hamarra edo eginda dago...eta bai, aurrera jarraitzen dugu.

Azkenean guk zuzenekoetan ikusten duguna da publikoari txistua gustatzen zaiola, gure soinuarekin oso pozik dagoela,... Jendea gerturatzen zaigu eta esaten digu ez zekiela txistuak horrelako soinua atera zezakeenik, edo txistuak gitarra elektriko batekin jo zitekeenik. Nik uste dut, ez dakit ardura moduko bat daukagun edo baina, gure esku dagoen heinean bide horretan jarraituko dugu. â–

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 11

El Zortziko: Otro enfoque Jimmy Bidaurreta Son frecuentes en la música términos polisémicos que hablan de hechos bien distintos que siempre conviene acotar y precisar, lo que a veces es una tarea menos sencilla de lo esperable. “Zortziko” entra claramente en esta categoría, “ritmo” y “compás” también.

Aquí nos referiremos exclusivamente a la “Composición musical en compás de cinco por ocho, popular en el País Vasco” (diccionario de la Real Academia Española). El de la apuesta de Hondarribia, en 1927, que protagonizó el compositor granadino Francisco Alonso con su mítica Maitechu Mía.

Su etimología o por qué usan el mismo nombre realidades musicales diferentes quedan fuera del ámbito de este estudio.

“Hay otros zortzikos, pero no están en éste”.

Las diversas opiniones sobre el zortziko, en ocasiones, han suscitado airadas polémicas entre importantes personalidades. No es ésta, de ninguna manera, la intención del artículo, a pesar, de la discutible tesis que plantea. Todas las aportaciones, con sus aciertos y errores, son valiosas y, quizá el tiempo u otros investigadores más atinados y/o informados podrán arrojar más y mejor luz sobre la cuestión. En mi caso, ni soy musicólogo ni pretendo serlo. Aún así creo que merece la pena plantear esta reflexión. No se trata de una investigación exhaustiva ni metodológica, surge más bien de una especie de gramática comparativa.

Primer interrogante A finales del siglo XX me encontraba estudiando en “World Music & Jazz Department” del Rotterdam Conservatorium donde tomaba clases de Percusión Latina, como segundo instrumento, con el excelente percusionista alemán y gran erudito de ritmos y folklores de todo el mundo Nils Fischer. En una ocasión nos pidió que mostráramos un ritmo de nuestra tierra y elegí el zortziko. Rápidamente dijo “eso no es un cinco por ocho” y ante mi reafirmación, pasó al siguiente alumno dado que para él era absolutamente evidente que no lo era. Nils conoce ritmos realmente intrincados y complejos de muchas tradiciones así que tome en serio esa posibilidad. Por descontado cuando hablamos de un 5/8 él entiende un verdadero 5/8 (métricamente), no alguna clase de aproximación que se

12 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

Artículo Jimmy Bidaurreta pudiera parecer a algo escrito en 5/8. Esta matización resultará clave cuando abordemos los problemas de lo alfabetizado.

Años más tarde, grabando el disco “Hotsak Dantzan 2” (Gaztelupeko Hotsak 176) me reencontré con esta cuestión al hacer la programación en el ordenador de un zortziko de la zarzuela “El Caserío” del que haría una versión. Y me propuse encontrar una solución a la apreciación del ilustre Fischer sobre que aquello no era un 5/8.

Gascue / Azkue. Dos caras de la misma moneda Sánchez Ekiza, en su artículo “En torno al Zortziko” (investigación, junto con otras, rigurosa y de gran valor musicológico, en mi opinión) nos recuerda lo que decía el denostado Gascue sobre el zortziko, que no era ni antiguo ni frecuente (entiendo que nos seguimos refiriendo en exclusiva al 5 por 8). Comparto con S. Ekiza que el trabajo de Gascue es meritorio en muchos aspectos. Es una lástima que sus conclusiones sobre el origen de la música vasca, casi con toda seguridad menos metódicas y rigurosas que otras partes de su investigación, polarizaran de tal manera la cuestión. Parece que tendemos fácilmente a la “socio-política” desde una presunta musicología que no hace bien a un deseable registro de pasos acumulativos. La aportación de Azkue es del más extraordinario valor sin discusión alguna. Sin embargo, también es detectable su propio programa no estrictamente musicológico. En cualquier caso es una pena que no buscaran una honesta síntesis conjunta, dentro de lo posible, y prefirieran sacudirse sin contemplaciones. Y eso que sus apellidos son casi iguales. ¿…Algúna interpretación cabalística por ahí?

Seguiré desde este postulado sobre la antigüedad del zortziko (insisto, el de la definición de la RAE) que podría situar su posible aparición en el siglo XVIII, con una gran difusión en el XIX a través de Iparraguirre y otros.

Alfabetizado Antes de seguir conviene hacer una reflexión sobre el sistema operativo musical europeo. Me refiero, fundamentalmente, a su teoría musical y autocoronación imperial como universal, culta, verdadera y primera en el escalafón musical mundial, etc. Tanto éste como el tema anterior merecerían larga atención, pero pasaré ligera y resumidamente por aquí para allanar el camino que tomaremos posteriormente.

En nuestra educación hemos asimilado conceptos como tiempo fuerte, tiempo débil, terminación masculina, femenina,… Nos encontramos nuevamente con programas ideológicos, conscientes o no, mezclados con presunta teoría musical pura. Esto tiene consecuencias inmediatas sobre el concepto del ritmo, tempo, acentuación y provoca, al menos, dos velados terrores: la síncopa, o el vacío sobre parte fuerte (Oteiza, y su cromlech microlítico, nos echaría un cable en este punto); y la paradoja de que un “tiempo débil” pueda sonar más fuerte que el fuerte o menos débil que el fuerte, así como sentir un “tiempo fuerte” que suena más débil que el propio débil, …y el vecino es el alcalde. Algo hay aquí de marcha militar y no es de extrañar que la beligerante sociedad europea de los últimos siglos haya procurado moldearnos para el desfile a través de la educación musical, entre otras.

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 13

El Zortziko: Otro enfoque Para lo que nos concierne, lo que quiero señalar es que es muy posible que un músico formado académicamente en un conservatorio, sobre todo en Alemania o Francia, no estuviera en las mejores condiciones para entender y apreciar músicas que claramente no se rigen por las mismas convenciones. Es decir, a mayor formación, mayor peligro de incomprensión, de modo que es probable que haya habido frecuentes errores a la hora de transcribir músicas de tradición oral. En mi trabajo como arreglista en la Academia de Folklore de Vitoria-Gasteiz es habitual encontrarse con problemáticas de esta índole.

Un buen ejemplo de estas incomprensiones musicológicas europeas respecto de otras músicas, y por poner una saludable distancia con el tema que nos ocupa (que seguimos sin abordar aún ; - ), lo encontramos en “Historia de la Música Negra Norteamericana” de Eileen Southern donde recoge algunas crónicas de época (mediados del s. XIX) en la que un estudioso europeo de la música de los esclavos negros señala estupefacto y desdeñoso que en sus cantos no hay manera de diferenciar si están en modo mayor o menor dado que usan indistinta e incomprensiblemente ambas terceras, mayor y menor. Asimismo cada participante utiliza floreos y adornos a su antojo sin importarle de ninguna manera si empastan con los del resto. El musicólogo, sin embargo, no se muestra como un severo e implacable apóstol de la causa beethoveniana y tras estas observaciones nos sorprende, muy gratamente, reconociendo asombrado que no llega a entender por qué aquello suena tan bien, tan fresco y vital como nada que haya escuchado antes. Si su educación musical le obliga a pensar que la música tiene que estar necesariamente en modo mayor o menor, ya nos encontramos ante una incapacidad total de entendimiento de un sistema musical que, claramente, se rige por otras leyes, estén contenidas en un tratado teórico o no. Schoenberg derribó completamente los muros de la tonalidad (y Cage a su vez los que construyó Schoenberg) por lo que ahora nos resulta más fácil ver que existen otros lenguajes y otros puntos de vista.

Una anécdota En aquellos tiempo en el Jazz & WorldMusic Department en una clase de Historia de la Música del Mundo (así se llamaba la asignatura) el veterano y sabio profesor J.L. Hartong nos contó una historieta que supongo será cierta a medias, pero muy ilustrativa. Estábamos hablando sobre el conjunto del conocido como Ciego Maravilloso, Arsenio Rodríguez, la personalidad más decisiva en la evolución del Son Cubano. Cantante, tresero (instrumento de cuerda tradicional del son que llevaba el peso armónico), compositor y director de conjunto. Por supuesto no leía ni escribía música, o sea no alfabetizado. Por cierto, y como curiosidad, para vascos y jesuitas, su verdadero nombre era Ignacio de Loyola Rodríguez. Una de sus innovaciones fue incorporar al conjunto de son el piano para lo que contrató un pianista. El pianista, músico con formación clásica y alfabetizado, no se siente superior músico al analfabeto musical que es Arsenio, si no que le ruega “señor Arsenio enséñeme, por favor, qué es lo que debería tocar el pianista en esta música”. Arsenio es, desde luego, un experto, como tresero, en las características armónico-rítmicas que debe asumir el piano en esta música, y el alfabetizado sabe perfectamente que es El Ciego el que puede arrojar luz y conocimiento sobre este nuevo cometido pianístico del que no hay referencia alguna. La primera lección maestra es que, en esta situación, el piano será fundamentalmente un instrumento de percusión, nada de Chopin o Franz Liszt.

Algo de esta actitud nos hubiera beneficiado considerablemente en estas latitudes.

14 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

Artículo Jimmy Bidaurreta El seis por ocho sincopado Al ir conociendo y practicando ritmos de muy diversa procedencia a lo largo de mi experiencia musical, uno se da cuenta que son muy comunes en muchas partes del mundo lo que podríamos denominar como 6/8 sincopados, cada uno con sus peculiaridades. Una buena palabra que acotaría de algún modo sus orígenes sería “sur”. Una zona geográfica donde no son nada comunes es Europa Occidental, cuna de la música clásica, de la teoría musical en general, es decir, de la alfabetización musical.

A día de hoy la notación musical es natural en esas culturas, sin embargo no incurren en el error que Eileen Southern ilustraba en el ejemplo descrito en su libro. Este tipo de ritmos parecen asimismo comunes en nuestra tierra, a pesar de que no los encontramos habitualmente escritos en este compás. Vemos en “Fandango-Jota-Orripeko-Trikitixa” (Auñamendi Eusko Entziklopedia) al etnomusicólogo Miguel Manzano recomendando esta escritura para la Jota (6/8). Comparto su opinión, creo que es ampliable a otros y que generaciones musicales futuras, con un conocimiento más “ecuménico” que el de tradición clásica occidental, irán adoptando.

Por ejemplo, en el caso de la Ezpatadantza, la clásica escritura en 6/8 3/4 es un clara y exitosa operación del pensamiento musical europeo en hacer desaparecer las síncopas y convertirlas en tiempos fuertes. En la musicología cubana, que podemos considerarla como una de las más desarrolladas, 3 negras acentuadas en 6/8 es algo completamente natural y, por supuesto, serán síncopas en un 6/8. No sienten ninguna necesidad de escribir un 3/4. De hecho un concepto que manejan es que un ciclo rítmico hay una parte relajada y otra tensa, una es menos sincopada y otra más. En este caso lo que escribimos en 6/8 sería la parte relajada (menos sincopada) y las síncopas, que un europeo se empeña en traducir en 3/4 (reconvertidas en parte fuertes, en reverencia al imperio Austro-Húngaro), son la parte tensa. Si nos ponemos muy orgánicos y buscamos analogías naturales no es otra cosa que una sístole y una diástole, un latido cardíaco. No sería de extrañar que las músicas y danzas folklóricas atesoraran este “latido humano”.

Cabría detenerse aquí en el asunto de la exactitud metronómica. Simplemente señalaré que es obvio que no es necesaria una precisión cronométrica, ni muchas veces deseable, para que un compás camine con perfecta coherencia musical. El latir musical antes descrito y la absoluta isocronía no se llevan bien. No es muy estimulante escuchar la exacta precisión matemática de Sibelius o Finale al reproducir lo que escribimos en estos útiles editores de partituras y, desde luego, dista mucho de lo que el sentido común consideraría como una interpretación musical apropiada. Lo que no hay que perder de vista es que en estas “músicas del sur” la calidad del tempo es algo a lo que se le presta la misma o incluso más atención que en la música clásica prestamos a la calidad de la afinación.

Esta calidad rítmica suele tener hasta su propio nombre, swing, groove, balanço,... Sólo que no se corresponde con exactitud metronómica. De hecho esa exactitud bien podría ser percibida como ausencia de swing, groove, etc. Claro que no significa, de ninguna manera, tempo anárquico. Asimismo, un buen rubato o un buen rallentando siempre mantienen claramente trazable la lógica del compás.

Volviendo al tema del zortziko, J.I. Ansorena nos dice que “hoy día algunas danzas (como las de Lesaca, la danza del Corpus de Oñate, la ezpata-danza de Zumárraga, la Dantzari-dantza de la Merindad de Durango y algunas otras, aunque estén a

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 15

El Zortziko: Otro enfoque menudo escritas en compás de 5/8 y los intérpretes estén convencidos de que las interpretan en ese compás, en realidad se tocan en compás de 3/8, de forma muy sincopada.” El compás de 5/8, en su opinión, no fue más que una adaptación que hicieron los tamborileros a fin de evitar ese ritmo sincopado.

Pequeño Exótico Paseo Histórico Lo que sigue, y salvando las evidentes distancias, se parece más a un atrevido peregrinaje oteiziano tipo “Quosque Tandem” que a un cauto rigor propio de Aita Barandiaran. Se abre así un terreno fértil para la refutación musicológica o, por el contrario, para darle alguna verosimilitud. Bienvenidas sean ambas posibilidades. Me atreveré incluso hasta con un poco de ficción al final del “paseo”.

Desde el siglo XVIII la actividad comercial entre Euskadi y latinoamérica fue muy intensa. La Real Compañía Guipuzcoana de Caracas y posteriormente la Real Compañía de la Habana, muy nutrida de accionistas pertenecientes a la anterior, hicieron de San Sebastián un centro económico de primer orden. El comercio del azúcar fue una de las actividades principales. En su estudio “Los Vascos en Cuba a Finales del s.XIX” Félix Luengo Teixidor señala que sorprende la escasa atención que hasta ahora se ha prestado al proceso migratorio hacia Cuba , siendo este uno de los destinos preferentes, sólo por detrás de Argentina y Uruguay. Aporta datos como que la inmigración vasca no se centró en torno a su capital, La Habana. Fue muy dispersa, siendo Matanzas la provincia con mayor presencia porcentual vasca. Matanzas fue una de las principales productoras de caña de azúcar y es uno de los epicentros de las músicas ritualísticas que comprenden el “Complejo de la Rumba”. Éste se compone de varios géneros que tienen el denominador común de ser intrincadas formas de 6/8 sincopados.

Otro dato que resulta interesante de su estudio indica “un nivel de celibato muy alto en una población mayoritariamente masculina... donde la permisividad social ante las relaciones de cohabitación o mancebía era mucho mayor” que en la metrópoli. “De hecho solteros de origen vasco reconocen, en el Registro, un total de 26 hijos - dos de ellos tenían hasta 6 hijos cada uno -, lo que hace pensar en un número mucho mayor de hijos ilegítimos no reconocidos. Incluso una de las vascas solteras… reconoce tener dos hijos, algo todavía menos habitual.”

Así que nos encontramos en Matanzas, uno de los lugares principales de intercambio comercial con San Sebastián con mayor presencia porcentual vasca, con un montón de solteros vascos con un montón de hijos reconocidos (hasta 6 en dos casos) y una vasca con dos, donde en sus ratos de asueto no paran de sonar bembés, guaguancós, yambús, etc., es decir 6/8 sincopados, en los que participarán con toda seguridad sus parejas nativas y sus hijos mulatos. Es fácil imaginar que nuestro paisano también asista y, como buen aficionado a la música que será, se interese en comprender algo del insólito espectáculo que está escuchando.

16 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

Artículo Jimmy Bidaurreta Clave 6 por 8 Clave es otra de esas palabras polisémicas que nos encontramos en música y es imprescindible aclarar a qué nos vamos a referir si pretendemos no crear más confusión.

“Clave” es un instrumento de percusión (también otro de teclado), es un patrón rítmico (hay varios), y también es un concepto, que sería lo más largo de explicar. En este caso hablamos del patrón rítmico, del de 6/8.

Aquí lo vemos:

La primera explicación musical de lo que ocurre en una rumba cubana es este patrón rítmico que articula y engrana todo lo que ocurre a su alrededor. Aquí es fácil entender a qué nos referimos con 6/8 sincopado. Nada que ver con una sucesión de tresillos de corcheas bien apoyadas en cada tiempo fuerte, o con una Tarantela o una Giga, también en 6/8. Este escueto patrón presenta dos inquietantes vacíos para la teoría musical europea, uno en la 2ª parte del primer compás y otro en el “tiempo fuerte” del 2º. Si escuchamos al conjunto de rumba “Los Muñequitos de Matanzas” nos podremos hacer a la idea de lo intrincado, e incluso abstruso, que puede llegar a ser “lo que ocurre a su alrededor”.

La clave, sin embargo, mantendrá la coherencia del conjunto si los participantes “tocan en clave”.

Novela Histórica. 2º Capítulo Nuestro paisano ha tratado de comprender algo. Por supuesto todo ocurre en forma de transmisión oral, nadie tiene la menor intención de transcribir nada. Le han intentado enseñar la clave y a veces tiene la sensación de que ya lo tiene, pero se vuelve a escapar fácilmente. Entre los que van y vienen, constantemente, de las Vascongadas también hay un interés por la cuestión, entre sidra y sidra. Alguno trae el patrón de vuelta, o algo parecido “…Quizá se me olvida algo”

o sea:

En esta suposición hemos suprimido dos golpes (las dos segundas corcheas del tresillo, síncopa aún más incómoda para un europeo que la tercera) y nos ha quedado un ciclo de 3 partes en lugar de 4.

Si bien la clave es una especie de cimiento sobre el que se construye toda la polirritmia,

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 17

El Zortziko: Otro enfoque para la mente de un vasco cantarín, que pasará unos meses viajando por el atlántico sin ya contacto con la fuente, bien puede convertirse en un patrón melódico. Fácilmente lo colocará en el tejado de su edificio musical mutando en un algo nunca visto ni oído y, tal vez, convertirlo en una auténtica seña de identidad. “¿Composición musical erróneamente escrita en cinco por ocho, popular en el País Vasco?”

Veamos cómo calzaría algún célebre zortziko en el patrón de 9/8 que acabamos de descubrir en un velero surcando el Atlántico (no parece que se trate de un “belauntziko” ; - ).

Hagamos una comparativa con la escritura propia de la mentalidad europea, que procura generar tiempos fuertes y evitar síncopas, con ésta que asume un “inquietante vacío” en la 2ª parte del compás. Subdivido a semicorcheas el 5/8 que, naturalmente, genera una equivalencia de semicorchea = corchea con el 9/8:

En el primer compás vemos la subdivisión y su “escritura natural” en el segundo. El primer “toque” de ambas tiene 2 unidades de tiempo, el segundo 3 y el tercero 1. Hasta aquí no hay diferencia alguna. En el cuarto “toque” aparece la única. La del 5/8 tiene 3 unidades, la del 9/8 sólo 2. El 5º y último vuelve a coincidir con 1 unidad de tiempo. El feeling del 5/8 es más marcial, debido a la figuración muy austro-húngara de corchea con puntillo - semicorchea. El 9/8 suena más fluido. Incluso Finale/Sibelius interpretan con sorprendente “gusto musical” el zortziko escrito de este modo.

Tomando apreciaciones de Sánchez Ekiza (“En torno al Zortziko”) “La música vocal y la instrumental tienen normalmente diferencias entre ellas”. En el canto el ritmo es más distendido. “La música instrumental tiende a una mayor rigidez rítmica”. Es justo lo que ocurre aquí. El alfabetizado que lee lo que el más estudiado de la región (con beca en París, quizá) tradujo al pentagrama sin contravenir la ideología franco-alemana, suena mucho más rígido que el cantante de tradición oral, que conoce, y mantiene, el verdadero latido de este compás por sí mismo, sin necesidad (y gracias a su ausencia) de codificación y descodificación alfabéticas.

18 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

Artículo Jimmy Bidaurreta En sus valiosas y precisas investigaciones métricas con medios informáticos detecta, deduce y propone, en algunas interpretaciones significativas, esta escritura que se aproxima aún más a la del 9/8 con síncopa, enfatizando la fluidez propia de los ritmos ternarios:

De nuevo la propuesta en 9/8:

Totalmente de acuerdo nuevamente con S. Ekiza cuando dice “una manera de transcribir música puede provocar cambios incluso trascendentales en la interpretación musical.

Esto es especialmente importante cuando se tropieza con un tipo de música alejada de los esquemas para los que se ha pensado.” Leemos en “Zortziko” (Auñamendi Eusko Entziklopedia) “la estética musical occidental se basaba en la simetría: en tiempos de la Ilustración la Naturaleza era contemplada desde un punto de vista racional y en ella se cumplían leyes matemáticas como la de la simetría. El ritmo debía ser simétrico, pero el del zortziko…no lo era. Para el anónimo autor de los Papeles de Humboldt,… el tambor que acompañaba al “silvo marcaba el movimiento” con un ritmo peculiar que hacía “muy mal efecto”, pero ayudaba “a los naturales del Pais hechos a aquel”.

El zortziko en la navaja de Ockham Mi impresión es que para nuestros grandes músicos, eruditos, folcloristas, etc. como Azkue, Aita Donostia, Guridi, era absolutamente imposible considerar, dada su imponente formación clásica, la posibilidad de que el segundo golpe fuera una síncopa y existiera inmediatamente un vacío, constante, en una de las partes fuertes del compás. Lo más probable es que, a lo largo de un zortziko, no suene en ningún momento la 1ª corchea de la 2ª parte del compás, tal como resulta de esta escritura en 9/8. Ni Mozart ni Berlioz escribieron nunca nada semejante y, con toda naturalidad, pensábamos que convenía ir a estudiar esas cúspides de la “música universal” para dignificar la nuestra. Lo cierto es que escrito de este modo nos damos cuenta de que no es un ritmo irregular, ni tan complejo, como se ha señalado históricamente (y nos lo hemos creído), debido a una transcripción errónea. Éste es un disparate común, traducimos algo mal y después extraemos doctas y eruditas conclusiones del propio error elevado ya a categoría de tesis. Sólo acoge una inocente síncopa, que no tiene nada de celta ni de griega. No es en la grafía occidental donde residía el problema si no más bien en una ideología, bien disfrazada dentro de una supuesta objetiva musicología, que ni siquiera se percibía a sí misma.

Independientemente del recorrido planteado, esta solución de escritura es quizá la más simple. Según el principio metodológico de Ockham, “la explicación más sencilla y sufi-

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 19

El Zortziko: Otro enfoque ciente es la más probable” (no necesariamente la verdadera). Apuesto que una orquesta de Toronto, o Singapur, hará una digna interpretación del zortziko si se lo encuentra así escrito, sin mayor problema. Asimismo podría facilitar la recuperación de su uso dado que esta métrica es fácilmente manejable para las herramientas actuales de producción musical por ordenador.

Como colofón presento la parte del Txistu 1º del 8º número de las “Melodías Vascas 10.1” que escribí para la Gasteiz Big Band y la Banda Municipal de Txistularis de Vitoria-Gasteiz, recogidas en el disco homónimo, que tomaron como fuente las melodías tal y como las recogió R.M. Azkue (con las excepciones conocidas), posteriormente orquestadas por J. Guridi. El nº 8 es, por supuesto, el Zortziko de San Pedro, lekeitiarra como Azkue, también conocido como Kaxarranka. He aquí la melodía, escrita en 9/8:

Jimmy Bidaurreta (Donostia 1971) estudió piano en el Jazz & World Music Department del Rotterdam Conservatorium. Es Titulado Superior por el Conservatorio Municipal de Donostia. Ha sido profesor de Música Moderna en la Conservatorio Superior Pablo Sarasate de Pamplona y profesor de Fagot en la Escuela Municipal Luis Aramburu de Vitoria-Gasteiz. Actualmente trabaja como arreglista en la Academia Municipal de Folklore de Vitoria-Gasteiz.

Es director de la Gasteiz Big Band. Tiene una larga trayectoria de producciones discográficas entre las que se encuentra “Txistuka Berria”.

20 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

AN EX O TXIS TUAZ

en disco

en directo

ArtĂ­culo Jimmy Bidaurreta

01 zbk 2020 uda I 21

Solastuz Ainara Martinez

“Nire proiektua beti izango da musika egin eta disfrutatzea�

Nekea eta poztasuna pilatuz bukatu zituen iaz Goi-mailako ikasketak Ainara Martinez (IruĂąea, 1996) txistulariak, sari eta guzti. Herri musika zein garaikidea, kalea zein kontzertu aretoa... aukera ezberdinei ez die uko egiten. Musikaz gozatzea du motor. Irakasle lanetan hasita, ikasteko gogoa apaldu ez zaiola, online irakaskuntzari heldu behar izan dio. Ez ohiko egoera hau, erizain bezala ere bizi izan du eta zailtasunak zailtasun gustura ari da bi esparruetan.

Christian Alemany Arteta

Iaz bukatu zenituen Goi-mailako txistu ikasketak. Nola izan da ikasletik irakaslerako saltoa?

Zelan bizi izan duzu aldaketa?

Ez dakit, nik uste, hein batean, beti jarraituko dudala ikasle moduan. Hori da nire ikuspuntua, ezen irakasle gisa, oraindik jarraitzen dut ikasten pila bat, ikasleendako eta. Nik berdintsu ikusten dut nire burua: badut ikasteko asko eta beti ikasteko irrikarekin, lehen bertse nik uste.

Ez duzu beraz aldaketa handirik sumatu.

Ez. Hori bai, agian, badaukazula erantzukizun bat, betebehar bat ikasleekiko. Gainera, adibidez aurten, bazen ikasle bat erdi-mailara aurkezten zena [kontserbatorioko probetara] eta horrelako gauza ederrak dituzu. Ondo prestatu behar duzu ikaslea... Bestela, berdin berdin jarraitzen dut.

22 I 01 zbk 2020 uda

Non aritzen zara txistu irakasle?

Orain Orkoiengo Musika Eskolan nago. Egon naiz baita ere San Fermin Ikastolan, kasu horretan eskolaz kanpoko ekintza zen eta Orkoiengo kasuan berriz, Musika Eskola ofiziala.

Irakasle ikuspuntu horretatik, nolako etorkizuna ikusten diozu txistuari inguru horretan?

Hemen, Nafarroan, badugu zorte handia, izan ere irakasleek beti laguntzen zaituzte eta oso aktiboak dira: ekintza pila, kontzertu pila,... Aurten egin behar genuen Peru-Harrin kontzertua [bertan behera geratu zen osasun larrialdiagatik] zeinetara ikasle guztiak eraman behar genituen, egin behar zen txistulari guztion topaketa,... Irakasleak oso mugituak dira beraz, Nafarroan behintzat, bai ikusten dudala, irakasle moduan, izanen direla ekintza asko, ikasleendako erronka asko, baita irakasleen-

TXIS TUAZ

dako ere. Hor daukagu baita Txistulari Txikien Alardea. Horrela motibazioa handia lortzen duzu ikasleen aldetik.

Aipatu duzu Peru-Harriko kontzertua. Zertan zetzan?

Nafarroako txistu irakasleek antolatu eta kudeatutako kontzertu bat zen, Peru-Harrin [Leitzan Iñaki Perurenak sortutako harriaren museoan] egin behar zena. Iñaki Perurenaren parte hartzearekin, harriaren inguruan prestatutako kontzertua zen.

Egitaraua txistulari txiki edo hasiberriek lantzen dituzten obrekin osatuta zegoen. Xedea, txistulari txikiak motibatzea, nahiz eta hasiberriak izan, haiek ere ikusteko egin dezaketela kontzertu oso polit bat. Iaz, Mendikiloko kontzertua izan zen, koba batzuetan izan zena, eta orduan, hau ere, bide hori jarraituz zihoan.

Orain, pixka bat atzera egingo dugu. 2019ko ekainaren 3an Kimua, el florecer del txistu en el siglo XXI emanaldiarekin bukatu zenuen ikasturtea. Kontzertu berezia, ezta?

Bai. Jada duela urte bete izan zela, ekainaren lehendabiziko astean eta sekulako oroitzapenak ditut izan baitzen sekulako lana, sekulakoa. Hau guztia gainera, hemen Nafarroan Goimailako musika ikasketetan, egiten da pixka bat gradu bukaerako lanaren inguruan. Nire lanak izan nahi zuen nolabaiteko bilduma edo katalogo bat non ikus zitekeen zeintzuk obra konposatu diren 2005etik 2019ra. Beraz, kontzertu edo errezitaldiak izan behar zuen horren inguruko zerbait, izan behar zuen zerikusia lan horrekin. Bide batez nire helburua zen horko musikak aurkeztea ikuslendako modu erakargarri batean.

Zergatik azken finean, askotan, musika garaikidea ez baita oso erakargarria ikusleendako.

“Nafarroan, badugu

zorte handia; irakasleek beti laguntzen zaituzte eta oso aktiboak dira: ekintza pila, kontzertu pila,... “

“Saiatu nintzen

musika garaikide hori, agian ez duguna ulertzen zer esan nahi duen, publikoari gerturatzea eta erraztea, ulertu eta bizi zezan musikak sortu nahi dituen giroak, sentzazioak...“

Horretarako estrategia batzuk erabili zenituen: formatu zaindua, antzezlea,...

Bai, nik uste dut saiatu nintzela ikuslea gehien uler zitzakeen gauzekin baliatzen. Erabili nuen alor bisuala antzezlearekin.

Antzezle honek eramaten zuen ildoa eta gainera, horrek bazuen baita ere obrekin zerikusia. Hau da, nolabait egin zen obren analisi txiki bat: zeren inguruan edo zer kontatu nahi dute obra hauek? Horretan oinarritu zen antzezleak zuen gidoia. Horrekin batera, alor bisualarekin jarraituz: argiak, efektuak, proiekzioak,... erabili ziren. Antzezleak ez zuen bakarrik hitz egiten, baizik eta antzeztu eta mugimenduak ere egiten zituen, efektu bisualak lortuz. Aipatu guztiarekin saiatu nintzen musika garaikide hori, agian ez duguna ulertzen zer esan nahi duen, publikoari gerturatzea eta erraztea, ikus-entzuleak ulertu eta bizi zezan musikak sortu nahi dituen giroak, sentsazioak... Horretarako erabili nuen antzezlea, efektu bisualak, baita beharrezkoa zenean txistuarekin efektu akustikoak ere.

Gero baita, egia da, agertokian musikatresna asko izan zela, helburua ere banuelako erakustea txistuak dituen aukerak.

Azken urteotan konposatu da pila bat txisturako eta gainera, txistua jo dezakegu instrumentazio eta ganbara musikaren alor oso ezberdinetan. Aurkitzen ahal dugu bakarlari bezala piano batekin, aurkitzen ahal dugu harizko laukotearekin, metalezko taldearekin ere topatzen ahal dugu,... Orduan, baita ere, bazen pixka bat erakustea “aizu, begira txistua non mugitu daite-

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 23

“[Goi-mailako

ikasketa sariaz] Bazoaz eta opari moduan tira, eramazu xingola.

Ematen zuen bai, orduan gauzak ondo egin nituela [barrez].“

“Aizu,

begira txistua non mugitu daitekeen eta noraino heltzen ari garen”.

“[Txistua eta

erizain lanak uztartzeaz] Zaila, baina beno, bi gauzak oso gustukoak ditut eta beraz, gogoko tokian aldaparik ez.”

24 I 01 zbk 2020 uda

keen eta noraino heltzen ari garen”. Bestetik, obrak aukeratzeko momentuan, nik ez nituen hautatu hau eta hau eta listo, aukeratu nituen nire lanaren ondorioekin bat eginez. Hau da, adibidez nire lanean jaso nuen Urtzi Iraizozek sekulako lana egin duela konposatzerako orduan, top hiruan zegoen. Nik top bostean zeuden konposatzaileak hartu nituen, hautatu nituen Urtzi Iraizozen bi obra, gero David Cantalejoren beste obra bat,... musikagile emankorrenen lanak. Bestetik, hautaketan kontuan hartu nuen baita instrumentazioa. Zein instrumentazio izan da ohikoena? Txistua eta pianoa. Bada orduan txistu eta pianorako obra bat aukeratzen nuen. Txistu eta hari laukotea, izan da oso nabaria azken urteotan? Bai. Orduan baita ere. Akordeoia? Noski, bazen baita. Akordeoiarekin badaude eta obra pila bat. Beraz, nire lanaren ondorioak jarraituz aukeratu nituen obra hauek edo beste hauek.

Izan ere, zure ikasketa bukaerako lanak katalogo bat osatzen du 2005etik sortutako txistu obrak sailkatuz. Aipatu dituzu ondorio batzuk...

Bai, 2005etik 2019 bitartean txisturako 351 obra konposatu zirela jaso nuen.

Harritu ninduen adibidez, zenbat obra sortu ziren Bilboko Udal Txistu bandaren ekimenez. Azpimarratu nuen baita Silboberriren ekarpena edota Urtzi Iraizozek sortutako obra kopurua.

Ondoren, azaroaren 5ean ikasketa bukaerako saria eskuratu zenuen.

Ez da zure ibilbidean jaso duzun sari bakarra, adibidez Hernaniko Txistulari Gazteen Txapelketa ere irabazi zenuen, bakarka zein talde sailean.

Zer suposatu dute sari hauek zuretzako?

Oso ezberdinak dira biak egia esan. Hernanin txapelduna izan nintzenean txikitxikia nintzen eta hor, nik uste, batez ere asko ikusten zela nire irakasleek nirekin egindako lana. Eskertu beharko nieke Alfonsori [Iturria] eta Garaineri [Jorajuria], nire irakasleak ordu-arte. Egia da asko aldatzen dela batetik bestera, azkenean Goi-mailako saria bada karrerari xingolatxo bat jartzea bezala. Bazoaz eta opari moduan tira, eramazu xingola [irrifarrez].

TXIS TUAZ

Eta egia esan, ez nekien aurkeztu edo ez aurkeztu eta azkenean Garainek esan zidan: “ea, neska, azken bultzadatxo bat eta listo”. Zeren egia esan, bukatu nuen lanarekin eta errezitaldiarekin puf [haizea botaz], oso-oso nekatuta, bai. Eta gainera, ikasturtea bukatzen duzu ekainean eta urria aldera izaten da saria, orduan mantendu behar zara pixkatxo bat udan zehar jotzen, ez galtzeko maila. Eta bai, egia esan, oso oso pozik, hori bai hartu nuela poztasun handiz. Ez nuelako ezta espero ere. Karrera bukaerako saria nik uste dut badela gutxi batzuei bakarrik emanten zaien saria eta horregatik, oso pozik! Ematen zuen bai, orduan gauzak ondo egin nituela [barrez].

Txistulariaz gaindi erizaina ere bazara. Nola uztartzen dituzu lan biak? Eta ikasketa garaian, nola moldatu zinen? Ez zen makala izango...

Bai, bai gainera erizaintzako karrerak baditu praktika pila bat, orduan ematen duzu egun osoa unibertsitatean ezpada ospitalean praktikak egiten. Beraz, pixka bat malabarrak eginez. Baita ere hor irakasle asko izan ditut oso malguak, pila bat laguntzen: “aldatzen dizut klase hau, etorri beste honetara...”. Esandakoa, malabarrak egiten. Orain lanean nagoela bada, pixka bat gauza bera. Zeren gainera koronabirusaren aferarekin lanean nintzen baita eta noski, jardunaldi osoan, jardunaldia handitu baitzidaten egoeragatik. Egoera horretan txistu eskolekin ere jarraitu behar nuen. Ikasle gizajoak, nire zain etengabe, ea noiz jasoko zuten klasea edo ez, jartzen zidaten txandaren arabera posible nuelako edo ez...bada horrela. Zaila, baina beno, bi gauzak oso gustukoak ditut eta beraz, gogoko tokian aldaparik ez.

Testuinguru horretan, nola bizi izan duzu osasun larrialdi hau esparru bietatik: erizaintzatik batetik eta txistu irakasle lanetik bestetik.

Txistu irakasle bezala zure burua berrasmatzen, online dauden aplikazioekin eta ea zer aukera lortu ditzakezun ikasleekin kontaktatzeko. Dena den, noski ez da gauza bera: soinua ezin duzu berdin entzun, artikulazio batzuk baita ere geratzen dira

horrela pittin-pattal ez direla entzuten... baina nik uste, hor badagoela aukera bat oso handia online jarduteko. Niretzako musikaren munduak ireki dituela ate batzuk, ez direla hoberenak? Ez. Baina nik uste, irakasle ezberdinekin hizketan, eman zaiola aterabide ona egoera honi. Horretan ere baina izan behar duzu ikasle eta gurasoen laguntza, zergatik zu formatu zara, baina ikasleek ez badakite zelan erabili teknologia berriak, bada kontua pixka bat zailagoa da.

Eta erizain moduan puf, gainera larrialdietan lan egiten ari naiz, Iruñeako larrialdietan eta momenturik okerrenetan bai, izan dira une zailak. Une oso zailak, zergatik tratuan gizatasuna asko galtzen zen.

Bazeuden alde batetik erizainak pazientea ikusten zutenak eta egiten zizkietenak froga guztiak, hau da: zainbidea jarri, odola atera, zundatu,...gauza tekniko guztiak. Gero beste erizain batek hartzen zuen pazientea zuzenean ingresatzeko, ziur ingresatu behar zela eta. Beraz, apur bat sentsazioa zen oso automatikoa, ia ez jakitea nor zegoen zure ondoan, norekin ari zinen eta bai, pixka bat zaila izan da alde horretatik. Gainera askotan txanda pila bat jarraian, tentsio asko lankiddeen artean,... horrelako asko. Baina orain hobetzen ari da, bai.

Garaikideak, Hegoa haizeak txistu banda, Oberena dantza taldea,... Aurrera begira zer asmo duzu txistulari gisa?

Nik uste, beti nire proiektua bizitzan izango dela musika egitea eta musikarekin disfrutatzea. Beraz, berdin zait non. Areago, geroz eta leku gehiagotan, geroz eta plan gehiago, geroz eta plan ezberdinagoak, geroz eta hobe. Adibidez Garaikideak taldean, musika garaikidea ikasteko, beno, beno... zuretzako erronka bat da ere. Kalean, erraldoiekin, beste giro desberdin bat da, gozatzea kalean jotzen... Nik uste ez naizela inoiz geldituko ezer egin gabe. Iaz bukatu nuen txistu ikasketak, bada aurten izena eman dut Joaquin Maian [Musika Eskola] akordeoia ikasteko. Beraz, txistuarekin bada ederki baina beste edozeinekin baita; nik bilatzen dudana da musikarekin disfrutatzea eta musika egitea. ■

txistuaZ@ni.eus http://4zulo-xiri1.blogspot.com/ TXIS TUAZ

TXIS TUA Z 01 zbk 2020 uda I 25

estudiotik

Karlos Sanchez Ekiza

Tres obras, tres momentos Estoy encantado de participar en esta nueva aventura de TXISTUAZ, que este mundo del txistu, que nunca deja de sorprender por su vitalidad, se atreve a sacar a la luz. Llevo peor lo de ponerme a escribir sobre mis obras, algo que nunca me ha gustado demasiado: al final, uno cuando compone o crea de cualquier otro modo no hace más que una propuesta que luego toma vida (si es que hay suerte) propia. Así que en este sentido paso a exponer, tal y como me han sugerido, el entorno de estas tres obras.

Erantzunik gabeko galderak es una obra de juventud (hasta el punto de que la pasé a limpio en pleno servicio militar, nada menos que en la Academia de Infantería de Toledo).

En aquella época intentaba suplir una educación musical muy poco ortodoxa mediante la práctica intensiva, el trasteo con un teclado y la paciencia que exigía a mis compañeros de banda, Fermín Goñi, Mikel Bengoa y Josu Ziordia, que se esforzaban en tocar todo lo que les ponía por delante sonara como sonara.

Partiendo de una total libertad, intentaba introducirme en un mundo, el de la composición contemporánea, que me atraía enormemente. De la famosa obra de Charles Ives extraje algo más que el título, y quiero pensar que los dos tiempos lentos (uno intencionadamente minúsculo, de ocho compases) tienen algo que ver con su manera de crear atmósferas a partir de líneas horizontales y fuertes disonancias surgidas mediante movimientos continuos o casi… La tensión que producen esas fuertes disonancias en tempos que en principio son lentos y relajados es una de mis constantes, y creo que funciona muy bien en el txistu.

26 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

Otra es la utilización de métricas y ritmos complejos, algo que admiraba en los compositores del segundo nacionalismo, como Stravinski o Bartók, y que a mi modesta escala intentaba emular sobre la base de las complicaciones rítmicas que forman parte, en su mayoría sin que seamos conscientes de ello, de la práctica txistulari. En la Banda Municipal de San Sebastián, el referente indiscutible por aquellos años, la percusión había hecho arrollador acto de presencia, y en nuestra modesta escala añadí cajas chinas a los papeles de tamboril y atabal. La versión actual de ATB enriqueciendo ese aspecto me parece estupenda, y también, por supuesto, las de la Banda Municipal de Bilbao. Todo un orgullo que una obra que no es fácil de oír para el público se siga tocando, y en interpretaciones de este nivel, casi treinta años más tarde. Mayor, diría yo, que el premio que le concedió el Gobierno de Navarra en 1985.

La segunda obra propuesta, Durango 5/3, pertenece a otro momento, finales de 2004. Después de pasar unos años fuera de casa me había desenganchado -y desengañado- de la práctica pública del txistu y del entorno de la Asociación y su revista. Pero soplaban nuevos aires allá por Durango, y desde Silboberri Elkartea tuvieron la osadía de proponerme una obra para trío de txistus, encargo que acepté con gusto… y aproveché para llevar a cabo algunas ideas que no se habían oxidado del todo… el encargo exigía que la obra fuera para trío y ello fue una excusa para darle importancia de nuevo a la parte de percusión de los dos txistus. Y con los años y con mis estudios de historia de la música, una preocupación por los aspectos estructurales que no tenía dos décadas antes. Así que los clásicos tres tiempos, unidos por la idea de que cada instrumento tuviera una cadencia en cada uno de ellos, y, eso sí, sin caer del todo en el consabido rápido-lento-rápido.

Y… vuelta a los mismo: el tiempo lento sigue intentando emular a Ives de forma personal y adaptada al txistu; el primero, por contra, explota una polirritmia más que clásica: la combinación de material más o menos melódico en 4/4 sobre una base rítmica de 3+3+2, pero a un tempo mucho más sosegado que sus modelos eslavos y caribeños… lo que quiere provocar, como en un famoso ejemplo de Villa-Lobos, un especial desasosiego.

El conocer el instrumento de primera mano, que desde luego forma parte importante de que mis obras a veces “suenen”, lo que a veces no es fácil en un instrumento con las peculiaridades del nuestro, a veces no es suficiente. En el primer tiempo insistí en ir aumentando poco a poco la intensidad… pero los fantásticos intérpretes de Silboberri sustituyeron esta idea por la de ir aumentando progresivamente el tempo, idea sin duda mucho más fácil de llevar a la práctica con muchos mejores resultados que la original.

El último movimiento es mucho más vital rítmicamente, sobre otro ritmo asimétrico pero muy familiar a cualquier txistulari… Las posibilidades “nuevas” del txistu aparecen también con la utilización de los sonidos fundamentales -lo que utilizo casi a modo de firma en mis composiciones- y en este caso, la utilización, nada difícil en

TXIS TUAZ

Erantzunik gabeko galderak

Durango 5/3

Bost!

Karlos S. Ekiza nace en 1963 en Pamplona. Es Licenciado en Historia y Doctorado en Musicología, realizando además tres Diplomaturas en Etnomusicología. Escritor de varios libros e innumerables artículos, fue director de la revista musical Trans. Como compositor posee una extensa produción en el ámbito del txistu, del que también es intérprete. Profesor titular en la UPV, fue vicepresidente de la Sociedad de Etnomusicología SIBE y presidente de la sección de Folklore de Eusko Ikaskuntza.

01 zbk 2020 uda I 27

nuestro instrumento, de glissandi a través de todos los sonidos intermedios, recurso que no había visto utilizar hasta entonces.

Portada del nº122 de la revista Txistulari, en el que se publicó Erantzunik gabeko galderak.

Mi intención en este momento era la de utilizar un lenguaje menos duro que veinte años atrás y, dentro de lo que cabe, más cercano al público. Para ello, entre otros elementos, utilicé determinadas melodías procedentes de las erregelak de la Merindad de Durango como homenaje a dicha localidad. La obra fue publicada por Silboberri, aun así, es bastante menos conocida que la anteriormente comentada.

La tercera y última obra tiene un carácter muy diferente.

Se trata de Bost!, otro encargo de Silboberri Txistu Elkartea, de 2010. Esta organización para entonces había realizado encargos a la crema de la composición vasca, faceta que ha continuado durante esta última década, atrayendo a figuras de nivel y preparación de primera fila internacional. En esta tesitura, sin embargo, se han seguido acordando de mí para composiciones en formato “alarde”, es decir, con quinteto de metales y otros instrumentos, y en esta línea camina esta obra, cuyo título hace alusión al compás de 5/8 a la manera del zortziko vasco, y a un clásico del jazz, Take five, de Paul Desmond, famosa por la interpretación del cuarteto de Dave Brubeck, y escrita en compás de 5/4. Dos ritmos quinarios, que sin embargo no tienen prácticamente nada que ver el uno con el otro… la interacción, o la falta de ella, entre lo que se piensa y lo que se oye es otra de las cosas que más me fascinan de la música.

Ejemplar de Durango 5/3 publicada por Berziztu, asociación que posteriormente pasaría a llamarse Silboberri.

El subtítulo de la obra es muy descriptivo: “sonatina posmoderna ma non troppo”. A la manera de la sonata clásica, ambos temas se enfrentan primero y se combinan después. Y además la obra aparece trufada de citas que van desde el barroco hasta El hombre y la Tierra… acabando de forma un tanto irreverente (niri bost!) con el Gernikako arbola… en un totum revolutum la mar de posmoderno… o al menos esa era la intención. Esta obra no está publicada, y que yo sepa se ha interpretado solamente en los alardes de Durango, Amurrio y Orduña.

Y hasta aquí este repaso a tres obras representativas de mi producción, que van desde la libertad absoluta a los intentos de organización del material sonoro, de la búsqueda de un camino personal hasta la de un mayor contacto con el público, algo que, si en estos momentos me parece de suma importancia en este ambiente esquizofrénico que vive la música en general, lo es en mi opinión aún más en un instrumento cuyas raíces y público son, desde hace mucho tiempo, eminentemente populares. ■

28 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

gramo fonoa

BATU bideo klipa

HALA ERE

Christian Alemany Arteta

Gezurra badirudi ere, folk eszenan txistua ez da oso presente izan gu-

rean. Erreferentziazko talde gehienek Oskorri, Alboka, Ganbara,... albo batera utzi zuten txistua. Salbuespenetako bat Azala izan zen, Juan Mari Beltranen eskutik eta presentzia mugatu batekin. Berdin 2003an sortutako Mielotxin taldean, Ismael Yaguerekin. 2014an baina, bakarlari batek egin zuen salto diskogintzara, txistua protagonista zuen folk akustikoko autoekoizpen batekin: Neu. Abentura horren buru Carlos Peñaranda Zarrantz. Txistulari berriozartarrak, aurkezpen txartel ezin hobea jarri zuen sarean: Batu kantaren bideoklipa. Bai, txistu munduan eta bideoklip bat, animaziozkoa eta kalitate handikoa! Carlosek berak sortutakoa zen doinua eta diskoan aurkituko genituen elementuak jasotzen zituen: instrumentala (nahiz eta ahots batzuk sartu), txistua protagonista, gitarra akustikoak, perkusioak, alboka, dantzagarria,... Kantak oso ondo funtzionatzen zuen single gisa. Diskoak 12 pieza biltzen zituen: 7 Carlosek sortuak, 4 Xiberoako herri doinuak eta 1 Zamorakoa (Espainia). Erritmo aldetik dantzarako joera duen arren, lanak ederki tartekatzen ditu une lasaiagoak, giro ezberdinak sortuz eta bikain baliatuz txistuaren familiak ematen dituen tinbre ezberdinak eta konbinazioak (silbotea, txirula...) Azpimarratzekoa Carlos Beceiro La Musagaña taldeko musikariaren parte hartzea proiektuan.

Carlos Peñaranda Zarrantz Neu 2014-Autoekoizpena Carlos Peñaranda: txistu eta danbolina, silbotea, alboka, gitarra, baxua, xirula...

Carlos Beceiro: gitarra akustikoa, mandola, baxua, zanfona Arkaitz Miner: biolina Juan Manuel Urriza: perkusioak Jesus Enrique Cuadrado: gitarra Pepo Pepian: gitarrak

A

kordeoi eta txistu bikoa, oso gustukoa dugun formatua da, maiz erabilitakoa gure artean. Oraingoan baina, beste buelta bat eman zion Bilboko Udal Txistulari Bandak txistu banda osoa, perkusioa era zabal batean ulertuz, eta soinua uztartuz. Garikoitz Mendizabalek zuzentzen duen taldeak bestelako eredu bat erabili zuen lan hau ontzeko (aurretik Harizko txistua diskoan erabilitakoa). Batetik soinuaren munduko puntako zazpi musikariri piezak sortzeko enkargatu zieten: Joxan Goikoetxea, Pello Ramirez, Iñaki Salvador, Kepa Junkera, Aitor Furundarena, Marijose Arregi eta Xabier Zabala. Bueltan zazpi pieza original eta diskoari izena ematen dion Lourdes Iriondo eta Xabier Leteren Hala ere kantuaren moldaketa jaso zuten. Bestetik Proiektua finantzatzeko, pieza bakoitzak babesle bat zuen: 7 udal gipuzkoar eta aseguru etxe bat. Emaitza noski askotariko obrak dira, sortzaile bakoitzaren ispilu: Ramirezen giro hipnotikoak, Salvadorren jazz ukitua, Junkeraren berezko estilo jostalaria, Goikoetxearen intentsitatea,... Txistu bandaren eta akordeoiaren arteko uztarketa zukutzen du diskoak, tinbre eta aukera ezberdinekin baliatuz eta oso lan entzungarria osatuz. 2007an kaleratutako disko honek beste dimentsio bat hartu zuen, txistulariontzat bederen, Txistulari aldizkarian partiturak argitaratu zirenean 221-222 zenbakian.

Bilboko Udal Txistulari Banda Hala ere 2007 Garikoitz Mendizabal: txistu lehena eta zuzendaria.

Idoia Kareaga: txistu bigarrena Gorka Zabaleta: silbotea Asier Gartzia: perkusioak Pello Ramirez: akordeoia , txeloa Joxan Goikoetxea: akordeoia Aitor Furundarena: akordeoia Kepa Junkera: trikitixa Joxe Angel Irigarai: ahotsa

Finean bi proposamen arraz ezberdin, txistua entzunez gozatzeko. ■

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 29

Solastuz Jose Inazio Elias

“Ehungarren grabaketara iritsita, haluzinatzen nengoen!”

Kasualitatez hasi zen txistuarekin eta kasualitatez heldu zion doinuak grabatzeari. Egun 740 doinutik gora saretuak ditu youtubeko Zesteronekua orrialdean Jose Inazio Eliasek (Azpeitia, 1951). Garai gogorrak bizita ere, txistuari lotuta jarraitzen du. Arrate irratiak txistuari egiten dion lekua eskertuz bukatu nahi izan du gaurkoa.

Christian Alemany Arteta Noiz hasi zinen txistua jotzen eta nor izan zenuen irakasle garai horretan?

Ni kasualitatez hasi nintzen txistua jotzen. Aitak nire arreba bati ekarri zion txistua, baina kasualitatez, data haietan, arreba pianoko azterketa zuen Bilbon beraz ez zuen txistua hartzen azterketa prestatzen ari zelako. Ni banekien Loiolan teologia egiten zuen jesuita bat bazegoela, getariarra, Kasildo, txistularia zela eta lagun bati esan nion “laguntzen al didak Loiolara? Hor bazegok jesuita bat txistularia dena eta ea notak zer zulorekin eta zeintzuk notak diren...”. Orduan joan ginen Loiolara, galdetu genuen beragatik eta “bai getariarra da, ondo ibili zera”. Hark egin zidan eskema bat zein zulorekin zein nota ziren eta, etxera joan nintzen.

Hasi nintzen txistuarekin praktikatzen nire aita lanera joaten zenean eta nire arreba ikasten zegoela. Aurrenengo egun batean atera nuen Uso zuria.

30 I 01 zbk 2020 uda

Aitak entzun zidan arratsaldean eta esan zidan: “zeinek erakutsi dik hori?” “Neuk ikasi det”. Orduan hitz egin zuen Andoni Albizurirekin. Andoni Albizuri da Ekaingo kobazuloak aurkitu zituenetako bat, txistularia. Aitak harekin hitz egin zuen eta horrela hasi nintzen 13 urterekin.

Garai haietan eta gazte denboran, zer zen txistua jotzea? Musikatik harago zihoan gauza bat zen...

Azpeitian beti egon dira udaletxeko txistulariak, eduki dituzte urte batzuk zailak, niri ere eskaini zidaten baina ordurako ni Zarautzen bizitzen nengoen, ezkonduta, eta igandero joan behar zen Azpeitira... Nirekin jotzen zuen bat, bera bai hasieran joaten zen, baina ni ez, nik ezezkoa eman nion.

Lehen behar beharrezkoa izaten zen txistua protokolorako, prozesioetarako,... gauza askotarako

TXIS TUAZ

izaten zen derrigorrezkoa eta igandero jotzen zuten meza ondoren plazan fandangoa, arin arina,...orduan beti egoten nintzen beraien ondoan, akordatzen naiz. Haiek izaten ziren orduan Txokolotarrak. Azpeitian izan dira oso ezagunak, gainera oso onak ziren. Ni han egoten nintzen beraien ondoan. Beti gustatu izan zait.

Zelakoa zen garai hartako giroa txistuaren inguruan? Aldarrikapena eta musika eskutik joaten omen ziren...

Bai, bai. Pentsa, ni 13 urterekin hasi nintzen ikasten eta 1516 urterekin jada suertea eduki eta herriko dantza-taldearekin hasi nintzen. Han asko ikasi nuen, zergatik dantzariak hasten ziren entseatzen eta agian ez zuten ondo egiten, orduan errepikatu eta errepikatu... ikasten duzu derrigorrez. Niri horrek asko lagundu zidan. Bestetik, garai haietan mendizaleen irteerak izaten ziren Urbira, Aralarrera, Xoxotera... Egun pasa joaten ginen. Gogoan dut aurreneko irteera batera joaten banintzen, adibidez, Andre Madalen pieza ikasita, handik bueltatzen nintzen, agian, beste bi pieza ikasita, horrela izaten zen orduan. Gainera gu ginen zera, kontua pixka bat berotzen genuenak. Hasten ginen jotzen Euskotarrak, Eusko Gudariak, Gora Euskadi eta guardia zibilak... Niri aurreneko [sakon arnastuz] jipoia eman zidatena, Azpeitiko kuartelean izan zen 16 urterekin. Orduan bazen “el cabo primero Valdepeñas”. Hori Xoxoteko eguna zen. Xoxoten jo txistua eta noski, gu hasten ginen animazio dana, otordua egina eta ondo berotuta, ardo pixka bat edanda... Jende hasten zen orduan “Gora Euskadi” eta zerak oihuka eta noski, haiek [guardia zibilek] ez zituzten denak ezagutuko baina txistulariak, hiru edo lau izaten ginen eta hurrengo egunean abisua kuartelera. Aurrenekoa eman zidanean 16 urte nituen. Lantokira deitu zidaten eta bazkalostean handik pasatzeko. Ni joan nintzenerako han bazeuden beste hiru edo lau. Niri esan zidanean barrura sartzeko esan zidan: “¿Que has tocado Elias?” Eta noski ez nintzen esaten hasiko Gora Euskadi eta... orduan esan nuen “Santa Cecilia, Alborada de Segura...”[barre txikiak] “Has tocado algo de Euskadi Askatuta” Eta ni “no, no, he tocado Alborada de Segura,...” etortzen zitzaizkidan horrelako denak bota nizkion eta orduan Valdepeñasek kolpea eman zidan horma kontra botaz, eta gero beste bat... eta horrela, orduan 16 urte nituen, noski erabat ikaratuta! Hor eman zizkidaten masaileko batzuk, baina gogorrak e! Etxean ez nuen ezer esan, pentsatu nuelako “aita jabetzen bada...”

Aita egona zen bi urte kartzelan eta hark bazeukan kezka guri ez pasatzeko hark pasatzen zituenak. Handik urte betera, berriz Xoxoteko eguna eta hurrengo egunean, berriz kuartelera.

Urte batetik bestera ahaztu egiten zaizu, beno ahaztu ez, baina esaten duzu zer demontre! Berriz ere hor jo ta su jotzen eta hurrengo egunean kuartelera, eta orduan are gogorrago, jada kolpeak baino gehiago. Garai hartan, beraz, ginen agitadoreak pixka bat, eta animatzen zutenak mendian eta kalean. Dianak ere baita, askotan. Beraz txistua izan da hori, denetarako balio zuena, nolabait.

“Txistuak balio zuen

denetarako nolabait.

Gu ginen agitadoreak pixka bat, eta animatzen zutenak mendian eta kalean. (...) Niri aurreneko jipoia eman zidaten Azpeitiko kuartelean, 16 urterekin.“

“Txistua beti oso

gustura jo izan dut, behartuta ez dut behin ere jo eta hori, oso garrantzitsua da.“

“Zarautzen,

kontserbatorioan dabiltzanak, ez dira ikusten kalean jotzen eta horrek, sekulako pena ematen dit.“

Egun, berdin bizi al duzu txistua jotzea?

Nik beti oso gustura jo izan dut, behartuta ez dut behin ere jo eta hori oso garrantzitsua da. Nik ezagutzen dut batzuk jotzera

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 31

“Aurrena Agurra

egin nuen. Berak galdetu zidan ea bigarren ahotsa nekien eta nik baietz.

Orduan hantxe grabatu nuen.

Kriston ilusioa aizu!“ ZESTE RONE KUA

etortzeko esan eta “ezin dut� erantzun, eta agian ez zen horrela. Nik ez. Niri beti gustatu izan zait eta. Nik botatzen dudana faltan da, zera, gaur egun txistua ikasteko sekulako aukerak dituzte kontserbatorioetan, musika eskoletan... Guk horrelakorik ez genuen izan. Gu orduan sartzen ginen lokal batean, Oarguikoan, eta astean bi edo hiru egun egiten genituen, iluntzetan beti noski. Dianatan jotzen eta mendi irteeratan ere asko ikasten genuen, zuk baino gehiago zekien bat etortzen zen eta horrela zuk ere ikasten zenuen. Orduan oso inportantea izan zen guretzat Laskurainen 100 piezako bilduma. Hori izan zen guretzako salbazioa! Lehen partiturak bilatzen ere ez zen erreza. Hori nik ezagutu dut: batzuk ez eman nahi izatea partiturak.

Aipatu duzu zerbait faltan botatzen duzula...

Giroa. Ez dakit, nire sentsazioa da. Lehen txistulariok, adibidez, umeren batek egiten zuen jaunartzea eta orduan gu joaten ginen atarira. Hasten ginen txistua jotzen eta jeisten ziren, etxera gonbidatzen gintuzten: kafea, postrea,... eta horrelako gauzak. Berdin bataioekin. Orduan beste giro bat zen, beste ohitura batzuk, beste garai bat, dena zen ezberdin. Orain bataiorik ez da egiten. Gure semeek ez dituzte beraienak bataiatu, ezkondu ere ez... [barre txikiak] Baina beno, orduan horrelako gauzak ziren. Nik hori botatzen dut faltan. Gero faltan botatzen dut baita, gaur sekulako aukerak daudela txistua ikasteko kontserbatorioan, musika eskolan eta faltan botatzen dut bertan ikasten dutenak... Nik azalduko dut hemengo kasua: Zarautzen kontserbatorioan dabiltzanak, horiek, ez dira kalean ikusten. Nik ez ditut ikusten kalean jotzen eta horrek sekulako pena ematen dit. Eta ziur gu baino askoz hobeto jotzen dutela, hori seguru! Nik hori botatzen dut faltan. Hori botatzen dute faltan baita ere MGTn [Mugarik Gabeko Txuntxuneroak].

32 I 01 zbk 2020 uda

Hor noizean behin kontserbatorioan jotzen duen bakarren baten bat joaten baldin bada... baina ez, ez dira azaltzen horrelako gauzetan eta horrek sekulako pena ematen. Bai, zergatik aukerak guk baino askozaz gehiago eduki dituzte, musika-tresna askoz hobea, afinazio aldetik ere... Egun kristoren txistulari on pila daude, guri hamaika buelta ematen dizkigutenak, baina kalean ez dituzu ikusten.

Agian pentsatuko dute denak hortaz biziko direla eta! Hori pasa zen trikitilariekin. Hor trikitiak izan zuen sekulako gorakada, txistua geratu zen hirugarren mailan edo. Horiek danek uste zuten hortik biziko zirela, orduan etxe guztietan mutiko eta neskatoei trikitia erosi, ondo ordainduta, eta asmo horrekin egingo zuten, ea fenomeno bat ateratzen zaigun... Atera dira batzuk onak, baina besteek izango dute trikitia hor hautsa hartzen.

Nola otu zitzaizun youtubeko kanala sortzearena?

Sortu, nik ez nuen sortu. Kasualitatez izan zen. Ni grabaketak egiten hasi nintzen Gan herrian, Okzitanian, han daukat lagun oso ona, musikari ona, biolina eta txirula jotzen duena: Jean Marc Lempegnat. Haren etxera joaten ginen, bera ezagutu nuen Pantxoa eta Peioren bitartez hemen Zarautzen, handik hilabetera ezkontzen zirela eta gure etxean egon ziren. Gero joan ginen beraren etxera eta han zeukan nik orain daukadan aparatu bera, Fostex bat lau pistakoa eta behin esan zidan ea zer edo zer grabatu nahi nuen eta nik, txistua eramaten dudanez leku guztietara, bada baietz. Aurrena Agurra egin nuen. Berak galdetu zidan ea bigarren ahotsa nekien eta nik baietz. Orduan hantxe grabatu nuen. Kristoren ilusioa aizu! Ematen zuen Julio Iglesiasen diskoa bezala, jo ilusio batekin pasa zidanean grabaketa CD batean! Eta etxean berrogei mila aldiz entzun, eta ederra duk hau! Hurrengo

TXIS TUAZ

urtean joan eta jada eraman nituen partitura batzuk eta gehiago grabatu nituen. Esan zidan “zergatik ez duzu horrelako aparatu bat erosten, ezer gutxi balio dute eta?” 250 euro balio zituen eta orduan, animatu nintzen. Gero bi mikro erosi zituzten Arranoko gure txistu taldekoek eta horrelaxe hasi nintzen. Hasi nintzen horrela, nik grabatu eta nik entzun. Baina behin esan zidan batek, “hi, Arrate irratira bidali ezak!” Beraz hitz egin nuen Bernardorekin, hori Arrate irratiko arduradunetako bat zela uste dut. Behin galdetu nion eta bera pozik, hark esan zidan “txistuko disko oso gutxi daude eta esker-tzen dizut”. Horrela hasi nintzen pixkanaka, baina nik ez nuen pentsatuko orain ditudan grabaketa guztiak egingo nituenik, ezta erotuta ere!

Hasi nin-tzen ahots batera eta bira, eta gero esan nuen, zer demontre! Silbotearekin proba egingo dut. Nik ez nuen jo bizitzan inoiz, hasi nintzen eta kosta egiten zitzaidan. Gainera nik oso solfeo gutxi dakit, orain pixkanaka ari naiz ikasten. Silbotearekin hasi nin-tzen eta jada ehun grabaturik nituela, nire lagun Juanma Pagadik [Juan Mari Pagadizabal] esan zidan, “nik badaukat hor orrialde bat youtuben: Zesteronekua, eta hor jar ditzaket nahi baldin baduk” eta hor jartzen hasi nintzen. Orduan grabaketak nik hari bidaltzen dizkiot, bestelakoan dana egiten du berak. Aurrena ez genuen jartzen partitura eta gero esan zidan berak “hemen partitura eskatzen ditek”. Orduan hasi ginen partitura jartzen baita, eta ondo. Nik uste ondo ari garela.

Grabaketa gehienak txistu bandan dituzu. Baina badira kanal horretan ahotsarekin eta beste musika-tresna batzuekin egindakoak.

Bai. Ni mutikotan Azpeitiko parrokiako abesbatzan abesten nuen, bakarlaria ere izan nintzen.

Hitz-totela nintzen eta aski kostatzen zitzaidan, baina behin hasita, ondo moldatzen nintzen. Esaten zidaten orduan “kateatzen bazara asunto txarra”.

Bestetik, guk badugu talde bat, Alaken taldea, mutxikoak jotzen ibiltzen gara. 27 urtez izan nintzen atezain Lauro ikastolan [Loiu] eta gure taldeko piano-jole bermeotarra Bilbon bizi da. Orduan eraman nuen grabatzeko aparatua eta esan nion “hi, grabatzen diagu pianoarekin eta txirularekin?”

Horrelaxe hasi ginen, ondo etortzen zitzaigunez entseatzeko, ikastolan baimena eskatu nuen, ez zegoela batere arazorik erantzun zidaten. Hor dezente dauzkagu grabatuta, 30 edo 40 bat. Horiek ere Zesteronekuan jarrita daude.

Txistulariek nola jasotzen dute zure lana? Iritzirik etortzen al zaizu bueltan?

Galdetu eta horrela oso gutxik. Hemen herrikoak eta nire taldekoak, horiek bai, “hi, hori ez dek erreza jarri”. Izan ere gure taldekoak daude oso beran-

TXIS TUAZ

du hasita ikasten, ahal den bezala, eta zer edo zer horrela sostenituekin edo ikusten dutenean... Si bemol bat ikusten badute jada hasten dira kexaka.

Egun dudana da ezin dudala grabatu nik nahi beste. Bestela ere batzuetan izan dut baita neke puntua. Nekea baino, konpromiso gisa sentitzea, zergatik batzuk bidaltzen dizkidate partiturak. Nik ulertzen dut nahi izatea grabatuta izatea norberak egindako partitura, baina eta ondo egiten ez badut edo ez bazaio gustatzen... Baten batek bidali dit pieza bat zaila eta hor ni ez naiz sartzen, txukun egin ezean hobe ez grabatzea. Ni fenomeno bat ez naiz, ni txistulari arrunt bat naiz. Ni ez naiz pasa kontserbatoriotik...

Ia egunero grabatzen ei duzu.

Azken aste hauetan ez. Iaz ere abuztuan ez nuen ezer grabatu, etxean akordioa egin genuen eta.

Irailean hasi nintzen berriro orduan.

Jada 700dik gora doinu dituzu sarean. 1.000ra iritsiko zara?

Ziur ez dakit baina 740 inguru ditut. Ni 100 egin nituenean haluzinatzen nengoen. Orduan ea 150 egiten ditudan pentsatu nuen. Gero eta partitura gehiago, errazak asko ziren hasieran eta beno horiek erraz egiten dituzu, baina gero zailtzen hasten da gauza. Errazenak eginda daude danak eta daudenak gero eta zailagoak. Baina egiten dudana gustura egiten dut, orain arazoa hori daukat nahi dudan guztia ezin dudala egin. Hala ere errez egiten dut, goizeko 9:30ean hasten naiz eta ordu bete edo ordu eta erdian dena eginda, masterizatuta eta guzti.

Behin aparailua puzkatu zitzaidan. Nola konpondu ez nekiela, Xabier Zabalak nirearen berdina erosi eta oparitu zidan! Bizi osorako eskertuta nago!

Konfinamenduaren ostean, hasi al zarete txistu taldean elkartzen berriro?

Duela hamabost bat egun hasi ginen berriro. Arranon elkartzen gara, gu gara izenez Goizeko Ihintza.

Hor elkartzen gara asteazkenetan iluntzeko zortzietatik bederatziak arte egiten dugu. Kalejirekin berriro hasita gaude. Aurrena ez ziguten uzten, baina halako pelmada eman genuen azkenean utzi zigutela. Guk ez dugu inoiz baimenik eskatu, egiten ditugu dianak gogoak ematen digunean.

Baina nola konfinamendu garaian esan zuten kultura ekitaldietarako baimenak eta behar zirela, baimena eskatzera joan zen gure taldeko kide bat eta “ezin zela eta ezin zela”. Gero Donostian [txistulariak] atera ziren eta esan genuen “han atera dira, Arrasaten atera dira, Zumarragan baita” eta guri ezin zela esanez. Orduan haserre bukatu genuen. Azkenean hirugarren fasean geundela orduan utzi ziguten. ■ 01 zbk 2020 uda I 33

“L

a lluvia, más que incesante, escondía un gran secreto, la cual en su tintineo tenaz, diluyó la gran verdad”

El forense, ese que nunca está cuando se le necesita, no se personaba.

El barro atrapaba la escena con las ganas de ser algo más que tierra para pisar. La troupe, paralizada, sin un paso que dar, sin una secuencia para accionar, solo les quedaba la lluvia y su música.

Un lodazal en aumento, lugar para un mar de conjeturas, está claro que eran amantes, pero amantes de siempre, no hay más que ver el detalle de su mano izquierda, si no es la marca de un anillo, ¡¡¡que podrá ser!!!

Ahí el camillero del fondo, a la vez que su cigarro humeaba las 3 ó 4 columnas del lugar aseveró, ¡que va, ni se querían, ni nada! ¿Cómo? Para estrellarse en este lugar, o ciego, o sordo, o mudo o todo junto. ¿Entonces?

Los amantes, se miran, se tocan, en ocasiones se hablan y tienen una comunicación no verbal, difícil de superar. Resumiendo. Estaban juntos solo eso, siendo seres extraños que solo compartieron un momento, un lugar. Parece ser usted, un perfilador de crímenes, le espetaron al camillero.

Aitzol Abala*

*

seudónimo del dantzari Aitor Alava Zubimendi (1973, Zuhatza) afincado en Buenos Aires.

Profesor de folklore argentino y cultura y danzas vascas.

Autor del blog dantz-ango.

34 I 01 zbk 2020 uda

Sin importar el dúo en ascenso, barro y agua, el camillero rodó media esfera y se distanció del lugar. En la sombra que dibuja la cortina de agua, unos pasos chapotearon la macabra escena. Su silueta enterrada, a media pierna, solo ante el amasijo de circunstancias y sin ayuda. Se quitó la chamarra, abrió sus brazos y comenzó a agitarlos. El camillero, aparecido con magia tras el ciclorama acuífero, en un sin comprender, movía su cuerpo y no dejaba de mirar al personaje de media silueta enterrada en el lodo. Cuanto más agitaba sus brazos, más movimiento del camillero, siempre mirándose entre ellos.

Pasó el tiempo, el suficiente, el suficiente para que la lluvia fuese sol.

Justó ahí en el amasijo, una posible hoja de papel se deslizó en la escena. El camillero, sin un agota de transpiración, la tomó en sus manos. Y se fue con ella.

Todos miraron a la silueta antes enterrada en el barro, ¿pero se está llevando la evidencia? Sí, les dijo. Él sabe lo que es esa hoja, él sabe compartila y leerla, él sabe que no es fija, él sabe que no es única. Y lo más importante, no dudo que se la dará a quien sí sepa leerla. Y por último la silueta otrora enterrada, “ Si a lluvia, más que incesante, escondía un gran secreto, no lo cuenten, ¡VíVANLO!”

Bailando en el lodo TXIS TUAZ

Dakargun musika z Lehen ale honetarako zenbait musikagileengana jo genuen proposamen konkretu baina ireki batekin: kalean jotzeko piezak nahi genituen. Kalea, musika mimoz egiteko espazio gisa harturik. Kalea anitz ere badela ahaztu gabe. Berritasunak eta esperimentazioak ere kalean lekua behar du. Bizirik izango ziren partiturak nahi genituen, eskuz esku ibiliko zirenak, entzun eta joko zirenak. Izan ere, kalean bada egiteko bide bat oraindik. Bide interesgarria gainera. Egin proposamenak, bederatzi piezako uzta jaso zuen, bildumatxo eder bat osatuz estreinako zenbaki honetarako. Partitura hauek, denak aurretik argitaratu gabeak, jarraipena izango dute gainera gure blogean, bertan partitxelak eskegi eta pixkanaka egingo ditugun grabaketak eskainiko baititugu.

Sorta hau, Aro berriak aldarrikatuz hastea baino aproposagorik ez zen argitalpen honentzako. Jose Luis Cantabrana (Murgia, 1965) musikagile eta txistularia da piezaren sortzailea. Erritmoarekin dituen jolasek, sarrerak eta zinta-dantzaren oihartzunek bere puntua ematen diote biribilketa honi. Ezaugarri hauek topatu ditzakegu baita Geure Adurtza! kalejiran (Gasteizko auzoari erreferentzia eginez), non banakoa biribilketa bihurturik entzun dezakegun.

Hirugarren pieza bat ere ekarri du Cantabranak, pasodoble baten bertsioa: Viva Araia. Aipatu dugun aniztasunari ederki datorkion pieza. Aberatsak dira ahots ezberdinen arteko jolasak.

Gurean aurkezpenik ez du behar Karlos Sanchez Ekizak (IruĂąea, 1963). Hiru piezako bilduma bat oparitu digu oraingoan, Burundarrak izenburupean fandango, arin-arin eta biribilketa bat bilduz. Hiruak oso alaiak begitandu zaizkit, eta soberako ausardiaz esango dut agian baduela horrek sortu ziren garaiarekin, musikagileak 2019ko abenduaren 29 eta 2020ko urtarrilaren 4an sinatzen baititu lan hauek.

Gainera, izenburuak eskualde horri erreferentzia egiteaz gain Altsasuko txistu taldeari ere badagokio.

Aurrerago, gure blogean metalen akonpainamenduarekin egindako bertsioa egongo da eskuragarri.

Biribilketak, fandangoa, arin-arina, pasodoblea,... zortzikoa ezin ahaztu noski! Ale honetan bertan za-

TXIS TUAZ

Christian Alemany Arteta

bal, argi eta era didaktiko batean azaldutako proposamena errealitate bihurtuz, Jimmy Bidaurretak (Donostia, 1971) zortziko bat dakarkigu. Artikuluari ginga jartzeko doinu bila ari zela, Gasteizko Big Band-eko zuzendari eta hiri bereko Folklore Akademiako musika moldatzaileak, grabazio zahar bat topatu zuen. Zortziko bat zen, baina egile eta izenburu jakinik gabe. Gauzak zer diren, moldatu nahi zuen doinuaren egilearen bila hasirik, Zesteronekua (ikusi ale honetan Jose Inazio Elias-i egindako elkarrizketa) orrialdearekin egin zuen topo. Zorrotz jokatu guran bertan ziren zortzikoak entzuten hasi zen banan banan. Bidaurretaren pozerako han zen doinua eta partitura. Izenburua argi zekarren: Txistulari. Egiletza ez zen hain argi, Beobide-k sinatzen baitzuen.

Kontakizuna borobilduz, falta zitzaizkion izena eta gainerakoak katalanerako wikipedian topatu zituen.

Balkoi baten azpira bildutako txistulari hirukoa irudikatu du Igor Arzuagak (Areta, Laudio, 1976) argitalpen honetarako sortutako Zure lehio azpiko poemak lanean. Bost ataletan banatutako musika lan honek harmonia eta melodian lan egiteko aukera ederra ematen die jotzaileei, gurean ezohiko den proposamen honekin. Mikel Urdangarin, Exkixu, Une Latzak eta bestelako folk eta rock taldeetan ibilitakoa da Arzuaga pianoa, trikitia, akordeoia, baxua edo eta gitarra jotzen. Bakarlari gisa hamaika disko grabatuak ditu. Esperimentaziorako joera, bertan goxo geratzeko arrisku gutxi eta pertsonalitate handiko musikaria da. Aurreneko pausuak, besteak beste, txistuarekin egin zituen. Pianoan ikasketa klasikoetan hazitakoa jazzerako hurbilketa batean murgilduta topatu dugu.

Partituren alorra ixteko, nire ekarpen xumea: Mendi biribilketa. Amurrioko txistu kide eta lagun bati eskainia. Manu Mendiguren amurriarrak urtarrilaren 22an utzi gintuen, azken kalejira egin eta bi egunera.

Piezak berria jaso osteko sentimenduak biltzen ditu: tristezia, amorrua, mina, oihua kasik... eta bukaeran halako bake bat.

Aurkezten ditugun piezak kalean entzungo ditugun esperantzan, hurrengo zenbakia arte. Ondo bizi! â– 01 zbk 2020 uda I 35

TXIS TUAZ

txistuaZ@ni.eus

feedback komunikazioa iritziak

http://4zulo-xiri1.blogspot.com/

aldizkaria partitxelak bideoak audioak material gehigarria

36 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 37

38 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 39

40 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 41

42 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 43

44 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 45

46 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 47

48 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 49

2

50 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

3

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 51

52 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 53

54 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 55

56 I 01 zbk 2020 uda

TXIS TUAZ

TXIS TUAZ

01 zbk 2020 uda I 57

a z ke n a txiru liru txiruli

txiru liru txiruli

txiru liru txiruli

TXALE ART-ek

txiru liru txiruli

txiru liru txiruli

txiru liru txiruli

txiru liru txiruli

txiru liru txiruli

txiru liru txiruli

!?

* ...maite zaituztet oraindik

ak Txistu e zut u t i d jo ... baina

Ulertuko al ziaten?

Um, odolaren mintzoa

01 zbk. 2020ko uda txistuaZ@ni.eus http://4zulo-xiri1.blogspot.com/

I 01 zbk 2020 uda

txiru liru txiruli

txiru liru txiruli

txiru liru txiruli

txiru liru txiruli

txiru liru txiruli

txiru liru txiruli txiru liru txiruli

txiru liru txiruli

txiru liru txiruli

TXIS TUAZ